.jpg)
درەو: سامان ساڵح فه‌ره‌ج - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی سه‌ره‌تا: نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، جێی سه‌رنج و له هه‌مانكاتدا له‌سه‌ر بنه‌مای كارنامه و سیاسه‌ته گشتییه‌كانیشی شیاوی هه‌ڵسه‌نگاندنی زانستیشه. چونكه، نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت دروستبووی قۆناغێكی ته‌واو جیاوازه له‌سه‌ر هه‌رسێ ئاسته‌كانی: 1- نێوخۆیی هه‌رێمی كوردستان. 2- په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدڕاڵی به‌غداد. 3- ئاستی نێوده‌وڵه‌تیی، به تایبه‌ت ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، كاریگه‌ره. له‌م كورته نووسینه‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی زانستی و به هه‌ند وه‌رگرتنی ئه‌و ئاسته كاریگه‌رانه‌‌ی سه‌ره‌وه، سه‌رنجێك له‌سه‌ر نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت، بخه‌ینه‌ڕوو. له هه‌ندێ وێستگه‌یشدا هه‌ڵسه‌نگاندن بكه‌ین. یه‌كه‌م: ناساندنی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، له (10 ی ته‌مموزی 2019) واته: 10/7/2019 له دانیشتنی ژماره 13ی په‌رله‌مانی كوردستان متمانه‌ی پێبه‌خشرا. نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، حكومه‌تێكی هاوپه‌یمانییه كه له سێ پارتی سه‌ره‌كیی: پارتی دیموكراتی كوردستان/ پ.د.ك و یه‌كێیتی نیشتمانیی كوردستان/ی.ن.ك و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان/ ب.گ و حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان/ حسدك و لیستی پێكهاته‌كانی مه‌سیحی و توركمانه‌كان، پێكهاتووه. له 73%ی كۆی ده‌نگده‌ری هه‌رێمی كوردستان، كه له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌شداربوون، ده‌نگیان به‌و پارته سیاسییانه داوه كه نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیان پێكهێناوه. له 64.7%ی كۆی ده‌نگده‌ری هه‌رێمی كوردستان، كه له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌شداربوون، ده‌نگیان به هه‌ر سێ پارتی سه‌ره‌كی: پ.د.ك و ی.ن.ك و ب. گ. داوه، كه ده‌كاته یه‌ك ملیۆن و 194 هه‌زار و 885 ده‌نگی ده‌نگده‌ری هاوڵاتی هه‌رێمی كوردستان. نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، له سه‌رۆك و جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و 22 وه‌زاره‌ت پێكدێت كه پشكی هه‌ر پارتێك به‌مجۆره‌یه: پ.د.ك سه‌رۆكی حكومه‌ت و نۆ وه‌زاره‌ت. ی.ن.ك، جێگری سه‌رۆكی حكومه‌ت و شه‌ش وه‌زاره‌ت. ب.گ/ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، چوار وه‌زاره‌ت. حسدك، یه‌ك وه‌زاره‌ت. پێكهاته‌ی مه‌سیحی یه‌ك وه‌زراه‌ت و توركمانه‌كانیش، یه‌ك وه‌زاره‌ت یان به‌ركه‌وتووه. رێژه‌ی ژن له نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمدا بریتییه له، 13.4%ی پێكهاته‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و له‌كۆی 24 ئه‌ندامه‌كه‌ی پێكهێنه‌ری ئه‌نجومونی وه‌زیران (سه‌رۆك و جێگر و وه‌زیره‌كان) 11 پسپۆڕییان له قانون و رامیارییدایه، هه‌روه‌ك دوای زیاتر ساڵ و نیوێك وه‌زیری سامانه سروشتییه‌كان، ده‌ستبه‌كاربوو. دووه‌م: دۆخی پێكهاتنی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، دره‌نگتر له چاوه‌ڕوانی خه‌ڵكی كوردستان و پێویستی قۆناغه‌كه پێكهات. یه‌كێك له دوور و درێژترین گه‌ڕی گفتوگۆی نێوان پارته سیاسییه‌كانی بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت له هه‌رێمی كوردستان له 1992 وه تا 2019 ی خایاند، كه ماوه‌كه‌ی زیاتر له نۆ مانگ بوو. درێژی ئه‌م ماوه‌یه په‌یوه‌سته به‌و ئاسته نێوخۆییه‌ی گۆڕانه نێوخۆییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه كه، وه‌ك هۆكارێكی كاریگه‌ر بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت لێی ده‌ڕوانرێت. ئه‌م پێشه‌كییه ئاڵۆزه بۆ پێكهێنانی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت، بووه بنه‌مایه‌كی نه‌رێنی و خراپ بۆ دروستبوونی كابینه‌ی نوێی حكومه‌ت، ئه‌ویش به‌هۆی ململانێی توندی نێوان پ.د.ك و ی.ن.ك له‌لایه‌ك و درۆدنگی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له پ.د.ك له دوای داخستنی ده‌رگای په‌رله‌مانی كوردستان و رێگری له‌سه‌رۆكی پێشووی پهرلهمان له خولی پێشودا كه، پشكی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بوو. ئه‌مه هاوكات بوو له‌گه‌ڵ ململانێی توندی راگه‌یاندن و سیاسیی نێوان بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و ی.ن.ك، به‌هۆی رووداوه‌كانی دوای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی 30/9/2018، كه له شاری سلێمانی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی چه‌كداریی تێكه‌وت. رووداوه‌كانی نێوخۆی نێو پارته سیاسییه‌كانیش دیسانه‌وه له‌سه‌ر ئاستی نێوخۆیی هه‌رێمی كوردستان كاریگه‌ر بوون، وه‌ك ململانێكانی نێو پ.د.ك و ی.ن.ك و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانیش له هه‌مانكاتدا، كه پێكه‌وه ده‌توانین بڵێین هه‌ر یه‌كێك له‌م حیزبانه به له‌ت/ باڵێكـه‌وه رۆشتنه ناو حكومه‌ت و باڵێكیان به گوتار و هێزه‌وه له ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت مانه‌وه، كه هه‌رچه‌نده به فه‌ڕمیش نه‌بووبێت، به‌ڵام به كرده‌یی دژی حكومه‌ته‌كه بوون. دۆخی “له‌ته حیزب یان باڵێك له ناو حكومه‌ت” دیارده‌یه‌كی زه‌قتره له نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، ته‌واو ره‌نگی داوه‌ته‌وه، پێشتریش له‌كابینه‌كانی دیكه ئه‌م دیارده‌یه هه‌بووه، به‌ڵام به‌هۆی بوونی هه‌رسێ كه‌سێیتی به‌هێزی ناو گۆڕه‌پانی سیاسی و حیزبایه‌تی، كۆچكردوو، به‌ڕێز: مام جه‌لال و به‌ڕێز: مه‌سعود بارزانی و كۆچكردوو، به‌ڕێز: نه‌وشیروان موسته‌فا، ئه‌م دۆخه كپ و بێده‌نگ له په‌راوێزدا گه‌مه‌ی تێدا ده‌كرا، نه‌ك وه‌ك ئێستا كه بۆته چه‌قی ململانێ و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان. ده‌توانین هه‌ر له‌سه‌ر ئاستی نێوخۆیی و كاریگه‌ری له‌سه‌ر نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، ئاماژه به كارنه‌كردن به رێككه‌وتنی ستراتیژیی نێوان پ.د.ك و ی.ن.ك، بكه‌ین كه بنه‌مای كاری هاوبه‌شی نێوان هه‌ردوولا بوو به تایبه‌ت دوای پرۆسه‌ی رزگاری عێراق له 2003 كه وه‌ك چوارچێوه‌ی رێكخستنی به‌رژوه‌ندی و هێز له‌نێوان پ.د.ك و ی.ن.ك و بنه‌مای سه‌قامگیریی داده‌نرا، له‌گه‌ڵ نه‌مانی ئه‌م چوارچێوه‌یه‌دا هیچ چوارچێوه‌یه‌كی دیكه بۆ به‌دیهاتنی سه‌قامگیری دانه‌نرا، كه له باشترین باردا گه‌ڕانه‌وه‌ی هێز بۆ دامه‌زراوه قانونیه‌كانی هه‌رێم:وه‌ك: پهرلهمان و حكومه‌ت و دادگاكان بوو، كه به‌هۆی زاڵبوونی حیزبه‌وه هێزی كاریان لێبڕاوه. دۆخی دوای رێككه‌وتنی ستراتیژیی له‌بری گه‌ڕانه‌وه‌ی هێزی قانونی بۆ ده‌زگه‌كان كه(دۆخه راسته‌ییه‌كه‌یه)، به پێچه‌وانه‌وه دابه‌شبوونێكی سیاسی توند له‌سه‌ر ئاستی جوگرافیی هاته‌ئاراوه كه، بانگه‌شه‌ی “هاوسه‌نگی هێز و هاوسه‌نگی سیاسی” جێگه‌ی گرته‌وه، ئێستا هه‌رێم له رێڕه‌وه‌ی به‌ره‌و هاوسه‌نگیدایه! له‌نێوان ی.ن.ك و پ.د.ك دا كه له باشترین باردا هه‌مان سیناریۆی ساڵی 1995 و دابه‌شبوونی هه‌رێمی لێدێته به‌رهه‌م، كه له‌سه‌ر ئاستی حكومه‌ت به كرده‌یی ئه‌مه هاتۆته‌دی و ته‌نها راگه‌یاندنی سیاسیی ماوه. له‌لایه‌كی دیكه‌وه ئه‌نجامه نه‌خوازراوه‌كانی پرۆسه‌ی راپرسی گشتی بۆ سه‌ربه‌خۆیی باشووری كوردستان وایكرد كه، زۆر هێز و لایه‌ن خۆیان له‌ژێر باری به‌رپرسیارێتی قورسی قۆناغه‌كه بدزنه‌وه و سیاسه‌تێكی دیكه بگرنه‌به‌ر، ئه‌ویش سیاسه‌تی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه له‌لایه‌ك و خۆ زاڵكردن له‌لایه‌كی دیكه، له‌م ململانێ نا عه‌قڵانییه‌ی نێوان هێزه باڵا ده‌سته‌كاندا له هه‌رێمی كوردستان، شكۆی هه‌رێم و پێگه‌ی قانونی زۆرهاته‌خواره‌وه، به جۆرێك كه كه‌مكردنه‌وه له سه‌نگی حكومه‌تی هه‌رێم، وه‌ك حكومه‌تێك كه هێزه‌كان پشتیوانی ناكه‌ن، به‌كار هات بۆ لێدان له پرسی ره‌وای نه‌ته‌وه‌ی كورد. ئه‌نجامی گۆڕانكارییه‌كانی نێوخۆیی كوردستان و گۆڕانكارییه‌كانی نێو پارته سیاسییه‌كانیش، بارێكی قورسی له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیار به‌ده‌ستی هێنایه گۆڕێ، به‌جۆرێك كه ی.ن.ك، له ئه‌نجامی گۆڕانكارییه نێوخۆییه‌‌كانیدا ته‌نها تیمێكی له حكومه‌ته، نه‌ك حیزب و بڕیاری سیاسی حیزبه‌كه، له به‌رامبه‌ریشدا بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، فراكسیۆنه په‌رله‌مانییه‌كه‌ی بووه به دوو به‌ش هه‌ر له‌ناو یه‌ك حیزبدا، به ڕوونیش ململانێی نێوخۆیی پ.د.ك، له‌سه‌ر ئاستی راگه‌یاندن و وتاردان و میواندارییه‌كانی وه‌زیره‌كانی نۆهه‌مین كابینه له پهرلهمان ره‌نگیداوه‌ته‌وه. ئه‌م ئاسته‌ی هۆكاره نێوخۆییه‌كان، به‌هێزترین هۆكاره له‌سه‌ر توانای حكومه‌تی هه‌رێم، به‌جۆرێك كه حكومه‌تی هه‌رێم به‌هۆی ململانێكانه‌وه، ناتوانێت مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌كاتی قانونیی خۆیدا بدات، به‌مه‌رجێك نرخی نه‌وت له 25 دۆلاره‌وه بۆ 72 دۆلار و داهاتی نێوخۆیش تا 150 ملیار دینار زیادی كردووه، به‌ڵام هاوكێشه‌كه به پێچه‌وانه‌وه كه‌وته‌وه، له‌گه‌ڵ زیادبوونی داهاتدا كه ده‌بوو حكومه‌ت به‌هێزتربووایه، كه‌چی داهات زیاد و حكومه‌ت كه‌م تواناتر بوو، ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه كه بڕیار و هێز و یه‌كلاكردنه‌وه‌ی پرسه گرنگه‌كان له ده‌ستی دامه‌زراوه‌ی قانونی حكومه‌تدا نییه. سێیه‌م: په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غداد له ساڵی 2012 وه ئاڵۆزییه‌كانی نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدڕاڵیی به‌غدا زیاتر ده‌ركه‌وت، ره‌گی ئاڵۆزیه‌كان له هه‌ناوی به‌هێزبوونی لایه‌نی شیعه‌ی ده‌سه‌ڵاتداریی عێراقدایه كه، سیاسه‌تیان كردنی عێراق به ده‌وڵه‌تێكی ساده‌ی ناوه‌ندیی مه‌زهه‌بی، له‌م پرۆژه سیاسییه‌یاندا جێگه‌ی كورد و هه‌رێمی كوردستان و سوننه‌ی تێدا نابێته‌وه، له هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا، سوننه‌ی عێراق له گۆڕه‌پانه‌كه كرایه ده‌ره‌وه و سه‌رجه‌م هێزی مرۆیی و دانیشتوان و ناوچه‌ی جوگرافیی و ده‌سته‌بژێری سیاسی و ژێرخانی ئابووری ناوچه و پێكهاته‌ی سوننه سڕدرانه‌وه. به‌شێك له سوننه‌كان له‌ژێر گوشاری بارودۆخ و نه‌بوونی ده‌رفه‌تدا خۆیان داوه‌ته پاڵ هێزه شیعیه‌كان و به سوننه‌كانی مالیكی، عه‌بادی، … ناسراون، ئه‌وانیش جگه له‌وه‌رگرتنی چه‌ند پۆستێكی رووكه‌ش هیچ ده‌رفه‌تێكی مانۆڕ و كاریگه‌ریی سیاسییان نه‌ماوه، له عێراقدا هیچ پشتێنیه‌كی جه‌ماوه‌رییان به‌ده‌سته‌وه نه‌ماوه. هاتنی داعش بۆ عێراق 2014، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌تادا هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جدی بوو له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ته‌كه، به‌ڵام فه‌توای عه‌لی سیستانی، مه‌رجه‌عی شیعه‌كان به دامه‌زراندنی “حه‌شدی شه‌عبی” هاوكێشه‌كه‌ی گۆڕی و جارێكی دیكه پێكهاته‌ی سوننه پاكتاوكران و كوردیش له حه‌مرینه‌وه، بۆ قه‌ره‌هه‌نجیر راماڵراو ده‌سه‌ڵاتی نه‌ما. گه‌مارۆدانی هه‌رێمی كوردستانیش له‌كاتێكدایه، كه هێزه باڵاده‌سته‌كانی هه‌رێم نه‌ك به‌رامبه‌ر به‌غداد و كاره نا ده‌ستوورییه‌كانی یه‌ك ده‌نگ نین، به‌ڵكو هه‌ندێك لایه‌ن له هه‌رێم، پشتیوانی به‌غدا ده‌كه‌ن بۆ قه‌تیسكردنی هه‌رێمی كوردستان. دروشمی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، “به‌ره و به‌غداد” بوو، وه یه‌كه‌مین سه‌ردانی فه‌ڕمی سه‌رۆك وه‌زیران و جێگره‌كه‌ی له دوای چه‌ند رۆژێك له ده‌ستبه‌ركاربوونیان (15/7/2019) بۆ به‌غداد بوو، به‌ڵام به‌هۆی ململانێی نێوخۆیی و بوونی ده‌ستی به‌غدا له ناو هه‌رێم، كابینه‌ی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، كه تۆماری سه‌ردانی بۆ به‌غدا به‌راورد به كابینه‌كانی پێش خۆی شكاندووه، هیچی لێ سه‌وز نه‌كردووه، ئه‌وه‌ش شكستی سیاسه‌تی “به‌ره و به‌غدا” ده‌رده‌خات، چونكه حكومه‌ت به‌بێ هێزه‌كانی ناوخۆی هه‌رێم، ناتوانێت سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆی دابرێژێت، ئه‌وه‌ش یه‌كێك له نه‌نگییه‌كانی كابینه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمه، كه حیزبه‌كان دوای به‌شداریكردن و رازی بوون له‌سه‌ر كارنامه‌كه‌شیان له حكومه‌ت، به پاكێجێكی دیكه‌وه له ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت كارده‌كه‌ن، ئه‌م به‌ره‌نجامێكی خراپی رێزنه‌گرتنه له دامه‌زراوه ره‌وا و قانونییه‌‌كانی هه‌رێمی كوردستان. له ئێستادا به‌غداد بۆ هه‌رێم وه‌ك گورگی لێهاتووه و هه‌ر حیزبێك به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له هه‌رێم به گوێره‌ی خواسته به‌رته‌سكه‌كانی نه‌بێت، به په‌نابردنه به‌ر به‌غداد، وه‌ك هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر هه‌رێم، هه‌نگاو ده‌نێت، ئه‌م نه‌ریته له ساڵی 1992وه له‌نێو هێزه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بوونی هه‌یه و چه‌ند كاره‌ساتی گه‌وره‌یشی لێكه‌وتۆته‌وه. فاكته‌ری عێراق، بۆ هه‌رێم مایه‌ی مه‌ترسی و هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی به‌رده‌وامه هه‌تا ئاستی له‌ناوچوون، له دۆخی ئاساییدا پرسی كورد له‌عێراق به‌ربه‌سته له‌به‌رده‌م ته‌ماحكاریی و داگیركاریی عێراقدا، وه پرسێكی جێی سه‌رنج و ره‌وایه، له ئێستادا كه حیزبه‌كانی هه‌رێم كه وازیان له‌پرسی نه‌ته‌وه‌یی هێناوه، به‌غدا دانه دانه قوتیان ده‌دات و ئه‌مه‌ش هیچ كارتێكی له‌ده‌ست حكومه‌تی هه‌رێم نه‌هێشتۆته‌وه، چونكه ئه‌وه‌ی حكومه‌ت به گیرو گاز و نووسرا و له دانوستان ده‌یدات به به‌غداد، ئێستا به‌غداد به‌بێ ماندووبوون له كوردستانه‌وه ده‌ستی ده‌كه‌وێت، ئه‌مه‌ش حكومه‌تی هه‌رێمی له دامه‌زراوه‌یه‌كی به‌هێزی جێبه‌جێكردنه‌وه كردۆته ده‌زگایه‌كی كارگێڕی بۆ ئاستی لۆكاڵی. چواره‌م: گۆڕانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان پرسی كورد له ناو گه‌مه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا چونكه جێگیر نییه، هه‌موو گۆڕانكارییه‌ك بچوك یان گه‌وره كاریگه‌ری له‌سه‌ری ده‌بێت، گۆڕانكارییه‌كانی ئاستی نێوده‌وڵه‌تی په‌یوه‌ست به‌هه‌رێمی كوردستان چاره‌نووسساز ترن، چونكه به‌شێك له بوونی هه‌رێمی كوردستان په‌یوه‌ندیداره به سه‌رده‌می سیسته‌می نوێی جیهانی كه تێیدا هێزه دیكتاتۆره‌كانی ناوچه‌كه، به تایبه‌ت عێراق له هێز خرا. هاو سه‌نگه‌ری له‌گه‌ڵ زلهێزه‌كانی جیهان له ساڵی 1991 ده‌رفه‌تێكی له‌بار بوو بۆ بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردستان، كه دووباره بوونه‌وه‌ی نییه، به‌ڵام نزمیی ئاستی به‌رنامه‌ی سیاسیی هێزه سیاسییه‌كانی كوردستان به‌هۆی پێنه‌گه‌یشتوویی سیاسییان و نه‌بوونی به‌رنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و پابه‌ندبوونیان به ئایدۆلۆژیای دواكه‌وتوی نا كامڵی سۆسیالیستی و خۆ خستنه پاڵ دروشمه قه‌به بێ ماناكانی، وه‌ك: فیدڕاڵی و پێكه‌وه ژیان و دیموكراسی بۆ عێراق و … تاد، له هه‌مانكاتدا كاریگه‌ری ده‌وڵه‌تانی هه‌رێمی له په‌كخستنی ئامانجه‌كان، وایكرد دۆخی پاشكۆیی زاڵ ببێت، دۆخی پاشكۆیی وێنه‌یه‌كی به حكومه‌تی هه‌رێم و دامه‌زراوه ده‌ستوورییه‌كانی به‌خشی كه توانای بڕیاردانی راسته‌قینه‌ی بۆ گۆڕانكاریی نه‌بێت، له‌لایه‌كه‌وه حكومه‌تی هه‌رێم وه‌ك ده‌زگه‌ی ترانزێت بۆ وه‌رگرتنی هاوكاریی له وڵاتانی زلهێز و رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و خێرخوازه‌كان بۆ خه‌ڵك رۆڵی ده‌بینی، كه ئه‌م پرۆسه بوو به‌هۆی دامه‌زراندنی چه‌ندین ده‌زگای كارگێڕی نا نیشتمانی و دروستبوونی چینێكی گه‌نده‌ڵی خوێنده‌واری بیرۆكرات له هه‌رێمی كوردستاندا. بوونی هێزه باڵا ده‌سته‌كان، به تایبه‌ت ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و به‌ریتانیا له ناوچه‌كه‌دا، وه‌ك پاسه‌وان، سیاسه‌تی پشت به خۆبه‌ستن و به‌رگریكردنی له‌ناو حكومه‌تی هه‌رێمدا كوشتووه، به جۆرێك له سه‌ره‌تای دروستبوونی حكومه‌تی هه‌رێم دوای چه‌ند ساڵێك هه‌ردو حیزب، پ.د.ك و ی.ن.ك وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه، كه به وه‌زاره‌تی به‌رگری كوردستان دێته هه‌ژمار، هه‌ڵوه‌شانده‌وه. له ئێستادا كه بارودۆخ به‌راورد به 30 ساڵی پێشتر گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیش له گۆڕاندان، هێزه باڵاده‌سته‌كان چیتر له ناوچه‌كه ئه‌گه‌ری مانه‌وه‌و كاریگه‌رییان وه‌ك جاران نییه، مه‌ترسی هه‌ره گه‌وره له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان هه‌یه، مه‌ترسییه‌كه‌ش خۆی له نه‌بوونی هێزێكی سه‌ربازیی دامه‌زراوه‌یی یه‌كگرتووی به بیروباوه‌ڕ ده‌بینێته‌وه، له‌وه‌ش خراپتر، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان خۆی وه‌ك ده‌زگای فه‌ڕمی خاوه‌ن ره‌وایه‌تی، ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر هێزی سه‌ربازی دا نییه و توانای جوڵاندن، ئاراسته‌كردن، په‌روه‌رده‌كردن، رێكخستن، پاره‌داركردن، پرچه‌ككردنی هێزی سه‌ربازیی له ده‌ره‌وه‌ی دامه‌زراوه‌ی حكومه‌ته. ئه‌م كه‌لێنه قانونییه، وایكردووه كه حكومه‌ت هێزی جێبه‌جێكردن و كۆنتڕۆڵی به‌ده‌ست نه‌بێت و یاخی بوون له بڕیاری حكومه‌ت یه‌كێكی دیكه‌یه له دیارده باوه‌كانی هه‌رێمی كوردستان. هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی هێزه باڵاده‌سته‌كانه‌وه چه‌ند نه‌ریتێكی باوی ده‌وڵه‌ته دیموكراتییه‌كانی جیهانی له‌ناوخۆدا په‌یڕه‌و كردووه، به ئاشكرا مه‌به‌ستی له‌م نه‌ریتانه وه‌ك به‌هایه‌كی به‌هێز، بۆ مانه‌وه و گه‌شه‌كردن بووه، له‌وانه‌ش: ئازادی رۆژنامه‌وانی، دیموكراسی، ئازادی كاری رێكخراوه‌یی، مافی ژنان… . چه‌ند به‌هایه‌كی دیكه، هه‌ر یه‌كێك له‌م نه‌ریتانه بۆته‌هۆی دامه‌زراندنی چه‌ند ده‌زگا و دامه‌زراوه‌یه‌ك و له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه باری دارایی حكومه‌تی زیادكردووه، له بنه‌ڕه‌تدا هیچ هێزێكی كاریگه‌ری هه‌رێمی كوردستان به تایبه‌ت هه‌ردوو حیزب پ.د.ك و ی.ن.ك، بڕوایان به‌و پره‌نسیپ و به‌هایانه نییه‌و خۆیان په‌یڕه‌وی ناكه‌ن، له‌م دۆخه‌ه‌شدا كه پاشه‌كشه‌ی به‌رچوو له‌و بواره‌دا هه‌یه به پاساوی جیاوازو ئه‌وا ناوبانگی هه‌رێم كه‌وتۆته‌به‌ر ره‌خنه‌و نیگه‌رانی و وه‌ك پاشه‌كشه ته‌ماشاده‌كرێت. له ئێستادا گه‌وره‌ترین ئاڵنگاریی كه رووبه‌ڕڕوی چاره‌نووسی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێته‌وه، ئه‌و پرسه‌یه كه ئه‌گه‌ر شه‌وێك ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌جێی هێشتین، چی ده‌كه‌ین؟ ئه‌نجام: له كۆتایی ئه‌م وتاره‌دا و به‌ره‌نجامی زانیارییه‌كان ده‌گه‌ینه چه‌ند راستییه‌ك كه ده‌كرێت وه‌ك راستییه‌ك بانگه‌شه‌ی بۆ بكه‌ین، ئه‌وانیش: 1- به‌هۆی نه‌بوونی دیموكراسیی راسته‌قینه له هه‌رێمی كوردستان، هه‌میشه هێزه سیاسییه‌كان له شێوه‌ی پارتی سیاسییدا به‌سه‌ر كۆی ده‌زگه قانونی و ده‌ستورییه‌كاندا زاڵن و ئه‌و ده‌زگه‌یانه وه‌ك: نمایشكار رۆڵ ده‌بینن. 2- نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، به‌رهه‌می ململانێیه‌كی توندی نێوان پارته سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری له‌لایه‌ك و ناوخۆی پارته سیاسییه‌كانیشه له‌لایه‌كی دیكه‌وه، كه ئه‌م ململانێیانه له‌ناو حكومه‌ت یه‌كلایی ده‌كرێنه‌وه. 3- هه‌ر سێ، پارتی دیموكراتی كوردستان، یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، به باڵێك له ناو حكومه‌تن و له ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت باڵی بڕیار به ده‌ست و به‌هێزیان هه‌یه. 4- به‌هێزبوونه‌وه‌ی به‌غداد و به‌رنامه‌ی سیاسیی هێزه شیعه‌كان و راماڵینی سوننه و قه‌تیسكردنی هه‌رێمی كوردستان پێگه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم و توانای دانانی رێسای مامه‌ڵه‌كانی لێسه‌ندۆته‌وه و لاوازكردووه. 5- وازهێنان له‌پرسی نه‌ته‌وه‌یی كورد بۆ دانوستان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی به‌غداد، هێز و پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستانی به ته‌واویی لاوازكردووه. 6- كاریگه‌ریی زلهێزه جیهانییه كان و هەرێمییەکان لەسەر هەرێم، بۆته هۆی دروستبوونی چه‌ندین ده‌زگه‌ی نا نیشتمانی و دروستبوونی چینێكی خوێنده‌واری بیرۆكراتی گه‌نده‌ڵ كه، رایه‌ڵه‌كانی گه‌شه‌كردنی نیشتمانیان وه‌ستاندووه. 7- نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ت وه‌ك ده‌زگه‌یه‌كی قانونی فه‌ڕمیی به‌سه‌ر هێزی سه‌ربازیی هه‌رێمی كوردستاندا، بۆته هۆی لاوازیی حكومه‌تی هه‌رێم و وه‌ستانه‌وه‌ی خه‌ڵك و هێزه سیاسییه‌كانی هه‌رێم له به‌رامبه‌ریداو جێبه‌جێنه‌كردن فه‌رمانه‌كانی حكومه‌ت دیارده‌یه‌كی به‌رچاوه له هه‌رێمی كوردستان. * مامۆستای زانكۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی
.jpg)
راپۆرت: درەو دوای ململانێیەكی توند، یەكێتی شەوێكی سەختی بەرێكردو ئێستا دۆخەكە بەرەو ئارامی دەچێت، هاوسەرۆكایەتی یەكێتی پاش ساڵێك لە ئەزمونكردن گەیشتووەتە بنبەست، قۆناغی پێش شەوی 8ی تەموزو دوای 8ی تەموز دوو قۆناغی جیاوازن كە داهاتوی ژیانی سیاسی یەكێتی بە گشتی و كارەكتەرە سیاسیەكانی ناوی یەكلا دەكاتەوە. لەم راپۆرتەی (درەو)دا ووردەكاری زیاتر بخوێنەوە شەوە سەختەكەی یەكێتی ! شەوی رابردوو، یەكێك لە سەخترین شەوەكان بوو لە مێژووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، شەوێك كە تارمایی ترسی رودانی شەڕو ململانێی توند لەنێوان ئامۆزاكاندا باڵی بەسەردا كێشابوو. ئەوانەی نزیك بوون لە رووداوەكانی دوێنێ شەوی سلێمانییەوە دەڵێن، سەرباری قوڵبونەوەی ناكۆكییەكان لەنێوان هاوسەرۆكەكان تا ئەو رادەیەی تەنانەت لەرێگەی تەلەفۆنیشەوە پەیوەندی لەنێوانیاندا نەماوە، بەڵام هێشتا بەشێوەیەكی باش لە بارودۆخەكە دەرچوون‌و كار نەگەیشتوەتە روودانی شەڕ، شەڕێك كە لەحاڵی رودانیدا، رەنگە كۆتاییەكی كارەساتباری بۆ یەكێتی‌و ناوچەی سلێمانی بەجێبهێشتایە. ئێستا ئیتر وەكو كورد دەڵێ "شەوێك بەسەر خوێنەكەدا تێپەڕیوە" تاڕادەیەك ئەگەری رودانی شەڕ دوركەوتوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) هێزە چەكدارەكان كشاونەتەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان‌و تاڕادەیەك گۆڕانكارییە ئەمنییەكان چەسپێندراون، هەندێك نێوەندگیریش كە تا درەنگانێكی دوێنێ شەو هەبووە، كاریگەرییان هەبووە لەسەر ئەوەی دۆخەكە نەتەقێتەوە، ئەوانەی رۆڵیان بینیوە لە كوژاندنەوە ئاگرەكەكە بریتی بوون لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق‌و دیپلۆماتكارانی بیانی بەدیاریكراویش (ئێران‌و ئەمریكا). گۆڕانكاری سیاسی لەڕێگەی ئەمنییەوە سەرەتای تەقینەوەی كێشەی نێوان هاوسەرۆكەكانی یەكێتی دوای دەرچوونی دوو فەرمان هات لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە كە تائێستاش مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت سەرۆكایەتی ئەم ئەنجومەنە دەكات. ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ئیمزای لەسەر دوو فەرمان كردووە: فەرمانی یەكەم: دانانی (ئەژی ئەمین) لە پۆستی سەرۆكی ئاژانسی زانیاری یەكێتی، لەجێگەی (محەمەد شێخ تەحسین تاڵەبانی)، محەمەد شێخ تەحسین كە برای ئاڵا تاڵەبانی سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە پەرلەمانی عێراق، لەدوای ئەوەی لاهور شێخ جەنگی بوو بە هاوسەرۆكی یەكێتی ئەم پۆستەی وەرگرت، بەڵام هەرگیز نەبوو بە بەرپرسی فەرمی ئاژانسی زانیاری، چونكە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم ئیمزای دەستبەكاربوونی بۆ نەكرد، لەو ماوەیەدا كە ئەم پیاوە سەرۆكی دەزگا بووە، ماوە لەدوای ماوە، پارتی لەرێگەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە بودجەی دەزگای زانیاری راگرتووە، تا ئەو رادەیەی دابڕانێكی تەواوەتی لەنێوان دەزگای زانیاری‌و ئەنجومەنی ئاسایشدا رویدا‌و دەزگای زانیاری یەكێتی‌و پاراستنی پارتی كە هەردووكیان سەربە ئەنجومەنی ئاسایشن، لە چەندین رووداودا بەیاننامەی توندیان لەدژی یەكتر دەركرد. (ئەژی ئەمین) كە ئێستا پۆستی بەرپرسی ئاژانسی زانیاری یەكێتی وەرگرتووە، برای (موسەننا ئەمین) پەرلەمانتاری یەكگرتووی ئیسلامییە، پێشتر سەربە لاهور شێخ جەنگی بووەو بەمدواییە شكاوەتەوە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا. فەرمانی دووەم: دانانی (وەهاب هەڵەبجەیی) لە پۆستی فەرماندەی هێزی دژە تیرۆری یەكێتی‌و لادانی (پۆڵاد شێخ جەنگی) برای لاهور شێخ جەنگی لە پۆستەكە، وەهاب هەڵەبجەیی پێشتر سەربە لاهور شێخ جەنگی بووەو بەرپرسی ئۆپراسیۆنەكانی دژە تیرۆر بووە، بەمدواییە لە كێشەیەكی ئەمنیدا شكاوەتەوە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا. بەم گۆڕانكارییانە كە لەڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە ئەنجامدران، گۆڕانكاری سیاسین لەرێگەی ئەمنییەوە، چونكە كۆنترۆڵی دوو دامەزراوەی كاریگەری ئەمنیی یەكێتی لەلایەن كوڕانی تاڵەبانییەوە (قوباد تاڵەبانی‌و بافڵ تاڵەبانی) لەژێر دەستی لاهور شێخ جەنگی دەرهێنرا، ئەم دەزگا ئەمنیانە لە ساڵانی رابردوودا كاریگەری گەورەیان لەسەر دەركەوتی لاهور شێخ جەنگی وەكو ژمارەیەكی بەهێز لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوەی یەكێتیدا هەبوو، بۆیە لەدەستدانی ئەم دامەزراوانە كاریگەری گەورەیان لەسەر لاوازكردنی پێگەی لاهور شێخ جەنگی لە داهاتووی یەكێتیدا دەبێت. بۆ جێبەجێكردنی ئەم دوو فەرمانە‌و گۆڕانكارییە ئەمنییەكان، هێزی چەكدارەكانی سەربە یەكێتی جوڵەی پێكرا، هێزی (كۆماندۆ)ی سەربە جەعفەر شێخ مستەفای جێگری سەرۆكی هەرێم‌و هێزەكانی سكرتاریەتی "مام جەلال" رۆڵی یەكلاكەرەوەیان بینی، جوڵەی هێز گەیشتە ئاستی دەستگیركردنی (شێخ محەمەد تاڵەبانی) بەرپرسی ئاژانسی زانیاری‌و كەسێكی تری ناو دەزگاكە بەناوی (رەنج شێخ عەلی)، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، هەردوو بەرپرسەكەی دەزگای زانیاری دوای مانەوەیان بەدەستبەسەری بۆماوەی 24 كاتژمێر ئازادكراون. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم ماوەی دوو ساڵی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، لەدوای دەستبەكاربوونی ئەم كابینەیەوە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان نوێ نەكراوەتەوە، مەسرور بارزانی هێشتا سەرۆكایەتی ئەم ئەنجومەنە دەكات، ئەمە لەكاتێكدایە لەڕووی ئیدارییەوە ئەنجومەنەكە سەربە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان واتا نێچیرڤان بارزانییە، لەماوەی رابردوودا كێشەی لاهور شێخ جەنگی‌و مەسرور بارزانی بەهۆكاری نوێ نەكردنەوەی ئەنجومەنی ئاسایش لێكدراوەتەوە، بۆیە پێدەچێت دوای ئەم گۆڕانكارییە ئەمنیانەی لە سنوری سلێمانی كراون، ئەنجومەنی ئاسایش كارا بكرێتەوە كە لە ساڵی 2012وە هیچ كۆبونەوەیەكی نەكردووە، لە حاڵی كاراكردنەوە‌و دابەشكردنەوەی پۆستەكانی ئەنجومەنی ئاسایشدا، (ئەژی ئەمین) یان ئەو كەسەی یەكێتی بەرەسمی دیاری دەكات بەرپرسی نوێی دەزگای زانیاری دەبێت بە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان. سەردەمی قوباد تاڵەبانی ! ئەگەر ئەم گۆڕانكارییە ئەمنیانە وەكو ئەوەی كراون، بەبێ كێشە تێپەڕن، قوباد تاڵەبانی وەكو سەرۆكی تیمی یەكێتی لەناو حكومەت دەبێت بە ژمارەیەكی بەهێزی دەسەڵات لەناو یەكێتیدا، كۆنترۆڵی دۆخی ئەمنی سلێمانی دەكەوێتە دەست‌و هیچ گۆڕانكارییەكی ئیداری‌و ئەمنی‌و دارایی لە سلێمانیدا بەبێ رەزامەندی ئەو تێناپەڕێت. قوباد تاڵەبانی كە ئێستا هەوڵی گۆڕانكاری لە پۆستە ئەمنیەكاندا دەدات، لەماوەی رابردوودا نیگەران بوو لەوەی میدیاكان باسیان لە ناكۆكی نێوان ئامۆزاكان دەكرد، لاهور شێخ جەنگی بە "برا"ی خۆی ناودەبرد‌و دەیوت" هەندێك پەیج دەیانەوێت كێشە بخەنە نێوانمانەوە". بەڵام ئایا ئەم گواستنەوەی دەسەڵاتە بەبێ كێشە تێدەپەڕێت، دابەشبوونی ناوخۆیی یەكێتی لە داهاتوودا چۆن دەبێت ؟ زۆرینە بەلای كێدا دەشكێتەوە ؟ ئایا یەكێتی لەدوای ئەم گۆڕانكارییانەوە دەبێت بە خاوەنی ناوەندێكی بڕیاری بەهێز ؟ یان فرەجەمسەریی بەهێزتر دەبێتەوە؟ چارەنوسی رێككەوتنی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان چی بەسەر دێت ؟ چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری حزب چۆن دەبێت ؟ چارەنوسی بەڕێوەبردنی حزب بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی چی بەسەر دێت ؟ لاهور شێخ جەنگی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیەدا دەكات، بەرەنگاریی دەكات یان خۆی رادەستی واقیعە نوێیەكە دەكات‌و سەرلەنوێ خۆی رێكدەخاتەوە ؟ دۆخی دارایی‌و خزمەتگوزارییەكان لە سلێمانی باش دەبێت یان خراپتر؟ دۆخی ئەمنی‌و دەروازە سنورییەكان كۆنترۆڵ دەبن یان خراپتر ؟ پێگەی یەكێتی لەناو حكومەت بەهێز دەبێت یان لاوازتر ؟ دواین هەڵوێستی ئێرانییەكان‌و ئەمریكا لەبارەی دۆخی ناوخۆیی یەكێتی چۆن دەبێت؟ ئەمانە كۆمەڵێك پرسیارن كە رووداوەكانی داهاتووی ناو یەكێتی وەڵامیان دەداتەوە.
.jpg)
(درەو): بەرپرسی دەزگایی زانیاریی یەکێتی دەستبەسەرە، ئەمە گەڕێکی نوێی ململانێی ئامۆزاکانە لەسەر دەسەڵات کە ئەمجارە هێزی سەربازی تێدا بەکارهێنراوەو یەکێتی بەسەر چەند جەمسەرێکی نوێدا دابەشکردووەتەوە. لە بەیانی ئەمڕۆوە لەناو شاری سلێمانی جموجوڵی ئەمنی نائاسایی بەدی دەكرێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، دوێنێ شەو بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، (محەمەد تەحسین تاڵەبانی) بەرپرسی دەزگای زانیاری یەكێتی لە پۆستەكەی دوورخراوەتەوەو دەستبەسەركراوە. (شێخ محەمەد تاڵەبانی) برای ئاڵا تاڵەبانی سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق، لەدوای ئەوەی لاهور شێخ جەنگی پۆستی هاوسەرۆكی یەكێتی وەرگرتووە، ئەم پیاوە لە شوێنی ئەو بووە بە بەرپرسی دەزگای زانیاریی یەكێتی، بەڵام وەرگرتنی پۆستەكەی تا ئەم ساتە نەبووە بە فەرمی، چونکە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانەوە واژۆ نەكراوە. ئەو كەسەی كە كراوە بەرپرسی دەزگای زانیاریی ناوی (ئەژی ئەمین)ەو برای (موسەنا ئەمنی)ە پەرلەمانتاری یەكگرووی ئیسلامی كوردستانە. بەم گۆڕانكارییە ئەمنییە، دۆخی ناوخۆی یەكێتی توشی شڵەژان بووە، چونكە گۆڕانكارییەكە لەڕێگەی هێزێكی ئەمنییەوە جێبەجێكراوە كە لیوای (كۆماندۆ)ی سەر بە جەعفەر شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێمە. ئەم گۆڕانكارییەی لە پۆستی بەرپرسی دەزگای زانیاریدا كراوە، لاهور شێخ جەنگی و دۆستەكانی نیگەران كردووەو وەكو جۆرێك لە "كودەتا" بەسەر دەسەڵاتەكانی هاوسەرۆكدا لێكیدەدەنەوە. زۆرینەی هێزە سەربازی و ئەمنییەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی لە جموجوڵ و ئامادەباشیدان لەدژی ماڵی (شێخ جەنگی) پاڵپشتی لە ماڵی (مام جەلال) دەکەن. ئەم گۆڕانكارییە جارێكی تر یەكێتی بەسەر چەند جەمسەرێكی جیادا دابەشكردوو، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دۆخی ناوخۆی یەكێتی لەم كێشە نوێیەدا بەمشێوەیە دابەشبووەتەوە: • ماڵی كۆسرەت رەسوڵ و هێزە سەربازیەكەیان تائەم ساتە بێلایەنیان هەڵبژاردووە لە كێشەو ناكۆكی نێوان لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانیدا (ئامۆزاکاندا). • بەشی زۆری مەكتەب سیاسییە كۆنەكانی یەكێتی پاڵپشتی لە ماڵی مام جەلال دەكەن دژی ماڵی شێخ جەنگی. • هەندێك لە كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی باس لە دەستی پارتی دەكەن لەو ناكۆكییەكە نوێیەی كە روویداوە، لەمەشدا نمونە بۆ كۆبونەوەیەكی نهێنی ئەمدواییەی نێوان مەلا بەختیار و مەسعود بارزانی دەهێننەوە. • بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق و ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی بەشێوەیەكی خێرا لە بەغدادەوە بە دوو هێلیكۆپتەری تایبەت گەڕاوەتەوە "مێرگەپان" بەمەبەستی نێوەندیگریكردن لە نێوان ئامۆزاكاندا. بە لەدەستدانی پۆستی بەرپرسی دەزگای زانیاریی، لاهور شێخ جەنگی یەكێك لە كارتە بەهێزەكانی لەناوخۆ و لەدەرەوەی حزبەکەی لەدەستدەدات كە لەماوەی رابردوودا ئەم دەزگایە رۆڵێكی كاریگەری هەبووە لە درەوشانەوەی ناوی ئەو وەكو كەسایەتیەكی سیاسی بەهێز، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بەردەوام بێت، نەك هەر دەزگای زانیاریی رەنگە (هێزی دژە تیرۆر)یش لەدەستبدات كە براكەی (پۆلاد شێخ جەنگی) سەرۆكایەتی دەكات، بەتایبەتیش دوای ئەو رووداوانەی بەمدواییە لەنا ئەم هێزەدا رویداوەو هەندێک لە فەرماندە دیارەکانی بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شکاونەتەوە.
.jpg)
شیكاری: درەو بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار، مانگانە زیاتر لە(5 ترلیۆن ) دینار داهاتی بۆ خەزینەی حكومەتی عێراق زیاد كردووە، بۆ هەرێمی كوردستانیش زیاتر لە (300 ملیار) دینار، لە حوزەیرانی 2020دا داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم (174 ملیار) دیناربووە، حوزەیرانی 2021 گەیشتوەتە (511 ملیار) دینار، لە ماوەی (5)مانگی یەكەمی ئەمساڵدا عێراق زیاتر (441) ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، كەداهاتەكەی زیاتر لە (39) ترلیۆن دینارە، ئەگەر بەهەمان بڕ بەردەوام بێت و نرخی نەوت لەم ئاستەدا بمێنێتەوە سەرجەم كورتهێنانەكەی پڕ دەكاتەوە كە لە یاسای بودجەی 2021 بە (28) ترلیۆن دینار خەمڵیندراوە. نەوتی عێراق لە نێوان دوو حوزەیراندا: داهاتی نەوتی عێراق لە نێوان حوزەیرانی 2020 و حوزەیرانی 2021 حكومەتی عێراق بەرێژەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە حوزەیرانی 2020دا بەرمیلێك نەوتی بە (33.86) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (2 ملیارو 861 ملیۆن) دۆلار بووە كە بە پارەی ئەو كاتی عێراق ( لەبانكی ناوەندی دۆلارێك بە 1180 دینار بووە) كردویەتیە ( 3 ترلیۆن و 375 ملیار) دینار. بەڵام دوای ساڵێك و لە حوزەیرانی 2021دا بەرمیلێك نەوتی بە (70.77) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (6 ملیارو 141 ملیۆن) دۆلارە و بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە بەهاكەی ( لەبانكی ناوەندی دۆلارێك بە 1450 دینارە) واتا دەكاتە ( 8 ترلیۆن و 904 ملیار) دینارە. واتا بەهۆی بەربوونەوەی نرخی بەرمیلێك نەوتەوە داهاتی نەوتی عێراق لە (2 ملیارو 861 ملیۆن) دۆلارەوە بووە بە (6 ملیارو 141 ملیۆن) دۆلار، واتا داهاتی نەوتی عێراق (3 ملیارو 280 ملیۆن) دۆلار تەنیا بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلارەوە زیادیكردوە. بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی لە (1180 دینارەوە بۆ 1450 دینار بەپێی بانكی ناوەندی عێراق) داهاتی نەوتی عێراق ( ترلیۆنێك و 658 ملیار) دینار زیادی كردووە. واتا بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە (33) دۆلارەوە بۆ (70) دۆلار و بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دینار لە (1180 دینارەوە بۆ 1450 دینار) ، داهاتی عێراق تەنیا لە نەوتدا ( 5 ترلیۆن و 529 ملیار) دینار زیادی كردووە. داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی (حوزەیران) 6/2020 • نەوتی هەناردەكراو: ( 84ملیۆن و 490هەزارو 194) بەرمیل نەوت • رۆژانەی هەناردەكراو: ( 2ملیۆن و 816هەزار) بەرمیل • داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 861ملیۆن و 141 هەزار) دۆلار • نرخی بەرمیلێك نەوت: (33.86) دۆلار. داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی (حوزەیران) 6/2021 * بڕی (86 ملیۆن 765 هەزار و 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەكراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6 ملیار و141 ملیۆن 77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێكڕا (2 ملیۆن و 892هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەكراوە. * تێكڕای نرخی یەك بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار. نەوتی هەرێم لە نێوان دوو حوزەیراندا: داهاتی نەوتی هەرێم لە نێوان حوزەیرانی 2020 و حوزەیرانی 2021 بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی نەوت و بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینارەوە زیادی كردووە. بە پێی راپۆرتی دیلۆیت لە حوزەیرانی 2020دا، حكومەتی هەرێم بەرمیلێك نەوتی بە (28) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (350 ملیۆن) دۆلار بووە بە پارەی ئەو كات كردویەتیە كە لەبانك دۆلارێك بە (1180 دینار) ئاڵوگۆڕی پێكراوە ( 413 ملیار) دینار، ئەو داهاتە (58%)ی بۆ خەرجی بووە (239 ملیار) دینار و (42%) واتا (174 ملیار) دیناری بۆ خەزێنەی حكومەت. لە حوزەیرانی 2021 حكومەتی هەرێم بەرمیلێك نەوتی بە (64) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (822 ملیۆن) دۆلارە كە دەكاتە ( ترلیۆنێك و 191 ملیار) دینارە. واتا بەهۆی بەربوونەوەی نرخی بەرمیلێك نەوتەوە لە(28) دۆلارەوە بۆ (64) دۆلار، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە (350 ملیۆن) دۆلارەوە بۆ (822 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە واتا (472 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە. بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دیناریش داهاتی نەوتی هەرێم لە ( 413 ملیار) دینارەوە بۆ ( ترلیۆنێك و 191 ملیار) دینار زیادیكردووە واتا ( 778 ملیار) دینار، واتا لە حوزەیرانی 2020 ەوە بۆ حوزەیرانی 2021، كە لە (174 ملیار دینارەوە بۆ 511 ملیار) دینار بۆ خەزێنەی دەوڵەت زیادی كردووە بڕی زیادەدەكاتە (337) ملیار دینار. مانگی حوزەیرانی 2020 كۆی داهاتی نەوتی هەرێم (413 ملیار) دینار بووەو (174 ملیار) دیناری بۆ خەزینەی حكومەت بووە. بڕیاری لێبڕینی 21%ی موچەی موچەخۆران درا، ئێستا داهاتی نەوتی هەرێم گەیشتووەتە ( ترلیۆنێك و 191 ملیار) دینار و (511 ملیار) دیناری بۆ خەزینەی حكومەتە واتا مانگانە (337 ملیار) دینار داهاتی نەوت زیادی كردووە بەڵام لێبڕینی موچە بەردەوامە. بەپێی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ی عێراق، کە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 31/3/2021 دەنگی لەسەر درا؛ １. یاساکە خەرجییەکانی بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار تەرخان کردووە بۆ بوارەکانی (خەرجی بەکاربردن، خەرجی سەرمایەگوزاری و خزمەتگوزاری و گەشەپێدان، خەرجی لەناکاو ...هتد). ２. کۆی داهاتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە (١٠١) ترلیۆن و (٣٢٠) ملیار و (١٤١) ملیۆن و (٩٨٤) هەزار دینار خەمێندراوە، لە سەرچاوەکانی؛ - بەپێی یاساکە داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%) و بە (٨١) ترلیۆن و (١٧١) ملیار و (١١٢) ملیۆن و (٥٠٠) هەزار دینار خەمڵێندراوە. - بەپێی یاساکە نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلاری ئەمریکی دیاریکراوە بە مەرجێک ڕۆژانە بڕی (٣) ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت، جگە لە نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت دەستنیشان کراوە. - بەپێی یاساکە داهاتی نانەوتی بەڕێژەی (٢٠%) و بە(٢٠) ترلیۆن و (١٤٩) ملیار و (٢٩) ملیۆن و (٤٨٤) هەزار دینار دیاریکراوە. ３. کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار هاتووە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەش پشت دەبەسترێت بە؛ - پڕکردنەوەی کورتهێنان بە گریمانەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. - زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت. - پەنابردنە بەر قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی. ئەم چارتەی خوارەو بەڕونی خەرجی و داهاتی عێراق بۆ ساڵی 2021 ڕوندەکاتەوە. چارتی ژمارە (1) ئەگەر بەهای (1) بەرمیل نەوت بە ڕێژەی (1) دۆلار بەرزبێتەو، داهاتی عێراق (1.5-1) ملیار دۆلار بەرز دەبێتەوە لە ساڵەکەدا، بەڵام ڕەنگە ئەمە خوێندنەوەیەکی ورد نەبێت، چونکە بەو ڕێژەیە بەرزبوونەوەو نزمبونەوەی نرخی نەوت بەتەنها تەحکوم ناکات بە داهاتی گشتی عێراقەوە، چونکە بەپێی زانیارییەکان نەوتی عێراق بەردەوام نرخی کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت، بەجۆرێک نرخی هەر بەرمیلێکی نەوتی برێنت لە مانگی ڕابردوودا (75) دۆلاری تێپەڕاندو لە ئێستاشدا نرخی زیاتر لە (73) دۆلارە. بەڵام (1) بەرمیل نەوتی عێراقی بەردەوام نزیک لە (7) دۆلار کەمتر لەو نرخە دەفرۆشرێت، ئەویش بەهۆی بوونی ئاوو خەوش و خڵتە لە پێکهاتەی نەوتەکەدا، بە بەڵگەی ئەوەی لە ماوەی ڕابردوودا عێراق نەوتی بە وڵاتێکی ئەوروپی فرۆشتووە، بەڵام لەبەرئەوەی لە پێکهاتەی نەوتەکەدا بڕێک ئاوو خڵتەی تێدابووە، لەسەر سکاڵای کڕیارەکە بەناچاری تێچووی پاڵاوتنەکەی کەوتووتە ئەستۆی عێراق. ئەمە سەرەڕای ئەوەی دەرهێنانی (1) بەرمیل نەوت تێچونەکەی نزیکەی (9.5) دۆلارە. سەرباری ئەوانەش بەهۆی ڕێککەوتنی ئۆپێکەوە عێراق ناتوانێت بڕی هەناردەکردنی نەوت بە ڕێژەیەکی زۆر بەرزبکاتەوە، بەشێک لە نەوتەکەش بۆ پاڵپشتی و پڕکردنەوەی پێداویستی ناوخۆ بەرهەم دەهێنێت. ئەو هۆکارانەی کاریگەرییان لەسەر دیاریکردنی کورتهێنان یان زیادبوو (فائیز)بوونی بودجەی گشتی هەیە؛ 1. نرخی نەوت؛ نرخی نەوت ڕۆژانە گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بۆیە پشت بە تێکڕای نرخی مانگانە یاخود ساڵانە و دەبەسترێت لە کۆتایی ساڵی داراییدا، بۆیە زۆرجار لە کۆتایی ساڵ بڕیار دەدرێت کە بودجەی گشتی کورتی هێنانەوە یان فائیزی هەبووە. 2. بڕی هەناردەکراو؛ بڕو ڕێژەی هەناردەکردن هیچی کەمتر نییە لە نرخی نەوت، چونکە پەیوەندییەکی ڕاستەوانە هەیە لەگەڵ کوتهێنان یان زیادکردنی داهات. بەڵام ئەگەر لە حاڵەتی بەرزبوونەوەی نرخ و بڕی هەناردەکراو ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر زیادکردنی داهات جێدەهێڵیت. بەڵام مەرج نیە هەموو ئەو پلانەی دانراوە بۆ هەناردەکردنی نەوت تا کۆتایی ساڵ وەک خۆی جێبەجێبکرێت. بۆ نمونە هەناردەکرنی نەوت کە مانگی کانونی دووەمی 2021 بریتی بووە لە (2) ملیۆن (960) ملیۆن بەرمیل لە کاتێکدا ئەمە پێچەوانی ئەو پلانەیە کە لە یاسای بودجەی 2021 جێگیر کراوە کە پێویست وایە (3) ملیۆن (250) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکات بە (250) هەزار بەرمیلی نەوتی هەرێمی کوردستانیشەوە. بەشێوەیەکی گشتی پەیوەندییەکە بە دوو ئاراستەیە، لەوانەیە بەرزبوونەوەی بەهای نەوت ئەو بۆشاییە پڕ بکاتەوە بە بەهۆی نزمبوونەوەی ڕێژەی هەناردەکردنەوە دروست دەبێت، وە بە پێچەوانەشەوە دەکرێت بەهۆی بەرزکردنەوەی بڕی هەناردەکردنەوە ئەو کورتهێنانە پڕبکرێتەوە کە دەکرێت بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە ڕوو بدات لە داهاتوودا. 3. داهاتی نانەوتی: ئەم هۆکارە ئەگەر چی تا ڕادەیەک سەقامگیرە، ئەمیش لەسەر چەند پرسێک وەستاوە؛ کە بریتین لە داهاتەکانی باج و خاڵە گومرگییەکان، ئەگەچی هەوڵێکی زۆر هەبوو لە کابینەیەی حکومەتی عێراق بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرجەم خاڵە سنورییەکان، بەڵام بەهۆی ڕێککەوتنی سیاسی و ئامانجی ژێربەژێر و مەنتقی هێزەوە نەتوانراوە تا ئێستا ئەوە بکرێت. بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر بۆ نمونە هەناردەکردنی نەوت لە مانگی ئایاری 2021 بەم شێوەیە بووە - بڕی هەناردە کراو: (89) ملیۆن و (881) هەزار بەرمیل نەوت بووە - تێکڕای نرخی نەوت: (65.8) دۆلار بووە - جیاوازی نێوان نزمترین و بەرزترین نرخ: (20.8) دۆلار - داهاتی نەوت لە هەمان مانگدا: (5) ملیار و (717) ملیۆن و (917) هەزار دۆلار بووە - جیاوازی داهاتی نەوت بە نزمترین نرخی نەوت لە هەمان مانگدا؛ (20.8)x (89881) هەزار دەکاتە (1) ملیارو (869) ملیۆن (524) هەزار دۆلار. - هەناردەکردن و داهاتی نەوت لە کانونی دووەم بۆ ئایاری ساڵی 2021 لە نێوان دۆخی بازاڕ و یاسای بودجەدا (بە دۆلار) پاڵپشت بەو خشتەیەی سەرەوە گریمانەی ئەوە دەکەین؛ 1. ئەگەر هەموو مانگێک داهاتی نەوت بەم شێوەیە بمێنێتەوەو فائزی بودجەکەی (1.5) ملیار دۆلاری مانگانە بێت و بە (12) مانگەکە دەبێتە نزیکەی (18) ملیار دۆلار، لەسەر ئەو بنەمایەی نرخی (1) دۆلار بە (1450) دینارە. ئەوا دەکاتە نزیکەی (25) ترلیۆن دینار و ئەو بڕەی لێ دەربکەین کە وەک کورتهێنان دیاریکراوە بە بڕی (28) ترلیۆن دینار، ئەوا تەنها (3) ترلیۆن دینار کورتهێنانی دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ئەم گریمانەیە. 2. تێکڕای نرخی نەوت لە ماوەی پێنج مانگی ڕابردووی ساڵی 2021 وەک لە خشتەکەدا هاتووە بریتییە لە (61.20) دۆلار، لە کاتێکدا لە ئێستادا نرخی نەوتی برێنت (74) دۆلاری تێپەڕاندووە، ئەگەر نرخی نەوت بەم شێوەیە بمێنێتەوەو هەناردەکردنی بڕی نەوت بە جێگیری بهێڵێتەوە، ئەو فائیزەی داهاتی نەوت بۆسەر بودجەی گشتی دروست دەبێت. سەرچاوەکان 1. درەومیدیا، کاریگەرییەکانی دابەزینی بەهای دینار لەسەر بودجەی گشتی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8178 2. احمد حامد الهذال،أثر ارتفاع أسعار النفط على موازنة 2021 في العراق، مركزُ البيان للدراسات والتخطيط؛ https://www.bayancenter.org/2021/07/7177/
.jpg)
عەمار عەزیز - كەركوك ناو تەرمی كوڕ و كچێك لەلایەن شوانێكەوە لە سنوری ناحیەی سنونێ دەدۆزرێنەوە، ئەوەش لە روداوێكی تەمومژاوی دێت دوای 24 كاتژمێر لە دیارنەمانیان. كوڕەكە درید خالد (31ساڵ) هاوسەرگیری كردووە و كچێكی هەیە، ئێوارەی 7ی تەمموز تەرمەكەی لەگەڵ كچێكدا بەناوی ساندرا خەلیل (21 ساڵ) لە گوندێ ئادیكا ناحیەی سنونێ دەدۆزرێتەوە و شوێنەواری فیشەك بە جەستەیانەوە بووە. چیرۆكەكە لە ماڵی درید-ەوە چۆن بووە؟ درید ئێوارەی 5ی تەمموز، ئاهەنگی دەرچونی گێڕا لە بەشی دەرونناسی زانكۆی دهۆك، بۆ رۆژی دواتر بە ئۆتۆمبێلەكەی باوكی بەناوی گەشتەوە چۆتە دەرەوە و نەگەڕاوەتەوە. خەلیل یوسف (مامى درید)، دەڵێت درید-ی برازای بەیانی 6ی تەمموز بە ئۆتۆمبێلەكەی باوكی لە ماڵ چۆتە دەرەوە و نەگەڕاوەتەوە. بەڵام وتی "روداوەكە دوای ئەوە دێت كە درید پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ ساندرا-دا هەبووە، هەمان رۆژ لە ناحیەی سنونێ ساندرای بینیوە و پێكەوە چونەتە ناو ئۆتۆمبێلەكەوە كە درید شۆفێری كردووە". خەلیل دەڵێت "ئەو زانیارییانەم لە خوشكی ساندرا وەرگرتووە كە دوای دیارنەمانی هەردوكیان لەڕێی تەلەفونەوە كاتژمێر 6:10 خولەكی ئێوارەی هەمان رۆژ بۆی گێڕامەوە". هێشتا نازانرێن خوشكی ساندرا چۆن ژمارە تەلوفنی مامی درید-ی دەستكەوتووە. بەڵام لەو شەوەدا جارێكی تریش پەیوەندی بە خەلیلەوە دەكات و هەواڵی ساندرای خوشكی و درید دەپرسێت. "پرسیاری لێكردم بۆچی ژمارەی درید داخراوە، ئایا هیچ هەواڵێك دەزانم، منیش وتم ئاگام لە هیچ نییە"، خەلیل وایوت. كەسوكاری درید و ساندرا هیچ خزمایەتییەكیان لە نێواندا نییە، ئەوەی هەیە هەردوكیان خەڵكی ناحیەی سنونێن سەر بە قەزای شنگال لە پارێزگای نەینەوا. لەگەڵ خۆرئاوابوندا لە 6ی تەمموز، كەسوكاری هەردولا دەكەونە دڵەڕاوكێوە و پەیوەندی بە پۆلیس و بازگەكانەوە دەكەن. خەلیل وتی "کاتژمێر 8ى شەو بوو، كەسێك تەلەفونی بۆ كردم و داوای لێكردم بچمە بنكەی پۆلیسی ناحیەی سنونێ، وتم تۆ كێیت وتی باوكی ساندرام... كوڕەكەتان كچەكەی رفاندوم". خەلیل لەگەڵ كەسوكاری دەچێتە بنكەی پۆلیس و لەوێ بە ئامادەبونی پۆلیس دەكەونە گفتوگۆ. "لەوێ تەلەفونم بۆ خوشکى ساندرا کرد و کردمە سەماعە خارجى، پێموت تۆ ئاگاداری روداوەكەیت و تەلەفونت بۆ كردوم، وتت ساندرا بە ئارەزوی خۆی لەگەڵ درید چۆتە دەرەوە، بۆچی ئێستا دەڵێن رفاندویەتی؟"، ئەو گفتوگۆیە چەند خولەكێك بە ئامادەبونی ئەفسەری بنكەكە بەردەوام دەبێت. لەوێ تەلەفونم بۆ خوشکى ساندرا کرد و کردمە سەماعە خارجى، پێموت تۆ ئاگاداری روداوەكەیت و تەلەفونت بۆ كردوم، وتت ساندرا بە ئارەزوی خۆی لەگەڵ درید چۆتە دەرەوە، بۆچی ئێستا دەڵێن رفاندویەتی هەر لەوێ خەلیل خودێدا، باوكی ساندرا سكاڵا لە دژی درید تۆمار دەكات. رۆژی دواتر 7ی تەمموز، بنكەی پۆلیسی سنونێ كەسوكاری هەردولا ئاگاداردەكەنەوە لە دۆزینەوەی تەرمی درید و ساندرا لە گوندی ئادیكا سەر بە سنونێ. مامی درید وتی "شوانێك تەرمەكانی دۆزیوەتەوە، تەرمی درید هەر لەناو ئۆتۆمبێلەكەدا بووە، بەڵام كچەكە لە نزیك ئۆتۆمبێلەكە بووە و گولـلە لە سەریان دراوە". "من ژنێكی تر دەهێنم" كەسوكاری درید ئەو دەستەواژەیەیان چەندین جار لە دەمی دریدەوە بیستووە لەوانەش خەلیل یوسف-ی مامی. خەلیل وتی "درید بە ژنەکەشی وتووە كچێكی خۆشدەوێت ناوی ساندرایە، بەو هۆیەوە چەند جارێك كێشە لە نێوان درێد و هاوژینەكەی دروستبووە هەر بەهۆی ساندراوە...". "نازانین کێ ئەم تاوانەى کردووە، گومانمان بۆ هیچ کەس و لایەنێك ناچێت، چاوەڕێی لێکوڵینەوەکانى پۆلیس و دەزگا ئەمنییەکان دەکەین"، مامی درید وایوت. چیرۆكەكە لە ماڵی ساندرا-ەوە باوكی ساندرا (خەلیل خودێدا)، پیشەی پۆلیسە و رۆژی دیارنەمانی كچەكەی دەوامی هەبووە، بە (كەركوك ناو)ی وت "لەماڵەوە تەلەفونیان بۆ كردم و وتیان ساندرا چۆتە دەرەوە و نەگەڕاوەتەوە". خەلیل دەگەڕێتە ماڵەوە و تەلەفون بۆ ژمارەكەی ساندرا دەكات بەڵام داخراوە. "پرسیارم لەماڵەوە كرد تا بزانم چۆن و لەگەڵ كێ چۆتە دەرەوە، كچێكی ترم وتی: ساندرا لەگەڵ کوڕێک چۆتە دەرەوە، نازانم خەڵکى كوێیە"، خەلیل دوای پرسیاركردنی زیاتر كەسوكاری كوڕەكە لەوانەش ژمارەی مامی درید-ی دەستدەكەوێت. ئەو لەگەڵ مامی درید قسە دەكات و دواتر بە تۆمەتی رفاندنی كچەكەیان سكاڵایان لە دژ تۆمار دەكات. "هیچ رۆژێک کچەکەم پێینەوتوم، پەیوەندیم لەگەڵ درید هەیە یان دەمەوێت شوى پێبکەم، خۆزگە لە دوای رفاندنی كچەكەم، درید تەلەفونی بۆ دەكردم و داوای كچەكەی لێدەكردم، قەسەم بەخوا پێمدەوت لەسەر خێربێت (رازیم)"، باوكی ساندرا وتی "ئەو کارەى درید كردویەتی بەبێ ئاگاداری من بووە، بۆیە لە مافى کچەکەم خۆشنابم". خۆزگە لە دوای رفاندنی كچەكەم، درید تەلەفونی بۆ دەكردم و داوای كچەكەی لێدەكردم، قەسەم بەخوا پێمدەوت لەسەر خێربێت نیوەڕۆی ئەمڕۆ پێنجشەممە 8ی تەمموز، تەرمی درید و ساندرا دوای گەڕانەوەیان لە پزیشكی دادوەری موسڵ لە سنونێ بەخاكسپێردران. بەڵام (كەركوك ناو) هیچ زانیارییەكی لەسەر راپۆرتی پزیشكی دەستنەكەوت. ناتق عەلو ئەحمەد، لێپرسراوى راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتى پۆلیسى شنگال، جگە لە باسكردنی دۆزینەوەی تەرمەكان ئامادەنەبوو هیچ زانیارییەكی تر بدركێنێت. "نەوەك كاریگەری هەبێت لەسەر رێڕەوی لێكۆڵینەوەكانیان"، ئەو وایوت. خەلیل خودێدا دەڵێت ئەو تەنیا دوو گومانی هەیە لەو روداوە، یان درید دوای كوشتنی ساندرا خۆیشی كوشتووە، "یان ماڵە خەزورانی درید دەستیان لەو كارەدا هەبووە". لەگەڵئەوەشدا وتی "رەنگە هیچ یەكێك لەم گومانانەش راستنەبن دەبێت چاوەڕێی لێكۆڵینەوەكان بكەین". ئەو كە قسەی لەگەڵ خەزوری درید-دا كردووە، دەڵێت "هاوژینی درید بە توڕەیى و نیگەرانییەوە چۆتەوە ماڵی باوكی و تەنانەت كچەكەشی لەگەڵ خۆیدا نەبردووە و بەجێیهێشتووە".
.jpg)
درەو: داهاتی مانگی رابردووی نەوتی هەرێم (ترلیۆنێك و 216 ملیار) دینار بووە، (511 ملیار) دیناری بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم بەڕێژەی (42%) و بڕی (705 ملیار) دیناری بۆ خەرجی كۆمپانیا و كرێی بۆری و بەرهەمهێنانی نەوتە بەرێژەی (58%). هەرێمی كوردستان لەئێستادا (435 هەزار) بەرمیل نەوتی لەرێگەی بۆری و (25 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ناوخۆدا فرۆشتووە. نرخی بەرمیلێك نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە مانگی حوزەیران لە نێوان (73 بۆ 76) دۆلار بووە، هەرێمی كوردستان بەرمیلێك نەوتی بە (63) دۆلار فرۆشتووە، نزیكەی (11) دۆلار كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت. (63 x 435 هەزار x 30 = 822 ملیۆن) دۆلار واتا ( ترلیۆنێك و 216 ملیار) دینار. بەپێی وتەی كەمال ئەتروشی وەزیری سامانە سروشتیەكان داهاتی نەوت (58%) بۆ كۆمپانیاكان و (42%)ی بۆ خەزێنەی حكومەتە. واتا لە (ترلیۆنێك و 216 ملیار) داهاتی نەوتی هەرێم (511 ملیار) دیناری بۆ خەزێنەی حكومەتە بەڕێژەی (42%) و بڕی (705 ملیار) دیناری بۆ خەرجی كۆمپانیا و كرێی بۆری و بەرهەمهێنانی نەوتە بەرێژەی (58%). واتا كۆی داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی هەرێم (511 ملیار) دینار بووە، سەرەڕای فرۆشی نەوتی ناوخۆ كە رۆژانە (25 هەزار) بەرمیل نەوتە. بەپێی راپۆرتی رێكخراوی روونبین لە مانگی حوزەیراندا هەرێمی كوردستان ( 12 ملیۆن و 376 هەزار) بەرمیلی لە بەندەری جەیهان فرۆشتووەن كە لە(18) كەشتی قەبارە جیا باركراون و لە لایەن چەند كۆمپانیایەكەوە. نەوتی هەرێم بۆ (7) وڵات ڕۆشتووە. لە مانگی حوزەیراندا نەوتی هەرێم KBT بەم شێوەیە فرۆشراوە: - یۆنان ( ٣,١٩٩,٩٩٠ )بەرمیل بووە دەكاتە ڕێژەی ٢٦٪ و - ئیتالیا بڕی ( ٣,١٧٦,٠٧٥ )بەرمیلی بۆ چووە رێژەی ٢٥٪ . - ئیسپانیا ( ١,٥٩٩,٩٩٥ )بەرمیل ڕێژەی ١٣٪ و كرواتیا بڕی( ١,١٩٩,٩٩٤ )بەرمیل ڕێژەی ١٠٪ - بوڵگاریا بڕی ( ٦١١,٦٤٠) - ئیسرائیل بڕی ( ٥٩٩,٩٩٧) بەرمیل. - ڕۆمانیا بڕی ( ٥٩٩,٩٩٧) بەرمیل. - دوو بار كۆی بڕەكانیان بریتی بووە لە ١,٣٨٨,٣٥٦ ئاراستەكەی نەزانراوە بۆ كوێ چووە.
.jpg)
(درەو): كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق ژمارەی (56)ی لە تیروپشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكانی هەڵبژاردن سڕییەوە، بڕیارەكەی كۆمسیۆن دوای ئەوە هات كاندیدەكان رەتیان كردەوە ئەو ژمارەیە لەسەر ناوی ئەوان لە كارتی دەنگدان بنوسرێت. ژمارەی گەندەڵی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان هۆكاری سڕینەوەی ژمارە (56) لە تیروپشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكان بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، ئەم ژمارەیە ماددەی (456)ی یاسای سزادانی عێراقی بەبیری خەڵكدا دەهێنێتەوە كە ساڵی 1969 دەرچووە‌و تایبەتە بە تاوانەكانی (دزیكردن‌و گەندەڵی‌و وەرگرتنی بەرتیل). لەم روانگەیەوە هیچ یەكێك لە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراب نایانەوێت ژمارە (56) وەربگرن، بەتایبەتیش كە زۆرینەی كاندیدەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن ئەگەر سەركەون بۆ پەرلەمان، روبەڕووی ئەو گەندەڵییە دەبنەوە كە عێراق تێیدا نقوم بووە. لابردنی ژمارە (56) لە تیرو پشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكان كاریگەری لەسەر پرۆسەی جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنی دەنگدان دەبێت لە دوای پرۆسەی هەڵبژاردن، چونكە چاودێران‌و ئەو كارمەندانەی كە دەنگەكان جیا دەكەنەوە، پەنا بۆ ریزبەندی ژمارەیی كاندیدەكەن دەبەن، بەڵام ئەمجارە ئەمە رونادات، هەرچەند كۆمسیۆن بەڵێنیداوە ئەم گرفتە چارەسەر بكات. ژمارە 56 یەكێك لەو ژمارانەیە كە ئەمساڵانەی دوایی لە عێراق لەناو خەڵكدا زۆر بەكاردەهێنرێت، وایلێهاتووە، ئەگەر كەسێك بیەوێت ئاماژە بۆ كەسێك بكات كە گەندەڵە دەڵێ" فڵانە كەس 56"ە، واتە ماددەی (456)ی یاسای سزادانی عێراقی دەیگرێتەوە. كێ لە پشت بڕیارەكەوە بووە ؟ كۆمسیۆن بڕیاری لابردنی ژمارە (56)ی داوە لە ریزبەندی كاندیدەكاندا، بەڵام لەناوەندی میدیایی عێراقدا باسلەوە دەكرێت، كۆمسیۆن لەسەر داوای كوتلەیەكی سیاسی لەناو پەرلەمانی عێراق ئەم ژمارەیەی سڕیوەتەوە. دەوترێت هاوپەیمانی (سائیرون) لە پشت بڕیاری لابردنی ژمارە (56) بووە، ئەم هاوپەیمانێتییە كە لە رەوتی سەدرو چەند لایەنێكی تر پێكهاتبوو، لە هەڵبژاردنی رابردوودا ژمارەی لیستەكەی (156) بوو، ئەمە وایكرد لیستەكە ببێ بە جێگەی گاڵتەجاری خەڵك‌و دەنگدەران. بایەخی سڕینەوەی 56 موعید جبوری شارەزای كاروباری هەڵبژاردنەكان بە سایتی "سكای نیوز"ی راگەیاندووە، ژمارە 56 بابەخێكی گەورەی لە هەڵبژاردنی عێراقدا هەیە، چونكەی ئەمجارە بازنەكانی هەڵبژاردن زۆر لۆكاڵی دەبن، واتا زۆر بازنەكان بەبەراورد لە هەڵبژاردنەكانی تر، زۆر بچوكتر دەبن، ئەمەش وادەكات كاندیدەكان پەیوەندی كۆمەڵایەتی زیاتریان لەگەڵ دەنگدەران هەبێت، بۆیە ژمارە بۆ كاندیدەكان بایەخێكی زۆری دەبیًت. سڕینەوەی ژمارەی (56) لە عێراق بابەتێكی بێ پێشینە نییە، چونكە زۆرێك لە شارەوانییەكانی ئەوروپا ژمارە (13) لە ریزبەندی شەقام‌و خانوەكاندا بەكارناهێنن، چونكە بەبۆچونی ئەوان ژمارە (13) ژمارەیەكی شومە‌و خراپە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەم ژمارەیە بەستراوەتەوە بە ژمارەیەك كەسایەتییەوە كە لەدواین ئێوارە خوانی حەزرەتی مەسیحدا بەشداربوون. یانەی بایرن میونخ-ی ئەڵمانیش رێگەنادات یاریزانەكانی درێسی ژمارە (12) لەبەر بكەن، ئەمەش وەكو رێزلێنانێكە بۆ جەماوەر، تاوەكو هەست نەكەن تیپەكە (12) یاریزانی هەیە.
درەو: زیاتر لەمانگێكە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بڕیاری خەرجكردنی زیاتر لە (4 ملیار) دیناری داوە بۆ باخچەو بلوارەكانی سلێمانی، بەڵام تا ئێستا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، رێكخراوە ژینگە پارێزەكان هۆشداری دەدەن (564) باخچە و (12) پارك و (32) بلوار و (3 ملیۆن) درەختی سلێمانی مەترسی وشكبوونیان لەسەرە. بڕیارەكە كەی جێبەجێدەكرێت؟ سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵێنیدا و لە1/6/2021 بە واژۆی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بڕی (4 ملیارو 527 ملیۆن) دینار بۆ بلوار و باخچەكانی سلێمانی تەرخانكرا بەم شێوەیە: - بەڕێوەبەردن و چاكسازی پاركی هەواری شار: (2 ملیار و 247 ملیۆن) دینار - بەڕێوەبردن و چاكسازی بلواری شەست مەتری مەلیك مەحمود: ( ملیارێك و 402 ملیۆن) دینار. - بەڕێوەبردنی چاكسازی بلواری سلێمانی – تاسڵوچە: ( 877 ملیۆن) دینار مەعروف مەجید ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە بە (درەو)ی راگەیاند: تا ئێستا بەڵێنەكەی سەرۆكی حكومەت، جێبەجێنەكراوە كە بڕی (4ملیارو 527 ملیۆن)دیناری تەرخانكرد، وێڕای تێپەڕبوونی زیاد لە مانگێك و چەند ڕۆژێك بەسەر وەرزی ئاوداندا، تا ئێستا ئاودانی فەڕمی لە باخچە و پارك و بلوارەكانی سلێمانی دەستیان پێنەكردووە، ئەگەر ئەمڕۆ پارەكە بگاتە سلێمانی، ماوەی 40 ڕۆژی تری دەوێ بۆ كاری بەكرێدانی ئاشكرا بۆ كۆمپانیاكان ، واتا تا كۆتایی مانگی 8 چاوەڕوانی ئاودانی فەڕمی مەبن... كەواتە، مانگی تەممووزیش ئاوی پێویست ناگات بە درەخت و بلوار و باخچەكان، ئەمە لە كاتێكدایە بەشێك لەو سەوزاییە گوڵ و نەمامی تازە چێندراون، بە پێی هۆشدارییەكانی كەشناسییش، ئەم چەند ڕۆژە پلەكانی گەرما بەرز دەبنەوە، كەواتە بەهۆی كەمتەرخەمییەكانەوە هەمووان چاوەرێی وشكبوونی نەمام و درەخت و گوڵەكانی سلێمانی دەكەین...! بە وتەی سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە لەمانگی شەشەوە تا ئەمڕۆ (137 ملیۆن) دینار بۆ بلوار و باخچەكان خەركراوە كە (100 ملیۆن) دیناری پارەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی و (37 ملیۆن) دیناریش هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی پەیدای كردووە. لە شاری هەولێر لە 15/4 ەوە ئاودان بە رەسمی دەستی پێكردووە بەڵام لەسلێمانی تا ئێستا بەرەسمی دەستیپێنەكردوە. سێ ملیۆن درەخت لە مەترسیدان بۆردی رێكخراوە ژینگەییەكانی سلێمانی_ هەڵەبجە ئاماری مەترسیدار دەخەنەروو سەبارەت بە مەترسی وشك بوونی باخچەو بلوارەكانی سلێمانی، - بەشی باخچەكانی سلێمانی (564 ) باخچە و (12 ) پارك و(32) بلواری تایبەت بە خۆی هەیە، كە تەنها ئەو بەرێوەبەرایەتییە بە وتەی بەرێوبەرەكەی خاوەنی (3 ملیۆن) درەختن و بە پێی كۆتا ئامار رووبەری سلێمانی 19% سەوزە. - بۆ سەرجەم ئەم باخچە و بلوار و پاركانە تەنها( هەزارو 443) كرێكار و كارمەند و ئەندازیاریان هەیە ، كە لە ناویاندا (776) باخەوان و چاودێر كارەكان دەكەن، ئەوانی تر كارمەند و ئەندازیار و بەشەكانی تری بەرێوەبەرایەتییەكەن. - بەپێی ئاماری بەرێوەبەرایەتی باخچەكان، تەنها بلواری تاسڵوجە، سلێمانی (15) كیلۆمەترە و بلواری بازنەی مەلیك مەحموودیش (21 ) كیلۆمەترە. - بەرێوەبەرایەتی باخچەكان پێویستی بە (یەك ملیار و پێنج سەد ملیۆن) دینارە، بۆ ئاودانی رۆژانەش لەم وەرزەدا پێویستیان بە (یەك ملیۆن) لیتر ئاو هەیە، بەڵام بۆ مانگەكانی حەوت و هەشت ڕێژەكە بەرزدەبێتەوە پێویستیان بە (4 ملیۆن) لیتر ئاوە، سەرجەم چارەسەری ئەم گرفتانە بە (5 ملیار) دینار چارەسەر دەبێت. لە نێوان سلێمانی و هەولێردا بۆردی رێكخراوە ژینگەییەكانی سلێمانی_ هەڵەبجە بەئامارو داتا ئەو جیاوازیە دەردەخات كە لە بڕی تەرخانكراوی پارەو كرێكارەكانی باخچەكانی سلێمانی هەولێردا هەیە دەخاتەروو: لە سلێمانی: تەنها بەشی باخچەكان، (564 ) پارك و باخچەی هەیە، بەپێی ئامارەكان لەسەدا 12% سەوزایی لەئەستۆی ئەوانە. لە هەولێر: لەسنوری ناوشاری هەولێر(365 ) پارك و باخچە لەسنوری بەڕێوەبەرایەتی باخچەكان هەیە، رێژەی سەوزایی لەشاری هەولێر لەسەدا 16%.. لە سنوری شاری هەولێر: - (40 ) پارك و (380 ) باخچە بونی هەیە. لە سنوری شاری سلێمانی: لەساڵی 2008 رێژەی سەوزایی ناوشاری سلێمانی (1%)، تەنها(134) باخچە لەسنوری بەشی باخچەكاندا بونیان هەبووە، تا ساڵی 2018 رێژەی سەوزایی لەشاری سلێمانی لەسەدا(18% )ی تێپەراندووەو نزیك بۆتەوە لە (19%) ئێستا نزیكەی (3 ملیۆن)ی درەختی تێپەڕاندووە... لە سلێمانی: پێش قەیرانی دارایی لەساڵێكدا دەیتوانی (3َ ملیار) دینار خەرج دەكرا (2018) بۆ ساڵێك (120 ملیۆن) دینار بودجە هەبووە، بۆ ساڵێك ئەو بڕەیان بۆ تەرخانكرابوو پێشیان نەدراوە. لە هەولێر: ساڵی 2016 مانگی (500 ملیۆن) دینار تەنها بۆ بەشی باخچەكان بۆیان تەرخانكراوە. لە سلێمانی: بەهۆی ئاونەدانی درەختەكانەوە، لەساڵی 2016 (هەزار و 500 )بنەدار وشك بوون و لەساڵی 2017ش (500 بنەدار)ی دیكە وشكبوون. هەولێر: لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا هیچ دارێك لەسنوری باخچەكان وشك نەبووەو نەیان هێشتووە وشكبن. جیاوازی كارمەند و باخەوان. لە هەولێر: تەنها بۆ پاركی سامی عەبدولڕەحمان (هەزارو 280) كارمەندیان هەیە. لە سلێمانی: بۆ پاركی ئازادی تەنها (50 ) كارمەند و باخەوان بوونی هەیە جیاوازی ئاودان لە وەرزی هاویندا لە سلێمانی: لەساڵی 2016 لەمانگی 11 رەزامەندی دەربڕاوە بۆ ئاودانی درەختەكان،لەساڵی 2017 لەمانگی 3/7 رەزامەندی دەربڕاوە بۆ ئاودان، لەساڵی 2018 لە 4/8 رەزامەندی دەربڕاوە بۆ ئاودان .
(درەو): بەگوێرەی رێككەوتنێك لەگەڵ تالیبان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لە پەیمانی ناتۆ رەزامەندییان دەربڕی هەموو هێزەكانیان لە ئەفغانستان بكشێننەوە لەبەرامبەر ئەوەی بزوتنەوەكە پابەندی ئەوەبێت رێگە بە رێكخراووی قاعیدە یان هیچ گروپێكی تری توندڕەو نەدا لەو ناوچانەدا كاربكەن كە كۆنترۆڵی دەكەن. جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكاش 11ی سێپتەمبەری داهاتووە وەك دوا وادە بۆ كشانەوەی تەواوەتی هێزەكانی ئەمریكا دیاریكرد كە هاوكاتە لەگەڵ بیستەمین ساڵیادی هێرشەكانی 11ی سێتەمبەر, بەڵام راپۆرتەكان ئاماژە بەوەدەدەن كە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە چەند رۆژی داهاتوودا تەواودەبێت. لە لێدوانیدا بۆ " بی بی سی" بزوتنەوەی تاڵیبان رایگەیاند هەر هێزێكی بیانی دوای دوا وادەی ناتۆ بۆ كشانەوەی كە مانگی سێپتەمبەرە لە ئەفغانستان بمێنێتەوە توشی مەترسی دەبێت‌و بە هێزی داگیركەر ئەژماردەكرێت. لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی‌و سپاردنی دۆسیەی ئەمنی بە هێزەكانی ئەفغانستان بە تەنها لە ئێستادا داهاتووی كابوڵی پایتەخت مشتومڕ‌و نیگەرانی زۆری لێكەوتوەتەوە چونكە رۆژ بەرۆژ هێزەكانی بزوتنەوەی تاڵیبان كە وەك هێزێكی بەهێزی چەكدار بوونی خۆی سەلماندووە هەڕەشەیەكی گەورەیە بۆ حكومەتی ئەفغانستان‌و ئەوەی لە چەند ساڵی رابردوودا بەدی هاتووە. بزوتنەوەی تاڵیبان بزوتنەوەی تاڵیبان سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو لە باكوری پاكستان دەركەوت دوای كشانەوەی هێزەكانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە ئەفغانستان‌و لە پاییزی ساڵی 1994 ئەستێرەی تاڵیبان كە زۆرینەی ئەندامەكانی پشت‌ونن لە ئەفغانستان درەوشایەوە. زۆرینەی سەرچاوەكان جەخت لەوەدەكەنەوە كە بزوتنەوەی تاڵیبان بۆ یەكەمجار لەو پەیمانگا ئاینییانەوە دەركەوتووە كە لە سعودیەوە تەمویل دەكران‌و رێبازێكی ئاینی توندڕەویان پەیڕەودەكرد. تاڵیبان كە لە ناوچەكانی پشتۆن نیشنەكانی پاكستان‌و ئەفغانستادا بوونی هەبوو بەڵێنیدابوو دوای كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات كاردەكات بۆ چەسپاندنی ئاشتی‌و ئاسایش‌و جێبەجێكردنی توندی شەریعەت‌و لە ناوچەكانی هەردوو وڵاتیشدا دەستیكرد بە جێبەجێكردنی چەندین سزا بە گوێرەی شەریعەت وەك لەسێدارەدانی ئاشكرای ئەو كەسانەی تۆمەتبارن بە تاوانی كوشتن‌و زیناكردن‌و دەستبڕینی هەر كەسێك كە بسلەمێنرێت دزی كردووە. هەروەها بزوتنەوەكە فەرمانیدا بە ریش هێشتنەوەی پیاوان‌و ژنانیشی ناچاركرد پەچە بپۆشن‌و سەیركردنی تەلەفزۆیۆن‌و گوێگرتن لە مۆزیك‌و چون بۆ سینەماو چونی كچانی بۆ قوتابخانە لە تەمەنی 10 ساڵییەوە قەدەغەكرد. پاكستان چەندان جار رەتیكردوەتەوە كە ئەو بزوتنەوەی تاڵیبانی دامەزراندبێت, بەڵام گومانی تێدا نیە كە ئەو ئەفغانیانەی چونەتە ریزی بزوتنەوەكە لە پەیمانگا ئاینییەكانی پاكستاندا خوێندویانە, هەروەها پاكستان سێیەم وڵاتە دوای سعودیە‌و ئیمارات كە دانیان بە دەسەڵاتی تاڵیباندا نا كاتێك ناوەڕاستی نەوەدەكان گەیشتە دەسەڵات لە ئەفغانستان‌و هەتا 2001 لە دەسەڵاتدا مایەوە‌و پاكستان دواهەمین وڵاتیش بوو كە پەیوەندییە دیپلۆماتییەكانی لەگەڵ تاڵیباندا پچڕاند. سەركردەكانی تاڵیبان سەرەتا مەلا عومەر پیاوی ئاینی سەركردایەتی بزوتنەوەكەی دەكرد كە لە شەڕیدا دژی هێرشەكانی یەكێتی سۆڤیەت لە هەشتاكاندا چاوێكی لە دەستدابوو, لە ئابی 2015 دوای دوو ساڵ لە دیارنەمانی تاڵیبان هەواڵی مردنی مەلا عومەری بڵاوكردەوە‌و لە ئەیلولی 2015 تاڵیبان رایگەیاند هێزەكانی بزوتنەوەكە لەژێر سەرۆكایەتی مەلا مەنسوردا كۆبونەتەوە كە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ جێگری مەلا عومەر بوو. ئایاری 2016 مەلا مەنسور لە هێرشێكی فڕۆكەیەكی بێ فڕۆكەوانی ئەمریكا كوژراو جێگرەكەی مەولوی هەیبەتولا ئاخونزادە كە پیاوێكی ئاینیی توندڕەوبوو جێگەی گرتەوەو ئەویش لەگەڵ چەند سەركردەیەكی تاڵیبان لە نێویشاندا مەلا نەزیر و وەلی رەحمان لەلایەن فڕۆكەیەكی بێ فڕۆكەوانی ئەمریكا كوژراو لە تشرینی دووەمی 2013 چەند راپۆرتێك رایانگەیاند كە حەكیموڵا مەحسود سەرۆكی رێكخراوەكە لە هێرشێكی ئاسمانیدا لە پاكستان كوژراوە, ئەم هێرشە پاش ئەو رەخنە زۆرە ئەنجامدرا كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی رووبەڕووی بزوتنەوەی تاڵیبان بووەوەو لە تشرینی یەكەمی 2012 كاتێك چەكدارەكانی بزوتنەوەكە هێرشیان كردە سەر ماڵی كچە خوێندكار مەلالای یوسفزای لە شارۆچكەی مینگۆرا. پەناگەی قاعیدە دوای هێرشەكانی یانزەی سێپتەمبەری 2001 بۆسەر تاوەری بازرگانی جیهانی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بزوتنەوەی تاڵیبان بووە جێی باس‌و بایەخی جیهان‌و بزوتنەوەكە تۆمەتباركرا بەدابینكردنی پەناگەیەكی ئارام بۆ سەرۆكی رێكخراوی قاعیدە ئوسامە بن لادن‌و ئەندامانی رێكخراوەكەی كە تۆمەتباردەكران بە بەرپرسیارێتی ئەو هێرشانە. دوای ماوەیەكی كورت لە هێرشەكانی سێپتەمبەر, هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا ئەفغانستانی كۆنترۆڵكرد‌و كۆتایی بە دەسەڵاتی تاڵیبان هێنا, بەڵام مەلا عومەر سەرۆكی بزوتنەوەكە دەستگیر نەكرا. لە چەند ساڵی رابردوودا جارێكی تر بزوتنەوەی تاڵیبان گەشەی كردەوەو بووە گەورەترین هێز لە پاكستان‌و چاودێران دەڵێن هیچ هەماهەنگییی توندوتۆڵ نیە لە نێوان گروپە توندڕەوەكانی سەر بە تاڵیبان. گەڕانەوەی تاڵیبان سەرەڕای بوونی زۆرترین ژمارەی هێزی بیانی لەسەر خاكی ئەفغانستان, بزوتنەوەی تاڵیبان توانی هەژمونی خۆی لە ناوچەیەكی بەرفراوانی ئەو وڵاتدا بسەپێنێت‌و پەرەی پێبدات, ئەوەش وایكرد روبەڕێكی بەرفراوانی ئەو وڵاتە نائارام بێت‌و جارێكی تر توندوتیژی بگەڕێتەوە بۆ وڵات كە لە دوای 2001ەوە كەمێك سەقامگیری بەخۆیەوە بینی بوو. لەم چەند ساڵەی دواییدا تاڵیبان چەندین هێرشی لە كابوڵی پایتەخت ئەنجامداو لە سێپتەمبەری 2012 هێرشێكی گەورەی كردە سەر بنكەی كامپ باستیۆنی هێزەكانی پەیمانی ناتۆو لە هەمان مانگدا هێزەكانی ئەمریكا سەرپەرشتیكردنی گرتوخانەی باگرامیان دایە دەست دەسەڵاتدارانی ئەفغانستان كە زیاتر لە سێ هەزار چەكداری تاڵیبان‌و گومانلێكراوی تێدایە. لە چەند ساڵی رابردوودا تاڵیبان لە هێرشەكانیدا زیاتر پشتی بە بۆمبی چێندراو دەبەست كە بۆ هێرشكردنە سەر هێزەكانی ناتۆو ئەفغانستان لە شەقام‌و رێگاكاند دەچێندران‌و بەوردی نازانرێت بەو هێرشانەدا چەند كەس كوژراون, بەڵام وەزارەتی ناوخۆی ئەفغانستان دەڵێت تاڵیبان بەرپرسە لە كوشتنی زیاتر لە 1800 ئەندامی هێزەكانی پۆلیسی نیشتمانی ئەفغانستان لە ساڵی 2012دا, هەروەها نزیكەی 800 سەربازی سوپای نیشتمانی ئەفغانستان لە هەما ماوەدا بەهۆی بۆمبی چێندراوە كوژراون. لە سێپتەمبەری 2015 تاڵیبان شاری قەندوزی ستراتیژی كۆنترۆڵكردەوە‌و لەدوای 2001ەوە ئەوە یەكەم جار بوو بزوتنەوەكە پایتەختی هەرێمێك كۆنترۆڵ بكاتەوە‌و ئێستا دوای تێپەڕینی 19 ساڵ بەسەر كۆتاییهێنان بە حكومڕانی تاڵیبان‌و خەرجكردنی پارەیەكی خەیاڵی بۆ نەهێشتنی بزوتنەوەكە خۆی راگرتووەو تائێستا توانیویەتی نزیكەی لەسەدا 40ی روبەری وڵات كۆنترۆڵ بكاتەوە.
.jpg)
درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی حوزەیراندا زیاتر لە (12 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، زۆرترین فرۆشی نەوتی هەرێم بە یۆنان فرۆشراوە بە (26%) و (5%)ی بە ئیسرائیل فرۆشتووە. بۆ مانگی شەشەممە لە سەر یەک ڕێکخراوی ڕوونبین زانیاری لەسەر نەوتی بارکراوی هەرێم لە بەندەری جیهانی تورکیا بڵاو دەکاتەوە، بە پێی ئەو داتایانەی لەبەردەستی ڕوونبینە لەمانگی حوزەیراندا کڕیارانی نەوتی خاوی هەرێم بڕی ١٢٫٣٧٦٫٠٤٤ بەرمیل نەوتیان لە بەندەری جیهانی تورکیا بارکردووە. ئەم بڕانە تەنها نەوتی بارکراوی کەشتییەکانە، بەمانای کۆی بەرهەم و فرۆشی نەوتی هەرێم نایەت. لەو مانگەدا بڕی ١٨ کەشتی قەبارە جیا بارکراون و لە لایەن چەند کۆمپانیایەکەوە. نەوتی هەرێم بۆ ٧ وڵات ڕۆشتووە کە سەرجەمیان لە ئەوروپا بووە. لە مانگی حوزەیراندا زۆرترین نەوتی هەرێم KBT بەم شێوەیە فرۆشراوە: یۆنان ( ٣,١٩٩,٩٩٠ )بەرمیل بووە دەکاتە ڕێژەی ٢٦٪ و ئیتالیا بڕی ( ٣,١٧٦,٠٧٥ )بەرمیلی بۆ چووە رێژەی ٢٥٪ . ئیسپانیا ( ١,٥٩٩,٩٩٥ )بەرمیل ڕێژەی ١٣٪ و کرواتیا بڕی( ١,١٩٩,٩٩٤ )بەرمیل ڕێژەی ١٠٪ بولگاریا بڕی ( ٦١١,٦٤٠) ئیسرائیل بڕی ( ٥٩٩,٩٩٧) بەرمیل. ڕۆمانیا بڕی ( ٥٩٩,٩٩٧) بەرمیل. دوو بار کۆی بڕەکانیان بریتی بووە لە ١,٣٨٨,٣٥٦ ئاراستەکەی نەزانراوە بۆ کوێ چووە. خشتەی نەوتی بارکراوی هەرێم لەبەندەری جیهان- مانگی حوزەیران-٢٠٢١ ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت بەردەوام لە ساڵی نوێ وە مانگانە خشتەی ناوی کڕیارانی نەوت وناوی کەشتی و بڕی نەوتی بارکراو، بەرواری بارکردن و شوێنی گەشتنی نەوتی هەرێم بڵاو دەکاتەوە. هەروەها بە چەند خشتەیەک نەوتی بارکراوی ساڵانی ڕابوردوشی بڵاو کردووەتەوە.
.jpg)
(درەو): مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دەستخۆشی لە فراكسیۆنی حزبەكەی لە پەرلەمانی كوردستان كردووە كە هەفتەی رابردوو ستایلی كاركردنی خۆیان لە بەرگرییەوە گۆڕیوە بۆ هێرشكردن و رەخنەی توند، هەڵوێستێك كە بەهۆیەوە دوو وەزیری حكومەت كە یەكێكیان سەربە بزوتنەوەی گۆڕان و ئەوی تر سەربە یەكێتییە نیگەران بوون و بایكۆتی كۆبونەوەكانی حكومەتیان كرد و سبەینێش كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانە.. سەردانەكەی فراكسیۆن بۆلای بارزانی دوێنی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان سەردانی بارەگای بارزانی سەرۆكی حزبەكەیان كرد. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەم دیدارەدا لەگەڵ فراكسیۆنی حزبەكەی، مەسعود بارزانی دەستخۆشی و ستایشی ئەندامانی فراكسیۆنی پارتی كردووە، بەتایبەت دەستخۆشی لە ئەداو هەڵوێستەكانیان كردووە لە كۆبونەوەكەی 28/6/2021ی پەرلەمانی كوردستان و پەرۆشی و بەرگرییان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم. بارزانی بە ئەندامانی فراكسیۆنی پارتی راگەیاندووە، هەوڵێك هەیە بۆ شكستپێهێنانی كابینەی نۆیەم، بۆیە داواتان لێدەكەم بەرگریكاری جدی بن لە كابینەكەو ئەزمونی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان و چاو لە گەندەڵی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات لەلایەن هەركەسێكەوە بێت، مەپۆشن. ئەم دەستخۆشی و بەرزنرخاندنەی بارزانی بۆ فراكسیۆنی پارتی لەكاتێكدایە، هەریەك لە (خالید شوانی) وەزیری هەرێم بۆ پەیوەندییەكان لەگەڵ بەغداد لەسەر پشكی یەكێتی و (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان نیگەرانن لە هەڵوێست و قسەو لێدوانەكانی ئەندامانی فراكسیۆنی پارتی و پێیانوایە پارتی لەو كۆبونەوەی پەرلەماندا بە ئەنقەست ویستویەتی بەرپرسیارێتی هەموو گەندەڵی و شكستەكانی حكومەت بخاتە ئەستۆی ئەوان. بەشداری كۆبونەوەی سبەینێ دەكەن. نزیكەی (١٠) رۆژە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و ئابوری، سەری نەكردووە بەدیوانی وەزارەتەكەیداو بایكۆتی كۆبونەوەی هەفتەی پێشووی ئەنجومەنی وەزیران و كۆبونەوەی ئەم هەفتەیەی ئەنجومەنی باڵای ئابوری هەرێمی كرد. ئەو دوو كۆبونەوەی كە ئاوات شێخ جەناب بایكۆتی كرد، زۆرینەی تەوەرەكانی پەیوەستن بوون بە لایەنی دارایی و ئابورییەوە. لە كۆبونەوەكەی ئەنجومەنی باڵای ئابوریدا كە (4) بڕگە گفتوگۆی لەسەركرا، زۆرینەی بڕگەكانی تایبەت بوون بە وەزارەتەكەی ئاوات شێخ جەنابەوە: بڕگەی یەكەم: هۆكاری كەمبوونەوەی داهاتەكانی ناوخۆ و چۆنیەتی زیادكردنەوەی داهاتەكان بڕگەی دووەم: وەبەرهێنان و بڕیاری شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان بڕگەی سێیەم: چۆنیەتی كەمكردنەوەی خەرجیەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت بڕگەی چوارەم: دۆسیەی ئابوری و پلانی ئابوری بڕیارە سبەینێش ئەنجومەنی وەزیران كۆببێتەوە، لەسەر چەند تەوەرێكی تایبەت: تەوەری یەكەم: گفتوگۆكردن لەسەر چونی تیمی حكومەت بۆ پەرلەمانی كوردستان تەوەری دووەم: رێكخستنەوەی داهات و خەرجیەكان و باج و رسومات تەوەری سێیەم: هەمواری یاسای (تەئمین)ی كە سەربە وەزارەتی داراییە بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) سبەی ئاوات شێخ جەناب و خالید شوانی دەگەڕێنەوە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران و سبەینێش بەشداری كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران دەكەن، یەكێك لەبڕگەكانی كۆبونەوەكەی سبەینێی ئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆكردن دەبێت لەسەر ئەنجامی چونی تیمی حكومەت بۆ پەرلەمانی كوردستان. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی باڵای ئابوریدا دەستخۆشی لە تیمی حكومەت كردووەو رایگەیاندووە" پێویست نەبوو وەزیری دارایی نیگەران بێت، چونكە رۆژانە قسە لەسەر هەموومان دەكرێت، قسەكردن لەسەر هەریەكێك لەئێوە قسەكردنە لەسەر هەموو حكومەت، ئێمە بەیەكەوە بەرپرسین لە حكومەتە لە باشی و خراپی پێكەوە بەرپرسین".
.jpg)
شيكاري: درةو لەدوای ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆوە لە ساڵی ٢٠١٤ حکومەتی هەرێم زیاتر لە ( ملیارێك) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە وەک وەزیری سامانە سروشتییەکان دەڵێت: "هەر بەرمیلە نەوتێک (٦٠) ملیۆن ساڵی پێویستە تا درووست دەبێتەوە". ئەو بڕە نەوتەی هەناردەی کردووە، بەهاکەی نزیکەی (٦٠) ترلیۆن دینار بووە و دوای خەرجی نزیکەی (٣٦) ترلیۆن دیناری بۆ هەرێم ماوەتەوە. لە کاتێکدا ئەو پشکەی لە یاساکانی بودجەی ساڵانی (٢٠١٤-٢٠٢١) لە دەستی داوە زیاتر لە (٨٢) ترلیۆن دینار بووە. جیاوازییەکەش زیاتر لە (46) ترلیۆن دینارە. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی (45) ترلیۆن و 873ملیار ) دینارە و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە. سەرەتای قەیرانەکە هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندی عێراق ماوەی (14) ساڵە لەسەر پرۆسەی بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردنی نەوت ڕووبەڕووی یەكتر دەبنەوە، دوای ئەوەی پەرلەمانی كوردستان لە 2007 یاسای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستانی پەسەندكرد و حكومەتی هەرێمیش دەستی كرد بە ئیمزاكردنی گرێبەستی نەوتی. هەربۆیە لە کۆتاییەکانی تەمەنی کابینەکەی (نوری مالیکی-سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عێراق) وەکو فشارێک بۆ سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم، پشکی هەرێمی کە بودجەی گشتی عێراق ڕاگرت. دواتر حكومەتی ئەوکاتی عێراق بە سەرۆكایەتی (حەیدەر عەبادی) كە لە 8ی ئەیلولی 2014 پێكهات، هیوایەكی تری بە خەڵكی هەرێمی كوردستان بەخشی، كە دەتوانێت كۆتایی بە بڕینی پشكی بودجەی هەرێم بهێنێت، بەتایبەت كاتێك كە وەزارەتی نەوتی عێراق بە (عادل عەبدولمەهدی) "دۆستی كورد"سپێردرا. عادل عەبدولمەهدی رۆڵی ئیجابی بینی لە ئیمزاكردنی رێكەوتنی 13/11/2014 نێوان هەولێر و بەغدا، كە دواتر ئەو رێكەوتنە لە ناو یاسای بودجەی 2015ی عێراقدا پەسەندكرا. بەپێی ئەو رێكکەوتنە، هەرێمی كوردستان رۆژانە (250) هەزار بەرمیل نەوتی خۆی‌و (300) هەزار بەرمیل نەوتی كەركوك لە رێگەی بۆری كوردستان – جەیهانی توركیەوە ڕادەستی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەكات. لەبەرامبەردا حكومەتی عێراق لە17%ی بودجەی عێراق (یەك ترلیۆن و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت. هەر بەپێی رێکكەوتنەكە ئەگەر هەر لایەنێك لەم دوو لایەنە پابەند نەبوو بە رێكەوتنەكەوە، لایەنەكەی تر دەتوانێت رێكەوتنەكە لای خۆیەوە رابگرێت. لە سێ مانگی یەكەمی 2015دا حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پاساوی كێشەی تەكنیكی نەیتوانی پابەندبێت بەو بەرپرسیارێتیەی كە بەپێی رێكەوتنەكە لە ئەستۆی بوو، كە بریتی بوو لە رەوانەكردنی (550)هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە. بەڵام دوای ئەنجامدانی چەند كۆبونەوەیەكی هاوبەش، حكومەتی عێراق ڕازیبوو بەوەی رێكکەوتنەكە بەردەوام بێت، بەمەرجێك دوای ئەو سێ مانگە حكومەتی هەرێم نەوتی زیاتر هەناردە بكات، لەو بڕەی كە بۆی دیاریكراوە لەرێكەوتنەكەدا. لەو کات بەدواوە نە حکومەتی هەرێم توانیویەتی پابەندی ئەو ڕێککەوتنە یەک لەدوای یەکانەبێت کە لەگەڵ حکومەتی عێراق ئەنجامی داون، نە حکومەتی عێراقیش وەک پێویست پابەندبووەو بەردەوام هەوڵی ئەوەی داوە ڕێ لە سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم بگرێت، تا دۆخەکە گەیشت بە ئەمری واقع. بەڵام هەرگیز حکومەتی هەرێمی کوردستان نەیتوانی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی خۆیەوە ئەو بۆشاییە داراییە پڕ بکاتەوە، کە بەهۆی بڕینی بەشە بودجەی عێراقەوە توشی بوو. گەورەترین زیانە داراییەکانی ئابوری سەربەخۆ یەکەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (٢٠٠٤-٢٠١٤) پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە بڕێکی گەورەی بودجە لە عێراقەوە ڕەوانەی هەرێمی کوردستان دەکرا بەجۆرێک لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بریتیبووە لە (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ چارتی ژمارە (١) ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا . هاوکات بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96) ترلیۆن و (196) ملیار و(503) ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2) ترلیۆن و (273) ملیار و (430) ملیۆن دینار داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند. دووەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (٢٠١٤-٢٠٢١) لەدوای سالی (2014)ەوە دۆخەکە بەشێوەیەکی ترە، ئەگەرچی یاساکانی بودجەی (2014-2021) پشکی هەرێمی کوردستان دیاریکراوە، بەڵام بەهۆی ڕادەستنەکردنی نەوتی هەرێم و سەربەخۆیی ئابوری هیچ کات ئەو بڕەی وەک پشکی هەرێم دیاریکراوە، وەک خۆی نەنێدراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ خشەی ژمارە (1) پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق (2021-2014) (دینار) تێبینییەکان دەربارەی خشەی ژمارە (1) 1. حکومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2. سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێک 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان هاتووە. 3. تا ئێستا (6) مانگی مانگی ساڵی (2021) تێپەڕیوە، بەڵام حکومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەکی بۆ هەرێم نەناردووە، گریمانەی ئەوەمان کردووە لە (6) مانگی داهاتووشدا هیچ بڕە پارەیەک نەنێرێت. شیکاری خشەی ژمارە (1) 1. پشکی هەرێمی کوردستان لەماوەی نێوان ساڵی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97) ترلیۆن و (540) ملیار و (995) ملیۆن دینار بووە. 2. تەنها بڕی (14) ترلیۆن و (729) ملیار و (533) ملیۆن دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 3. بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە. سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ لەماوەی ساڵی (2004) بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا بەرمیلێکی نەوتی بە بڕی (52) دۆلار فرۆشتووە، بەکۆی گشتی و بەبێ هیچ خەرجی و تێچونێک بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتوویەتی نزیکەی (60) ترلیۆن دیناربووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشەی ژمارە (2) فرۆشی نەوتی هەرێم (2014- 6/2021) چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بکەین کە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە، لە بوجەی گشتی عێراق لە دەستی داوە، ئەوا؛ 1. حکومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار بودجەی لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگرتووە. 2. حکومەتی هەرێمی کوردستان توانیویەتی بڕی (1) ملیار و (34) ملیۆن و (546) هەزار (335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (7) ساڵیدا هەناردە بکات بە بەهای (59) ترلیۆن و (709) ملیار دینار، ئەگەر هیچ خەجییەکی نەبووبێت. بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بکەین (40%) تەرخان بکرێت بۆ خەرجی کۆمپانیاکان (گەڕان و دەرهێنان و گواستنەوە)، ئەو بەهایە دادەبەزێت بۆ (35) ترلیۆن و (582) ملیار و (400) ملیۆن دینار. 3. ئەو جیاوازییەی لەو بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت (پێش دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی) و بودجەی گشتی عێراق دەکەوێتەوە؛ بریتییە لە (23) ترلیۆن و (48) ملیار و (422) ملیۆن دینار. بەڵام ئەگەر (دوای دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی کە بە 40%) گریمانەمان کردبوو، بریتییە لە (46) ترلیۆن و (932) ملیار و (22) ملیۆن دینار. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی )31( ملیار و )637( ملیۆن دۆلارە و بەرامبەرە بە (45) ترلیۆن و (873) ملیار و (650) ملیۆن دینار و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە. سەرچاوەکان 1. کۆمەڵێک نوسەر(ئەلەند مەحوی)، هەرێمی کوردستان ئاڵنگاری سیاسی و ئابوری، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم 2018، ل 9-34. 2. کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 3. ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية2021. ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.
.jpg)
درەو: راپۆرتی: kirkuknow "چاوه‌ڕوانی ئه‌و بڕیاره نه‌بوم، من شایه‌نی ئه‌م سزایه نیم"، ناسیح عهبدولڕەحیم، كاتێك له هۆڵی دادگای كه‌تنی هه‌ڵه‌بجه هاته‌ده‌رەوە وای وت. پێشتر له‌و بڕوایه‌دا بووه ئه‌و كاره‌ی ئه‌وی راپێچی دادگا كردووه بێ سزا لێی ده‌ربازدەبێت. هه‌ر بۆیه پارێزه‌ریشی نه‌گرت، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له دادگا گوزه‌را پێچه‌وانه‌ی پێشبینییه‌كه‌ی بوو. ناسیح عهبدولڕەحیم زیاتر لە 10 ساڵە رۆژنامەوانی فریلانسە، ئێستاش کارمەندی تەندروستییە و وه‌ك ره‌خنه‌گرێك ناسراوه، لەم ساڵانه‌ی دواییدا، له فه‌یسبوكه‌كه‌ی سه‌رنج و ره‌خنه‌كانی دەخاتەڕوو. 9ی حوزەیرانی 2021، پێشهاتێكی نوێ له ژیانی ناسیحدا رویدا، ئه‌ویش سزادانی بوو به شه‌ش مانگ زیندانی له‌سه‌ر پۆستێكی فه‌یسبوك. ناسیح لەسەر چی زیندانی كرا؟ "بەڕێوەبەری گشتی لەبەر خاتری نەخۆشی هەڵەبجە (کارمەندەکان)ی نەقڵکردون؛ بەڵام ئێستا پەلاماری دەدەن. شوێنی کارەکەیان لە هۆڵی پێشوازی بەجێدەهێڵا، لە چوار کەس تەنیا یەکێکیان دەمایەوە، ئەوانی تر دەچون دەخەوتن، بۆیە مودیر عام لەو شوێنە هەستیارە نەقڵیکردن". ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم، ئه‌م نوسینه‌ی له‌گه‌ڵ نوسراوێكی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ته‌ندروستی هه‌ڵه‌بجه له رۆژی 17ی ئایاری 2020 بڵاوكرده‌وه. كۆمێنتێكی ناسیح عەبدولڕەحیم، له‌گه‌ڵ نوسراوێكی به‌ڕێوه‌به‌رایەتی ته‌ندروستی هه‌ڵه‌بجە له رۆژی 17ی ئایاری 2020 نوسراوه‌كه، تایبه‌ت بوو به گواستنه‌وه‌ی سێ كارمه‌ند له نه‌خۆشخانه‌ی فریاكه‌وتنی هه‌ڵه‌بجه‌وه بۆ مه‌ڵبه‌ندی ته‌ندروستی شه‌هید فاتیح و ناوی هه‌ر سێ كارمه‌نده‌كه‌ی تێدا بوو. ئه‌و سێ كه‌سه‌ی له نوسراوه‌كه‌دا ناویان هاتبوو، بڵاوكردنه‌وه‌ی ناوه‌كانیان له فه‌یسبوكی ناسیح به ناوزڕاندن دانا، بۆیه سكاڵایان له‌سه‌ر تۆماركرد. ناسیح له‌لایه‌ن به‌ڕێوه‌به‌ری ته‌ندروستی هه‌ڵه‌بجه‌وه كرابووه ئه‌ندامی لیژنه‌ی چاودێریی و به‌دواداچون بۆ چاككردنی دەوامی كارمەندانی تەندروستی. دكتۆر ئازاد مستەفا، بەڕێوەبەری تەندروستی هەڵەبجە، به (كەركوك ناو)ی وت "كاك ناسیح بە فەرمانی بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی چووەتە نەخۆشخانەكان و بۆی دەركەوتووە هەندێك لەو كارمەندانە لە خشتەی ئێشكگری شەش خەفارەتیان بۆ خۆیان نوسیووە، بەڵام لەڕاستیدا پێنج رۆژ دەوامیان كردووە، كاك ناسیح سزادانی ئەمانەی لە فەیسبوك بڵاوكردۆتەوە". سه‌رچاوه‌یه‌كی نزیك له‌و سێ كارمه‌نده‌ی ناویان هاتووه، وتی "ناسیح نوسراوەكەی بڵاوكردۆتەوە شتێكی ئیداریی و تایبەت بووە نابێت بڵاوبكرێتەوە، تەنانەت نابێت لە لەوحەی ئاگاداری بڵاوبكرێتەوە"، ئه‌وه‌یان به ناوزڕاندنی خۆیان زانیووه. ئەو سێ كەسە دوای پەیوەندیکردن پێیانەوە، كەسیان ئامادەنەبون لەبارەی ئەو كەیسەوە هیچ شتێك بۆ (كەركوك ناو) باس بكەن. رۆژی دادگایكردنه‌كه ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم جگه له‌وه‌ی خۆی وه‌ك رۆژنامه‌نوسێكی سه‌ربه‌خۆ ناساندووه، له هه‌مانكاتدا به‌ڕێوه‌به‌ری بانكی خوێنی هه‌ڵه‌بجه‌یه، به‌جۆرێك له خۆی دڵنیا بووه لەوەی بڵاویكردۆتەوە، تەنانەت پارێزه‌ری بۆ كه‌یسه‌كه‌شی نه‌گرتووه. مەریوان عەبدولڕەحیم، برای ناسیح به (كەركوك ناو)ی وت "تا رۆژی دادگایكردنه‌كه‌شی بڕوای وابوو سزا نادرێت، به‌ڵام دادوه‌ر به شه‌ش مانگ زیندانی سزایدا... زۆر بێتاقه‌ت بوو، وتی ئه‌م سزایه شایه‌نی من نییە". مه‌ریوان له‌گه‌ڵ براكه‌یدا بووه تا چووه‌ته ناو هۆڵی دادگا، ناسیح كه‌له‌پچه‌ی له ده‌ستدا نه‌بووه و پۆلیسیش یاوه‌ریان نه‌كردووە. "ناسیح وتی ئه‌م بڕیارە بۆ ئه‌وه‌یه له ئاستی گه‌نده‌ڵی بێده‌نگ بم"، مه‌ریوان برای ناسیح زیاتر وتی "دوای بڕیاره‌كه ناسیحی برام تووڕه نه‌بوو، به‌ڵام زۆر بێتاقه‌ت بوو". ناسیح له رۆژی یه‌كشه‌ممه 13ی حوزەیرانەوە گوازراوه‌ته‌وه بۆ چاكسازی گه‌ورانی سلێمانی. دەقی بڕیاری دادگای هەڵەبجە لە سزادانی ناسیح عەبدولڕەحیم په‌ڕاوه‌كانی دادگا بەپێی نوسراوێكی دادگای كه‌تنی هه‌ڵه‌بجه له 11ی كانونی دووەمی 2021دا په‌ڕاوی لێكۆڵینه‌وه تایبەت بە ناسیح عەبدولڕەحیم كراوەتەوە، ئەوەش به‌پێی مادده‌ی دوو له یاسای خراپبه‌كارهێنانی ئامێره‌كانی په‌یوه‌ندیكردن. دادگا 17ی ئایاری 2021ی وەك یه‌كه‌م رۆژی دادگاییكردنی ناسیح دیاریكردووە، به ئاماده‌بونی تۆمه‌تبار و سكاڵاكاران. دادگایكردنەكە روبه‌ڕوو و ئاشكرا به‌ڕێوه‌چووه، دادگا به پێویستی نه‌زانیوه وته‌ی شاهیده‌كان وه‌ربگرێت له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و پۆسته‌ی تۆمه‌تبار بڵاویكردۆ‌ته‌وه له‌لاپه‌ڕه‌ی تایبه‌تی خۆی له فه‌یسبوك هاوپێچكراوه. به‌پێی په‌ڕاوه‌كه‌ی دادگا، ناسیح دانیبه‌وه‌داناوه كه بەویستی خۆی ئه‌و بابه‌ته‌ی بڵاوكردوه‌ته‌وه، به‌ڵام داوای كردووه دادگاییه‌كه دوابخرێت تا پارێزه‌ر ده‌گرێت و پێداچونه‌وه‌یه‌ك به زانیارییه‌كانیدا ده‌كات. دادگا به داواكه‌ی قایلده‌بێت و دادگاییه‌كه بۆ 2ی حوزەیرانی 2021 دوادەخات، له‌م دادگاییه‌دا وه‌ڵامی ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم ئه‌وه‌بووه كه "بێتاوانم"؛ له‌سه‌ر داوای داواكاری گشتی جارێكی دیكه دادگاییه‌كه دواخراوه بۆ 9ی حوزەیران و له‌و رۆژه‌دا ناسیح بە شەش مانگ زینیدانی حوكمدرا. له بڕیاره‌كه‌ی دادگادا هاتووه "تۆمه‌تبار ناسیح عهبدولڕەحیم وه‌ك ئاره‌زویه‌ك و دوور له ئه‌ته‌كێتی وه‌زیفی و پێچه‌وانه‌ی رازگری پیشه‌ی فه‌رمانه كارگێڕییه‌كه‌ی ته‌ندروستی هه‌ڵه‌بجه‌ی بڵاوكردۆ‌ته‌وه". دادگا ده‌ڵێت له رێگه‌ی به‌ڵگه به‌ده‌ستهاتووه‌كانەوە كه پێكدێن له وته‌ی سكاڵاكاران، وته‌ی تۆمه‌تبار و به‌ڵگه‌ی لاپه‌ڕه‌ی فه‌یسبوك، هه‌روه‌ها لایك و كۆمێنتی سه‌ر بابه‌ته‌كه، هه‌موو ئه‌مانه به‌ڵگه‌ی ته‌واو باوه‌ڕپێكراون و دادگایان گه‌یانده ئه‌و بڕوایه‌ی كه تۆمه‌تبار "تاوانێكی ئه‌نجامداوە". كۆتا بڕیاری دادگا ئه‌وه‌بوو، كه به‌ندكردنی ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ، له‌گه‌ڵ پاراستنی مافی سكاڵاكار بۆ داوای قه‌ره‌بوو له دادگای مه‌ده‌نی. مه‌ریوان برای ناسیح، حكومەكە به زۆر ده‌زانێت و به‌لایه‌وه سه‌یره راسته‌وخۆ دادگا په‌نای بۆ به‌ندكردن بردووه، "زۆر نادادپەروەرانە دەبوایە سڕكردنی سزاكە بوایە یاخود غەرامە بوایە، نازانین بۆ یەكسەر حاكم چوو بۆ سزای زیندانی، ناسیح تەسەوری ئەوەی نەدەكرد بۆیە پارێزەری نەگرت". زۆر نادادپەروەرانە دەبوایە سڕكردنی سزاكە بوایە یاخود غەرامە بوایە، نازانین بۆ یەكسەر حاكم چوو بۆ سزای زیندانی سزاكەی ناسیح به ماددەی دووی یاسای ژماره‌ی شه‌شی ساڵی 2008ی قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن لە هەرێمی كوردستان، سزادراوە. تانە، ناوزڕاندن و بوختانپێكردن لەڕێگەی ئامێرەكانی گەیاندنی وەك (فەیسبوك و مۆبایل و ...هیتر) بەگوێرەی یاسای خراپبەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیکردن بەتاوان هەژماردەكرێن و بكەرانی ئەم تاوانە دوچاری سزای توند دەبنەوە. یاساكه ئێستا لە هەرێمی كوردستان بەركارە و لە ماددەی(2)ی یاساكەدا هاتووە "هەر كەسێك ئەگەر بەخراپی تەلەفۆن یان مۆبایل یان هەر ئامێرێكی پەیوەندیكردنی تەلدار یان بێ تەل یاخود ئینتەرنێت یان پۆستی ئەلكترۆنی بۆ مەبەستی هەرەشەكردن یان تۆمەت هەڵبەستن یان بڵاوكردنەوەی هەواڵی هەڵبەستراو یان كارێك كە شەرەف بریندار بكات... ئەگەر بەهۆی بڵاوكردنەوەیان و دابەشكردنیان سوكایەتی یاخود زیانیان پێ بگات ئەوا بۆ ماوەیەك بەند(حبس) دەكرێت كە لە شەش مانگ كەمتر نەبێت و لە پێنج ساڵیش زیاتر نەبێت و بە غەرامەیەكیش سزا دەدرێت كە لە یەك ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە پێنج ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێت ...". پارێزەر عوسمان شێخ سدیق، لەبارەی ئەو كەیسەوە بە (كەركوك ناو)ی وت "بڵاوکردنەوەی نوسراوی گواستنەوەی کارمەندەکان کە سزای یاسایی دراون، بەبۆچونی من ناچێتە چوارچێوەی سوکایەتی بە کەسەکان، لەگەڵئەوەشدا تەندروستی هەڵەبجە خۆی رونکردنەوەی داوە کە بڵاوکردنەوەی نوسراوەكە زیان بە بەڕێوەبەرایەتییەکەی ئەوان ناگەیەنێت". نوسراوی بەڕێوەبەری تەندروستی هەڵەبجە، بۆ دادگای كەتن كە تیادا جەختدەكاتەوە لەوەی بڵاوكردنەوەی نوسراوی سزادانی فەرمانبەرەكان لەلایەن ناسیح عەبدولڕەحیمەوە هیچ زەرەرێكی بۆ سومعەی بەڕێوەبەرایەتییەكەیان نییە. زیاتر وتی "گواستنەوەی کارمەند تاوان نییە و فەرمانێکی کارگێڕییە و نهێنیش نییە... ناچێتە چوارچێوەی نهێنی شەخسیی و خێزانییەوە. کاتێکیش فەرمانەکە بڵاودەکرێتەوە نابێتە تاوان". لەبارەی ئەوەی ناسیح خۆی فەرمانبەر بووە لە تەندروستی هەڵەبجە و نوسراوەكەی بڵاوكردۆتەوە، عوسمان شێخ سدیق وتی "لەڕوی یاساییەوە بڵاوکردنەوەی فەرمانێکی ئیداری نابێتە تاوان، دەشێت لەڕوی ئینزیباتییەوە لەڕوی وەزیفییەوە ئەم کەسە سزای ئینزیباتی بدرێت لەلایەن بەڕێوەبەرایەتییەکەیەوە، چونکە ئیشی ئەو نییە بڵاویبکاتەوە، بەڵام ناگاتە پلەی تاوان". لەڕوی یاساییەوە بڵاوکردنەوەی فەرمانێکی ئیداری نابێتە تاوان، دەشێت لەڕوی ئینزیباتییەوە لەڕوی وەزیفییەوە ئەم کەسە سزای ئینزیباتی بدرێت سەبارەت بە كۆمێنتەكان كە لەسەر ئەكاونتەكەی ئەو نوسراون لەسەر بڵاوكردنەوەی نوسراوەكە، عوسمان وتی "کۆمێنتەکان لەسەر ناسیح ماڵ نین، هەر کەسێک بابەت بڵاودەکاتەوە بەرپرسە لە بابەتەکە نەک کۆمێنتەکان، بەڵام ئەوەی بەدیدەکەین لەم دۆسیەیەدا ئەوەیە کۆمێنتەکان کاریگەریان هەبووە و سزاکەشی بۆ قورس کردووە". ته‌ندروستكار یان رۆژنامه‌نوس؟ له هه‌ندێك شوێن ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم باسیله‌وه‌كردووه زیاتر له 10 ساڵ كاری رۆژنامه‌وانی كردووه، به‌ڵام له سه‌ندیكای رۆژنامه‌نوسانی كوردستان ئه‌ندام نییه. (كەركوك ناو)، قسه‌ی له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌كه له لێپرسراوی سه‌ندیكا له هه‌ڵه‌بجه سه‌رهه‌نگ عیزه‌ت و لێپرسراوی سەندیکا لە سلێمانی کاروان ئەنوەر كرد وتیان كه ناسیح ئه‌ندامی سه‌ندیكا نییه. هەرچەندە رۆژنامەنوس ناچار نییە تا ببێتە ئەندام لە سەندیکایەک بۆئەوەی بتوانێت کاری رۆژنامەوانی بکات، ئەویش بەگوێرەی بڕگەکانی یاسای رۆژنامەگەریی ژمارە (٣٥)ی ساڵی ٢٠٠٧ی هەرێمی کوردستان. كاروان ئه‌نوه‌ر و سه‌رهه‌نگ عیزه‌ت بە (کەرکوک ناو)یان راگەیاند له‌به‌رئه‌وه‌ی ناسیح ئه‌ندام نییه و ئه‌و كاره‌ی كردویه‌تی "په‌یوه‌ندی به پیشه‌ی رۆژنامه‌نوسییه‌وه نییه"، ناتوانن پارێزه‌ری بۆ بگرن و كه‌یسه‌كه‌ی بگرنه ئه‌ستۆ. ناسیح، ساڵانێك لە بەشی بیروڕای رۆژنامەی هاوڵاتی و چەند رۆژنامەو ماڵپەڕێكی تر بابەتی بیروڕای نوسیووە، هەروەها پەیامنێری رۆژنامەی خوێندنی لیبراڵ بووە کە رۆژنامەیەكی پەروەردەیی و تایبەت بووە بە پرسەكانی گەنجان. ناسیح لەناو خەڵكدا زیاتر وه‌ك رۆژنامه‌نوس و ره‌خنه‌گرێك ناسراوە، لە كارەكەیشیدا وەک كارمەندی تەندروستی بە "دڵسۆز و سەركەوتوو" ناوی دەهێنن. دكتۆر ئازاد مسته‌فا، به‌ڕێوه‌به‌ری ته‌ندروستی هه‌ڵه‌بجه ستایشی كارەكانی ناسیح دەكات و دەڵێت "كاك ناسیح یەكێكە لە كارمەندە دڵسۆزەكانی تەندروستی هەڵەبجە و بەڕێوەبەری بانكی خوێن بووە، یەكێكە لەو بانكانە بۆ هیچ شتێك پشت بە شوێنەكانی تر نابەستێت... هەموو بەشەكانی خوێنی لێجیادەكرێتەوە و پێداویستی هەڵەبجە دابیندەكات، بەهەوڵی هەموو لایەك كرا، بەتایبەت كاك ناسیح". دكتۆر ئازاد مسته‌فا ده‌ڵێت "پێشتر هەرچەند كارمەندی تەندروستی بووە، بەردەوام رەخنەی گرتووە لە هەموو كایەكان و كەرتی تەندروستی، وەك رەخنەگرێك ناسرابوو. ئەو ئەركانەی پێسپێردراون بەباشی جێبەجێیكردون و كەسێكە قەت چاو داناخات لە كەموكورتی". سزاكه‌ی ته‌ممیز ده‌كرێته‌وه جگه له‌م سكاڵایه، ناسیح عهبدولڕەحیم به‌پێی په‌ڕاوه‌كانی دادگا پێشینه‌ی تاوانی هه‌یه، به‌پێی ماده‌ی 433/1 له یاسای سزادان كه له‌ڕوی سروشتی تاوانه‌وه نزیكه له "تاوانه‌كه‌ی" ئه‌مجاره‌ی. بڕیاره 9ی تەمموزی داهاتوو، سزاكه‌ی سه‌ر ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم پێداچونه‌وه‌ی پێدا بكرێت و دوا بڕیاری له‌باره‌وه بدرێت، كه‌سوكاره‌كه‌ی په‌ڕاوی پێداچونه‌وه‌یان به بڕیاره‌كه‌دا ئاڕاستەی دادگا كردووە. مه‌ریوانی برای وتی "داوا ده‌كه‌ین سزاكه‌ی بۆ بكرێت به سڕكردنی جێبەجێكردن، یاخود غه‌رامه‌ی مادیی، چونكه سكاڵاكه‌ی پێشوو كه له‌سه‌ری بووه بۆ ساڵی 2011 ده‌گه‌ڕێته‌وه و به‌پێی یاساش دوای پێنج ساڵ دۆسییه‌كه داخراوه". ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم لە ساڵی 2011 له‌لایه‌ن پارتی دیموكراتی كوردستانه‌وه روبەڕوی دادگا كرایەوە بەهۆی وتار و رەخنەكانی و دوای تاوانباركردنی سزاكەی سڕكرا. دكتۆر ئازاد مسته‌فا ده‌ڵێت به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییە‌كه‌ی هەموو هەوڵێك دەدات بۆ ئەوەی بە لێکتێگەیشتن لەگەڵ دادگا ئەو كارمەندە بگەڕێتەوە سەر كارەکەی، چونكە بەدەر لەوەی پێویستیان بە خزمەتەکەیەتی یەكێكیشە لە كارمەندە دڵسۆزەكان. به‌پێی زانیارییه‌كانی (كەركوك ناو)، سێ سكاڵاكه‌ره‌كه به‌نیازنین له ناسیح خۆشبن و بەنیازن داوای قەرەبوو بكەنەوە، بۆ ئه‌وه‌ش له به‌رنامه‌یاندایه سكاڵایەكی دیكە لەسەر ناسیح عه‌بدولڕه‌حیم تۆماربكەن. پارێزەر عوسمان شێخ سدیق، دەڵێت هەموو ئەوەی لەو كەیسەدا دەمێنێتەوە، ئەو دوو دێڕەیە كە لەگەڵ نوسراوەكەدا پۆست كراوە و ناسیح لێی بەرپرسە، "ئایا ئەو دوو دێڕە تاوانی ناوزڕاندنی تیایە یان نا، ئەوە دەبێت کەسێکی شارەزا دیاریبکات، لەم سزایەی ئەودا بۆچونی کەسی شارەزا وەرنەگیراوە، بەڵام لە حاڵەتێکیشدا ئەگەر ساغبوایەتەوە کە ناوزڕاندنە ئەوا ئەو سزایەی دراوە زۆر قورسە، دەکرا لە جیاتی شەش مانگەکە غەرامە بکرایە و یان ساڵێک بوایە و وەقف تەنفیز بوایە، ئەو سزایەی دراوە توندە. ئەگەر بتوانێت تەممیزی بکاتەوە دەتوانێت بڕیارەکە هەڵوەشێنێتەوە".
.jpg)
(درەو): مەسرور بارزانی داواکارییەکی تری یەکێتی لەبارەی لامەرکەزیەتەوە جێبەجێ کردو دەسەڵاتی مۆڵەتی پرۆژەکانی وەبەرهێنانی دایە دەست بەڕێوەبەرایەتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بەردەوامە لەسەر بایکۆتکردنی کۆبونەوەکانی حکومەت، بۆ کۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی باڵای ئابوری، مەسرور بارزانی پەیامی بۆ ئاوا شێخ جەناب ناردووەو پێی وتووە" ئەگەر بەشداریش نەکەی، بەبێ تۆ بڕیاری خۆمان دەدەین". کۆبونەوەیەک بەبێ وەزیری دارایی نیگەرانییەكانی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و خالید شوانی وەزیری هەرێم لە مەسرور بارزانی بەردەوامە، ئەم دوو وەزیرە هەفتەی پێشوو بەشداری كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیان نەكردو کۆبونەوەکە دواخرا. بەڵام بەتەنیا ئامادە نەبوونی ئاوات شێخ جەناب و خالید شوانی کێشە نەبوو لەبەردەم کۆبونەوەی هەفتەی رابردوودا، دوو وەزیری تریش مۆڵەتیان وەرگرتبوو، دارا رەشید وەزیری پلاندانان هاوسەفەری كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەکێتییە كە چەند رۆژێکە بۆ چارەسەری پزیشكیی گەشتی تورکیای کردووە، پشتیوان سادق وەزیری ئەوقاف لەگەڵ وەفدێكی باڵای پارتی دیموكراتی كوردستان لەئێران بوو، ئامادەنەبوونی ئەم چوار وەزیرە کۆبوەوەی حکومەتی دواخست. هێشتا ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی نیگەرانە، ئەمڕۆ بەشداری كۆبونەوەكەی ئەنجومەنی باڵای ئابوری هەرێمی نەكرد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوێنی بە دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردەوەدا پەیامی بۆ ئاوات شێخ جەناب ناردووە بەشداری لە كۆبونەوەكەدا بكات، ئەگەرنا "خۆیان بڕیار دەدەن و لەسەر ئەو ناوەستن"، بەڵام ئاوات شێخ جەناب بەشداری كۆبونەوەكەی نەكرد. وەزیری دارایی لە چی نیگەرانە ؟ تەقینەوەی نیگەرانییەکانی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بۆ دواین کۆبونەوەی پەرلەمانی کوردستان دەگەڕێتەوە. بەگوێرەی بەدواداچونەکانی (درەو)، ئاوات شێخ جەناب پێیوایە له کۆبونەوەکەی پەرلەماندا لەلایەن فراكسیۆنی پارتییەوە كراوەتە ئامانج و لێبڕینی موچەو گەندەڵیەكانی حكومەت خراوەتە ئەستۆی ئەو. ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە كۆبونەوەكەی پەرلەمانی كوردستان، وەفدی حكومەت لە رێككەوتنی پێشوەختەی سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی و یەكێتی ئاگاداركراوەو پێیان راگەیەندراوە، بۆ رێگری لە موزایەدەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان ئەوانیش موزایەدە دەكەن، بەڵام رێگە نادەن بڕیاری كۆتاییهێنان بە لێبڕینی موچە بخرێتە دەنگدانەوە. بەتەنیا کۆبونەوەکەی پەرلەمان وەزیری دارایی نیگەران نەکردووەو نیگەرانییەکانی ئاوات شێخ جەناب پێشینەی تری هەیە، چونکە لەڕێگەی چەند سەرچاوەیەکی ئاگادارەوە لەناو حکومەت، (درەو) زانیویەتی سەرچاوەی سەرەکی نیگەرانییەکانی وەزیری دارایی لە مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت بەگشتی دەگەڕێتەوە بۆ ئەم خاڵانە: - وەزیری دارایی نیگەرانە دەسەڵاتەكانی لە رەشنوسی یاسای بودجەدا كەمكراوەتەوە، ئەو پێی وابووە لەهەموو یاسایەكی بودجەدا، دەسەڵاتی یەکەمی خەرجکردن لای وەزارەتی داراییە، بەڵام سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رازی نەبووە ئەو هەموو دەسەڵاتە لە یاسای بودجەدا لای وەزیری دارایی بێت. - وەزیری دارایی نیگەرانە لە گوێ پێنەدانی (رابەر سدیق) بریكاری وەزیری دارایی (مەریەم) بەرێوەبەری ژمێریاری وەزارەتی دارایی بەبڕیارەكانی و دروستکردنی بەربەست بۆ بڕیارەكانی لەناو وەزارەتەکەیدا. - وەزیری دارایی نیگەرانە لە دەستوەردانی زۆری (ئومێد سەباح) سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران لە كاروباری بانك و داراییدا. - وەزیری دارایی نیگەرانە لەوەی تائێستا پۆستەكانی سەرۆكی سندوقی داهاتە نەوتییەكان و بریكاری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری چاكسازی دانەنراون، كە پشكی بزوتنەوەی گۆڕانن. - هاتنی بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق بۆ هەرێم و كۆبونەوەی لەگەڵ سەرۆك وەزیران و سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، بەبێ بینینی وەزیری دارایی. دەسەڵاتی وەبەرهێنان شۆڕکرایەوە لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی باڵای ئابوریدا بڕیاردرا هەموو دەسەڵاتێكی بڕیاردانی مۆڵەت و پەسەندكردنی پرۆژەكانی وەبەرهێنان بدرێت بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان. ئەمە یەکێک لە داخوازییەکانی یەکێتی بوو لە پارتی لەبارەی لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتەکان. لە راگەیەنراوی ئەنجومەنی باڵای ئابوریدا لەسەر پرسی دەسەڵاتی لامەركەزی بۆ وەبەرهێنان ئاماژە بەوە كراوە" لەپێناو كارئاسانیكردن بۆ وەبەرهێنەران و نەهێشتنی ڕووتین و لە چوارچێوەی كارنامەی كابینەی نۆیەمدا، بڕیاری دابەزاندنی دەسەڵاتەكانی تایبەت بە كەرتی وەبەرهێنان و مۆڵەتدان بە پڕۆژەكانی وەبەرهێنان، بۆ پارێزگاكان و ئیدارە سەربەخۆكان درا".
.JPG)
شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە (12) یەکێکی دیکە لەو دامەزراوە سەرەکی و هەستیار و یەکلاکەرەوانەی نێو سیستەمی سیاسیی ئێران، کۆڕبەندی دیارییکردنی بەرژەوەندییەکانە لەئێراندا، کۆی ئەندامەکانی دەزگاکە سەروو ٤٤ ئەندامە و هەر جارە و یەک میوانی پەیوەندیداریش بە تەوەری کۆبوونەوەکان بانگهێشت دەکرێت و دەبێتە ئەندامی کاتی کۆڕبەندەکە، ئەندامە هەمیشەییەکان و ئەندامە یاساییەکان(نوێنەرانی دەسەڵات و دەزگاکانی دەوڵەت)ی کۆڕبەندەکەش ڕاستەوخۆ بە فەرمانێکی ڕێبەری باڵا و بێ هەڵبژاردن دیاری دەکرێن. جیا لە بەرپرسانی چەندین دەزگای گرنگی دەوڵەتی، هەرسێ سەرۆکەکەی حکومەت و پەرلەمان و دادوەریش ئەندامن تێیدا. گرنگترین بەرپرسیارێتی سەرەکیی دامەزراوەکە چارەسەری ناکۆکی و جیاوازیی بۆچوونە لە نێوان هەردوو دەزگای پەرلەمان و ئەنجوومەنی پاسەوان، واتە هەر پرسێک کە بووە مایەی ڕاجیایی لەنێوان پەرلەمانی وڵات (کە هەڵبژێردراوی خەڵکە) و ئەنجوومەنی پاسەوان (کە هەر ١٢ئەندامەکەی هەڵنەبژێردراو و دانراوی ڕێبەر و دەسەڵاتی دادوەریین)، ئەوا دەدرێتە دەست کۆڕبەندی دیارییکردنی بەرژەوەندییەکان تا لەڕێی کۆبوونەوەکانییەوە یەکلایی بکاتەوە، هەر ئەمەشە دەیخاتە سەروو ئەو دوو دەسەڵاتەوە لە ئانی ناکۆکییدا. جگە لەچارەسەری ڕاجیایی و ناکۆکی نێوان پەرلەمان و شورای پاسەوان، هاوکات بەرپرسیارێتیی بڕیاردان لە سیاسەتەگشتییەکانی نێوخۆیی و دەرەکی ئێران، وەئەستۆ دەگرێت. لەڕوانگەی دەستووری ئێرانەوە لە ماددەی ١١٠ دەستووری ئێراندا،(کە لە بەشی دەسەڵات و ئەرکەکانی ڕێبەردایە)، بڕگەی یەکی باس لە ڕاوێژی ڕێبەر دەکات، لەگەڵ کۆڕبەندەکەدا بۆ یەکلاکردنەوە و داڕشتنی سیاسەتی گشتیی دەوڵەت و بە گوێرەی ماددەی ١١٢ش، باس لەو ئەرکەی کراوە کە تێیدا ڕاجیایی و جیاوازیی نێوان پەرلەمان و شورای پاسەوان یەکلادەکاتەوە، هەروەها بەپێی مادەی ١٧٧ی دەستووریش، لە پرسی ڕێکار و شێوازەکانی هەمووارکردنەوەی دەستووردا، ڕێبەری باڵا پاش ڕاوێژ لەگەڵ ئەم کۆڕبەندەدا و بە فەرمانێک ئەو ماددانەی کە ئەگەری دەستکارییان هەیە، لە نووسراوێکدا ئاراستەی سەرۆک کۆماری وڵات دەکات یاخود هەر پێشنیارێک کە ئەگەری زیادکردنی بۆ دەستوور هەیە ئاراستەی "شورای پێداچوونەوەی دەستوور"ی دەکات، کە لەو شورایەشدا، ئەندامە هەمیشەییەکانی کۆڕبەندی دیارییکردنی بەرژەوەندییەکان ئەندامن تێیدا.(قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، معاونت حقوقی ریاست جمهوری، چاپ چهارم، ١٣٩٥) لەڕووی ئەرکەوە، ئەم کۆڕبەندە یانزە ئەرکی پێ سپێردراوە، لە گرنگترینیان: ئامادەکردنی بەرنامەی دیدگای ٢٠ ساڵە (کە لەساڵی ٢٠٠٥ەوە تا ٢٠٢٥ ئامادەیان کردووە) و چاودێریکردنی جێبەجێکردنیشی دیسان لەئەستۆی ئەم دەزگایەدایە. هەروەها چاودێرییکردنی هەرسێ دەسەڵاتی دادوەریی و یاسادانان و جێبەجێکردنی پێ سپێردراوە، گەرچی ئەم دەسەڵاتە بەپێ دەستوور لە ئەستۆی ڕێبەری باڵادا بوو، بەڵام لەساڵی ٢٠٠٦ەوە، خودی رێبەر ئەو دەسەڵاتەی خۆی بەخشیە کۆڕبەند و بەوانی سپارد. بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانیشی نۆ لیژنەی سەرەکی بۆ ڕووماڵی ئەرک و دەسەڵاتەکانی پێکهیناوە. (بڕوانە: http://maslahat.ir/index.jsp?fkeyid=&siteid=3&pageid=367 ) سروشتی کار و دەسەڵات سروشتی ئەم دەزگایە و چەند دەزگایەکی دیکەی هاوشێوەی، لەڕووی پەیکەربەندیی دەزگاییەوە، سەر بە هیچ یەکێک لە سێ دەسەڵاتە باوەکەی هەر سیستەمێک نیین(یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەریی)، بەڵکو زیاتر دەزگای تێپەڕن و لە ڕووی پێگە و دەسەڵاتەوە سەر بە هیچ یەکێکیان نین، بەڵام دەچنە نێو هەمووشیانەوە، جاری واش هەیە بەهۆی ئەرکەکەیانەوە سەرووتر لە هەرسێ دەسەڵاتەکەش دەنوێنێت و ڕاستەوخۆش پێکهاتن و کارەکانی بەستراوەتەوە بە ڕێبەری باڵای وڵاتەوە. هێڵێکی سوور کە هەمیشە ئەم کۆڕبەندە پێویستە ڕەچاوی بکات، ئەوەیە لە هەر بڕیار و ڕاسپاردە و یەکلاکردنەوەی هەر پرسێکدا، پێچەوانەی ئیسلامێتی ڕژێم و دەوڵەت(مەزهەبی شیعەی ١٢ئیمامی) لەبەرچاو بگرێت و نابێت دژی ئەو پرەنسیپە بجوڵێتەوە. هۆکاری گرنگی و هەستیاری دەزگاکە دەگەڕێتەوە بۆ: ١. ڕاستەوخۆ بەستراونەتەوە بە دەزگا و دەسەڵاتی ڕێبەریی باڵاوە کە لەسەرووی هەرسێ دەسەڵاتەکەوەیە. ٢. بڕیارەکانی ئەم دەزگایە تەنها بە پەسەندنامەی ڕێبەری باڵا، فۆرمی یاسایی وەردەگرن و پابەندیی بۆ دەزگا پەیوەندیدارەکان درووست دەکات و پێویستە جێبەجێی بکەن. ٣. سروشتی ئەرک و دەسەڵاتەکانی و مەبەستی دامەزراندنی، سروشتێکی نێودەسەڵاتی و سەروو "سێ دەسەڵات"ی هەیە و بڕیارەکانی پەیوەستن بە زیاد لە دەسەڵاتێكەوە. ٤. پێکهاتەی ئەندامێتی و پەیکەربەندی دامەزراوەکە، تێکەڵەیەکە لە سەرجەم دەسەڵاتەکان و دەزگا گرنگەکان و لەوەش زیاتر جیا لە سەرکردەی گشتی سوپا و دەزگاکانی دیکە، سەرۆکی هەرسێ دەسەڵاتەکەش (سەرکۆمار و سەرۆکی پەرلەمان و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی)ئەندامن تێیدا. مێژووی دامەزراندن و پەیکەربەندی ئەندامێتی تۆوی سەرەکی ئەم دەزگایە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو لیژنە ڕاوێژکارییەی کە لە ساڵی ١٩٨٤ و لە نێوەراستی جەنگی هەشتساڵەی ئێران-عێراقدا دامەزرا، ئەو کات بەمەبەستی پێشکەشکردنی ڕاوێژ بە ڕێبەری ئەوکاتە پێکهێنرا، بەڵام پاشتر و وەک پێویستی و شێوە فەرمییەکەی بۆ یەکەمجار ئەم دەزگایە بەفەرمانێکی ڕێبەری پێشووی شۆڕش (ڕوحوڵا خومەینی)، لە ٦ی شوباتی ١٩٨٨دا، بڕیاری دامەزراندنی وەشێنرا، بڕیارەکەش مەبەستی هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی و دیاریکردنی ئەوەی چی لەبەرژەوەندیی سیستەمی سیاسیی کۆماری ئیسلامی ئێراندایەی لە پشتەوە بوو، تا دەزگای پەیوەندییدار یان چەند دەزگا و دامەزراوەیەک جێبەجێی بکات یان بکەن، ئەندامەکانی یەکەم خولی کۆڕبەندەکەش هەر خودی ڕێبەر دەستنیشانی کردن و لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٨٨یشدا دەستی بە کارەکانی کرد. لە هەمووارکردنەوەی ساڵی ١٩٨٩ی دەستووریشدا پێگەکەی لە دەستووردا جێگیرکرا و دەسەڵاتەکانی فراوانتر کران. لە مێژووی دامەزراوەکەدا بەڕیز ئەم پێنج سەرۆکەی بەخۆیەوە دیووە: خامینەیی ١٩٨٨، ڕەفسەنجانی(٢٧ساڵ سەرۆکی بوو) ١٩٨٨-2017، موەحیدی کرمانی(٢٠١٧- کاتی)، هاشمی شەهرودی(2017-2018) و سەرۆکی ئێستا صادقی لاریجانی (٢٠١٨ تا ئێستا) و هەنووکەش موحسین ڕەزایی سکرتێری کۆڕبەندەکەیە. لەڕووی پێکهاتەی ئەندامێتیەوە لەکۆڕبەندەکەدا، دوو جۆر ئەندام هەیە: ئەندامە یاساییەکان کە نوێنەرایەتی دەزگاکانیان دەکەن و ئەندامە جێگیرەکان کە وەک کەسایەتی دانراون. ئەندامانی ئەم خولە کە خولی هەشتەمییەتی (٢٠١٧-٢٠٢٢)، ٤٧ ئەندامن و بەپێی دوایین فەرمانی ڕێبەر لە 14ی ئابی٢٠١٧دا، بەم شێوەیە دەست نیشانکراوە: یەکەم ئەندامە یاساییەکان: - هەر سێ سەرۆکەکەی دەسەڵاتەکانی دادوەریی، جێبەجێکردن و پەرلەمان. - شەش ئەندامە فەقیهەکەی ئەندامانی شورای پاسەوان. - سەرۆکی سەرجەم هێزە چەکدارەکان. - سکرتێری ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی. - وەزیر یان سەرۆکی ئەو دەزگایەی کە پەیوەندیدارە بەو پرسەی لە کۆبوونەوەی کۆڕبەندەکەدا تاوتوێ دەکرێت. - سەرۆکی ئەو لیژنە پەرلەمانیەی کە پەیوەندیدارە بەو پرسەی لە کۆڕبەندەکەدا تاوتوێ دەکرێت. دووەم: ئەندامە جێگیرەکان(حەقیقی)یش کە لە ئێستا وەک کەسایەتی لە ٣٨ ئەندام پێکهاتووە و سەرجەمیان بە فەرمانێکی ڕێبەر دیاریی کراوون. بابەتی پێشتر: ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران ئێراننامە (7): هەڵبژاردنێکی بێڕەنگ بۆ قۆناغێکی سەخت ئێراننامە (8): کورد و هەڵبژاردنی سەرکۆماری ئێران ئێراننامە (9): سەرکۆماری نوێ و یەخانگیرییەکانی سیستەمی سیاسیی ئێران ئێراننامە (10): هەڵبژاردنی سەرۆککۆماری ئێران؛ براوە و دۆڕاوە ڕاستینەکان لەئەنجامەکانەوە ئێراننامە (11): ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕێبەریی؛ پێشینە و ڕۆڵ و شێوازی هەڵبژاردنی
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
