مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  پول تەنھا پارچە کاغەزێکی بچووک نییە بەسەر زەرفی ئەو نامانەوە کە بە پۆست بۆ شوێنێکی تر ڕەوانەدەکرێن. ئەگەرچی شتێکە بە دەگمەن نەبێت شوێنی سەرنجڕاکێشان و گرنگیپێدانی خەڵک نییە، مەگەر تەنها لای ئەو کەسانە نەبێت کە پولکۆکردنەوە خولیایانە. پول ھەم هەڵقەیەکی بنەڕەتیی ناو دەزگایەکی زۆر گرنگی مێژووی مرۆڤایەتییە، ئەویش پۆستە، کە پەیوەندی نێوان ئەندامانی کۆمەڵگایەک لەگەڵ یەکتریی و لەگەڵ دەزگاکان و لەگەڵ کەسانیتر ناو دونیای دەرەوەدا، مەیسەر دەکات، ھەم دیکۆمێنتێکی فەرمییە کە ھەڵگری کۆمەڵێک مانای ڕەمزیی و سیاسیی گرنگە لە پەیوەندیدا بە نەتەوە و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزمەوە. پول وەکچۆن ھێمای گواستنەوەیەکی بەرچاوە لە ناردنی نامە و پەیامەوە بە کۆتری نامەبەر لە دونیای بەر لە دونیای مۆدێرندا بۆ دەزگایەکی بیرۆکراسیی ڕێکخراوی ناو دونیای مۆدێرن. ئاواش ئامرازێکی سەرەکیی ئەو دونیا ڕەمزیی و سیاسییە کە دەوڵەتی نەتەوە بۆ چەسپاندنی خۆی لە خەیاڵی دانیشتوانەکەیدا، دروستیدەکات. ئێمە لەم نووسینەدا زیاتر لەسەر پێگەی پول لەناو چەمکی ”سەروەریی سیاسیی نەتەوەیی“ و لە ناوچەمکی نەتەوە وەک ”جڤاتێکی خەیاڵکرد“ەوە دەوەستین.  لە سەردەمی کتێبە گرنگەکەی بەندیکت ئەندرسۆن بەناوی ”جڤاتی خەیاڵکرد“، ئەو ڕاستییەمان بۆ ئاشکرابووە کە نەتەوە پەیوەندییەکی پتەوی بە پەیوەندییکردن و خەیاڵەوە ھەیە. نەتەوە ئەو یەکە کۆمەڵایەتییە خەیاڵکردەیە کە مرۆڤەکانی ناوی لەڕێگای پەیوەندییکردنەوە یەکتری دەناسن و لەوە تێدەگەن خەڵکی ناو یەک سەرزەمینی ھاوبەشن. ھەروەھا لەڕێگای پەیوەندیکردنەوە ئەو خەیاڵە سیاسییەیان بۆ دروستدەبێت کە نەتەوە وەک چوارچێوەیەکی سەروەری پێکەوەبوون، وێنادەکات. ئەندرسۆن باس لە ڕۆڵی ڕۆژنامە لە دروستکردنی نەتەوەدا دەکات، ڕۆژنامە وەک نوێژی بەینیان و وەک بەشێک لە ”کاپیتالیزمی چاپ“. دەشێت پولیش ھەندێک ڕووەوە وەک ئامرازێکی گرنگیی پەیوەندیکردن ببینین کە نەتەوە وەک یەکەیەکی سیاسیی و کولتوری سەروەر خۆی نمایشبکات. ھەوڵی بڵاوکردنەوەی پول لەناو کۆمەڵگایەکدا بەشێکە لە ھەوڵی بڵاوکردنەوەی پەیام و خواست و مەبەستێکی ھاوبەش بەناویدا، بەشێکە لە کردەی دروستکردنی ڕووبەرێکی رەمزیی و خەیاڵیی ھاوبەش. وەکچۆن بەنەدیکت ئەندرسۆن نیشانماندەدات ڕۆژنامە ئامرازێکی گرنگی دروستکردنی نەتەوەیە، دەزگای پۆست و پولیش ھەمان رۆڵ دەگێڕێت. پۆست بەدەزگاییکردن و بە عەقلانییکردنی پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکان و دەزگاکانە. مرۆڤ لەڕێگای پۆستەوە، کە پول زەمانەتی ناردنی دەکات، سەردەکات بەناو ھەموو ئەو ماڵ و شوێنانەدا کە نامەکان ڕێیان دەکەوێتە ناویەوە. دەچێتە بەشە جیاوازەکانی نیشتیمانەوە، دەچێتە بەر دیدی ھەموو ئەوانەی کە دەشێت بە لقەزمان و دیالێکتی جیاواز قسەبکەن، ھەم سەردەکات بە ماڵی دینداردا و ھەم بێدین و نادیندا. بەم جۆرە پول دەبێت بە ئامرازی پەیوەندییکردنی نێوان کەسەکان و شارەکان و ناوچەکان و گەلەکان و دەوڵەتان لەگەڵ یەکتر. جیاوازی پول لەگەڵ ڕۆژنامەدا لەوەدایە، ڕۆژنامە تەنھا بەشە خوێندەوارەکەی کۆمەڵگا دەتوانێت بیخوێنێتەوە و ھەواڵەکان ببیستێت و تێبگات، بەڵام پول بە حوکمی ئەوەی وێنە یەکەی سەرەکییە لەناویدا، کراوەیە بەڕووی ھەموواندا. پول لە پەیوەندیدا بە ناسیۆنالیزمەوە، دەربڕی ئەو فۆرمەیە لە ناسیۆنالیزم کە بە ”ناسیۆنالیزمی فەرمیی“ ناودەبرێت، ناسیۆنالیزمی دەوڵەت خۆی، یان ناسیۆنالیزمێک کە بە خودی دەوڵەت و حکومەتەوە پابەستە. ئاخر ئەوەی بڕیار لەسەر دەرکردنی پولەکان دەدات، بڕیار لەسەر ناوەرۆکی پولەکان و لەسەر وێنە و ڕەمز و نووسینەکانی سەر پولەکان دەدات، دەوڵەت خۆیەتی. دەوڵەت لەڕێگای هونەرمەندانەوە دیزاینی ئەم پارچەکاغەزە سیاسییە دەکات. دەوڵەتیش زۆرجار وێنەی پیاوە ناودارەکانی نەتەوە، ڕووداوە سەرەکییەکانی ناو ژیانی نەتەوە، خەمباریی و پاڵەوانێتیی و تراژیدییەکانی ناو ژیانی نەتەوە دادەنێت. بەم چەشنە پول دەبێت بە ھەڵگری وێنە و ڕەمزەکانی ئەو ناسیۆنالیزمە فەرمییەی کە دەوڵەت نوێنەرایەتیی دەکات و ئەو پەیامانەی دەوڵەت دەخوازێت بڵاویانبکاتەوە و لەپشتیانەوە بوەستێت و پروپاگەندەیان بۆ بکات. وەکچۆن پول زۆرجار ئامرازی نیشاندانی ڕەگوڕیشەی مێژوویی و ڕابردووی نەتەوەیە، ئاوهاش دەتوانێت ئامرازی نیشاندانی ئەدەب و هونەر و وەرزش و کەسایەتییە گرنگەکانی ناو ئەو کۆمەڵگایە بێت. پەیوەندیی نێوان پول و دەوڵەتی نەتەوە پەیوەندییەکی ھێندە بەھێز و بنەڕەتییە کەسانێک ھەن پولیان ناوناوە: ”پەنجەرەی دەوڵەت“، ”پۆرترێتی نەتەوە“، ”نمایشکردنی فەرمیی“، یاخود ”سەفیرێک لە کاغەز“. لە زۆربەی ھەرەزۆری کۆمەڵگاکانی دونیادا تەنھا دەوڵەت مافی دەرکردنی پولی ھەیە، دەرکردنی ئەم پارچە کاغەزە بچووک و ڕەنگاوڕەنگە لەلایەن دەوڵەتەوە مۆنۆپۆڵ و بە ناوەندییکراوە. دەوڵەت وێنەکان و ڕەمزەکان و چۆنیەتی دیزاینی پولەکان لەڕێگای پسپۆڕە هونەرییەکانەوە ھەڵدەبژرێت، ھەر خۆشی دەستنیشانی ئەو ناوەرۆکە ئایدیۆلۆژیی و سیاسییە دەکات کە لە پشتی پولەکەوە ئامادەیە و ھەرخۆشی کەی ویستی بڵاودیدەکاتەوە و کەی ویستیشی بڵاوکردنەوەکەی دەوەستێنێت. لە دیدی دەوڵەتەوە پول حیکایەتی نەتەوەیەکی سەروەر دەگێڕێتەوە، یەکێکە لەو ئامرازانەی لەڕێگایەوە ھەم دەوڵەت خۆی دەدوێت، ھەم واینیشاندەدات میللەتێک لەڕێگای کەناڵە فەرمییەکانی خۆیەوە تەعبیر لە بوونی خۆی دەکات. یەکێک لە دوو ئاکارە ھەرە سەرەتاییەکانی ھەر دەوڵەتێک لە جیھاندا دروستبووبێت، دروستکردنی پارەی تایبەت بەخۆی و دروستکردنی پول بووە. لە دوو سەدەی ڕابردوودا ھەردووکیان دوو رەمزی سەرەکیی سەروەری نەتەوەیی و نیشتیمانی بوون. ئەگەر پارەی نەتەوەیی ھێمابێت بۆ دروستکردنی ئابورییەکی سەربەخۆ، پول ھێمایە بۆ دەسەڵاتێکی سەروەر و  پێکەوەبوونێکی رەمزیی ھاوبەشی هاونیشتیمانیان لەگەڵ یەکتری و وەلائەتی تاکەکانی ئەو وڵاتە بۆ یەکتر و بۆ ھەمان دەوڵەت. لە ڕووی مێژووییشەوە پول زیاتر وەک دۆکۆمێنتێکی فەرمی دەوڵەت دەردەکەوێت، تا شتێکی دیکە. زۆرجاریش گۆڕانکارییە سیاسییە گەورەکانی ناو مێژوو لەڕێگای گۆڕانی پولەکانەوە نمایش و بەدیدەکرێت. کە حکومەت و ھێزێکی سیاسیی دیاریکراو دەڕوات و حکومەت و ھێزێکی دیکە دێت، کە سیستەمێکی سیاسیی بۆ سیستەمێکی سیاسیی تر دەگۆڕێت، یەکێک لەو شوێنانەی ئەم گۆڕانانەی تێدا ڕوودەدات پولەکانە. بۆ نموونە، لەسەردەمی ڕژێمەکەی سەدام حوسەیندا، پول لە عێراقدا دەربڕی ئایدیۆلۆژیای بەعس و بەرجەستەکەری دید و خواستەکانی ئەو ھێزە بوو بۆ ئەو وڵات و شوناسەی دەیویست دروستیبکات و بیسەپێنێت. پولەکانی بەعس تەواو جیاوازبوون لە پولەکانی بەر لە قۆناغی بەعس. ئەو پولانە کە لە قۆناغی دوای کەوتنی ڕژێمەکەی بەعسیشەوە ھەن و دروستکراون، تەواو جیاوازن لەوانەی سەردەمی بەعس. ھەمان شت لە شوێنەکانی تری جیھانیشدا ھەروایە. پولەکانی سەردەمی شای ئێران و ئەوانەی سەردەمی خومەینی ھێما بۆ دوو جیھان و دوو شێواز لە حوکمڕانیی و دوو ئایدیۆلۆژیا و دوو پرۆژەی سیاسیی و دوو تێگەیشتنی جیاواز بۆ نەتەوە و دوو سەرزەمینی نەتەوەیی وفەرھەنگی جیاواز و ناکۆک بەیەک، دەکەن. ھەمان شت بە نیسبەت ئەڵمانیای سەردەمی نازییەکان و ئەڵمانیای دوای نازیزمەوە، ڕوسیای سەردەمی کۆمۆنیزم و سەردەمی دوای کۆمۆنیزم،  ھەر ڕاستە. لە ھەر یەکێکیاندا دەوڵەت و نەتەوە، وێنەی جیاوازی خۆیان نمایشدەکەن و پەیامی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی جیاواز لەسەر خۆیان بەرجەستەدەکەن و نیشادەدەن. بە کورتییەکەی، پەیوەندیی نێوان پول و ناسیۆنالیزم و پول و دەوڵەتی نەتەوە، پەیوەندیی زیندووڕاگرتنی مێژو و کەس و ڕووداو و بابەتە سەرەکیی و گرنگەکانی ناو ئەو مێژووە پێکەوەییەیە. ئێمە لە چەندین وتاری ساڵانی رابردوودا شیکاری پرسی ناسیۆنالیزمی کوردییمان کردووە و بۆچونمان وایە کە ناسیۆنالیزمی کوردیی مۆدێلێکی تایبەتە لە ناسیۆنالیزم کە بە مۆدێلی ”ناسیۆنالیزم بەبێ ناسیۆنالیست“ ناومانبردوە. واتە ناسیۆنالیزم وەک گوتار و وێنە و زمان، وەک فۆرمێکی لە سایکۆلۆژیا ئامادەیە، بەڵام ئەو بکەرە سیاسییانەی کە لەناو ئەم ناسیۆنالیزمەدا ئامادەن، بکەری بەر لە دروستبوونی نەتەوە و ناسیۆنالیزمن. عەقڵیەتی کارکردن و جوڵەیان عەقڵیەتی خێزان و بنەماڵە و خێڵ و ناوچەگەرییە، کە حیزبێکی لینینی کۆنترۆڵکراو لەلایەن خێزان و بنەماڵەکانەوە ڕووداوەکانی دەجوڵێنێت. بۆیە ناکۆکییەکی گەورە و ھەمەلایەن ھەیە، لەنێوان دروشم و سیاسەت و جوڵە و ستراتیژ و بیرکردنەوەی نوخبە و پارتە حوکمڕانەکانی ناو ئەم ناسیۆنالیزمە و لەگەڵ دروستکردنی سەرەتایترین چوارچێوە ھاوبەش و سەرەکییەکانی نەتەوە و نیشتیمانێکی نەتەوەیی ھاوبەشدا. ئەوەی دەیبینین پرۆسەیەکی بەردەوامی دابەشبوونی قووڵتر و ھەمەلایەنترە، کە ھێزی سەربازیی تایبەت و ئابوریی تاڵانیی و پەیوەندیی دوژمنانە ئاراستەیدەکات. لە دۆخێکی لەوبابەتەدا زۆربەی دەزگا و میکانیزمە باڵادەستەکان بەشدارن لە پەرەدان بەم دابەشبوون و پارچەپارچەبوونە بەردەوامەدا، لە سوپاوە بیگرە بۆ ئابوریی و لە میدیا و سیستەمی خوێندنەوە بیگرە بۆ شێوازی کارکردنی دەزگا بیرۆکراسییەکان. لە دۆخێکی لەوباتەدا پول زۆر لەوە لاواز و پوچترە بتوانێت ھیچ ڕۆڵێک لە کۆکردنەوەی دانیشتوانی ھەرێمەکە و حوکمڕانەکانی لە دەوری ڕەمزێک یان مانایەک، کۆبکاتەوە.    ئەم ناسیۆنالیزمە بێناسیۆنالیستە، لەناو هەرێمێکی پێنج ملیۆن کەسییدا بووە بە بارێکی سیاسیی قورس بەسەر جوگرافیای سێ شارەوە، کە نە دەتوانێت لەناو یەکەیەکی سیاسییدا کۆیانبکاتەوە، نە ڕێگەش دەدات مۆدێلێکی تری خۆبەڕێوەبردنی سیاسیی و ئیداریی تاقیبکرێتەوە. ئەم ناسیۆنالیزمە بێناسیۆنالیستە سوڵتانییە، لەئێستادا نەک ناتوانێت ببێت بە نوێنەری مەسەلەی کورد، بەڵکو ناتوانێت ببێت بەنوێنەری سێ شاری لێکترازاویش. چەندە ناسیۆنالیزمی تورکیی و عەرەبیی و فارسیی کاریان لەسەر بچووککردنەوە و ناچیزکردنی کورد وەک گەلێک کردووە ، ئەوەندەش نوێنەرە سیاسییەکانی ئەم ناسیۆنالیزمە بێناسیۆنالیستە، کاریان لەسەر شکاندنی بەها نیشتیمانییەکانی خۆیان و گەلەکەیان کردوە. ئەم ناسیۆنالیزمە بێناسیۆنالیستە هێندە ترسنۆکە بەرگەی ھەڵچون و توڕەبوونی سەفیرێکی تورکیای نەگرت، چجای بەرگەی هەڕەشەی کاربەدەستە سیاسیی و سەربازییە گەورەکان و سوڵتانە تازەکەی دەوڵەت لە تورکیادا. بۆیە بەهای دروستکردنی پولێک بە نەخشەی کوردستانی گەورە لە پشت سەری پاپای فاتیکانەوە، لەڕووی ڕەمزیی و حەقیقییەوە، یەک پولی قەڵب ناهێنێت. ئەم پولە دەربڕی ئەو فۆرمە ھێجگار سەرەتایی و نامێژوویی و نامەدەنیی و نانیشتیمانیی و نانەتەوەیی ناسیۆنالیزمی بێناسیۆنالیستە، کە ئەم ھەرێمەی لەناوەوە ئیفلیج و بێدەرەتان کردوە. لە کاتی سەردانەکەی پاپای فاتیکاندا بینیمان هەموو ”خەمی نیشتیمانیی“ ئەم دەستە و خێزانە سوڵتانییانە لەوەدا کورتبووبووەوە، هەموو ئەندامانی خێزانە سوڵتانییەکە، لە پێشوازیی پاپادا کۆبکرێنەوە و وێنەی لەگەڵدا بگرن. سیاسەتی پشتی پولەکە سیاسەتێکی ناسیۆنالیستیی ڕۆمانسییە کە خەون بە کوردستانی گەورەوە دەبینێت، بەڵام سروت و تقوسی یەکتربینینەکە، سروتێکی خێزانیی و بنەماڵەیی و سوڵتانیی بوو. لێرەشدا و لەڕێگای پولێکی ناسیۆنالیستی ڕۆمانسییانەوە، جارێکی تر کۆمەڵێک بکەری ناناسیۆنالیستیی خێزانیی و بنەماڵەییمان بینیەوە. دروستکردنی ئەو پولە بە وێنەی پاپای فاتیکانەوە بەشێکە لەو سیاسەتە سیمبۆلییە کە ساڵانێکە بەشێکی سەرەکیی ئەم ناسیۆنالیزمە بێناسیۆنالیستەیە، سیاسەتێک لەباتی کردەی مێژوویی ڕاستەقینە، خەریکی دروستکردنی ڕووداو و کێشەی ڕەمزیی بەتاڵە. تاقە شتێک کە سیاسەتی ناڕەمزیی و کردەیی ئەم ھێزانەیە، سیاسەتی سەپاندنی دەسەڵاتی خێزان و بنەماڵە سیاسییەکانە؛ ئەویتری، بەشی ھەرەزۆری سیاسەتێکی ڕەمزییە، کە وەزیفە سەرەکییەکەی مەشغوڵکردن وسەرقاڵکردنی کۆمەڵگایە بە مەسەلەی لاوەکییەوە. بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت بڕیاربوو مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆببنەوە‌و ئەم كۆبونەوەیە بكەن بە مژدەی ئاشتەوایی نێوان پارتی‌و یەكێتی بۆ نەورۆزی ئەمساڵ، بەڵام لەپڕێكدا دۆخەكە بەشێوەیەكی خراپتر تێكچوو، نەرۆزی لە جەژنی ئاشتەواییەوە كرد بە بۆنەیەك بۆ بڵاوكردنەوەی سكانداڵی سێكسی. گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر ! دەستپێشخەریی مەحمود حەفیدزادە نەوەی شێخ مەحمودی مەلیكی كوردستان بۆ كۆبونەوەی نێوان بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی سەرباری ئەوەی هەنگاوی باشی بڕی، بەڵام لە پڕێكدا گەڕایەوە بۆ خاڵی سفرو دیدارەكە هەڵوەشایەوە.  تائێستا وردەكانی چۆنیەتی هەڵوەشاندنەوەی دیداری چاوەڕوانكراوی نێوان بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی نازانرێت، بەڵام هەندێك لەوانەی لە نزیكەوە ئاگادارن‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، باسلەوە دەكەن، لە هەردوو حزب (پارتی‌و یەكێتی) كۆمەڵێك كەس هەبوون كە رۆڵیان بینیوە بۆ ئەوەی ئەو دیدارە رونەدات. دەستپێشخەری بۆ كوبونەوە، سەرەتا لەلای بارزانییەوە دەستی پێكرد‌و هەر لەلایەن ئەویشەوە هەڵوەشێندرایەوە، ئەمە هۆكارەكەیە كە هەندێك پێیانوایە لەناو پارتیدا كەسانێك بەبێ ئاگاداری بارزانی خۆی، كاریان بۆ تێكدانی دیدارەكە كردووە، بەیاننامەیەكی كتوپڕی ئامینە زكری بەرپرسی دۆسیەی حكومەت‌و پەرلەمان لە بارەگای بارزانی، دیدارەكەی هەڵوەشاندەوە، وەڵامنامەیەكی سكرتاریەتی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بەهەمان زمان‌و وشەو رستەوە، كۆتایی بە دەستپێشخەرییەكەی حەفیدزادە هێنا، بەڵام لە بنەڕەتەوە قسەكردنی مەحمود حەفیدزادە لەبارەی دەستپێشخەرییەكەی، زیانی لە هەوڵەكەدا‌و نەیارانی ئەو دیدارەكەی لە هەردوو حزب بەئاگا هێنا.  لە ئاشتەواییەوە بۆ سكانداڵی سێكسی چەند كاتژمێرێك لە هەڵوەشاندنەوەی هەوڵی دیداری نێوان بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی، دەزگای هەواڵگری پارتی لەڕێگەی پەیجێكی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوكەوە ڤیدیۆی سكانداڵی سێكسی بەرپرسێكی یەكێتی بڵاوكردەوە، ئەمڕۆش دەزگای هەواڵگری یەكێتی بەهەمان شێوە سكانداڵی سێكسی بەرپرسێكی پارتی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكردەوە، بەمشێوەیە نەورۆزی ئەمساڵ لەبری ئاشتەوایی، سكانداڵی سێكسی باڵی بەسەردا كێشا.  سكانداڵی سێكسی.. دواین چەك لە سیاسەتدا "زیاتر لە 40 گرتەی ڤیدیۆی سكانداڵی سێكسی سەرۆك‌و بەرپرسانی میسرو وڵاتانی عەرەبیم لایە، ئەگەر رێگری نەكەن لە دادگاییكردنی هاوسەرەكەم، هەموویان بڵاودەكەمەوە" سۆزان موبارەك هاوسەری حوسنی موبارەك سەرۆكی پێشووی میسر ساڵی 2011 بەم هەڕەشەیە هەوڵیدا پارێزگاری لە هاوسەرەكەی بكات. ئەمە دواینجار نەبوو كە سێكس وەكو چەكێكی هەڕەشە لەبواری سیاسەتدا بەكاربهێنرێت، ئێستا لەناو رەفەی كتێبخانەكانی جیهاندا چەندین پەرتوكی سەرگوزشتەی ئاوێتەبوونی سێكس‌و سیاسەت هەن، بەمدواییانە هەندێك لەو چیرۆكانە وەرگێڕدرانە سەر زمانی كوردی. دیاردەی بەكارهێنانی گرتەی سێكسی وەكو چەكێك بۆ هەڕەشەو یەكترخستنی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا شتێكی نوێ‌و بێ پێشینە نیە. لەگەڵ گەشەكردنی خێرای ئامرازەكانی پەیوەندیكردن‌و گواستنەوەی كامێرا بۆسەر مۆبایل‌و جێگیركردنی لە شەقام‌و ماڵەكاندا بۆ مەبەستی پاراستن‌و سكیوریتی، دیاردەی بڵاوكردنەوەی گرتەی سێكسی ژنان‌و پیاوان پەرەی سەند، دەزگا هەواڵگرییەكان هەرزوو خزانە ناو ئەم بوارەشەوە‌و تیمی تایبەتییان بۆ دروستكرد. ئێستا چەندین كەیس لەبەردەم دادگاكانی هەرێمی كوردستاندان، تایبەت بەم جۆرە لە تاوانكاریی، پۆلیسی هەولێرو سلێمانی ماوە لەدوای ماوە هەواڵی دەستگیركردنی كەسانێك رادەگەیەنن كە لەڕێگەی گرتەی ڤیدیۆییەوە هەڕەشەیان لە كچان‌و ژنان كردووە، كەمن ئەو ژنانەی كە بەهۆی ئەم جۆرە هەڕەشانەوە لە دادگاكان‌و پۆلیس سكاڵا تۆمار دەكەن، چونكە هێشتا بابەتی سێكس لە كۆمەڵگەی كوردستاندا یەكێكە لەو بابەتانەی كە لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە وەكو سكانداڵ "ئابڕوچوون" تەماشا دەكرێت‌و دەكرێت خەڵكانێك لەسەری ژیانی خۆیان دابنێن. دەزگا هەواڵگرییەكان بەباشی لە دۆخی كۆمەڵایەتی كوردستان لەبارەی سێكسەوە تێگەیشتوون، بۆیە ئەم بوارە وەكو چەكی سیاسی بۆ لێدانی یەكتر بەكاردەهێنن، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش بوون بە بوارێكی باش بۆ بڵاوكردنەوەی ئەم جۆرە پەیامانە بەبێ وەرگرتنی هیچ جۆرە سزایەكی یاسایی.  شەڕی ڤیدیۆیی نێوان دەزگای هەواڵگری پارتی‌و یەكێتی گەیشتوەتە ئاستێك، ئێستا هەر كەسێك هەڵوێستێك پێچەوانەی هەڵوێستی گشتی حزبەكەی نیشان بدات، پێی دەڵێن "ڤیدیۆی هەیە" یاخود "هاككراوە"، ئەمە بابەتێكی شاراوە نییە، پەرلەمانتارانی هەردوو حزبە لەكاتە هەستیارەكاندا ئەم دەستەواژانە بەرامبەر بەیەكترو هەندێكجاریش لەناو خۆیاندا دژ بە یەكتر بەكاری دەهێنن، ئامادەبوون‌و نائامادەگیی لەناو دانیشتنە هەستیارەكانی پەرلەمانی كوردستاندا، زۆرجار لەڕێگەی ئەم جۆرە هەڕەشانەوە یەكلاكراوەتەوە، واتە سكانداڵی سێكسی بەتەواوەتی خزاوەتە ناو سیاسەت لە هەرێمی كوردستان.  دەردەكەوێت ئێستا ئیتر كەس سەلامەت نییە، هەموان لەژێر هەڕەشەی ئابڕوچونی كۆمەڵایەتیدان، بڵاوكردنەوەی دوو گرتەی ڤیدیۆی دوو بەرپرس كە یەكێكیان یەكێتی‌و ئەوی تر پارتییە، جارێكی تر ئەم رەشبینییەی دروستكردەوە، دەزگا هەوڵگرییەكان بۆ لێدان لە یەكتر، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو بەكاردەهێنن، زۆرجار وێنە‌و گرتە ڤیدیۆییەكانیش دەشێوێنن‌و بەوشێوەیە بەرهەمیان دەهێنن كە خزمەت بە پەیامەكانیان دەكات، شارەزاو پرۆگرامی تایبەت بە هاككردن، تەكنەلۆژیای گوێگرتن لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان، بەكارهێنانی ژنانی سێكسفرۆش، چاندنی كامێرا‌و ریكۆردەری دەنگ ئەو بوارانەن كە دەزگا هەواڵگرییەكانی حزب بۆ چاوێری نەیارە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانیان بەكاری دەهێنن، قسەوباس هەیە كار گەیشتبێتە ئەوەش خزمەتكارە بیانییەكان كە لەناو ماڵاندا كاردەكەن، بۆ ئەم بوارە سودیان لێوەرگیرابێت.   پێشینەیەكی خراپ ئەو دوو بەرپرسەی كە لەچەند كاتژمێری رابردوودا سكانداڵی سێكسییان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكرایەوە، دواین كەس نین كە بوون بە قوربانی ئەم جەنگە تەكنەلۆژی- كۆمەڵایەتییە، ساڵی رابردوو یەكێك لە بەرپرسە باڵاكان كە لە پۆستێكی گەورەی هەرێمی كوردستاندایە، چەند فۆتۆیەكی بڵاوكرایەوە.  كۆتایی مانگی نیسانی (2019) بۆ یەكەمجارو بەشێوەیەكی ئاشكرا، پەرلەمانتار (شادی نەوزاد) پەردەی لەسەر ئەم بابەتە شاراوەیە هەڵماڵی، ئەم كچە كە ئەندامی خولی ئێستای پەرلەمانی كوردستانە، كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی سازكردو وتی:" لەڕێگەی مەسجێكەوە هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی گرتە ڤیدیۆی دروستكراوم لێدەكرێت". شادی نەوزاد پەرلەمانتاری فراكسیۆنی نەوەی نوێ بوو، ئەوكات كێشە لەناو حزبەكەیدا هەبوو، شادی كەوتبووە ئەو بەرەیەی كە دژی سەرۆكی جوڵانەوەكە (شاسوار عەبدولواحید) بوون، بۆیە شادی ئەوكات سەرۆكی جوڵانەوەكەی تۆمەتباركرد بەوەی كە لەپشت ئەوە بووە هەڕەشەی سكانداڵی سێكسی لێكراوە، ئێستا شادی خۆی وەكو پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ دەناسێنێت‌و وازی لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ هێناوە.  كەم نین ئەوانەی لەم ساڵانەی دوایدا، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە ڤیدیۆی سێكسییان بڵاوكراوەتەوە یاخود هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی ئەو جۆرە ڤیدیۆیانەیان لێكراوە تاكو ناچار بكرێن بە ئەنجامدانی كار یان هەنگاوێكی سیاسی دیاریكراو، كە ئەوان نەیانویستووە پێشترو لە دۆخی ئاساییدا بیكەن، چەند نمونەیەك لەوبارەیەوە: •    لە هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستاندا هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی گرتەی ڤیدیۆیی لە ژنە كاندیدێكی بزوتنەوەی گۆڕان كرا. •    لە گەرمەی كێشمەكێشمەكانی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە 2015دا، گرتەی ڤیدیۆیی پەرلەمانتارێكی پیاوی بزوتنەوەی گۆڕان بڵاوكرایەوە. •    كۆتایی ساڵی 2016 چەند وێنەیەكی سێكسی ژنە پەرلەمانتارێك بڵاوكرایەوە كە لەوكاتەدا سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان بوو لە پەرلەمانی عێراق. •    لە كاتی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2018دا، چەند گرتەیەكی سێكسی ژنە كاندیدێكی پارتی دیموكراتی كوردستان بڵاوكرایەوە، بەمەبەستی ناچاركردنی بە كشانەوە لە پرۆسەی خۆكاندیدكردن. لەسەر ئاستی عێراقیش بەمدواییە ئەم دیاردەیە زیادی كرد، بەتایبەتی لەكاتی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا، چەند نمونەیەك: •    لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی عێراقدا، گرتەی ڤیدیۆیی ژنە كاندیدێكی هاوپەیمانێتی (نەسر) بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی بڵاوكرایەوە، بەوهۆیەوە ئەو ژنە لە هەڵبژاردنەكان‌و پرۆسەی سیاسیش دوورخرایەوە. •    لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا گرتەی ڤیدیۆیی ژنێك بڵاوكرایەوە كە كاندیدكرابوو بۆ وەرگرتنی یەكێك لە پۆستە وەزارییەكان، بەو هۆیەوە ئەو ژنە چانسی وەرگرتنی پۆستەكەی لەدەستدا.  تاوان‌و سزا ! بەپێی یاسای سزادانی عێراقی، بڵاوكرانەوەی ئەم جۆرە ڤیدیۆیانە (گرتەی سێكسی كەسەكان)‌ یاخو هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی ئەو جۆرە ڤیدیۆیانە، سزاكەیان بەمشێوەیەیە:  •    هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی هەر بابەتێك كە پەیوەندیداربێت بە شەرەفەوە، بەپێی ماددەی (430)‌و (431)ی یاسای سزادانی عێراقی، سزای تاوانبار تا (7 ساڵ) زیندانی دەڕوات، بەپێی جۆری كەیسەكە. •    بڵاوكردنەوەی هەر بابەتێك كە پەیوەندیداربێت بە شەرەفەوە لە ماددەی (438)دا دیاریكراوە، لەم حاڵەتەدا تاوانبار سزا دەدرێت بە زیندانیكردن بۆ ماوەیەك كە لە (ساڵێك) زیاتر نەبێت. واتە بەپێی یاسا، هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی هەر بابەتێك كە پەیوەندیداربێت بە شەرەفەوە سزاكەی زیاترە لە بڵاوكردنەوەی بابەتەكە. لە هەرێمی كوردستان زۆرینەی ئەوانەی كە گرتەی سێكسی كەسەكان بڵاودەكەنەوە یاخود وەكو هەڕەشە بەكاری دەهێنن لە سزای یاسای دەرباز دەبن، بەتایبەتیش ئەگەر كارەكە دەزگا هەواڵگرییەكانی لە پشتەوە بێت، بەڵام دیمەنی گەشاوەی ناو ئەم دیاردە مەترسیدارە كۆمەڵایەتییە، ئەوەیە، هەر كاتێك كەسایەتییەك دەكەوێتە بەردەم هەڕەشەی لەكەداركردنی ناوبانگی كۆمەڵایەتی، خەڵك بەبێ لەبەرچاوگرتنی بیروباوەڕی سیاسی، كەمپەینی گەورە دەكەن بۆ پاڵپشتیكردنی كەسە بەئامانجگیراوەكە، رەنگە هۆكاری ئەم پاڵپشتییە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە هەمووان لەوە تێگەیشتوون، دیاردەی بڵاوكردنەوەی گرتە ڤیدیۆییەكان مەترسییە لەسەر تەواوی كۆمەڵگە نەك تەنیا ئەوانەی بەئامانجدەگیرێن، بەوپێیەی لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا پرسی سێكس هێڵی سورەو بابەتێكی داخراوە كە ناكرێت بە ئاشكرا گوزارشتی لێبكرێت. دەزگای هەواڵگری لە كوردستان لە هەرێمی كوردستان دوای سێ دەیە لە كشانەوەی دامودەزگاكانی بەعس، هێشتا دەزگایەكی هەواڵگری نیشتمانی بوونی نییە، ئەوەی هەیە دوو دەزگای هەواڵگری حزبییە كە یەكێكیان سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە بە ناوی (پاراستن)‌و ئەوی تر سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستانە بەناوی (زانیاری). بەڵام ساڵی 2011 یاسایەك لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكرا بۆ ئەوەی ئەم دوو دەزگایە لەچوارچێوەی دامەزراوەیەكدا یەكبخرێن، ئەو یاسایە پێی دەوترێت یاسای ژمارە (4)ی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان.  ئەنجومەنەكە بەفەرمی لە ساڵی 2012دا دەستبەكاربووە، لەماوەی (8)ی رابردوودا‌و لە سەرەتای دامەزراندنییەوە تائێستا، ئەم ئەنجومەنە بەهۆی ناكۆكی نێوان ئەندامەكانییەوە، كۆنەبوەتەوەو هەماهەنگی تەواوەتی لەنێوان ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستاندا نییە، بۆیە زۆرجار كە كێشەیەكی ئەمنی لە یەكێك لە زۆنەكان روودەدات، بەرپرسانی ئەمنی ناو ئەنجومەنەكە لەڕێگەی بەیاننامەوە قسە لەگەڵ یەكتر دەكەن‌و وەڵامی یەكتر دەدەنەوە. لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نەبووە، بەڵام بەپێی دواین پرۆژە یاسای بودجە، ژمارەی كارمەندانی ئەنجومەنی ئاسایش (6 هەزارو 476) كارمەندەو بودجەكەشی (344 ملیارو 630 ملیۆن) دینارە، رێژەی (2.9%)ی بودجەی هەرێم لەو ساڵەدا بۆ ئەم ئەنجومەنە تەرخانكراوە. ئەمە سەرباری ئەوەی، هەربە بەپێی دواین پرۆژە یاسای بودجە، دەزگای ئاسایش كە ژمارەی كارمەندانی بە (31 هەزارو 421) كەس دیاریكراوە، بڕی (487 ملیارو 443 ملیۆن) دیناری بۆ تەرخانكراوە كە دەكاتە (4.2%)ی كۆی بودجەی هەرێم لەو ساڵەدا. لەدوای ساڵی 2013ەوە تائێستا بەهۆی نەبوونی یاسای بودجەوە نازانرێت بودجەی ئەو دەزگایانە چەندەو چۆن خەرجدەكرێت، سەرباری ئەمە بودجەی ئەنجومەنی ئاسایش‌و وردەكاری خەرجییەكانی وەكو بابەتێكی ئاسایشی نیشتمانیی تەماشا دەكرێت‌و ناكەوێتە ژێر چاودێری پەرلەمانەوە.  

راپۆرتی شیكاری: درەو یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران وەک یەک خزمەت بە لایەنە سیاسییەکان ناکات، بۆیە سیستمەکە بەشێک لە حیزبە سیاسییەکان مەحکوم بە بەستی هاوپەیمانی دوو قۆڵی و سێ قۆڵی و بگرە چوار قۆڵیش دەکات، لە پێناو پاراستنی لانی کەمی پێگەی ئێستایان. ئەمە هەر بۆ هێزە سیاسییە بچوکەکان ڕاست نیەو لە حاڵەتی ڕودانی هاوپەیمانی ئەو هێزانە، وا دەکات هێزە سیاسییە گەوەرەکانیش بخزێنێتە نێو هاوپەیمانی جیاوازەوەو پەلکێشی هێزەکان بکات بۆ لای یەکتر. بازنەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی گۆرەپانی گەرمی ململانێى لایەنەکان دەبێت، چونکە زۆرترین کاریگەرییەکانی بەستنی هاوپەیمانی بۆ بەدەستهێنانی کورسی  لەم پارێزگایە دەبێت.  پێشتر لە ڕاپۆتێکی شیکاری درەو میدیادا، وردەکاری سیناریۆی ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانمان لەسەر بنەمای دەنگەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ٣٠/٩/٢٠١٨، وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)  بۆ هێزە سیاسییە کوردییەکان خستەڕوو. کە وا بڕیارە هەڵبژاردنەکە لە ١٠ی ١٠ی ٢٠٢١ ئەنجام بدرێت. کاتێک ئاماژەمان کرد،  بەوەی  ئەو سیستمەی یاسای ژمارە (٩) ساڵی ٢٠٢٠ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، پێگەی لایەنە سیاسییە گەورەكان گەورەترو مامناوەندەكان بچوكتر و دەنگی بچوكەكانیش دەكاتە ئاردی ناو دڕك، ڕەنگە ببێتە پاڵنەری ئەوەی بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان بیر لە بژاردەی هاوپەیمانی بکەنەوە. بۆ خۆێندنەوەی ڕاپۆرتی پێشوو (بڕوانە: هەڵبژاردنی پێشوەختی پەرلەمانی عێراق: سیناریۆی پێگەی پارتەكانی هەرێم):  دەکرێت سیناریۆی زیاتر لە سەدان جۆر هاوپەیمانی نێوان هێزە کوردییەکان لە بازنەو پارێزگانی هەرێمی کوردستان ڕوبدات، بەڵام لەم شیکارییەدا لەسەر کۆمەڵێک بنەمای لێکنزیکی لایەنە سیاسییەکانی هەرێم وەک (مێژووی هاوبەش، خەباتی هاوبەش، ڕێککەوتنی هاوبەش، بیرو فکری هاوبەش) هەشت جۆر سیناریۆی جیاواز بۆ ئەو لایەنانە بخەینە ڕوو ئەوانیش؛ 1.    لیستی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆنی (ڕابردوو و ئێستا): گۆڕان و یەکگرتوو کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ  2.    لیستی هاوبەشی (ئۆپۆزسیۆنی ڕابردوو): گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ (دادگەری) 3.    لیستی هاوبەشی (ئۆپۆزسیۆنی ئێستا سەردەمی کابینەی نۆ): کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ  4.    لیستی ئیسلامی: کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو 5.    ڕێککەوتنی سیاسی (کابینەی نۆ): پارتی و گۆڕان 6.    لیستی لایەنە بەشدارەکان کابینەی نۆی حکومەت لە لایەک و ئۆپۆزسیۆن لە لایەکی تر: (پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ)  7.    مێژوو و کاری هاوبەش: یەکێتی و پارتی 8.    ڕێککەوتنی سیاسی (حکومەتی خۆجێیی): یەکێتی و گۆڕان تێبینی: 1.    لەم ڕاپۆرتەدا شیکاریمان بۆ سەنگی ئەو لایەنانە کردوو کە ئێستا لە ئارادان (وەک ئەوەی کە هەیە)، لە ڕاپۆرتی پیشوو شیکاری ئەوەمان کردووە لە حاڵەتی سەرهەڵدانی هێزی نوێ لە هەرێمی کوردستان کاریگەری چی دەبێت؟ و کار لە پێگەی کام پارتی سیاسی و دەکات؟ و ڕێژەی ئەو کاریگەرییانە چۆن دەبێت؟.  ‌‌‌(هاوپەیمانی هیوا)مان بە نمونە وەرگرتووە. چونکە؛ یەکەم: سەرهەڵدانی هێزی نوێ جا بەناوی (هاوپەیمانی هیوا، دەنگی ناڕازی، هەنگ، یان هەر گروپ و هێزێکی نوێ) کاریگەری زیاتر لەسەر دەنگی لایەنەکانی (گۆڕان بە پلەی یەک و دواتریش نەوەی نوێ و کۆمەڵ و گۆڕان جێدەهێڵن). دووەم: ئەو گروپانە ئەگەر هاوپەیمانی لە نێوان خۆیان و دەرەوەی خۆیان ئەنجام نەدەن، دەبنە هۆی زیاتر پەرتکردنی دەنگی هێزە مامناوەند و بچوکەکان و خۆشیان ئەو هێزانەش زەرەرمەند دەکەن، ڕەنجەکەیان دەچێتە خزمەتی تەکێتی و پارتییەوە. سێیەم: ئەگەر ئەو هێزە نوێیانە هاوپەیمانی فراوان ئەنجام بدەن، دەتوانن، هاوکێشەکان بگۆڕن، بە تایبەی لە پارێزگای سلێمانی. 2.    ئەو سیناریۆیانەی دەخرێنە ڕوو لە سنوری بازنەکانی پارێزگای سلێمانی دەکرێت لە ڕوی جوگرافییەوە گشتگیربن و سەرجەم سەرجەم بازنەکان بگرێتەوە، وەک چۆن دەکرێت سیناریۆیەک بۆ بازنەیەک ڕاست بێت، سیناریۆکی تر بۆ بازنەیەکی دیکەی هەمان پارێزگا ڕاست بێت لە هەمان کاتدا دەکرێت سیناریۆیەکیان بۆ دوو هێز یان زیاتریان لە بازنەک ڕووبدات لە بازنەیەکی تر بۆ هەمان ئەو هێزانە هاوپەیمانییەکان بەجۆرێکی تر بێت، بەپێی بەرژەوەندی لایەنەکان. 3.    ململانێی زۆرێک لەو پارتانەی نزیکن لە بەدەستهێنانی کورسییەک، یان نزیکن لە کورسی کۆتایی بازنەکە، لە سەر کورسی (کۆتای ئافرەتان) دەبێت و زۆرێکیان چاویان لە کاندیدکردنی ئافرەتە. 4.    ئەگەرچی پاڵنەری گەورەو گرنگ هەیە بۆ بەستنی هاپەیمانی، بەڵام گرفت رێگریش کەم نێن، لەوانە؛ یەکەم: رێکنەکەوتنی لایەنەکان لەڕوی بەرنامەی سیاسی پارتەکانیانەوە. دووەم: ڕێکنەکەوتنیان لەسەر کاندیدەکانیان. سێیەم: قورسی ڕازی کردنی جەماوەری هێزە سیاسیەکان کە دەنگ بە کاندیدی لاینەێکی دیکە بدات کە هاوپەیمانن.   سیناریۆکانی هاوپەیمانی لە پارێزگای سلێمانی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای سلێمانی (١٨) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٥) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا) لە خوارەوە شیکردنەوە بۆ هەر بازنەیەکی ئەو پارێزگایە بەپێی ئەو سیناریۆیانەی کە پێشبینی دەکرێن. پارێزگای سلێمانی بازنەی (١) بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (باکوری قەزای سلێمانی + شارباژێڕ + ماوەت) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (ناوەندی شار یەک 1، 2 + ناوەندی شار دوو 1، 2 + ناوەندی شار سێ 1، 2 + ناوەندی شار چوار 1، 2 + ناوەندی شار پێنج 1، 2 + شارباژێڕ + شارباژێڕ(نوێ) 1، 2، 3 )   خشتەی ژمارە (١) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (١) سلێمانی   خشتەی ژمارە (2) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (١) سلێمانی خشتەی ژمارە (٣) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ  بازنەی (١) سلێمانی   خشتەی ژمارە (٤) هاوپەیمانی کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو بازنەی (١) سلێمانی   خشتەی ژمارە (٥) هاوپەیمانی گۆڕان و پارتی بازنەی (١) سلێمانی   خشتەی ژمارە (٦) (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (١) سلێمانی   خشتەی ژمارە (٧) هاوپەیمانی یەکێتی و پارتی  بازنەی (١) سلێمانی خشتەی ژمارە (٨) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان  بازنەی (١) سلێمانی   پارێزگای سلێمانی بازنەی (٢) بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی )باشوری قەزای سلێمانی + قەرەداغ) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (ناوەندی شار شەش 1، 2، 3 + ناوەندی شار حەوت 1، 2 + ناوەندی شار هەشت 1، 2 + ناوەندی شار نۆ 1، 2 + ناوەندی شار دە 1، 2، 3 + قەرەداغ + بازیان 1، 2 + ناوەندی شار یانزە + قەرەداغ نوێ) خشتەی ژمارە (٩) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ  بازنەی (٢)  خشتەی ژمارە (١٠) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٢) سلێمانی   خشتەی ژمارە (١١) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ  بازنەی (٢)    خشتەی ژمارە (١٢) هاوپەیمانی کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو  بازنەی (٢)    خشتەی ژمارە (١3) هاوپەیمانی گۆڕان و پارتی  بازنەی (٢)  خشتەی ژمارە (١٤) (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٢)   خشتەی ژمارە (١٥) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی  بازنەی (٢) خشتەی ژمارە (١٦) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان  بازنەی (٢)   پارێزگای سلێمانی بازنەی (٣) بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (هەڵەبجە + وارماوە + هەڵەبجەی تازە 1، 2+ هەڵەبجەی شەهید 1، 2، 3 + سەید سادق 1، 2، 3، 4+ پێنجوێن 1، 2، 3 + شارباژێڕ 2) خشتەی ژمارە (١٧) هاوپەیمانی  یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ  بازنەی (٣)  خشتەی ژمارە (18) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٣)  خشتەی ژمارە (١9) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ بازنەی (٣)  خشتەی ژمارە (20) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٣)            خشتەی ژمارە (21) هاوپەیمانی گۆڕان و پارتی  بازنەی (٣)    خشتەی ژمارە (٢٢) (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٣)    خشتەی ژمارە (٢٣) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی بازنەی (٣)  خشتەی ژمارە (٢٤) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان بازنەی (٣)    پارێزگای سلێمانی بازنەی (٤) بازنەی (4): کە ناسێنراوە بە بازنەی (پشدەر + ڕانیە + دوکان) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (دوکان  1، 2، 3 + دوکان نوێ  1، 2 + چوار قوڕنە  1، 2 + حاجی ئاوا + ڕانیە یەک  1، 2، 3 + ڕانیە دوو + بێتواتە + بێتواتە نوێ  1، 2 + قەڵادزێ 1، 2، 3، 4، 5) خشتەی ژمارە (٢٥) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ  بازنەی (٤)  خشتەی ژمارە (٢٦) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٤)  خشتەی ژمارە (٢٧) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ  بازنەی (٤)    خشتەی ژمارە (٢٨) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٤)    خشتەی ژمارە (٢٩) هاوپەیمانی گۆڕان و پارتی  بازنەی (٤)    خشتەی ژمارە (.٣) (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٤)    خشتەی ژمارە (٣١) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی   بازنەی (٤)  خشتەی ژمارە (٣٢) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان  بازنەی (٤)    پارێزگای سلێمانی بازنەی (٥) بازنەی (5): کە ناسێنراوە بە بازنەی (کەلار + دەربەندیخان + کفری + چەمچەماڵ + بەشێکی خانەقین) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (دەربەندیخان  1، 2، 3 + کەلار 1، 2 + سمود + کفری 1، 2 + چەمجەماڵ 1، 2 + شۆڕش و سەنگاو) خشتەی ژمارە (٣٣) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ  بازنەی (٥)  خشتەی ژمارە (٣٤) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٥)  خشتەی ژمارە (٣٥) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) نەوەی نوێ  بازنەی (٥)  خشتەی ژمارە (٣6) هاوپەیمانی کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو  بازنەی (٥)    خشتەی ژمارە (٣7) هاوپەیمانی گۆڕان و پارتی  بازنەی (٥)    خشتەی ژمارە (٣٨) (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٥)    خشتەی ژمارە (٣٩) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی بازنەی (٥) خشتەی ژمارە (٤٠) هاوپەیمانی یەکێتی وگۆڕان  بازنەی (٥)   راپۆرتی پەیوەندیدار: هەڵبژاردنی پێشوەختی پەرلەمانی عێراق: سیناریۆی پێگەی پارتەكانی هەرێم

درەو: "ئەگەر هەموو رێوو شوێنەكانی باج رێكبخەینەوە ئەوا دەتوانین داهاتی مانگانەی باج لە 50 ملیار دینارەوە بگەیەنینە 100 ملیار دینار" ئەمە وتەی د. كەمال تەیب، بەڕێوەبەری گشتیی باجی هەرێمی كوردستانە.  د. كەمال تەیب لە چاوپێكەوتنێكی تایبەتدا لەگەڵ (درەو) دەڵێت گرێبەستەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكانی نەوت زۆر سەیرو سەرەمەرەیەو نوسراوە ئەوان بەخشراون لە باج، بەڵام نزكیەی (600) كۆمپانیای ناوخۆیی هەیە كە لەبواری نەوتدا كاردەكەن ئێمە باجیان لێوەردەگرین. بەڕێوەبەری گشتیی باجی هەرێمی كوردستان ئەوەش دەخاتە روو: لە 99% كۆمپانیاكان لە پێدانی باج فێڵ لە حكومەت دەكەن، كۆمپانیا هەبوو هەموو ساڵێك هاتووە بۆ ئەوەی باج نەدات وتویەتی زەرەرم كردووە دواتر دەركەوت زیاتر (100) ملیار دینار قازانجی كردووەو ئێمەش بە كاش (17 ملیار) دینار باجمان لێسەند. دەقی چاوپێكەوتنەكە داهاتی باجمان گەیاندووەتە 600 ملیار دینار من زۆر موكوڕم لەسەر ئەوەی هیچ كەس و لایەنێك و كۆمپانیایەك بەخشینی بۆ ناكرێت و نابەخشرێت لە باج ئەوە بابەتێكی ستاندەرد و كۆنكرێتیە رێژەی داهاتی باج زۆر زیادی كردووە لە (600 ملیار) دینار نزیك بووینەتەوە، لەگەڵ ئەوەی سێ بۆ چوار مانگ كەرەنتین بوو زۆرینەی شوێنە بازرگانیەكان داخران. ساڵی 2019 داهاتی باج لە هەرێمی كوردستان (600) ملیار دینار بووە، بەڵام لە 2020 داهاتی باج زۆر زیادی كرد سەرەرای ئەوەی سێ بۆ چوار مانگ لە كەرەنتینە بووین، داتا (30) ملیار دیناری كەمتر بوو لە (600 ملیار) دینارەكە، واتا بۆ هەر مانگانە داهاتی باج (50 ملیار) دیناری باجە، ئەگەر ئەو سێ مانگەی كەرەنتینەی لێدەربكەین ئەوا داهاتی باج زۆر زیاتر بووە لە ساڵی رابردوو. ئەوەیش بەهۆی چاكسازیەوە، باج بە پێی یاسای رێكدەخرێت، بە بێ یاسا ناتوانرێت چاكسازی بكرێت، لە گەیاندن هیچ چاكسازیەكمان بۆ نەكراوە لەبەر ئەوەی وەزارەتی گەیاندن هیچ داتا و زانیارییەكی لەبەردەست نیە، لەبابەتی ئینتەرنێت، پەیوەندی مۆبایل، لەبەر ئەوەی ئەو كەرتە زۆرینەی گرێبەستەكان وەزارەتی گەیاندنی عێراق كردووە. ژمارەی كۆمپانیا بەشێكی زۆری كۆمپانیاكان لە وەزارەتی بازرگانی تۆماركراون بەڵام لە بەرێوەبەرێتی گشتی باج تۆمار نەكراوە، ئەوەی تۆمار نەكرێت و كارنەكات ناتوانرێت باجی لێوەربگیرێت. نزیكەی (30 هەزار ) كۆمپانیا هەیە لە كوردستان، بەڵام كۆمپانیا بە یاسا پابەند كراوە میزانیەی بكات، ژمێریاری هەبێت، پارێزەری هەبێت، مۆڵەتی ساڵانەی نوێ بكاتەوە، بە یاسا ئەگەر كۆمپانیایەك قازانجی نەبێت ناتوانرێت باجی لێوەربگیرێت، زۆرینەی كۆمپانیاكان مۆڵەت نوێ ناكەنەوە، كەسیش بەدوایدا ناچێت بڵێت بۆ نوێی ناكەیتەوە،  لای ئێمە نزیكەی (22 هەزار) كۆمپانیا تۆماركراوە، لەو ژمارەیە بەشێكی زۆر كەمیان چالاكیان هەیە، نزیكەی (5) هەزاری بەڵێندەرایەتیە، موقاوەلاتیش لە كوردستان حكومی تەقریبەن نەماوە، ئەوانیش مۆڵەتی كۆمپانیا نوێ ناكەنەوە، مۆڵەتیش نوێ ناكرێتەوە تا باجی پاكنەكاتەوە. لەو (22 هەزار) كۆمپانیایە كەمتر لە (10 هەزار) كۆمپانیای جوڵەی هەیەو چالاكی هەیە زۆربەی كۆمپانیاكان پێنج ساڵە مۆڵەتیان هەر نوێ نەكردووەتەوە. ساڵی رابردوو زیاتر لە (500) كۆمپانیا غرامەی دارایی كراوە (100) كۆمپانیاشمان داوە بە دادگا، بەهۆی ئەم رێوشوێنانەوە داهاتی باجمان زیادكرد، ئەوەی ئێمە كردوومانە لە مێژوودا وێنەی نەبووە. بە گوێرەی یاسای باج هەتا 30ی حوزەیران دەبێت هەموو كۆمپانیایەك بێت ژمێرەی كۆتایی خۆی پێشكەشبكات، ئەگەر نەیكرد ئەوا غرامە دەكرێت غرامەكەش بە پێی رێژەی (10%) قازانجی كە بۆی تەقدیركراوە، زیاتر لە (500) كۆمپانیا بەو شێوەیە بە چەندین ملیار دینار غرامە كراون، زیاتر لە (100) كۆمپانیاش هەیە تەزویری كردووە هەیە فێڵی كردووە و دراوەتە دادگا. زۆرترین رێژەی باج كۆمپانیایەك هەبوو لە بواری پەیوەندیەكان كاری دەكرد ئەو كۆمپانیە ساڵانە میزانیەی كردووە، هەموو ساڵێك هاتووەتە باج وتویەتی زەرەرم كردووە، لە باجیش لەبەر ئەوەی زانیاری لەبەردەست نەبووە، ناچار تەقدیرێكی كردووە ساڵانەو شتێكی رەمزی لێوەرگرتووە، دوای بەدواداچوونی وورد، بۆمان دەركەوت لەماوەی ئەو حەوت ساڵەدا زیاتر لە ( ترلیۆنێك) دینار كاری كردووە، زیاتر لە (100 ملیار) دینار قازانجی كردووە، ئێمە لە بەرێوەبەرێتی باج (17 ملیار) دینار باجمان لێوەرگرت،  بە نەقد. لە (99%)ی كۆمپانیاكان بەسەرەوە فێڵ لە حكومەت دەكەن ئەگەر فێل نەكەن كاتێك كۆمپانیایەك حەوت ساڵ دەڵێت زیانم كردووە دەبێت حكومەت لێی بپرسێتەوە كە ئێوە حەوت ساڵ زیانتان كردووە ئەی چۆن ماون و ئیفلاستان نەكردووە. ئێمە زیاتر تەركیزمان لەسەر كۆمپانیا گەورەكانە، ئەو كۆمپانیایەی باسم كرد كە (17ملیار) باجمان لێسەندووە، بەقەد (100 هەزار) باجدەری ئاسایی كاریگەری هەیە. ئەوەی حەلاقێك یان فیتەرێك یان دوكاندارێكی ئاسایی ساڵانە دەیدات، ئەوە شتێكی زۆر رەمزیە ساڵانە (100 هەزار) دینار یان (150 هەزار) دینارە، بەڵام كۆمپانیایەك (15 بۆ 20 ملیار) دینار دەدات ئەگەر وەك خۆی باجی لێوەربگیرێت، واتا یەك كۆمپانیا بەقەد (100 هەزار) كەسی دیكەی ئاسایی باجی لێوەردەگریت. بۆ كۆمپانیا بیانیەكانیش ئێمە لە (15%) لە قازانج وەردەگرین واتا ئەگەر (100 دینار) قازانجی كرد ئەوا (15 دینار) وەردەگرین، بەڵام گەیشتن بە راستی داهاتی ئەو كۆمپانیایانە قورسە، چۆن دەزانرێت ئەو كۆمپانیایانە چەند قازانجیان كردووە، نوسراو بۆ بانك دەكەیت هیچ رەقەم حسابێكی نیە، لە وەزارەت دەپرسیت هیچی لا نیە، بەهۆی بەهێز نەبوونی سیستەمی بانكەكانەوە، ناتوانرێت داهاتی راستەقینەیان بزانرێت، هەموویان فێل دەكەن. باجی كۆمپانیای نەوتیەكان كۆمپانیا نەوتیەكان دوو جۆرن لە هەرێمی كوردستان، كۆمپانیا بیانیەكان و كۆمپانیا ناوخۆییەكان، ئەو گرێبەستانەی كە حكومەتی هەرێم لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەی نەوت كردوویەتی زۆر سەیرو سەمەرەن، ئەو كۆمپانیایانەی كە راستەوخۆ نەوت بەرهەم دەهێنن، وەك ( دی ئێن ئۆ ، شیفرۆن، ..) ئەوانە لە گرێبەستەكەیاندا نوسراوە كە باج نادەن، ئەوە پێچەوانەی یاسایە، دەسەڵاتی جێبەجێكردن ناتوانێت بە كۆمپانیایەك بڵێت ئەتۆ باج بدەو ئەتۆ مەیدە، بۆیە ئەگەر داوای باجیان لێبكەیت سكاڵات لەسەر تۆمار دەكەن لە دادگاكانی دەرەوە، گرێبەستەكەش وا رێكخراوە كە حكومەت دەیدۆڕێنێت. بۆیە لە قۆناغی یەكەم وتمان كێشە نیە بۆ ئەوانەی بەرهەمهێنن ئەو كۆمپانیایانە ( 10 بۆ12) كۆمپانیان باج نەدەن، بەڵام بەڵام تۆ زیاتر لە ( 500 – 600) كۆمپانیای دیكەی خۆماڵیت هەیە لە بواری نەوتدا كاردەكەن، ئەوانەمان ناچار كردووە باج بدەن لەسەروبەندی رێكخستنەوەیین بەشێكیان باجیان داوە هەندێكیان (500 ملیۆن) هەندێكیان ( ملیارێك) باجیان داوە، پێشتر ئەوانیش باجیان نەداوە. 100% باج زیاد دەكەین وەرگرتنی باجی راستەوخۆ بۆ ئێمە باشترە، ئەگەر باجی گەشتوگوزارو هۆتێلەكان و نەخۆشخانەكان و خاڵە سنوریەكان رێكبخەینەوە بەتەواوی داهاتی باج زیاد دەبێت.  بۆ نمونە باجی خاڵە سنوریەكان لەبەر ئەوەی راستەوخۆ وەری دەگرێن ئەگەر پێشتر ملیارێك بووبێت ئەوا ئێستا بووەتە (20 ملیار) دینار بۆیە هەوڵەكانمان بە ئاراستەی وەرگرتنی باجی راستەوخۆیە.  ئەگەر هەموو رێوشوێنەكانی باج رێكبخەینەوە ئەوا مانگانە دەتوانین داهاتی باج لە (50 ملیار) دینارەوە بگەیەنینە (100 ملیار) دینار، واتا بە رێژەی (100%). بەڵام دەتوانرێت لە باجی راستەوخۆدا مانگانە تەخمینی داهاتی باج بكەیت، بەڵام ئەوانەی باجەكانیان ساڵانەیە فێڵی زۆری تێدا دەكرێت، بۆیە هەوڵەكانمان بەو ئاراستەیە كە باج بكەینە راستەوخۆ. گەورەترین پرۆژە لە كوردستان وەبەرهێنانە، كە ئەویش هەتا (10) ساڵ باج نادات، لە هەولێرو  سلێمانی و دهۆك هەر پرۆژەیەكی گەورە ببینی وەبەرهێنانە ئەویش بە یاسای وەبەرهێنان هەتا (10) ساڵ باج نادات. باجی كارمەندانی بیانی و ناوخۆیی هەموو كارمەندێكی بیانی و ناوخۆیی ئەوانەی لە كەرتی گشتی و تایبەتدان، باج دەیانگرێتەوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە بە پێی یاسای ئەوانەی موچەی بنەڕەتیان لەسەرو ( ملیۆنێك) دینارەوە بێت باج دەیگرێتەوە، بەڵام لە عێراق لە (208) هەزار دینار موچەی بنەڕەتی دەدرێت باج دەیگرێتەوە، واتا لەرەو (208) هەزار دینارەوە (5%) باج لەو كارمەندە دەسەنرێت، بۆ هەرێمیش ئەگەر موچەی بنەڕەتیەكەی لەسەرو ( ملیۆنێك) دینارەوە بێت ئینجا (5%) باجی لێدەسنرێت، كە ئەمەش لە كوردستان زۆر كەمە تەنیا بەڕێوەبەرە گشتیەكان و هەندێك كەسی زۆر كەم شمول دەكات، لە بەغداد (95%) ی فەرمانبەران باج دەدەن، لە هەرێم لە (95%)ی فەرمانبەران شمولی باج ناكەن. جگە لەوەش كارمەندی بیانی بە گوێرەی ئەو گرێبەستەی كراوە لەگەڵیان لە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان كارمەندی بیانی بەدەر كراوە لە باج دان.

درەو:  چاوپێكه‌وتنی: سه‌رتیپ قه‌شقه‌یی کەیتی کایزەر، جێگری کونسوڵی گشتیی ئەمەریکا له‌ هه‌ولێر، له‌ دیمانه‌یه‌كدا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نووس ( سه‌رتیپ قه‌شقه‌یی ) قسه‌ له‌سه‌ر چه‌ند پرسێكی تایبه‌ت به‌ (  مافه‌كانی  مرۆڤ و ئازادی راده‌ر‌بڕین و راگه‌یاندن و كه‌یسی سزادراوانی بادینان)  ده‌كات. له‌ به‌شێكی دیمانه‌كه‌دا ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌كات : لەبەرزترین ئاست و بەدرێژایی ئیدارەکان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان قسه‌یان كردووه‌ لەسەر پێویستی پاراستنی ئازادی ڕاگەیاندن و رادەربڕین لەبەر ئەوەی داکۆکیکردن لە مافەکانی مرۆڤ بەشێکی گرنگی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مه‌ریكایه‌. هه‌ر له‌و چاوپێكه‌وتنه‌دا،  ناوبراو،  ئاماژه‌ به‌ وته‌یه‌كی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا ده‌كات و ده‌ڵێت : " سیاسەتە نوێکە توانای وەزارەتی دەرەوە دەخاتەگەڕ بۆ سنوردارکردن و هەڵوەشاندەنەوەی ڤیزەی هەرکەسێك کە تێوەگلابێت لە ئەنجامدانی چالاکی لەدەرەوی سنوری وڵاتەکەی بۆ بە ئامانجگرتنی ڕۆژنامەنوسان یان بەرهەڵستکاران، بۆ نمونە بیەوێت هەراسانیان بکات یان چاودێریان بکات، یان  ئازاری خۆیان یان خێزانەکانیان بدات." جێگری گشیتی كونسڵی ئه‌مه‌ریكا له‌ هه‌ولێر، ئه‌وه‌شده‌خاته‌ڕوو: ویلایەتە یەکگرتووەکان شانازی بەو رۆڵەوە دەکات کە بینیویەتی لە داکۆکیکردن و بەرەوپێشبردنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادیە بنەڕەتیەکان لەسەرانسەری دونیادا بە هەردوو شێوەی تایبەت (داخراو) و (ئاشکرا) لە ناویشیاندا گرنگی رێزگرتن لە ئازادییە بنەڕەتیەکانی رادەربڕین.  به‌ وته‌ی كه‌یتی، بۆ پاراستنی ئازادی ڕاپۆرتەکانی ئه‌وان  بەردەوام  کاریگەری دروستده‌كه‌ن، به‌ڵام له‌ ئه‌وه‌ گرینگتر ده‌رخستنی نیه‌گه‌رانییه‌كانه‌‌ له‌ لایه‌ن خودی رۆژنامه‌نووسان. له‌باره‌ی تۆمه‌تباركردنی رۆژنامه‌نووس وچاڵاكوانان، به‌وه‌ی هاوكاری مادیان له‌ رێكخراوێكی ئه‌مه‌ریكی وه‌رگرتوه و دواتر وه‌ك تۆمه‌ت له‌ دادگا درایه‌ پاڵیان‌، كه‌یتی كایزه‌ر، ده‌ڵێت :  چاوەڕوانیمان لە وڵاتانی خانەخوێ لەسەرانسەری دونیا ئەوەیە کە ڕێز لە کاری دیپلۆماتەکان بگرن، کە کارەکانیان زۆر نزیکە لە کاری رۆژنامەنوسان و لەگەڵ خەڵکی جۆراوجۆر کۆدەبنەوە بۆ ئەوەی بتوانن کارەکانییان بکەن. له‌سه‌ر كه‌یسی  به‌دواداچوونی سزادراوانی بادینان، ناوبراو، روونیكرده‌وه‌ : ئه‌وان دەیانەوێت دڵنیابین لەوەی کە ئەندامانی کۆمەڵگای مەدەنی، بە راگەیاندنکارانیشەوە، دەتوانن دەستیان بە پرۆسەیەکی یاسایی دادپەروەر و شافاف بگات، بۆیه‌ لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ کەیسەکان دەکەن. جێگری كونسڵی گشتیی، جه‌خت له‌سه‌رئه‌وه‌ده‌كاته‌وه‌، كه‌ پێویسته‌ حکومەتی هەرێم  بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ گفتووگۆ لەگەڵ ڕۆژنامەنوسان و کۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی کوردستان بكات. ده‌قی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ : پرسیار: جیاوازی چییە لە نێوان ئیدارەی پێشوو و  ئێستا لەڕووی پشتیوانیکردنی ئازادی راگەیاندن و دەربڕین ؟ کەیتی کایزەر: لەوەتەی دامەزراندنیەوە ویلایەتە یەکگرتووەکان پشتیوانی ئازادی ڕاگەیاندن و رادەربڕینی کردوە، کە بەشێکە لە شوناسمان. هەر ئیدارەیەك  کە دەست پێدەکات جەخت و تەرکیزی لەسەر ئەو شتانەیە کە بۆی گرینگن، بەڵام سەرجەمیان پشتیوانی لە مافەکانی مرۆڤ دەکەن.  پێم وابێت زۆر روونە کە ئیدارەکەی سەرۆک بایدن جەختی زۆری لەسەر مافەکانی مرۆڤە، لەناویشیاندا ئازادی رادەربڕین و راگەیاندن. هەروەها بەردەوام دەبین لە تیشک خستنە سەر گرنگی ڕێوشوێنی یاسایی و سەروەری یاسا و  بە دەست راگەیشتن بە پارێزەریشەوە.  هەروەها دەمەوێت سەرەنجتان ڕابکێشم بۆ بەیاننامەکەی وەزیری دەرەوە ئەنتۆنی بلینکین لەسەر مەفەکانی مرۆڤ، کە لە خوارەوە دام ناوە. https://drive.google.com/file/d/1SCANGdA2GIa4cEJA0qZW72EkM2R63hzt/view?fbclid=IwAR3BrCDMVV3GuM-5vjzAKJhBC2MP_jx0J-u9_QysACsrPga9N77Jn_XG4a8 پرسیار: بەیاننامەی زۆرمان بینیوە لە باڵیۆزخانە و کونسوڵخانەی ئەمەریکاوە سەبارەت بە گیراوانی بادینان، بەڵام ڕۆژنامەنوسان و چاڵاکوانان دەڵێن، هیج بەرەو پێشجونێك بەدیناکرێت. ئایا هیج بەرەوپێشجونێکتان بەدیکردووە و  وەڵامی حکومەتی هەرێم چی بووە بۆ ئێوه‌ له‌ باره‌ی ئه‌و كه‌یسه‌ ؟ کەیتی کایزەر: ئێمە لەبەرزترین ئاست و بەدرێژایی ئیدارەکان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان قسە دەکەین لەسەر پێویستی پاراستنی ئازادی ڕاگەیاندن و رادەربڕین لەبەر ئەوەی داکۆکیکردن لە مافەکانی مرۆڤ بەشێکی گرنگی سیاسەتی دەرەوەمانە. تێدەگەین کە لەم دواییانەدا هەوڵ هەبووە لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر بابەتەکانی تایبەت بە ئازادی راگەیاندن، ئێمە پێشوازی لەو هەنگاوە دەکەین. لەکۆتاییدا، پتەوترین چارەسەر بۆ پاراستنی ئازادی رادەربڕین لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە خه‌ڵکە كه‌ خۆیەوە سەرچاوە دەگرێت. کەیتی کایزەر: داکۆکیکردن لە مافەکانی مرۆڤ بەشێکی گرنگی سیاسەتی دەرەوەی ئه‌مه‌ریكایه‌ پرسیار: لەم دواییانەدا وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا ڕایگەیاند، کە ئەمەریکە ڤیزە بەو کەسانە نادات کە پێشێلی مافەکانی مرۆڤ و ئازادی ڕاگەیاندن و دەربڕین دەکەن، ئەمە چی دەگەیەنێت و بۆچی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ؟ کەیتی کایزەر: هەروەک وەزیری دەرەوە بلینکین گوتی " سیاسەتە نوێکە توانای وەزارەتی دەرەوە دەخاتەگەڕ بۆ سنوردارکردن و هەڵوەشاندەنەوەی ڤیزەی هەرکەسێك کە تێوەگلابێت لە ئەنجامدانی چالاکی لەدەرەوی سنوری وڵاتەکەی بۆ بە ئامانجگرتنی ڕۆژنامەنوسان یان بەرهەڵستکاران، بۆ نمونە بیەوێت هەراسانیان بکات یان چاودێریان بکات، یان  ئازاری خۆیان یان خێزانەکانیان بدات." پرسیار: کاتێک پێشێلکاری دەرهەق بە ڕاگه‌یاندن و ئازادی راگایاندن ئەنجام دەدرێت، ئەو ڕێوشوێنانە چین ئێوە دەیانگرنەبەر بۆ فشارخستنە سەر ئەنجامدەران؟ کەیتی کایزەر: ویلایەتە یەکگرتووەکان شانازی بەو رۆڵەوە دەکات کە بینیویەتی لە داکۆکیکردن و بەرەوپێشبردنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادیە بنەڕەتیەکان لەسەرانسەری دونیادا. ئێمە  بە هەردوو شێوەی تایبەت (داخراو) و (ئاشکرا) بابەتەکانی تایبەت بە مافەکەنی مرۆڤ، لە ناویشیاندا گرنگی رێزگرتن لە ئازادییە بنەڕەتییەکانی رادەربڕین و ئازادی   کۆبوونەوە و  ئازادی خۆ رێکخستن و ئازادی ئاینی   لە هەموو ئاستەکانی پەیوەندیە دوولایەنەکانما ن دەخەینەڕوو، هاوبەشیەکانمان  بەهێزتردەبن کاتێك رەنگدانەوەی بەها هاوبەشەکانمان لە ئازادیە بنەڕەتیەکان. ئەو گفتوگۆیانە گرنگن بۆ بەهێزکردنی هاوبەشییەکانی نێوانمان. کارکردن لەسەر مافەکەنی مرۆڤ لەسەرانسەری دونیادا زۆرجار بریتی دەبێت لە یارمەتیدانی هاوڵاتیان بۆ دۆکۆمێنتکردن و بەرزکردنەوەی نیگەرانیەکانیان، هەر بۆیەش ئێمە هەڵسەنگاندنی ساڵانەی خۆمان بۆ دۆخەکە لە ڕاپۆرتی ساڵانەی تایبەت بە مافەکەنی مرۆڤ بڵاو دەکەینەوە. هەروەها یارمەتی بەرزکردنەوەی ستانداردی پرۆفێشناڵی ڕۆژنامەنوسان و باشترکردنی پەیوەندی نێوان ڕۆژنامەنوسان و حکومەتەکانیان دەدەین. بۆ نمونە، کونسوڵخانەی گشتیی ئەمەریکا کۆمەکی دارایی بۆ پێنج ڕاهێانی سێ ڕۆژەی بۆ ڕۆژنامه‌نوسانی پێکهاتەکان تەرخانکرد کە لەلایەن سەنتەری میترۆ و ڕێکخراوی گەشەپێدانی مەدەنیەتەوە جێبەجێکران. بە درێژایی ساڵانی ڕابردوو کۆمەکی داراییمان بۆ چەندین ڕاهێنان و زەمالەو پرۆگرامی گەشەپێدانی پرۆفێشناڵی تەرخانکردووە و بەرنامەشمان هەیە بەردەوام بین. پرسیار: له‌ كه‌یسی گیراوانی بادینان  یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی دادگای كرا‌ گوایه‌ له‌ رێگه‌ی رێكخراوێكی ئه‌مه‌ریكی هاوكاری وه‌رگرتوه؛ واته‌ كاری بۆ ئه‌مه‌ریكا كردوه‌ له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ چ قسه‌یه‌كتان هه‌یه ؟ ئایه‌ چ گه‌ره‌نتییه‌ك هه‌یه‌ له‌مه‌ودوا ئه‌وانه‌ی سه‌ردانی كونسڵخانه‌ و باڵوێزخانه‌ی ئه‌مه‌ریكا ده‌كه‌ن تاوانبار ناكرێن به‌ كاركردن بۆ لایه‌نێكی ده‌ره‌كی ؟ ئایه‌ له‌سه‌ر ئه‌و كه‌یسه‌ ناڕه‌زایه‌تیان داوه‌ به‌ حكومه‌ت و به‌رپرسانی هه‌رێم ؟ کەیتی کایزەر: چاوەڕوانیمان لە وڵاتانی خانەخوێ لەسەرانسەری دونیا ئەوەیە کە ڕێز لە کاری دیپلۆماتەکان بگرن، کە کارەکانیان زۆر نزیکە لە کاری رۆژنامەنوسان و لەگەڵ خەڵکی جۆراوجۆر کۆدەبنەوە بۆ ئەوەی بتوانن کارەکانییان بکەن. ئێەمە هەمان تێگەیشتنمان هەیە بۆ ئەو دیپلۆماتە بێگانانەی کە لە ئەمەریکاش کاردەکەن، بە نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمیشەوە.  کەیتی کایزەر: کارەکانمان زۆر نزیکە لە کاری رۆژنامەنوسان  پرسیار: ئێوه‌ چ پێوه‌رێكتان هه‌یه‌ بۆئه‌وه‌ی بزانن پێشێلكاری كراوه‌ یاخود نا؛ واته‌ له‌ كه‌یسێكی هاوشێوه‌ی بادینان ئێوه‌ چۆن ده‌زانن دادگا بڕیارێكی دروستی داوه‌ به‌ واتایه‌كی دیكه‌  ئه‌و‌  حوكمه‌ی سه‌پێندرا تا چه‌ند لای ئێوه‌ باوه‌ڕپێكراو بوو؟ کەیتی کایزەر: ئێمە دەمانەوێت دڵنیابین لەوەی کە ئەندامانی کۆمەڵگای مەدەنی، بە راگەیاندنکارانیشەوە، دەتوانن دەستیان بە پرۆسەیەکی یاسایی دادپەروەر و شافاف بگات. ئێەمە لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ کەیسەکان دەکەین، بەڵام گرنگتر لە هەر تاکە کەیسێکی تایبەت بریتیە لە ژینگە گشتییەکەی ئازادی رادەربڕین. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاش بەدەر نییە لەو کێشانە و ئەو حکومەتانەی کە بابەتی مافەکەنی مرۆڤ بە هەند وەردەگرن ئەوانەن کە شەفافن و پێشوازی لەو گفتوگۆیانە دەکەن بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانیەکەن و باشترکردنی دۆخەکە.  بەمجۆرە کارکردن گرنگە بۆ سەقامگیری و سەرکەوتوویی وڵاتەکە. پرسیار: به‌ بۆچوونی ئێوه‌ ئه‌و راپۆرتانه‌ی له‌ لایه‌ن رێكخراوه‌ نێو ده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه‌ ده‌رده‌چێت له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، هیچ كاریگه‌رییه‌كی كورت مه‌ودا و دوور مه‌ودای هه‌یه‌؟ کەیتی کایزەر: نێردەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکەن ئەو ڕاپۆرتانە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کروردستاندا گفتوگۆ دەکەن و بەردەوامن لە گفتوگۆی بنیات نەرانە.  هیوادارین ئەو ڕاپۆرتانەی لەسەر مافەکەنی مرۆڤ لەسەر هەر وڵات یان هەرێمێک بڵاودەکرێنەوە ببنە مایەی بەرەپێشبردنی مافەکەنی مرۆڤ لە دوور مەوداو نزیک مەودادا. قسەکردن لەسەر کێشەکان هەنگاوی یەکەمی چارەسەرکردنیانە. هەر لەبەر ئەو هۆکارەشە کە ئازادی ڕادەربڕین گرنگە. پرسیار: ئێستا جۆرێك له‌ بێ متمانه‌یی له‌ لای رۆژنامه‌نووسان و چاڵاكوانان دروستبووه‌، كه‌ فشاره‌كانی ئه‌مه‌ریكاو وڵاتانی دیكه،‌ هیچ كاریگه‌رییه‌كی نییه‌ له‌سه‌ر حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم،  پێتان وایه‌ ئه‌و بێ متمانه‌یه‌ له‌ چیه‌وه‌ هاتووه‌؟ کەیتی کایزەر: هیوا خوازین کە خەڵکی هەرێمی کوردستانی عێراق و هەموو دونیا ئەوە بزانن کە ئەمەریکا بەردەوام کاردەکات بۆ پاراستنی مافەکەنی مرۆڤ. بنەمای ئەوکارە و هەروەها چارەسەرکردنی کێشەکەن بریتیە لە هاوشانیکردن و گفتوگۆ ئینجا لە گەڵ کۆمەڵگای مەدەنی بێت، یان لە گەڵ حکومەتی خانەخوێ. پێمان وایە ڕاپۆرتەکان بەردەوام دەبن لە کاریگەری دروستکردن بەتایبەتی کە ئێمە لەگەڵ کۆمەڵگای مەدەنی هاوشانە بیانیەکانمان بەیەکەوە کەردەکەین، بەڵام چارەسەری بنەڕەتی بە خێرایی دروست ناکرێت، بەڵکو دەرەنجامی چەندان گفتوگۆیە بەدرێژایی کات.  پرسیار: لە مەسەلەی مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە گشتییەکان حکومەتی ئەمەریکا چ هەنگاوێکی كرداری دەگرێتە بەر،  لە کاتێکدا ئەگەر بینیان رەوشی مافی مرۆڤ و ئازادی لە خەتەردایە ؟ کەیتی کایزەر: سەرۆک بایدن چەندین جار جەختی لە گرنگی  پێکهێنانی هاوپەیمەنی نێودەوڵەتی  و کارکردن لەگەڵ هاوشانەکان کردووەتەوە بۆ بە دەستهێانی ئامانجەکان. ئیدامەدان بە سازانی دوور مەودا لەسەر گرنگی بنەڕەتی ئازادی رادەربرین لە هێڵی پێشەوەی پاراستنی ئەو ئازادیەیە. ئەوەش گفتوگۆی کراوە و شەفاف لەگەڵ هاوشانەکەنمان و پشتیوانیکردن و فراوانکردنی دەنگی کۆمەڵگای مەدەنی و رۆژنامەنوسان دەگرێتەوە. هەنگاوی تریش هەن بەس تایبەتن بەهەر بەرودۆخێکی تایبەتەوە.  کەیتی کایزەر: ئێمە لە نزیكەوە بەدواداچوون  بۆ كەیسەكان دەكەین پرسیار: ئایە بە هه‌ڵسه‌نگاندنی ئێوە رەوشی مافی مرۆڤ و ئازادی رادەربڕین لە هەرێمی کوردستان لە چ ئاستێك دایە و  دەسەڵاتدارانی هەرێم تا چەند جۆر لە ئێوە دەگرن؟ کەیتی کایزەر: هەموومان بە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاشەوە پێویست دەکات بەردەوام بین لە گەڕان بەدوای ڕێگاکانی پاراستنی ئازادی رادەربڕین و میدیای ئازاد. پێزانینمان هەیە بۆ ویستی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەنجامدانی ئەو گفتوگۆیە لەگەڵ ئێمە و هاوبه‌شه‌کانی تر لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بەڵام لەوە گرنگتر بوونی ویستی حکومەتی هەرێمە بۆ گفتوگۆکردن بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ڕۆژنامەنوسان و کۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا.  پرسیار: بەرای ئێوە بۆ پاراستنی ئازادی جگە لە فشارە نێو دەوڵەتییەکان چ کارێك گرینگە کە ئێمە وەکو رۆژنامه‌نووسان بیکەین ؟ کەیتی کایزەر: بوونی ئیرادە بۆ چوونە ناو گفتوگۆوە و کراوە بوون بۆ ڕەخنەی بنیاتنەر ژینگەیەك دەڕەخسینێت کە تیایدا ئازادی ڕادەربڕین رەگ دا دەکوتێ و گەشەدەکات. ئەوە شتێکە کە هەموو خەڵك، بە بێ لەبەرچاوگرتنی رۆڵیان لە کۆمەڵگادا، دەتوانن بیکەن. بوونی وەرگری بەرپرسانەی میدیا ( ئەو وەرگرانەی کە هەستی بەر پرسیاریان هەیە) هەنگاوێکی تری گرنگە کە دەربڕو دەرخەری نیگەرانیەکانتانه‌. پڕۆفایل  کاترین کایزەر، جێگری بەرپرسی یەکەم (جێگری کونسوڵی گشتی): کاترین (کەیتی) کایزەر لە مانگی ٧ ی ٢٠٢٠ وەک جێگری کونسوڵی گشتی دەستبەکار دەبێت. پێش هەولێر لەم پۆست و شوێنانە کاریکردووە: لە ساڵی ٢٠١٨ وە وەک جێگری بەڕێوبەری ئۆفیسی میسڕ و لە مانگی ٦ ی ٢٠١٩ ەشەوە وەک بەڕێوبەری ئۆفیسەکە بە وەکالەت؛ ڕاوێژکاری ئابوری لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە تونس؛ سەرۆکی بەشی ئابوری و سیاسی لە ئۆفیسی دەرەکی لیبیا؛ بەرپرسی سیاسی و سەربازی لە هۆبەی میسڕ؛ بەرپرسی بەشی کاروباری گشتی لە لەهۆر، پاکستان؛ بەرپرسی بەشی سیاسی لە عەمان، ئوردون؛ هەروەها بەرپرسی بەشی ڤیزە لە ئۆساکا، یابان. کەیتی پێش ئەوەی پەیوەندی بکات بە وەزارەتی دەرەوە وەکو مامۆستا و رێکخەری پڕۆگرامەکانی مۆزەخانە و دیزاینەری چوارچێوەی تایبەتمەندی وێنە کاریکردووە و بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە ئەنترۆپۆلۆژیا و فەلسەفە لە زانکۆی فلۆریدا بەدەستهێناوە و بڕوانامەی ماستەریشی لە خوێندنە یابانیەکان لە سکوڵی خوێندنە ئەفریقی و ڕۆژهەڵاتیەکان لە زانکۆی لەندەن هەیە و بە ئاستی جیاواز زمانەکانی یابانی و عەرەبی دەزانێت. کەیتی وەرگری خەڵاتی "دەبڵیو ئاڤەڕێڵ هاریمەن دیسێنت"ە بۆ ساڵی ٢٠١٠ کە لە لایەن ڕێکخراوی خزمەتە بیانیەکانەوە دەبەخشرێت.   فۆتۆ: كەیستی كایزەر و سەرتیپ قەشقەیی  

 (درەو): "ئامادەبوم دەست لە پۆستی رێكخەری گشتی بكێشمەوە ئەگەر ناڕازییەكان بگەڕێنەوە، ئەگەر ناڕازییەكان حزب دروست بكەن پیرۆزباییان لێ دەكەم" ئەمە قسەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان.   لە گردی زەرگەتەی شاری سلێمانی، عومەر سەید عومەر رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ هەڵسوڕاوانی بزوتنەوەكەی كۆبووەوە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە وتارێكدا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان باسی لە كێشە‌و گرفتە ناوخۆییەكانی بزوتنەوەكەی كردووە. لەبارەی گفتوگۆیان لەگەڵ ناڕازییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان، عومەر سەید عەلی باسی لە دەستپێشخەرییەكی دكتۆر بورهان یاسین هەڵسوڕاوی پێشووی بزوتنەوەكەی كردووە‌و وتویەتی:" من ئامادەیم دەربڕیوە دەست لە پۆستی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان بكێشمەوە ئەگەر ئەو برادەرانەی وازیان هێناوە بگەڕێنەوە بۆ كاركردن لەناو بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام ئەوان رازی نەبوون". هەر لەبارەی ناڕازییەكانەوە، رێكخەری گشتی رایگەیاندووە، ئەگەر حزب یاخود لیست دروست بكەن یاخود بچنە ناو حزبێكی تر، ئەوا ئێمە پیرۆزباییان لێ دەكەین. لەبارەی پرسی تەوریسی سیاسییەوە لەناو بزوتنەوەی گۆڕان، عومەر سەید عەلی باسی لەوەكردووە، بزوتنەوەی گۆڕان نەبووە بە حزبێكی بنەماڵەیی، كێ بەڵگەیەكی لەبەردەستدایە لەبارەی ئەوەی كوڕەكانی كاك نەوشیروان بڕیار بەسەر ئەواندا دەسەپێنن، با بیخاتەڕوو، چونكە بڕیارەكان پێشترو ئێستاش لەناو خانەی راپەڕاندندا دراون. لەبارەی خاوەندرێتی گردی زەرگەتەی مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕانیشەوە باسی لەوەكردووە" ئەوكاتەی كاك نەوشیروان گردی زەرگەتەی وەرگرتووە، ئەوان هەموویان لەناو یەكێتیدا بوون، كێ نوسراو یاخود وەسێتنامەیەكی كاك نەوشیروانی لەلایە كە بەر لەمردنی داوا دەكات خاوەندارێتی گردەكە بخرێتەسەر بزوتنەوەی گۆڕان با بیخاتەڕوو". سەبارەت بە بەشداركردنی بزوتنەوەی گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، رێكخەری گشتی تویەتی:" بزوتنەوەی گۆڕان بە بڕیاری زۆرینەی ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی بەشداری حكومەتی كردووە، با جڤات بڕیاری كشانەوە بدات، ئەوكات دەكشێنەوە، سیاسەت بە شەڕەجنیو ناكرێت".  

(درەو): بەرپرسێکی بارەگای بارزانی دەڵێ ئەگەر لاهور شێخ جەنگی داوای لێبوردن بکات لەبارەی رووداوەکانی (١٦)ی ئۆکتۆبەر، بارزانی ئامادەیە لەگەڵیدا کۆببێتەوە. ئامینا زکری، بەرپرسی دۆسیەی پەرلەمان و حکوومەت لە بارەگای بارزانی بەبێ ئەوەی ناوی لاهور شێخ جەنگی بهێنێت بڵاویكردووەتەوە  ئەگەر داوای لێبوردن لە 16ی ئۆكتۆبەر بكات ئەو کات دانیشتن و کۆبوونەوەش ئاساییە. مەحمود حەفیدزادە نەوەی شێخ مەحمودی مەلیکی کوردستان چند رۆژی رابردوو دەستپشخەرییەکی کرد بۆ کۆبونەوەی نێوان مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی یەکێتی، لێدوانی ئەو بەرپرسەی بارەگای بارزانی چارەنوسی دەستپێشخەرییەکەی حەفیدزادەی خستە مەترسییەوە. (درەو) لەبارەی ئەم بابەتەوە لەگەڵ چەند بەرپرسێکی یەکێتی قسەی کرد، ئەوان دەڵێن لاهور شێخ جەنگی داوای کۆبونەوەی لە بارزانی نەکردووە، بارزانی داوای کۆبونەوەی کردووە، چونکە مەحمود حەفیدزادە سەرەتا چوەتە لای بارزانی و دواتر سەردانی لاهور شێخ جەنگی کردووە، بەپێچەوانەوە یەکێتی مەرجی هەیە بۆ هەر کۆبونەوەیەکی لەوجۆرە. دەقی نوسراوی ئامینە زکری بەرپرسی دۆسیەیحکومەت و پەرلەمان لەبارەگای بارزانی: 🔹لەبارەی کۆبوونەوەکەی سەرۆک بارزانی ئەم چەند ڕۆژە زۆر قسە لەسەر مەسەلەی دانیشتنی جەنابی سەرۆک بارزانی و کەسێک لە حزبێکی دیکە دەکرێت، سەرەتا دەبێت بڵێم جەنابی سەرۆک هەموو کات، هەموو سەردەمێک ئەگەر زانیبێتی بابەتێک ئاشتی کۆمەڵایەتی لێدەکەوێتەوە، سەقامگیری سیاسی دروست دەکات، هیچکات دوو دڵ نەبووە، تەنانەت ئەگەر لەسەر حسابی قوربانیدانی خۆی و حزبەکەی بووبێت، مێژوو لەسەر ئەم قسەیەم شاهێدە. لەبارەی بابەتی ئەم دانیشتنەش کە ئێستا باسێکی گەرمە،دەبێت بپرسین ئایا سەرۆک بارزانی کێشەی شەخسی لەگەڵ کەسێک هەیە؟ ئایا ئەوەی لە کەرکووک و شانزەی ئۆکتۆبەر کرا بەرانبەر سەرۆک بارزانی بوو یان بەرانبەر بە هەموو گەلی کوردستان؟ کێ هەبوو لەم وڵاتە دڵی نەشکێت، چ کوردێک ئازاری نەبینی بەهۆی شانزەی ئۆکتۆبەر؟ کەواتە کەسێک ئەم کارەی کردبێت داوای لێبوردنێک لە هەموو خەڵکی کوردستان و گەلی کوردستان قەرزارە، ئەگەر ئەمە ڕوویدا ئەو کات دانیشتن و کۆبوونەوەش ئاساییە. ئامینا زکری بەرپرسی دۆسیەی پەرلەمان و حکوومەت لە بارەگای بارزانی

 شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)    توركان  لە سەلجوقیانەوە تا کۆتایی عوسمانی، ئەو کاتانەی دانیان بە کورددا نا، پێکەوە شەڕی دەروازەکانی ئەوروپایان کرد، ڕۆژهەڵاتی موسڵمانشینیان ڕکێف کرد، لەوکاتەشەوە کە ئینکاری کوردیان کرد، لەتەواوی دەرگاکانی جیهانیان دا، لە واشنتۆنەوە تا مۆسکۆ، لە ناتۆوە تا وارشۆ، پەنایان پێبرد، کەچی هێشتا خەوێکی قوڵ ناچێتە چاویان و لە پەلکێشییە جیهانیەکانەوە کشاونەتەوە بۆ شەڕی نێوخۆ، ئێستا شەڕی گۆراینییەکی کایا و ڕۆژباشێکی بایدەمیر و سڵاوێکی کوردیانەی لەیلازانا دەکەن. ئێستاش وا تێستی نەخشەیەکی کوردستانی سەرپولێک دنیای لێتەنگ کردوون. لەهاوبەشییەوە بۆ هەڵشاخان یەکەمین دەسەڵاتێک کە وشەی کوردستانی لەسەدەی دوانزەدا، بۆ هەرێمێکی کارگێڕی و سیاسیی و جوگرافی بەکارهێنا، تورکانی سەلجوقی بوون، کە شێوە فیدراڵییەکی ئەو زەمانەیان بە کوردستان دا و ئەوسا توانییان پەلکێشی بکەن و جێگیریی سیاسی وەرگرن. تیۆرسێن و هاندەری سوڵتانە تورکەکان بۆ پێکەوە کارکردن لەگەڵ کورداندا، دەگەڕێتەوە بۆ زیرەکی و واقیعبینی پیاوێکی مەزنی وەک خواجە نیزامولمولک(١٠١٨-١٠٩٢)، کە یارییەکی براوە-براوەی لەنێوان سەلجوقی و ئەوانی دیکە لە سیاسەتدا فەراهەم کرد و پاشتر بوویە بنەمای شێوە فەرمانڕەواییەک و نەریتێکی کارگێڕی بۆ سەلجوقییان و ئەوانی دیکە تا دەگاتەوە عوسمانییان.   تورک کاتێک دانی بە کورددا ناوە ئەزمونی هاوبەشی سەرکەتوویان زۆر بووە و تورک بەر لە کورد قازانجی کردووە، ئەوان بە کوردەوە چەندین دەسەڵاتی ناوچەیی و جیهانیان پێکەوەناوە، تورک و کورد لە سەردەماکانی سەلجوقی، زەنکی، سوڵتان سەڵاحەدینی ئەیوبی و ئاق قۆینلو و عوسمانیدا، سەدان ساڵ پێکەوە کاریان کرد و بەسەر نەیارانیاندا سەرکەوتوون و شەڕ نەهاتووەتە نێوماڵیان. هەرکاتێکیش تورک پشتی لە کورد کردبێت ئەوا نەک لەدەرەوە بەڵکو شەڕ لەنێوماڵەکەیدا یەخەی گرتووە. کاتێک مەحموودی دووەم بەناوی ئیسڵاحاتی عوسمانییەوە(تەنزیمات) دەستی کردە سەرکوتکردنی میرشینەکان، (کە ئەو سیستمی میرنشینیە بەرهەمی کاری هاوبەشێ تورکان-کوردان و ڕێککەوتنی مێژوویی ئیدریسی بەدلیسی و سوڵتان سەلیم بوو)، لەوکاتەوە نەک شەڕی دەروازەکانی نەمسا و دەریای ناوەڕاستی پێکۆنتڕۆڵ نەکراوە، بەڵکو جەنگیان هێناوەتەوە نێوماڵی خۆیان و ویلایەتەکانی بەدلیس، دیاربەکر، هەکاری و دەرسیمیشیان پێ ڕکێف نەکراوە.  ئەم تەنگ¬ئەقڵییەی هاوچەرخی نوخبەی سیاسیی تورک کە پێچەوانەی بیری نیزامولمولکە، دەگەڕێتەوە بۆ زیا گۆکالپ(١٩٧٥-١٩٢٤) کە بە "باوکی نەتەوەپەرستیی تورکی" و تۆرانیزم دادەنرێت، ئەو دیاربەکرییە و دەوترێت بە نەژاد کوردە، بەڵام خۆی ئەوەی ڕەتکردوەتەوە و دەیوت تورکم. زیا باوەڕی وابوو دەبێت سەرجەم دەوڵەتی عوسمانی بە تورکی بکرێت و زمانی تورکی بەسەر تەواوی پێکهاتە و ئیداراتی عوسمانیدا بسەپێنرێت. پاش ئەویش ئیتیحاد و تەرەقی بە کودەتاکەی ساڵی ١٩٠٨ی، خزمەتی ئەم بیرۆکەی تورکاندنی کرد و کەمال ئەتاتورکیش گەیاندییە لوتکە و پاش ئەو مێژووە، ئیدی ڕەتکردنەوە و سڕینەوەی گەلانی ناتورک و ئینکارکردنی بە پێی بۆلوان و دەرفەتەکانیان بووەتە میرات و سیاسەتێکی پەڕگیری پیادەکراو.  لە دنیای تازەدا، گەر مۆچیاری هەر سیاسیی و عەقڵیەتێکی دەمارگیر بکرێت، ئەوا پێی دەوترێت، "واز لە عەقڵی کۆن بهێنە و سەردەم سەردەمی کرانەوە و پێکەوەژیانە"، بەڵام ئەمە بۆ نوخبەی دەسەڵاتداری تورک ڕێک پێچەوانەیە، پێویستە پێیان بوترێت: "واز لە عەقڵی نوێتان بهێنن و بگەڕێنەوە سەر عەقڵە کۆنەکەتان، ئەوێ ڕۆژێ هەم کراوەتر و هەم بەدەسەڵاتتر بوون". گشتاندن بۆ هیچ نەتەوەیەک دروست و بڕیارێکی لۆژیکی نییە، ناتوانرێت تورک و فارس و عەرەب و تاد بە باش یان خراپ و توندڕەوی هەڵسەنگێنرێن. بەڵکو جۆری بیرکردنەوەی کەمینەی دەسەڵاتە کە ئاراستەی سیاسەتە کولتووری و سیاسی و سەربازییەکانی دەکات، کەمینەی دەسەڵاتداری تورکیای هاوچەرخ (ئۆزال، موندەریسی و داودئۆغلو و پێڕەوانیانی لێدەرچێت) نە دەرکی مێژووی خۆیان کردووە و نە بەدوای چارەی ڕیشەییشدا گەڕاون، سەدساڵ زیاترە تورکیایان خستووەتە ژێر هەژموونی دۆخێکی سەربازی-ئەمنی و تەنها دەیانەوێت بەو عەقڵیەتە چارەی پرسی پێکهاتە ناتورکەکان بکەن و بۆشیان نەکراوە. سەدساڵە، لە ڕووی سیاسییەوە، نوخبەی دەسەڵاتداری تورک لەبری بیرکردنەوەی ڕیشەیی و دۆزینەوەی ڕێگاچارەی براوە-براوە لەگەڵ کوردستاندا، تەنها ڕێچارەی ئەمنی و چاوداخستن و پەنابردن بۆ دەرەوەی خۆی گرتووەتەبەر لەپێناو سەرکوتکردنی کورد و سڕینەوەی! بەڵام نەک بە ئامانج نەگەیشتووە، بەڵکو بەهۆی ئەم سیاسەتەوە بەشێکی زۆر لە پێگەی سیاسیی، جیۆپۆلەتیکی و ئاماژە ئەرێنییەکانی کۆمەڵگەی دیموکراسی لەدەستداوە، ڕاپۆرتەکانی پێشێلکاریی مافی مرۆڤ، کڕینی چەک، زیندانی سیاسی، بێئۆقرەیی سیاسیی و وا خەریکە تەپیوی ئابووریشی دێتەسەر، بوونەتە سیمای تورکیایەک کە لە مێژوودا نیوەی جیهانی بەڕێوەبرد ئێستا نێوماڵی خۆشی بۆ ئیدارە ناکرێت. تورک لە سەدساڵی رابردوودا بە سێ مۆدێل پرسی کوردستانی ئیدارە کردووە: ١.ئینکارکردنی کورد (وەک ئەتاتورک و ئینینۆ)، ٢.بەئامرازکردنی پرسی کورد(وەک ئەردۆگان، چ لە پیاهەڵدانەکانی ٢٠١٢ و چ پەلاماردانەکانی پاش٢٠١٧) و ٣.پەنابردن بۆ دەرەوە بۆ لەناوبردن وەک ئەوەی ئەجەوید و هی دیکە کردیان) و لە هەر سێکیان یەک ئەنجامیان هەبووە کە شکست بووە. جگە لە یاری کورتمەودای سیاسیی و قۆڵبادانی سیاسییەکان و ململانێی نێوخۆیی حزبەتورکییەکان، پێکهاتەکانی تورکیا و خەڵکەکەی چ سودێکیان لە سیاسەتی قەدەغەکردنی ماف، زمان، چالاکی سیاسی و داننەنان بە کورددا بردووە؟ پرسیارێکە هەرکاتێک تورکێک بیری لێکردەوە دەتوانێت بگەڕێتەوە سەر کرانەوەی عەقڵی. هەر کاتێک تورکەکان لە بری دەستگرتن بە بیری تەنگمەودای "زیا گۆکالپەکان"، بیری تورکێکی کراوەی وەک بێشکچیان کردە راوێژکار و زیرەکی و گەڕانەوە سەر ئەزموونە کراوە و فراوانەکانی نیزامولموک و سوڵتان سەنجەری سەلجوقی ئەوا جارێکی دی دەتوانن تورکیایەکی ئارام دامەزرێنن، بەڵام نوخبەی سیاسیی تورک بەبیرکردنەوەی باوی ئەمڕۆییان نەک لیبیا و ئازەربایجان، بچنەوە دەروازەکانی ڤێننا-ش دیسان هەر ناجێگیر و لەو قۆزاخە تەنگ و دۆخە سەربازییەدان کە سەدساڵە ئارامی لە هەر ماڵێکی کۆمەڵگەی تورکیا بڕیووە. پوول وەک بیانوو دوایین کاردانەوەی دەمارگیرانە و نالۆژیکییەکانی دەوڵەتی تورکیا، لەسەر نەخشەی کوردستانی پولێکە کە هێشتا تێستە و پێناچێت دنیای ڕەسمی خۆی ببینێت، بەڵام پوول بیانووە، هەڕەشە و تێهەڵچوونەکانی بەرامبەر کورد بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو میراتە تەنگعەقڵییەی باسکراو و بەشەکەی دیکەشی دەگەڕێتەوە بۆ مەسرەفی نێوخۆیی و مەشغوڵکردنەوەی چەنبارە و فریوودانی شەقامی تورکی و قۆڵبادانی حزبەکانی دیکەی تورکی نەیاری ئەردۆگانی بارگۆڕاو. چونکە لە مێژووی عوسمانیدا و بگرە هەندێ یەک دوو ساڵێکی خودی ئەردۆگانیش نەخشەی دروشمە کوردییەکان نەک کێشەنەبوون بەڵکو بەکارهێنراوون و نەک کێشە نەبوون بگرە دانپێدانراو و سپۆنسەرکراوی دەوڵەت بوون. بۆ نموونە بەناوبانگترین نەخشەی کوردستان و ناوچەکانی هی تورکەکانە و دەگەڕێتەوە بۆ ١٧٠ ساڵ پێش، تێیدا کوردستانی گەورە بە ناو هێنراوە و دراوسێکانی لە عێراقی عەرەبی، ڕوسیا، فارس و تورک بە ڕەسمی لە نەخشەی کوردستانی گەورەی دەوڵەتی عوسمانیدا ناوی هێنراوە و لە ئەرشیفی عوسمانیدا هەنووکەش پارێزراو و بەردەستە. لەسەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدیشدا، چەندین خەڵات و شمشێر و ڕێزنامە نەخشێنرابوون کە وشەی کوردستانیان لەسەر نەخشێنراوە و دەدرایە جەنگاوەران و کاربەدەستانی عوسمانی، لەپای خزمەتیان بە دەوڵەتی عوسمانی. لێرەوە دەردەکەوێت، کێشەی ئەردۆگان لەگەڵ پولەکەدا نییە، یارییەکی کاتیی نێوخۆیی دەکات و لە هەمانکاتدا درێژە بەو موسەکیینە کاتییەی چارەسەرە دەدات کە تەنها دۆخەکە بۆ ماوەیەک دەخەوێنێت و لە جێیەکی دیکەدا سەرهەڵدەداتەوە. بابەتی پێشتر : پاپا؛ ڕوو لە عێراق و پشت لە ئێران  

درەو: ئەمریكا دڵنیایی دەداتە هاوپەیمانەكانی لە هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە ”داعش” كە بە نیازە هێزە سەربازییەكانی لە باكوری ڕۆژهەڵاتی سوریا بۆ ماوەیەكی دیارینەكراو(كراوە) بهێڵێتەوە. وەزیری دەرەوەی ئەمریكا (ئەنتۆنی بلینكن) داوای بەستنی  كۆنفراسێك دەكات بۆ وەزیرانی دەرەوەی دەوڵەتانی بەشدار لە هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە ”داعش” لە كۆتایی ئەم مانگەدا. هەندێك لە دبلۆماتكاران پێیان وایە ئەم هەڵوێستەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ئاماژەیە بۆ گرنگیدانی ئیدارەی سەرۆك بایدن بە سوریا وفۆكس خستنە سەر شكستپێهێنانی تەواوەتی داعش وپێشكەشكردنی هاوكاریەكان بەو ناوچەیەو جێبەجێكردنی بڕیاری (٢٢٥٤). هەروەها دبلۆماتكاران ئەوەش دەخەنەڕوو كە ئیدارەكەی بایدن. پێداچونەوە دەكاتەوە بە سیاسەتانیدا لە سوریا بەسەرپەرشتی (بریت ماككۆرگ) لێپرسراوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا.

درەو: لەماوەی دوو هەفتەدا پارێزگاری هەولێر (330) وێنە، پارێزگاری سلێمانی (350) وێنە، دهۆك(72) وێنە، هەڵەبجە (74) وێنەو بەغداد (31) وێنەی خۆیان بڵاوكردووەتەوە، ئەی پارێزگارەكانی ( لەندەن و نیویۆرك) چەند وێنەی خۆیان بڵاوكردووەتەوە.  وێنەی پارێزگارەكان دیارترین كاری پارَزگارەكانی هەرێمی كوردستان، بڵاوكردنەوەی وێنەكانیان بە دەرزەن لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا، جاری وابووە (80) وێنە لەیەك پۆستدا بڵاوكراوەتەوە، (درەو) تەنیا (12) رۆژی مانگی ئازاری 2021ی وەرگرتووەو تەواوی وێنەی پارێزگارەكانی لەو (12) رۆژەدا بژاردووە، دەركەوتووە پارێزگارەكانی هەرێمی كوردستان كێبەركێیانە بۆ بڵاوكردنەوەی وێنەكانی خۆیان، بەشێك لە وێنەكان وێنەی چالاكی و بازاڕو كردنەوەی مۆڵ و  پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكانە.   یەكەم: پارێزگاری هەولێر ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای هەولێر ( 2 ملیۆن و 254 هەزار) كەسە، ئومێد خۆشناو لە پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان پارێزگاری هەولێرە، لە بەرواری 1/3/2021 بۆ 12/3/2021 لە ماوەی (12) رۆژی مانگی ئازاردا  (330) وێنەی خۆی لە چالاكیە كۆمەڵایەتی و ژینگەیی و چالاكیە ئیداریەكانیدا بڵاوكردووەتەوە. زۆرترین وێنەی لە رۆژی (8/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە (62) وێنەبوو لەو رۆژەداو كەمترین وێنەی لە رۆژی (5/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە تەنیا (8) وێنە بووە.   دووەم: پارێزگاری سلێمانی پارێزگاری سلێمانی كە ژمارەی دانیشتوانەكەی ( 2 ملیۆن و 152 هەزار) كەسە، پارێزگارەكەی لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕانە، لە بەرواری 1/3/2021 بۆ 12/3/2021 واتا هەڤاڵ ئەبوبەكر (352) وێنەی خۆی لە چالاكیە كۆمەڵایەتی و ژینگەیی و چالاكی ئیداریەكانیدا بڵاوكردووەتەوە. زۆرترین وێنەی لە رۆژی (6/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە (96) وێنەبوو لەو رۆژەداو كەمترین وێنەشی لە رۆژی (5/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە تەنیا (2) وێنە بووە، هیچ رۆژێك نەبووە وێنەی خۆی تێدا بڵاو نەكردبێتەوە، تەنانەت لە رۆژە پشووەكانیشدا.  سێیەم: پارێزگاری دهۆك ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای دهۆك ( ملیۆنێك و 648 هەزار) كەسە، عەلی تەتەر پارێزگاری دهۆك، لە بەرواری 1/3/2021 بۆ 12/3/2021 لە ماوەی (12) رۆژدا  (72) وێنەی خۆی لە چالاكیە كۆمەڵایەتی و ژینگەیی و چالاكی ئیداریەكانیدا بڵاوكردووەتەوە، لە پەیجی رەسمی خۆی بڵاوكردووەتەوە  زۆرترین وێنەی لە رۆژی (8/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە (28) وێنەبوو لەو رۆژەداو كەمترین وێنەی لە رۆژی (11/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە تەنیا (1) وێنە بووە، هەندێك رۆژی (1، 5، 6، 12/3/2021) هیچ وێنەیەكی بڵاونەكردووەتەوە. چوارەم: پارێزگاری هەڵەبجە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای هەڵەبجە ( 115 هەزار) كەسە، ئازاد تۆفیق پارێزگاری هەڵەبجە، پەیجی رەسمی خۆی نیەو لە پەیجی رەسمی پارێزگای هەڵەبجەوە وێنەی چالاكیەكانی بڵاو دەكاتەوە،  لە بەرواری 1/3/2021 بۆ 12/3/2021 لە ماوەی (12) رۆژدا  (74) وێنەی خۆی لە چالاكیە كۆمەڵایەتی و ژینگەیی و چالاكی ئیداریەكانیدا بڵاوكردووەتەوە. زۆرترین وێنەی لە رۆژی (8/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە (16) وێنەبوو لەو رۆژەداو كەمترین وێنەی لە رۆژی (5/3/2021) دا بڵاوكردووەتەوە كە تەنیا (1) وێنە بووە، هەندێك رۆژی (6، 7، 12/3/2021) هیچ وێنەیەكی بڵاونەكردووەتەوە.  پێنجەم: پارێزگاری بەغداد  ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەغداد (8 ملیۆن و 650 هەزار) كەسە پارێزگارەكەی ( محەمەد جابر عەتا)یە لە ماوەی (12) رۆژدا لە 1/3/2021 بۆ 12/3/2021 لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك (14) پۆستی كردووە، (31) وێنەی خۆی بڵاو كردووەتەوە، بەشێك لە وێنەكان خزمەتگوزاری و پەیام و پیرۆزباییە.  شەشەم: پارێزگاری نیویۆرك: ئەندرۆ مارك كۆمۆ پارێزگاری شاری نیویۆرك كە لە ساڵی 2011 ەوە لەو پۆستەدایە، ژمارەی دانیشتوانی شاری نیویۆرك نزیكەی ( 9ملیۆن) كەسە، لە مانگی ئازاردا لە لاپەڕەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك هیچ وێنەیەك و چالاكیەكی خۆی بڵاو نەكردووەتەوە، لە پەیجی رەسمی پارێزگاری نیویۆركدا (6) پۆستی كردووەو لەماوەی ئەو 12 رۆژەدا كە بەشێكیان كۆنگرەی رۆژنامەوانین تایبەت بە هۆشیاری كوتان و كۆرۆنا. لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر پارێزگاری نیویۆرك هیچ وێنەیەكی خۆی بڵاو نەكردووەتەوەو تەنیا باسی لەو رێوشوێنانە كردووە كە تیمەكانیان بۆ كوتانی كۆرۆنا گرتویانەتە بەر و رایگەیاندووە 20%ی دانیشتوانی نیویۆرك بە ڤاكسینی كۆرۆنا كوتراون كە تا ئێستا ( 6 ملیۆن و 88 هەزار) كەس لە نیویۆرك ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە. لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر پارێزگاری شاری نیویۆرك (68) پۆستی كردووە، یەك وێنەی خۆی دانەناوە، تەواوی پۆستەكانی تایبەتن بە ئاگاداری كوتان بە ڤاكسینی كۆرۆنا و هەواڵی چاكبوونەوەو هۆشیاری كوتان و خستنەرووی ئامارەكانی كوتان بە ڤاكسینی كۆرۆنا، لەگەڵ (4) كۆنگرەی رۆژنامەوانی تایبەت بە خستنەرووی ئامارەكانی كۆرۆنا و هۆشاری كۆرۆنا بڵاوكردووەتەوە. حەوتەم: پارێزگاری لەندەن سادق خان پارێزگاری لەندەن (عومدەی لەندەن) كە لە ساڵی 2016 ەوە پارێزگاری ئەو شارەیە كە ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی (10 ملیۆن) كەسە، لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك تەنیا (21) پۆستی كردووەو تایبەتن بە خزمەتگوارییەكان هۆشیاری كۆرۆناو لە دوو وێنەدا كە لینكی رۆژنامەی میترۆی بڵاوكردووەتەوە وێنەی خۆی دەرچووەو نوسینەكە باسی خزمەتگوزاری دەكات، لە وێنەیەكیشدا هانی خەڵكی دەدات بۆ بەكارهێنانی بایسكل بەهۆی زۆری و قەرەباڵغی ئۆتۆمبێلەوە وێنەی خۆی بە بایسكلیەوە دەرچووە.   لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەریش چەند پۆستێكی كردووەو لینكی ئەو نوسین و بابەتانەی بڵاوكردووەتەوە كە تایبەتن بەخۆی و هۆشیاری خۆپاراستن لە كۆرۆنا.  

درەو:  بۆ سەرۆك كۆمارو سەرۆكی پەرلەمانی توركیا: بۆچی نامانكەنە بابەتی رۆژ و گرنگیمان پێنادەن لە میدیاكانەوە..؟؟ ئەی پەنا بۆ كوێ بەرین  ئەو دیلانە، کە سوپای تورک لە گارە کوشتنی، لە ئەیلولی ٢٠١٩دا نامەیان بۆ سەرۆک کۆماری تورک، سەرۆکی پەرلەمانی تورکیا و سەرۆکی گشتیی جەهەپە نارد و لە نامەکاندا رەخنەی ئەوەیان لێگرتون، کە لەبەر چی بۆ ئازادکردنیان هیچیان نەکردووە. سەرباز، پۆلیس و سیخوڕە دیلکراوەکانی تورک، کە لە ئەنجامی هیرشی داگیرکەریی سوپای تورک بۆ سەر گارە و بەهۆی بۆردومان و گازبارانکردنەوە کوژران، نامەی هاوبەشیان بۆ موستەفا شەنتۆپ سەرۆکی پەرلەمانی تورکیا، کەمال قلیچدار ئۆغڵو سەرۆکی گشتیی پارتی کۆماریی گەل (جەهەپە) ناردووە. دیلەکان نامەیان بۆ بنەماڵەکانیان و هەروەها نامەیان بۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورک ناردووە و داوایانکردوە، کار بۆ ئازادکردنیان بکرێت. کۆپییەک لە نامە هاوبەشەکان لە سەرچاوەکانی هێزەکانی پاراستنی گەل (هەپەگە)ەوە دەست ئاژانسی هەواڵی فوارت (ANF) کەوتوون. نامەکان لە ٦ی ئەیلولی ٢٠١٩ دا نووسراون و ئیمزای سەدات سۆرگیون، ئومید گجر، سەدات یابالاک، وەدات کایا، حوسێن ساری، مەولود قەهوەچی، سەمیح ئۆزبەی، سولەیمان سونگیور، موسلیم ئاڵتنتاش، ئایدن کۆسە، عادل کاباکلی و م. ساڵح کانجانی پێوەیە. لە نامەیەکدا، کە بە ناونیشانی "بۆ سەرۆکی ئەنجوومەنی نەتەوەیی گەورەی تورکیا بەڕێز پرۆفیسۆر دکتۆر موستەفا شەنتۆپ" دا نووسراوە، زانیاری لە بارەیانەوە، شێوە، کات و شوێنی دیلکردنیان لەلای دەزگا پەیوەندیدارەکاندا هەیە. راشیانگەیاندووە، جگە لە هاووڵاتییەک، پۆلیسێک و سەربازێکی ئەرکدار، ٤ سەبازی تریش هەیە، کە لە کاتی سەربازیی ناچاریدا دیلکراون لێرەدا هەن. لە نامەکەدا ئەوە هاتووە، ماوەی سەربازیی ئەو سەربازانە چەند ساڵ لەوە پێش کۆتایی پێهاتووە، هەر خۆی بە هۆی یاساکانی پەرلەمانەوە ماوەی سەربازی کەمکراوەتەوە بۆ ٦ مانگ و هەروەها سەربازیش بە پارە دەکڕدرێتەوە، بۆیە ئەم پرسیارەیان کردووە، "باشە تاوانی ئەو سەربازانە جێبەجێکردنی ئەرکەکانیان بووە بۆ دەوڵەت؟" لە نامەکەدا ئەوەش دەستنیشانکراوە، هەمان ئەو پرسیارە لەلایەن بنەماڵەی سەربازەکانەوە چەندینجار لە بەردەم کامێراکاندا دووبارە کراونەتەوە، بەڵام هیچ وەڵامێکیان پێ نەدراوەتەوە. بۆ ٦٠٠ پەرلەمانتاری بخوێننەوە دیلەکان رایانگەیاندووە، بەرپرسانی دەوڵەت کەم و زۆر دەزانن، کە ئەمان لە چ هەلومەرجێکدان و داوا لە موستەفا شەنتۆپ سەرۆکی پەرلەمان دەکەن، کە نامەکەیان لە بەردەم ٦٠٠ پەرلەمانتاردا بخوێنێتەوە. دیلەکان لە نامەکەیاندا ئەوەشیان وتوە، "باشە لەبەر ئەوەی کەسەکان لێرە راگەیاندکار و منداڵی بنەماڵە دەوڵەمەندەکان نین، ئیدی خاوەنداری و  پشتیوانییان لێناکرێت؟ ئێمە چاوەڕێمان نەدەکرد، کە دەوڵەتی کۆماری تورکیا زیاتر لە ٤ ساڵ، واتە نزیکەی ١٥٠٠ رۆژ خاوەنداری لە سەرباز و پۆلیسەکانی نەکات. چاوەڕوانی بووین سەرەی ئێمەش بگات وەک ئەو کەسانەی دیلکرابوون، چ هاووڵاتییانی کۆماری تورکیا و چ ئەو کەسانەی هاووڵاتیی تورکیا نەبوون، هەوڵەکان لە ساڵی ٢٠١٤ لە کاتی گرتنی کۆنسوڵخانەی تورکیا لە موسڵ لەلایەن رێکخستنی تیرۆریستیی داعش بۆ ئازادکردنی ئەو کەسانەی لە کۆنسوڵخانەکەدا بوون، بۆ ئەو کەسانەی لە نەیجیریا لەلایەن تیرۆریستانەوە دیلکرابوون، بۆ وەرگرتنەوەی ئەندامانی فەتۆ لە گابۆن، بۆ سەربازە ئۆکرانییەکان، کە لەلایەن رووسیاوە دیلکرابوون، بۆ ئازادکردنی تاتارەکانی کریمییە، بۆ ئازادکردنی رۆژنامەنووسە ژاپۆنییە دیلکراوەکانی دەستی قاعدیە دیالۆگتان کرد و لە ئەنجامی هەوڵەکان و دیالۆگ دا ئازاد بوون و گەڕانەوە بۆ ناو بنەماڵەکانی خۆیان و وڵاتی خۆیان. ئێمەش بە ئومێدەوە سەیری ئەو هەواڵانەمان کرد و بە ساڵان ئومێد و هیوامان ئەوە بوو، کە سەرەی ئێمەش بێت. باشە دەبێت ئێمە داوا لە شوێنێکی تر بکەین؟ لە ساڵانی رابردوودا کەس نەیتوانی گارانتیی تەندروستی و ئاسایشی ئێمە بکات و ئێستاش ناتوانن. لە دۆخێکدا، کە ژیانمان گارانتیی  نییە، ئێوە چۆن دەتوانن تەرمی ئێمە لێرە ببەنەوە؟ ئێوەش منداڵتان هەیە، خۆتان بخەنە شوێنی بنەماڵەکانمان، بۆ نمونە لە کاتی جەژن دا ئێوە چاوەڕێن منداڵەکەتان بێن و دەستتان ماچ بکەن، بەڵام ئەوە ٩ جەژنە ئێمە ناتوانین چاومان بە بنەماڵەکانمان بکەوێت و دەستیان ماچ بکەین. باشە ئێوە ئەگەر تەنها رۆژێک لە منداڵەکانتان دوور بن خێرا بە دوایاندا ناگەڕێن؟ زیاتر لە ٤ ساڵە ئێمەش لە بنەماڵەکانمان دورین و هیچ پەیوەندییەکمان لەگەڵیاندا نییە. لەو دۆخەدا ئێمە چی بکەین؟ ئێمە دەمانەوێت ئێوە ویژدانتان هەبێت. ئەگەر ئێمە تاوانبار دەکرێین، پێمان بڵێن، تاوەکو بیزانین ئەگەر ئێمە تاوانبار دەکرێین، ئەوا مافی ئەوەمان هەیە لەوە ئاگادار بین و بیزانین. باشە لەسەر ئێمە بڕیاری سزادان هەیە؟ ئێمە دەمانەوێت ئەوە بزانین. وتەی 'سەبر بکەن' بۆ بنەماڵەکان تەنها بۆ دواخستن و نەبینینی کێشەکەیە. چاوپێکەوتن لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجالان کرابوو و ئومێدی بە ئێمە دابوو، بەڵام لەوەش ئەنجامێک دەستنەکەوت. بۆ لە چاوپێکەوتنەکەدا قسە لەسەر ئێمەش ناکرێت، بۆ نابین بە رۆژەڤ؟ کاتێک بنەماڵەی ئەو کەسانەی بۆ کۆتایهێنان بە گۆشەگیریی سەر عەبدوڵا ئۆجالان دەستیان بە مانگرتن کردبوو، لە بەردەم پەرلەماندا چالاکیی دانیشتنیان ئەنجامدا، ئێوە لەگەڵ ئەوان قسەتان کردبوو و وتبوتان، داواکەتان بە بەرێز سەرۆک کۆمار و بەڕێز عەبدولحەمید گول وەزیری داد دەگەیەنن. لەو بابەتەدا حیزبێکی سیاسی، یان کەسێک، کە داکۆکی لە مرۆڤەکان بکات، یان مرۆڤەکان ئازاد بکات، ئەو مرۆڤانە، کە تاوەکو کۆتایی تەمەنیان ئازاد بکرێن، بنەماڵە و دەورووبەرەکەیان قازانج دەکات و بۆلای خۆیان رایاندەکێشت. بەو تێگەیشتنەوە ئێمە داواتان لێدەکەین، کە بە بەرپرسیاریەتێیەکانتان هەستن". بۆ سەرۆگشتی جەهەپە، کەمال قلیچدار ئۆغڵو دیلەکان لەو کاتەدا نامەیەکیشیان بۆ کەمال قلیچدار ئۆغڵو سەرۆکی گشتیی جەهەپە نارد. دیلەکان لەو نامەیەدا باسی قۆناغەکەیان کردبوو و رایانگەیاندبوو، "شەنەل ساریخان خانم سەرۆکی کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤ لە پەرلەمان لە ساڵی ٢٠١٦دا لەبارەی ئەم باتەوە لێدوانی دابوو، بەڵام ئەوە وەک پێویست نەبوو. ئێمە داواتان لێدەکەین، کە نامەکەمان و دۆخی ئێمە لە بەردەم کامێراکاندا بۆ رای گشتی بخەنەڕوو. داواتان لێدەکەین بە بەرپرسیاری هەستن". داوا لە ئەردۆغانی سەرۆک کۆمار یەکێک لە دیلەکان بە ناوی سەدات سۆرگیون نامەیەکی بۆ سەرۆک کۆمار ئەردۆغان نووسیووە. سەدات سۆرگیون لە نامەکەیەدا بۆ سەرۆک کۆماری تورک نووسیویەتی، "بەڕێز سەرۆک کۆمارم، با رەحمەت و بەرەکەتی خوا لەسەر ئێوە و وڵاتەکەمان بێت. ئینشائەڵا، ئامین". دوای ئەوەش سۆرگیون خۆی ناساندووە و باسی دیلبوونی خۆی و ئەو بارودۆخە کردووە، کە تیایدایەتی. هاکان ئاتیلای بە بیرهێنایەوە سۆرگیون لە نامەکەیەدا پرسیویەتی، "سەرۆک کۆمارم، من دەپرسیم، ئێمە کێین؟" و لە بەردەوامیی نامەکەیدا نووسیویەتی، "لێرە پێمان دەڵێن، 'دەوڵەت لە ئێوە ناپرسێت، خاوەنداریتان لێ ناکات، ئەگەر خاوەنداریتان لێ بکات دەتاننێرینەوە، ئێمە نامانەوێت ئێوە لێرە رابگرین'. وادیارە راست دەکەن. ئەوە ٤ ساڵ تێپەڕی، بەڵام سەرەی ئێمە نەگەیشت... بەڕێوەبەرانی رێکخستن (پەکەکە) دێن و قسەمان بۆ دەکەن و دەڵێن، 'با دەوڵەت داوای ئێوە بکات، ئێمە ئێوە ئازاد دەکەین، بەڵام کەس خاوەنداری لە ئێوە ناکات، ئەگەر ئێمە ئێستا ئێوە ئازاد بکەین، بە دڵنیاییەوە دەوڵەت دەتانکوژیت'.... کاتێک هاکان ئاتیلای جێگری سەرۆکی هاڵک بانک (دوای زیندانیکردنی لەلایەن ئەمریکاوە) گەڕایەوە بۆ تورکیا، ئێوە لە چاوپێکەوتنێکدا وتتان، 'هاکان ئاتیلا رۆڵەی ئێمەیە، ئەگەر ئێمە خاوەنداری لەو نەکەین، ئەی ئێمە خاوەنداری لە کێ بکەین؟ باشە دۆخی ئێمە چی بەسەر دێت سەرۆک کۆمارم؟ من ناڵێم، بۆ خاوەنداریت لەو کرد، بەڵام دەڵێم، ئێمەش هەین...". نامەیان بۆ بنەماڵەکانیشیان نارد دیلەکان لە هەمان کاتدا نامەیان بۆ بنەماڵەکانیشیان نارد. لە نامەکاندا بە زۆری باسی دۆخی خۆیان، حەز و خەون و چاوەڕوانییەکانیان دەکەن. هەروەها گلەیی و گازندەشیان کردووە. ئێمە وەک گوناحێک و تاوانێک دەشاردرێینەوە بۆ نمونە لە نامەکەی محەمەد ساڵح کانجا دا بابەتێکی سەرنجڕاکێش هەبوو. کانجا لە نامەکەیدا نووسیبوی، "بابەتێکی سەرنج راکێش ئەوەیە، کە دەزگاکانی راگەیاندن و میدیاکان بە هیچ شێوەیەک باس لە ئێمە ناکەن و نامانخەنە رۆژەڤ. ئاشکرایە ئیرادەیەک و بڕیارێک لە پشت ئەو بێدەنگییەوە هەیە. رەنگە ئەوە هۆکاری زۆری هەبێت، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە، کە ئەو هۆکارانە چەند رەوان؟ ئەگەر بەرپرسانی دەوڵەت لەبارەی دۆخی ئێمەوە لێدوان و راگەیاندراو بڵاوبکەنەوە، ئەوە بۆ هەمومان لێرە دەبێتە ئومێد و هیوا، بەڵام  بۆ ئێمە وەک قورسترین بار، یان وەک گوناحێک و تاوانێک دەشاردرێینەوە".  

درەو: راپۆرتی: ڕێکخراوت ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت  حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕی (145 ملییۆن) دۆلاری بۆ (8) كۆمپانیای بەرهەمهێنی نەوت خەرجكردووە كە لە (6) كێڵگەی هەرێمی كوردستان كاردەكەن، وەك شاییستەی دارایی ئەو كۆمپانیایانە بۆ مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا . لەم ڕاپۆرتەدا کۆی ئەوپارەیەی لەشەش کێڵگە لەلایەن هەشت کۆمپانیاوە وەرگیراوە  شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوەی وەرگیراوە:  ١-  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی کانوونی دووەم بریتی بووە لە ٦١,٢ملیۆن دۆلار، تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٤٢,٤ ملیۆن دۆلار بووە، لەو بڕە ٣١,٩ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆش و شایستەی مانگی کانوونی دووەمی کۆمپانیاکە بووە، و بڕی ١٠٫٩ ملیۆن دۆلارپشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بووە. هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٤,٣ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکەی لەمانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا وەرگرتووە،  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٦,٥ ملیۆن دۆلار (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧.٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن { ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ} لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧  ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٦,٢ ملیۆن دۆلار بۆ ئەو شایستانە  وەرگرتووە کە لە ساڵی ٢٠٢٠ دا دوا خراون و گەنێڵیش بڕی ١,٤ ملیۆن دۆلار. ئەمە یەکەم  گوژمەیە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە. تەنها پشکی  دی ئێن ئۆ لە شایستەی دوا خراوەی مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ تا شوباتی ٢٠٢٠ ئێستا بریتییە لە ٢٥٩ ملیۆن دۆلار وە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  ئێستا ٦٧,٦ ملیۆن دۆلارە. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم دایناوە بۆ کۆمپانیا بەرهەم هێنەکانی نەوت لە سەری ساڵی ٢٠٢١ ەوە کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە  نیو سەنتی بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت.  کۆمپانیای  دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بە  بەرهەمی رۆژانە بریتییە لە ٥٣٫٨٥٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٥٦٫٣٢٠ بەرمیل بووە بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان بریتییە لە ١١٠٫١٧٠بەرمیل نەوت. ٢- کێڵگەی شێخان      لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە بڕی ٢٥,٢ ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە بۆ شایستەی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ی کێڵگەی شێخان. لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی ١٩,٨ ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە کە ١٧,١ ملیۆن دۆلاری شایستەی فرۆشی مانگی کانوونی دووەم بووە و بڕی ٢,٦ ملیۆن دۆلار بۆ شایستە دواخراوەکان وەرگرتووە. کۆمپانیای ئێم ئۆ ئێڵ شایستەی مانگی کانوونی دووەمی بریتی بووە لە ٤,٨ ملیۆن دۆلار وە  بڕی ٠,٧ ملیۆنی وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٧,٢ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٢٨٪. بەرهەمی کێڵگەی شێخان. لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤بەرمیل نەوت. کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  بۆ مانگی کانوونی دووم ٢٠٢١ بریتی بووە لە ٢١,٧ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شامارانی کە پشکی ٢٧,٦٪ کێڵگەکەی هەیە بڕی ٧,٣ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە وەکو شایستەی مانگی کانوونی دووەم وە هەروەها  بڕی ١,٠٤ ملیۆن دۆلار بۆ شایستە دواکەوتووەکانی مانگە کانی پێشوو وەرگرتووە ، بەیەکەوە شاماران ٨,٣٤ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە. ئەوەی دەمێنێتەوە لە شایستەی مانگی کانوونی دووەم بریتییە لە ١٤,٤ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای تاقەی ئیماراتییە کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە. بەپێی پشکەکان و لەسەر بنەمای ئەو برەی کۆمپانیای شاماران وەری گرتووەتەوە کۆمپانیای تاقە دەبێت بڕی ٢,١١ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستە دواخراوەکان وەرگرتبێت، بەمەش کۆی ئەو پارانەی کۆمپانیاکان لە کێڵگەی ئەتروش وەریان گرتووە بریتیی بووە لە  ٢٤,٨٥ملیۆن دۆلار داهاتی کۆمپانیاکان تەنها لە شایستەی کانوونی دووەم بڕی ٥,٦٥ ملیۆن زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانوونی یەکەم . تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە دووەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت.  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتەی وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی کانوونی دووەم بریتی بووە لە ٣,٧٥     ملیۆن دۆلار و پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ١,٥  ملیۆن بووە و ئەو    ٢,٢٥  ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە. ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا. بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  کۆمپانیاکە بڕی ٢,٦ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی کانوونی دووم وەرگرتووە و بڕی ١ ملیۆن دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ کانوونی دووەم کردوویەتییە  ٢,١٢ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخارویش دەبێت ٠.٨ ملیۆن بووبێت. کەواتە کۆی پارەی وەرگیراو لەلایەن کۆمپانیاکانەوە نزیکەی ٦,٥٢ ملیۆن دۆلارە. بەرهەم لەم کێڵگەیە لە ئێستادا بۆ ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ئەمساڵدا ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا ئە ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ٦- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی ١٨٪ ی پشکەکان .  تەنها پشکی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن لە شایستەی کانوونی دووەم بریتی بووە لە ١٨.٧ ملیۆن دۆلاربووە  لەسەر بنەمای پشکی ئێچ کەی ئێن تۆتاڵ دەبێت ٥,٤ ملیۆن دۆلاری وەرگرتبێت. کەواتە شایستەی کانوونی دووەمی کۆمپانیاکان لە  کێڵگەی سەرسەنگ بریتی بووە لە ٢٤,١ ملیۆن دۆلار بووە.  تەنها کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن لەمانگی کانونی یەکەمی ٢٠٢٠ کۆمپانیاکە بڕی ١٦٫٣ ملیۆنی شایستەی دواخراوی مانگی ١١ی ٢٠١٩ ی وەر گرتووەتەوە، بەڵام کۆمپانیاکانی تری نەوت دەڵێن لەومانگەدا هیچ بڕە پارەیەکمان وەرنەگرتووە وەکو شایستەی دواخراو. کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. هەولێر لە کێڵگەی هەولێر کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠٢٠ و کانوونی دووەمی  ٢٠٢١ ڕانەگەیاندووە. زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی کانوونی دووەمیان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢٥٠٫٥٢٥ بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٥٥٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم. شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو شەش کێڵگەدا کە وەریان گرتووە بریتییەلە  ١٤٥٫٦٢ ملیۆن دۆلار. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا دە (١١ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی دووەمە. وەهەر لە مانگی ئازاردا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاندووە کە شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمدا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە.

 (درەو): نەوەیەكی مەلیكی كوردستان دەیەوێت گرژیەكانی نێوان یەكێتی و پارتی بڕەوێنێتەوە، مەسعود بارزانی بەڵێنی پێداوە لەگەڵ لاهور شێخ جەنگیدا كۆببێتەوە. مەحمود حەفیدزادە نەوەی شێخ مەحمودی "مەلیکی کوردستان" چەند رۆژێکە هەوڵێکی دەستپێکردووە بۆ ئاشتەوایی لەنێوان یەکێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی پارتی دیموكراتی كوردستان. رۆژی ٩ی ئەم مانگە مەحمود حەفیدزادە سەردانی مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستانی کرد، دوێنێش لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی یەکێتی نیشتمانی کوردستانی بینی. ئەمڕۆ لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی (رووداو) حەفیدزادە ئاشکرایکرد، مەسعود بارزانی ئامادەیی دەربڕیوە لەگەڵ لاهور شێخ جەنگیدا دابنیشێت، بەڵام تێبینی و سەرەنجی هەبووە بۆ ئامادەکاری بۆ ئەو دانیشتنەکە. مەحمود حەفیدزادە وردەکاری سەرەنج و تێبینییەکانی بارزانی بۆ دیدار لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی ئاشکرا نەکرد، بەڵام وتی تێبینییەکانی بە لاهور شێخ جەنگی گەیاندووە. لاهور شێخ جەنگی لەبارەی دیدارەکەی لەگەڵ حەفیدزادەدا لە پەیجی فەرمی خۆی نوسیویەتی:" هەر هەوڵ و هەنگاوێک لەپێناو خزمەتکردنی خەڵک و رزگارکردنیان بێت لە نەهامەتی و برسێتی، پێشوازی لێ دەکەین". بە پێی قسەی حەفیدزادە، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دیدارە چاوەڕوانكراوەكەی نێوان بارزانی و لاهور شێخ جەنگی زۆر پێ باشەو هەوڵی سەرخستنی دەدات   مەحمود حەفیدزادە کە لە شاری سلێمانی دادەنیشێت، ماوەیەکە جموجوڵە سیاسییەکانی زیادی کردووە، دیپلۆماتکارانی بەریتانی و ئێرانی دەبینێت. رەنگە شێخ مەحمود بیەوێت دوای نزیکەی (٨٠) ساڵ دابڕان، جارێکی تر بنەماڵەی حەفیدەکان بگەڕێنێتەوە بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسی، بەتایبەتیش ئەگەر بەریتانی نەیاری دوێنێی مەلیک مەحمود، پاڵپشتی لە جموجوڵەکانی شێخ مەحمودی نوێ بکات.

راپۆرتی: درەو حەوت مانگ لەمەوپێش وەزارەتی خوێندنی باڵا شەش پۆستی لەناو زانکۆی سلێمانی راگەیاند کە بەپێی (CV) پڕدەکرێنەوە، بەڵام بەهۆی دەستوەردانی یەکێتییەوە تائێستا پڕنەکراونەتەوە، ئێستا وەزارەتی شەش پۆستی تری لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا راگەیاندووە، لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان چی دەگوزەرێت ؟ چۆن فێڵ لە یاسا دەکرێت ؟ لیژنە زانستییەکان پۆستەکان یەکلادەکەنەوە یان لیژنە حزبییەکان ؟ وردەکاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. پڕكردنەوەی پۆستەكان وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی پۆستی سەرۆكی (6) زانكۆو سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای كوردستان بۆ پسپۆڕییە پزیشكییەكانی راگەیاند، کە گوایە دەیەوێت بەپێی مەرجە یاساییەکان و (CV)ی پڕیان بکاتەوە، پۆستەکان ئەمانەن: 1- سەرۆكی زانكۆی سەڵاحەددین – هەولێر 2- سەرۆكی زانكۆی سۆران 3- سەرۆكی زانكۆی هەولێری پزیشكی 4- سەرۆكی زانكۆی دهۆك 5- سەرۆكی زانكۆی پۆلیتەكنیكی دهۆك 6- سەرۆكی زانكۆی زاخۆ 7- سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای كوردستان بۆ پسپۆڕییە پزیشكیەكان. ئەو مەرجانەی بۆ پۆستی سەرۆكی زانكۆكان دیاریكراوە، ئەمانە: 1- هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرا بێت. 2- نازناوی زانستی لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر كەمتر نەبێت. 3- خزمەتی زانكۆیی لە (10) ساڵ كەمتر نەبێت. ئەم پۆستانە کە وەزارەت بۆ پڕکردنەوە رایگەیاندوون، بەشێکیان بەتاڵن و بەشەکەی تریان خانەنشین دەبن و هەموشیان دەکەونە سنوری "زۆنی زەرد"و هیچ سەرۆک زانکۆیەکی "زۆنی سەوز"ی تێدا نییە، ئەمە لەکاتێکدایە بەشێك لە سەرۆكی زانكۆكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەکێتی-ش وادەی یاساییان كە (٤ ساڵە)، بەسەرچووە. ئەو پۆستانەی هەر یەکلانەبونەوە ! بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، وەزارەتی خوێندنی باڵا تەنیا بەڕوكەش پۆستەكان رادەگەیەنێت و (CV) یەكان پڕدەكرێنەوە، ئەگەرنا ئەو پۆستانە لەلایەن حزبەكانەوە دادەنرێن و ئۆكەی كۆتاییان لەسەر دەدرێت، بەنمونەی ئەوەی هەموو سەرۆكی زانكۆكانی (زۆنی زەرد) پارتین و ئەوانەی (زۆنی سەوز) یەكێتین. رۆژی ١٠ی ئابی ساڵی رابردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا پڕكردنەوەی (6) پۆستی لە زانكۆی سلێمانی راگەیاند، بەڵام تائێستا ئەو پۆستانە پڕنەكرانەوە، پۆستەكان بریتی بوون لە: 1-     راگری كۆلیژی پزیشكی 2-     راگری كۆلیژی پزیشكی ڤێتەرنەری 3-     راگری ڕاگری كۆلیژی زمان 4-     راگری كۆلیژی زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكان 5-     راگری كۆلێژی بازرگانی 6-     راگری كۆلێژی هونەرە جوانەكان بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەهۆی دەستوەردانی كوتلە جیاوازەكانی حزبەوە، وەزارەتی خوێندنی باڵاو زانكۆی سلێمانی نەیانتوانیوە ئەو پۆستانە پڕبکەنەوە، چونکە لە بنەڕەتەوە ئەوانەی چانسی وەرگرتنی ئەو پۆستانەیان هەیە، دەبێت تەزكیەی حزبییان هەبێت و كارەكتەرە حزبیەكان ئۆكەی دەستبەکاربونیان لەسەری بدەن. لیژنەی زانستی و لیژنەی حزبی لیژنەیەكی حزبی لە پشت لیژنە زانستییەكانەوە کاندیدەکان هەڵدەسەنگێنن و ئیرادەی راستەقینە لای ئەوانە، لەلایەكی تر دەستی كۆمیتەو ناوچەكان لەناو زانكۆو پەیمانگاكاندا كاریگەری راستەوخۆیان لە دانان و یەكلاكردنەوەی پۆستەكاندا هەیەو تارمایی پشتی دەسەڵاتەكانی ناو زانكۆن. هەندێك لە پۆستەكانی سەرۆكی زانكۆ و راگرەكان لەناو حزبەكاندا كێشەیان هەیەو هەندێكی تر سیڤییەكانیان لە یەكەمەوە لادەبرێت و دووەم دەخرێتە شوێنەکەی، ئەم یارییە كوتلەكانی باڵادەستەکانی ناو حزب دەیکەن. بەشێك لەسەرۆكی زانكۆو راگرو سەرۆك بەشەكان زیاتر لە (6 ساڵە) لە پۆستەكانیاندان، لەبەر ئەوەی چەند ساڵێك بە وەكالەت لەو پۆستەدا بوون و دواتر دەبنە رەسمی، لە نمونەی سەرۆكی زانكۆی سلێمانی و سەرۆكی زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی، سەرۆكی زانكۆی سۆران.    فێڵ لە یاسا ! ئێستا لە زانكۆكاندا فێڵی گەورە لە یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008ی وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دەكرێت، ئەم یاسایە ماوەی سەرۆكی زانكۆو راگرەكانی بۆ (4 ساڵ) دیاریكردووەو دەبێت پلەی زانیستیان پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێت. بەشێك لە سەرۆكی زانكۆو راگرەكان پلەی زانستیان بەدەرە لە یاساو پرۆفیسۆری یاریدەدەر نین و هەندێكیشیان بۆ ماوەیەك بە وەكالەت پۆستەكان وەردەگرن تا پلەی زانستییەكە وەردەگرن و دواتر پۆستەكانیان بۆ دەبێت بە رەسمی، ئەو كاتیش ماوەیەكی زۆر لەپۆستەكەدا دەمێننەوە.    بەشێك لەو سەرۆكی زانكۆ و راگرانە پلەی زانستیان نیە واتە (پرۆفیسۆری یاریدەر) نین، بەناوی نەبوونی پسپۆڕییەوە دانراون، لەكاتێكدا كوردستان پڕە لە كەسانی هاوپلە بە دامەزراوو دانەمەزراوەوە، بەڵام بەهۆی مەحسوبیەت و پاڵپشتی حزبەوە، لەو پۆستانەدا دانراون. دەستوەردانی حزب لە کاروباری زانکۆدا گەیشتوەتە ئاستێک، هەندێك بەش و راگر لەبەر ئەوەی حزب نایەوێت بكەوێتە دەست كەسانێك كە حزبی نین یان سەر بە كوتلەكەی دیاریکراو نین لەناو حزبدا، سەرپەرشتیاری بۆ دادەنێن، تا كەسێكی حزبی یان لە كوتلەی خۆیان دەدۆزنەوەو لەو پۆستەدا دایاندەنێن. ناوچەگەرێتی و دەستەگەری رۆڵی هەیە لە دیاریكردنی سەرۆكی زانكۆو راگرو سەرۆك بەشەكاندا، ئەگەر لە بوارەكانی دیكەدا ناوچەگەرێتی بوونی هەبێت ئەوا لە زانکۆو پەیمانگەکاندا حەرامە، چونكە ئەو پۆستانە پەیوەندی بە زانست و توانای زانستییەوە هەیە، لە یاسای بەرکاردا هیچ بڕگەیەكی نیە ئاماژە بە ناوچەگەرێتی بكات لە پڕكردنەوەی پۆستەكاندا. ماوە بەسەرچووەکان بەپێی بڕگەی یەكەمی مادەی (18)ی یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008، سەرۆكی بەش یان راگری كۆلیژ، مەرجە پلەی زانستییان لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر كەمتر نەبێت، بەڵام بەشێكی زۆری سەرۆك بەش و راگرەكان بەبێ ئەو مەرجە زانستیانە دانراون و بەشێكی زۆری سەرۆكی زانكۆكان ماوەی یاساییان بەسەرچووە كە بەپێی یاساكە چوار ساڵە.  بەپێی بڕگەی دووەمی مادەی (18) لە یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008، مەرجە بۆ پڕكردنەوەی بەشێكی زانستی ژماریەك لە ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە (14) کەس زیاتر نەبێت و لە (8) کەس كەمتر نەبێت و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا بن یاخود لەوانە بن نازناوی زانستی پرۆفسۆری یاریدەدەرەو لانی كەم پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان هەیە، بەڵام چەندین بەش كراونەتەوەو نە پرۆفسۆری یاریدەدەرو نە هەڵگری بڕوانامەی دكتۆراو نە ستافی ئەكادیمی دیاریكراویان هەیە. بەپێی راپۆرتیكى (ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان) كە پشتی بەستووە بە (رێبەری ساڵی خوێندنی 2018):  لەكۆی (624) بەشی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان (407) سەرۆكی بەشیان بە نایاسایی و لەدەرەوەی یاسا دانراون كە دەكاتە (65%)ی كۆی سەرۆك بەشەكانی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان.  •    لە كۆی (107) بەش و لقی زانستی لە زانكۆی سلێمانی (43) سەرۆكی بەش یان لق لەدەرەوەی یاسا دانراون كە دەكاتە رێژەی (40%) ئەو بەشانە پلەی مامۆستا یان مامۆستای یاریدەدەرن لەكاتێكدا بەپێی یاساكە نابێت لە پرۆفیسۆر یاریدەدەر كەمتر بێت. •    لەكۆی (33) بەش لە زانكۆی گەرمیان (26) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون كە دەكاتە رێژەی (79%). •    لە زانكۆی راپەڕین لە كۆی (28) بەش (23) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون كە دەكاتە رێژەی (82%)  •    زانكۆی هەڵەبجە لەكۆی (13) بەش هەموو سەرۆكی بەشەكان لەدەرەوەی یاساكە دانراون بەرێژەی (100%). •    لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی لەكۆی (77) بەش (51) سەرۆكی بەش لە دەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (66%) •    لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی دهۆك لەكۆی (48) بەش (46) بەشی لەدەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (96%) دانراون. •    زانكۆی پۆلیتەكنیكی هەولێر لەكۆی (72) بەش (62) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (86%) •    لە زانكۆی سەڵاحەدین لەكۆی (78) بەش (41) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (52.7%)  •    لە زانكۆی كۆیە لەكۆی (27) بەش لە زانكۆكەدا (11) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (40%)  •    لە زانكۆی چەرمۆ لەكۆی (12) سەرۆك بەش ( 11) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (91.6%) •    لە زانكۆی دهۆك لەكۆی (80) سەرۆكی بەش (50) سەرۆكی بەشیان بەرێژەی ( 62.5%) لەدەرەوەی یاسا دانراون. •    زانكۆی زاخۆ لەكۆی (26) سەرۆكی بەش (10) سەرۆكی بەش لەدەرەوەی یاسا دانراون بەرێژەی (38.4%)  •    زانكۆی سۆران لەكۆی (23) سەرۆك بەش (20) سەرۆكی بەشیان لەدەرەوەی یاسا دانراون، بەرێژەی (87%) ئەم ئامارانە هی ساڵی (2018)ن و پێدەچێت گۆڕانكاریان تێدا كرابێت.  زانكۆ و پەیمانگاكان لە هەرێمی كوردستان (16) زانكۆی حكومی و (19) زانكۆی ئەهلی و ( 14) پەیمانگا هەیە، بەم شێوەیە:  یەكەم/ زانكۆ حكومیەكان لە هەرێمی كوردستان تا ئێستا (١٦) زانكۆی حكومی هەیە، كە دابەش بون بەسەر شارەكانی كوردستان، هاوكات دو دەستەو ئەنجومەنێكی حكومیش هەیە، كە ئەوانیش بەپێی پسپۆڕی كارەكانیان ڕایی دەكەن: لیستی ناوی زانكۆ و دامەزراوە حكومیەكانی هەرێمی كوردستان: دوەم / زانكۆ تایبەتەكان بەهەمان شێوە لەبەر ڕۆشنایی یاسای زانكۆ تایبەتەكان كە لە پەڕلەمانی كوردستان پەسەند كراوە، تا ئێستا (١٩) زانكۆ و لقی زانكۆیی لە شارەكانی كوردستان كراونەتەوە، كە ئەمانەن: لیستی ناوی زانكۆ تایبەتەكانی هەرێمی كوردستان: سێیەم/ پەیمانگە تایبەتەكان بەهەمان شێوە بەسود وەرگرتن لە یاسای زانكۆ تایبەتەكان و، لەبەر ڕۆشنایی ڕێنمای كردنەوەی پەیمانگەی تایبەت تا ئێستا (١٤) پەیمانگە لە شار و شارۆچكە جیاكانی هەرێمی كوردستان بەپسپۆڕی جیا و بەپێی پێداویستەكانی بازاری كار كراونەتەوە، كە ئەمانەن: لیستی ناوی پەیمانگە تایبەتەكانی هەرێمی كوردستان:   راپۆرتی پەیوەندیدار

چاوپێكەوتنی: درەو " ڤاكسینەكان لە 100% رێگە لە مردن دەگرن، كۆرۆنا هاتووە بۆ مانەوە، دەبێت خۆمانی لەگەڵ رابهێنین" ئەمە قسەی د. ئارام گەڵاڵیە بۆ (درەو)كە پرۆفیسۆری یاریدەرە لە زانكۆی هارڤاردی ئەمریكاو  پسپۆڕی بواری شێرپەنجە و زانستی جیناتە. د. ئارام گەڵاڵی ئەوەش دەڵێت، ئەو ڤاكسینانەی ئێستا بەكاردەهێنرێن، بۆ كۆرۆنا گۆڕاوەكەش بەكاردێت، ئەو ڤاكسینانە زۆر زۆر سەلامەتن و هیچ ئاماژەیەك نیە تا ئێستا كە كاریگەری خراپیان هەبێت، لە 100% رێگری لە مردن دەكات، ناكرێت بیر لەوە بكەینەوە بە دۆزینەوەی ڤاكسین ئیدی كۆرۆنا نامێنێت و كۆتایی دێت، كۆرۆنا وەكو هەموو ڤایرۆسێكی تر هاتووە بۆ مانەوە، ئەمە شتێك نیە بڵێی دەڕوات، دەبێت خۆمانی لەگەڵ رابهێنین و لەگەڵیشیدا خۆمان بپارێزین. دەقی چاوپێكەوتنەكەی (درەو) لەگەڵ د. ئارام گەڵاڵی سەبارەت بە ڤاكسینی كۆرۆناو كاریگەرییەكانی درەو: ڤاكسنەكە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان بەكار دەهێنرێت، كاریگەری 100%ی لەسەر كۆرۆنا دەبێت..؟؟ د‌. ئارام گەڵاڵی: بۆ درووستكردنی هەموو ڤاكسینێك دەبێت دوو ئامانج بپێكی، ئامانجی یەكەم سەلامەتیە، ئامانجی دووەم كاریگەریەكەیەتی، كاریگەریش بە دوو شێوە دەپێورێ، بەشی یەكەمی ئەوەیە چەند رێگە لە بڵاو بوونەوەی نەخۆشیەكە دەگرێت، بەشی دووەم چەند رێگە لە بەرەو پێشچونی نەخۆشیەكە لە لەلشی خۆتدا دەگرێت. ئەم ڤاكسینانەی كە ئێستا لە رۆژئاو و ئەوروپا بەكاردێت، هەموویان بۆ كەیسی قورس لەسەدا سەد كاریگەرن، بەڵام بۆ ئەو كەیسانەی كە سوكترن و ناكەونە نەخۆشخانەو لەماڵەوەن، ڤاكسینەكەی ئەمریكا زۆر كاریگەرن بۆیان (94% مۆدێرنا، 95% ڤایزەر) كاریگەری جێدەهێڵن، بەڵام ئەوەی بەریتانیا لە (78%)  ئەویش زۆر بەرزە بۆ ڤاكسینێك،  رێگە لە مردن لە سەدا سەد دەگرێت . درەو: ئەو ڤاكسینانە لە چی كاتێكدا بەكار دەهێنرێت..؟؟ لەكاتی توشبوون، یاخود پێش تووش بوون بەكار بهێنرێت كاریگەری هەیە..؟؟ د. ئارام گەڵاڵی: ڤاكسین شێوەیەكە لە خۆ پاراستن، خۆپاراستنیش پێش توشبوونە، لەبەر ئەوە پێش توشبوون بەكاردێت،  درەو: ئایا ئەو ڤاكسینانە هیچ كاریگەریەكی خراپ و نەرینی درووست دەكات لەداهاتوودا بۆ تەندروستی مرۆڤ..؟؟ د. ئارام گەڵاڵی: ئەمریكا لە 14/12/2020 ەوە دەستیكردووە بە كوتان، پێش ئەویش بەریتانیا وەك یەكەم وڵات پێش ئەمریكا بەكاری هێنا لە 8/12/2020، دەرزی یەكەم كاریگەری نیە بەڵام دەرزی دووەم كەمێك لەرزو تا درووست دەكات بۆ ماوەی یەك سەعات، ئەو ڤاكسینانە زۆر زۆر سەلامەتن و هیچ ئاماژەیەك نیە تا ئێستا كە كاریگەری خراپیان هەبێت، بەپێچەوانەوە زۆر سەلامەتن. درەو: ئەو ڤاكسینانە چۆن درووست دەكرێن..؟؟ د. ئارام گەڵاڵی: ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو ، مێژووی درووستكردنی ڤاكسین، ئەو بەكتریایە یاخود ئەو ڤایرۆسەی كە نەخۆشیەكانی درووست كردووە، زۆر بەرهەمیانهێناوە لە لابا ( هێلكە بەكارهاتووە بۆ بەرهەمهێنانیان) بەڵام لەگەڵیدا ڤایرۆسەكە بە پرۆسێسێكی لاواز بوون یان مردندا رۆیشتووە، زۆر لاوازیان كردووە كە خۆی ناتوانێت نەخۆشیەكە درووست بكات، بەڵام كۆدەكانی وەكوخۆی ماوە، كە ئەیكەنە لەشی مرۆڤەوە لەش كۆدەكان وەردەگرێت، كە ڤایرۆسە ئەسڵەكە هات دەیناسێتەوەو بەرگری چالاكدەكات و لەناوی دەبات، ئەمەش پرۆسێسێكی زۆر خاوە و كولفەیەكی زۆری تێدەچێت. بەڵام لە بابەتی كۆڤید 19 ( كۆرۆنا) تەكنەلۆجیایەكی تازە بەكارهاتووە، ئەگەر تۆ وێنەی كۆرۆنا بێنێتە بەرچاوی خۆت، تۆپێكی خرەوەو دەورەدراوە بە ئەو سپایك پرۆتینانەی شێوەی دڕكیان هەیەو رەنگی سورن، ئەو پرۆتینانە هیچ مەترسیەكیان نیە بۆ لەشی مرۆڤ، تەنها كاریان ئەوەیە ئەو ڤایرۆسەیان لەخۆ گرتووە لە گەڵیشیا كە ڤایرۆسەكە دەچێتە ناو لەشی مرۆڤەوە یارمەتی دەدەن بچێتە خەلیەكانەوە، بۆیە هاتوون كاریان لەسەر ئەو سپایك پرۆتینانە كردووە، بۆ ئەوەی لەشی مرۆڤ ئەو سپایك پرۆتینانە بناسێتەوە، ئەوە دەناسێتەوە كە ڤایرۆسەكە هەڵدەگرێت، بۆ ئەوەی پرۆسیسەكە خێرا تر بكەن، لەبری ئەوەی سپایك پرۆتینەكە درووست بكەن، بیهێننە بەو پرۆسیسە خاوەدا بڕوات، هاتوون كۆدی سپایك پرۆتینەكەیان هێناوە و خانەکانی لەشی خۆمان بەکار دەهێنێن بۆ ئەوەی لەجیاتی لاب بۆ بەرهەمهێنانی پرۆتینەکە، ئەگەر سەیری كاری رۆژانەی خانەكانی لەشی مرۆڤ بكەیت ئەو ئیشانەی رۆژانە دەیكەن پێویستی بە پرۆتینی جیاوازە، بۆ نمونە بۆ زیاد بوون بۆ كۆنتاكتی نێوان خانەیەك بۆ خانەیەكی تر ئەو كارانەی رۆژانە خانەكان دەیكات،  هەموو پرۆتینێك كۆدێكی خۆی هەیە لە  دی ئێن ئەی لەشی ئێمەدا، ئەو كۆدە پرۆتینێكی پێویستە بۆ كارێكی تایبەت دەڵێت ئەم پرۆتینە دەبێت درووست بكرێت، بەشێكی دی ئێن ئەی كۆپی دەكرێت، بەشە كۆپیەكەی پێی دەوترێت (messengerRNA یان mRNA) ئەمان هاتوون  (mRNA) سپایك پرۆتینە، پرۆتینە سورەكەی بە كۆڤیدەوەیە ئەوەیان هێناوە،  واتە هەر پرۆتینەكەش نیە بەڵکو تەنها كۆدەكەیەتی، ئەوە دەكەنە لەشی مرۆڤەكانەوە، وا دەكەن خانەكانی لەشی مرۆڤ خۆی ئەو پرۆتینە درووست بكات، ئەو پرۆتینە هیچ مەترسیەكی نیە، بەڵام كۆڤید 19 لەناو ئەو پرۆتینەدا خۆی دەشارێتەوە، لەبەر ئەوە كە لەشی مرۆڤ ئەو پرۆتینە سورەی بینی ئیتر بەرگری چالاك دەبێت و لەناوی دەبات، مۆدێرنا لەگەڵ فایزەر ئەمانەیان ( mRNA) ئێم ئاڕنێكەیان بەكارهێناوە، بەڵام جۆنسنجۆنسن و ئەسترازێنیکا کە لە ئەوروپا بەکاریەت، بەشێكی بچوكی دی ئین ئەیەیان بەكارهێناوە، یەك هەنگاو چونەتە سەروترەوە، كەمێك جیاوازی دەكات، ئێم ئاڕێنەی زۆر هەستیارە لە پلەی گەرمی زۆر نزمدا دەبێت، دایبنێی ئەگینا لەناو دەچێت، بۆ نمونە ئەوەی فایزەر لە (-70) پلەی سەدی ئەبێت هەڵبگیرێت بۆ ئەوەی چالاك بێت، ئەوەی مۆدێرنا (-20) پلەیە، بەڵام ئەوەی ئەسترازێنیكا و جۆنسن جۆنسن، لەبەر ئەوەی دێن ئێن ئەی بەكارهێنراوە، ئەوەش كەمێك جێگیرترە، ئەوان دەتوانرێت لە پلەی گەرمی ( 2 بۆ 8) پلەدا  هەڵگیرێت و دواتر بەكاربهێنرێت، بەڵام ئەوانیش كێشەیەكیان هەیە ئەویش ئەوەیە، دی ئێن ئەی وەكو ئاڕئێنەی ئەی ئاسان لەشی مرۆڤ وەری ناگرێت لەبەر ئەوە ڤایرۆسێكی كە بەكاردەهێنرێت بۆ ئەوەی خانەکانی لەش وەربگرێت، ڤارۆسێك كە مەترسی نیە، (ئەدی نۆ) ڤایرۆسی پێدەڵێن دی ئێن ئەیەكەیان كردوەتە ناو ئەدی نۆ ڤایرۆس و ئەوە دەخەنە لەشی مرۆڤەوە، ئەو ئەدینۆ ڤایرۆسە، كێشەكەی ئەوەیە لەوانەیە دوای ماوەیەك لەشی مرۆڤ بەرگریەك بەرامبەر بەو ڤایرۆسەش بەرهەمبهێنێت هەرچەندە هیچ مەترسیەکیشی نیە، لەبەر ئەوە بۆ ماوەیەكی درێژخایەن ئەوەی فایزەرو ئەوەی مۆدێرنا زیاتر بەكارهێنانەكەی باشتر بێت بەڵام ئەوانەی تر رۆژانە ڤایرۆسەكە گۆڕانكاری تیادا دەكەن بۆ ئەوەی لەش نەیناسێتەوە.    درەو: بەهۆی بەرهەمهێنانی ئەو ڤاكسینانەوە، ئێستا ئەتوانرێت بوترێت مرۆڤایەتی سەلامەتە لە كۆرۆنا ..؟؟ د. ئارام گەلاِڵی: كۆرۆنا وەكو هەموو ڤایرۆسێكی تر هاتووە بۆ مانەوە، ئەمە شتێك نیە بڵێی دەڕوات، لەبەر ئەوەی ڤاكسین هەیە، بەڵام ئێمە لە ئێستادا وەك نەخۆشیەكانی دیكە چارەسەرێكمان هەیە لەبەرامبەری ئەتوانین خۆمان بپارێزین بەرامبەر بەم شێوازەی ئێستا هەیە، تا مرۆڤایەتی هەبێت لەسەر زەوی ئەم ڤایرۆسانە هەر دەبێت و ئەم نەخۆشیەش هاتووە بۆ مانەوە، دەبێت خۆمانی لەگەڵ رابهێنین و لەگەڵیشیدا خۆمان بپارێزین  درەو:  ئایا بە بەرهەمهێنانی ئەو ڤاكسینانە  كۆرۆنا كۆتایی دێت..؟؟ د. ئارام گەلاِڵی: بە بۆچونی من چۆن هەڵامەت هەر دەمێنێت ئەم نەخۆشیەش هەر دەمێنێت، بەڵام بەشێوەیەك لە شێوەكان بەرەو كۆنترۆڵ دەچێت، ئەگەر زۆرینەی مرۆڤایەتی ڤاکسینەکەیە وەربگرێت ئەوا حاڵەتی مردن یەکجار کەم دەبێتەوە. درەو: ئایا ئەو ڤاكسینانە  بۆ كۆرۆنای گۆڕاویش دەبێت یان تەنیا بۆ كۆرۆنا كۆنەكەیە ..؟؟  د. ئارام گەڵاڵَی: كۆرۆنا ڤایرۆسێكی موستەقیر یاخود جێگیر نیەو گۆڕانكاری زوو زوو تیادا دەبێت، بەپێی داتا كان دەڵێت لە هەر سێ كەسەوە بۆ نمونە ئەگەر نەخۆشیەكە لە منەوە بگوازرێتەوە بۆ تۆ لە تۆشەوە بچێت بۆ كەسێكی تر، واتا لەو سێ هەنگاوەدا، لەهەر سێ  هەنگاوێكیدا گۆڕانكاریییەكی بچوكی تێدا دەبێت، بەڵام زۆربەی گۆڕانكاریەكان لەوشوێنانەدا دەبن کە کاریگەری کەمن و كە ڤاكسینەكەش ئەو شوێنانە ناگرێتەوە، بۆیە ڤاكسینەكە بۆ ئەو شوێنە درووستكراوە كە ڤایرۆسەكە زۆر موستەقیڕو جێگیرە بۆئەوەی لەش چەند گۆڕانكاریشی تێدا بێت هەر بیناسێتەوە، ئەو گۆڕانكاریانەی  کە لە ڕاگەیاندن باس دەكرێن ئەو گۆڕأنكاریانەیە كە لە شوێنە موستەقیڕەكەدایە لە دڕكەكەدایە، لە (سپایك پرۆتین)ەكەدایە بۆیە هستیارە بەڵام گۆڕانكارییەكان بچوكن تا ئێستا ڤاكسینەكان ئەو شوێنانە هەر دەناسنەوە، ڤاكسینەكە پرۆتینێك دەناسێتەوە بەڵام گۆڕانكاریەكان لە كۆدێكی بچوكدا دەبێت بەرگری لەش بەشێكی گەورەتر دەناسێتەوە، بەڵام لەوانەیە رێژەی كاریگەریەكە كەمێك دابەزێت لە 100% ببێتە لە 80% بۆ 70%. ئینجا ساڵانەش ڤاكسینەكان بەرەو پێشەوە دەچن، هەریەك ڤاكسین نیە بدرێت، لێكۆڵینەوە دەكرێت بۆ ڤاكسینەكە باشتر بێت، وەكو چۆن ساڵانە ئەنتی بایۆتیكەكان مۆدێلی باشتر دەبێت چونكە بەکتریاکان بەرگری پەیدا دەكەن، ئەمیش بەهەمان شێوە وایە، بەڵام ئەو ڤاكسینانەی ئێستا بۆ كۆرۆنا گۆڕاوەكەش دەبێت. درەو: سەبارەت بەو ڤاكسینەی كە لە هەرێمی كوردستان بەكاردێت ..؟؟؟ د. ئارام گەلاِڵی: ئەوەی من بزانم ئەو ڤاكسینانەی دێت بۆ هەرێمی كوردستان چینیەكەیە، داتایەكی زۆر لەبەر دەستدا نیە لەسەری، سەرچاوە رەسمیەكان دەڵێن لەسەر كەسانی بەتەمەن تاقینەكراوەتەوە، چینیەكان زۆر زانیاری لەسەر ڤاكسینەكەیان بڵاو ناكەنەوەو نایخەنە روو.  درەو: لەدوای بەرهەمهێنانی ئەو ڤاكسینانەوە ... توێژینەوەی نوێ بۆ بەرهەمهێنانی ڤاكسینی نوێ بەردەوام دەبێت یاخود ئەو ڤاكسینانە تەواوە ؟؟  د. ئارام گەڵاڵی: توێژنەوە لەسەر ڤایرۆسی كۆرۆنا نەوەستێت و بەردەوامە، توێژینەوە بەشێكە لە كلتور و بیركردنەوەو شێوەی ژیانی وڵاتانی رۆژئاوا، لێكۆلێنەوەو تازەگەری بەشێكە لەبەردی بناغەی ئەم كۆمەڵگایە، هەرگیز بۆ ئەم ڤایرۆسە لێكۆڵینەوەكان ناوەستێت، لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە بەردەوام لە گۆڕانكاریدایە، بۆیە دەبێت ڤاكسینەكەش رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو پێشەوە بچێت، بەڵام بۆ ئەم نەخۆشیەوە ئەتوانین بڵێن ئێستا عیلاجێكمان هەیە.