درەو: نەوشیروان مستەفا لە كتێبی خولانەوە لەناو بازنەدا, دیوی ناوەوەی روداوەكانی كوردستانی عێراق لە 1984 تا 1988 دا دەڵێت:  لەگەڵ زۆربونی گوشاری دوژمن بۆسەر ناوچەكەی ئێمە، مەترسی ئەوە زیادیكرد، كە جەیشی عێراق ناوچەكەمان لێداگیربكات، گیرانی بارەگاكانی سەركردایەتی یەكێتیش لە دۆڵی جافایەتی ئەبو بەهۆی هەرەسهێنانی بەرگری لەناوچەكانی كەداو لە ئەنجامدا هەرەسهێنانی بزوتنەوەی چەكداری لە كوردستانی عێراقدا، ئەبو بەهەرجۆرێك بێ كارێك بكەین جوڵانەوەكەمان لەروخان رزگار بكەین، نەخشەی ئازادكردنی هەڵەبجە لەمێژبوو ئامادەكرابوو فەرەیدون عەبدولقادرو د. فوئاد مەعسوم، لەوكاتەدا لە ئێران بوون، داوامان لێكردن پەلە لە جێبەجێكردنی بكەن، بۆ ئەوەی ئەگەر عێراق بارەگاكانی سەركردایەتی داگیركرد، شوێنێكی تری هەبێ بۆی بچێ و بارەگای لێدابنێ، شەوكەتی حاجی موشیر كە خۆی لە ئێران بوو زۆر لە مێژبوو بیری لە ئازادكردنی هەڵەبجە ئەكردەوە، فەرەیدون و د. فوئادیش بەلایانەوە باش بوو شەوكەت ببێتە سەركردەی ئەم كارە، بۆ ئەم مەبەستە  حامیدی حاجی غالی و قادر كۆكۆی و قادر خەبات و هەندێ هێزو كادیری تریان تەرخانكرد، لەگەڵ لایەنەكانی تریش قسەیان كردبوو، ناوچەكەیان بەم جۆرە دابەشكردبوو: •    هێزەكانی یەكێتی بەرپرسی گرتنی تۆپخانەكانی دۆڵەمەڕ و ناوشاری هەڵەبجەبێ. •    هێزەكانی فەیلەقی بەدر بەرپرسی گرتنی شاخی شنروێ و باڵانبۆ بێ. •    هێزەكانی حیسك بەرپرسی گرتنی پردی زەڵم بێ،  •    هێزەكانی پارتی بەرپرسی ئازادكردنی خورماڵ بێ •    هێزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی بەرپرسی كاروباری لۆجستی بن. ئێوارەی رۆژی 14ی مارت هەموو هێزەكان ئامادەكرابوون، بۆ رزگاركردنی هەڵەبجە دەستیان كرد بە جوڵان، هەمان شەو هەڵەبجە گیرا، هەموو هێزەكانی عێراق خۆیان بەدەستەوەدا یان هەڵاتن، راستیەكەی ئێمە چاوەڕێ نەبووین وا بە ئاسانی هێزەكانی عێراق هەرەس بهێنێ و هەڵەبجە بگیرێ، بەڵكو بەتەمابووین ناوچەكە ببێتە شەڕگایەكی فراوان و گەورەی نێوان هێزەكانی كورد و عێراق، نێوان هێزەكانی ئێران و عێراق، بەویش عێراق ناچار ئەبێت هێزەكانی هێرشی ئەنفالی (1 ) سوك بكات، بەڵام سەركردایەتی عێراق بە فەرمانی سەدام  هەڵەبجەیان فەرامۆشكردو هیچ هێزێكیان بۆ گرتنەوەی نەنارد، لە باتی ناردنی هێز وەكو لیوا روكن وەفیق سامەڕائی لە كتێبەكەیدا ( حیتام البوابە شەرقیە) نوسیویەتی: رۆژی 16ی مارت 50 فڕۆكەی هێرشی زەمینی كە هەریەكەیان 4 بۆمبای 500 كیلۆگرامی كیمیاییان هەڵگرتبوو هەڵەبجەیان بۆمبارانكرد، بەو پێیە 200 تۆن گازی ژەهراویان بەسەر هەڵەبجەدا باراند. ئازادكردنی هەڵەبجە بە بۆمبارانی كیمیایی و كوژرانی پێنج هەزار كەس و برینداربوونی پێنج هەزار كەس و چۆڵكردنی ناوچەكەو داگیركردنی لەلایەن هێزەكانی ئێرانەوە تەواو بوو  بەشداری ئێرانیەكان لەسەرەتای گرتنی هەڵەبجەدا شتێكی رەمزیو مەعنەوی بوو تا دوای كیمیابارانی هەڵەبجە، ئەگەر ئێران بە زووی فریای دانیشتوانی هەڵەبجە نەكەوتایە دانیشتوانی ناوچەكە هەمووشیان نەمردنایە لەوانەبوو ژمارەی كوژراوو بریندار چەند قات لەوە زیاتر بوایە  ئەگەر ئێران پەیامنێری دەزگاكانی راگەیاندنی جیهانی بانگ نەكردایە بۆ بینی كارەساتی هەڵەبجە، ئەم كارەساتەش وەكو كارەساتی ئەنفال كە زۆر گەورەتر بوو لە كارەساتی هەڵەبجە بە بێ دەنگی تێ ئەپەڕی و لە دنیادا كەس پێی نەئەزانی و باس نەئەكرا. دوای ئەوەی هێزی ئێران رژایە ناوچەكەوە كە بەتەواوی چۆڵ بوبو دەستی بەسەر هەموو كەل و پەلی ناو ماڵ و دائیرە و كارگەكانی هەڵەبجەدا گرت و گوێزایەوە تەنانەت دانەوێڵەی ناوچەكەشی دووریەوە بەمەیش هەموو ئەو پارەیەی لە زەمانی شاوە تا ئەو كاتە لە یارمەتیدانی كوردی عێراقدا خەرجی كردبوو دەرهێنایەوە. -    كتێبی خولانەوە لەناوبازنەدا, نوسینی نەوشیراون مستەفا ئەمین،لاپەڕە   144.

ئیدریس مستەفا بەریتانیا و ئەمریکا دوو هیزی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپان و هەر یەکەیان مەبەستێکی هەیە لە خوڵقاندنی شەڕی روسیا-ئۆکرانیادا. ئەمریکا کە هەموو ئەوروپای وەک ئاگرگرەیەک بەکار دەهێنێ دژ بە روسیا ئەوا بەریتانیا دەیەوێ ئەلمانیا لەو جەنگە تێوەگلێنێ. جا ئایا ئەو تەڵەیەی بەریتانیا بۆ ئەلمانیای ناوەتەوە سەردەگرێ یان نا ئەوە پەیوەستە بە هزری سیاسیە دەسەلاتەدارەکانی ئەڵمانەوە.ئاماژەکانی ناحەزێتی یاخود دوژمنکارانەی بەریتانیا دژ بە ئەڵمانیا کە لەم ئاریشەیەی ئۆکرانیادا دەتوانرێ ببینرێ رەگێکی مێژوویی هەیە و ئەوەی لێرەدا بۆ خزمەتی ئەم باسە من دەمەوێ باسی تەنها هەندی هەڵوێست و رووداوی سیاسی سەدەی پێشوو هەروەها هەندێ دۆکیومێنتی نوێ لەو بارەیەوە کە تاکو ئیستا لە ئەدەبیاتی سیاسی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، ئەوە ئەدەبیاتی سیاسی خۆمان هەر هیچ، ئاماژەی پێ نەدراوە یاخود زۆر کەم ئەگەرنا هەر دەکەوتە بەرچاوان جارێ لە جاران. کەواتە پرسیار ئەمەیە: بۆچی بەریتانیا رقی لە ئەڵمانیایە و بۆچئ بە دیاریکراوی دەیەوێ چۆن تێوەی گلێنێ لەم شەڕەی روسیا-ئۆکرانیادا؟ ئەلمانیا و فەرەنسا و بەریتانیا سێ وڵاتی گەورەی ئابوری و زلهێزی ئەوروپا و جیهانیشن. ئەڵمانیا لە هەردووکیان زیاتر بە دڵی ئەوروپا دادەنرێت هەم بەهۆی شوێنگە جوگرافیەکەیەوە کە لە ناو کیشوەری ئەوروپادا هەڵکەوتەی کردووە و هەم بەهۆی بارە ئابوریە بەهیزەکەیەوە. دیارە فەرەنسا و بەریتانیا خاوەن ئابوری گەورەن بەڵام وەک ئەڵمانیا خاوەن ئابوریەکی بەهێزنین. لەم نوسینەدا دەردەکەوێ گەورەیی و بەهێزی ئابوری ئەڵمانیا لە چیدایە کە ئەوانی تر لە ئەوروپا نیانە.  باری مێژوویی:  ململانێی ئەڵمانیا و بەریتانیا مێژوویەکی گەلێک کۆنی هەیە کە بۆ سەدان ساڵ دەگەڕێتەوە بەڵام ساڵی ١٨٧١ بە خاڵی وەرچەرخانی بەریتانیا دادەنرێت دژ بە ئەلمانیا چونکە لەو ساڵەدا راوێژکاری گشتی ئەلمانیا، ئۆتۆ ڤۆن بیسمارک، ئەڵمانیای یەکگرتووی دروست کرد. بەریتانیا بەم هەنگاوە زۆر قەڵس بوو. ئەم هەنگاوە هەم ئەڵمانیای کرد بە هیزێکی گەورەی ئەوروپا و جیهانیش، هەم لەو ساڵانەدا ئاسۆی خۆرئاوابوونی ئیمبراتۆریەتی بەریتانی بەرەو کزی دەچوو. خاڵی دووەم رێگەی خۆش دەکرد بۆ ئەڵمانیا وەک ئیمبراتۆریەتێک یان وەک هیزێکی گەورەتر لە بەریتانیا دەرکەوێت. هەرواش بوو، سەدەی بیست و بە تایبەت بیست و یەک سەدەی ئەڵمانیا بوو بەسەر بەریتانیادا.  لە ماوەی دوو سەدەی رابردوودا بەریتانیا هەردەم لە هەوڵی ئەوەدابووە ئەڵمانیا لە گەورەیی بخات. جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم دوو بەڵگەی مێژوویی گەورەن کە لە هەردوو جەنەگەکەدا ئەلمانیا و بەریتانیا دژ بە یەک بوون و بەریتانیا رۆڵی سەرکی هەبوو لە پشت ئەو قەید و بەندانەی کە ئەڵمانیایان پێ سزادا لە هەردوو جەنەگەکەدا. سەرباری لە دەستدانی لە سەدا شانزەی قەبارەی خاکی وڵاتەکە، ئەڵمانیایان خستە ژێر قەرزێکی زۆرەوە بەوەی بەشێکی زۆر لە زەرەری وڵاتانیان بەسەردا سەپاند. تەنها دانەوەی قەرزی جەنگی جیهانی یەکەم ٩٢ ساڵی خایاندا. واتە ساڵی ٢٠١٠ ئەڵمانیا لە دوایین قەرزەکانی تەواو بوو کە رێژەکەی ئەودەم بە زێر لەسەریان حساب کرد ٦٠ بلیۆن دۆلاری ئەمریکی بوو، واتە ٧٦٠ بلیۆن دۆلاری ئەمریکی ئیستا. (س١) ئەم سزایە لە پەیماننامەی سێرڤای لە رۆژی ١٩ی مانگی ٦ی ١٩١٩ لە بەندی ٢٣١ی پەیماننامەکە لە ژیر ناوی بەشی تاوانبارانی شەڕدا ئەو سزایانە بەسەر ئەڵمانیادا سەپێنرا. (س٢) قەرزی جەنگی جیهانی دووەم کە تەنها کەوتە سەر شانی رۆژئاوای ئەڵمانیا، چونکە ئەڵمانیا بوو بە بە دوو بەش رۆژهەڵات و رۆژئاوا. رۆژهەڵات کەوتە بەرەی یەکێتی سۆڤیەتەوە و فلسێک قەرزیان نەدایەوە. ئەڵمانیای رۆژئاوا کە لە بەرەی رۆژئاوادا مایەوە بڕی ٢٣ ملیارد دۆلاری ئەمریکی کەوتە سەرشان. دیارە، ئەڵمانیا موفلیس کەوتەوە و ئەو برە پارەیەی نەبوو. هەمان وڵاتان بە تایبەت بەریتانیا بە قەرز پارەیان پێ بەخشی و دواتر لەگەڵ سووەکەیدا ئەڵمانیا دەبوو بیداتەوە. تاکو ئیستاش پۆڵەندا داوای قەربووکردنەوەی زیاتر لە ٨٥٠ بلیۆن دۆلاری ئەمریکی دەکاتەوە لە ئەڵمانیا. (س٣) جگە لەوەی لە دانوستانەکانی وەستاندنی جەنگ و سزاکانی سەر ئەڵمانیا بەریتانیا دەورێکی بنەڕەتی گێڕا لە زەلیل کردنی ئەڵمانیا بەوەی هەرچی زەرەر و زیانی جەنگ هەیە خستیانە سەر شانی، بەسەریاندا سەپاند کە نابێ خاوەن هیچ سوپایەک و چەکێکی گەورە بێت وەک چەکی ئەتۆمی. لەگەڵ ئەوەی ئەڵمانیا لە ئیستادا بە یەکێک لە گەورەترین وڵاتانی دنیا دادەنرێت بۆ چەک فرۆشتن بەڵام ناتوانێ چەکی گەورە هەڵبگرێت بۆخۆی.  پەرەسەندن و گەشەی ئابوری و سەربازی ئەڵمانیا لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە، بەریتانیای نیگەران کرد. حکومەت و دەزگای هەوالگری بەریتانی دەیانزانی هیتلەر و دروشمەکانی ئەڵمانیا بەرەو هەلدێرێک دەبات بۆیە کەوتنە پیاهەڵدان و رێگەخۆشکردن بۆی کە پەلاماری هەندێ ناوچە بدات. لە ماوەی ساڵانی ١٩٣٦-١٩٣٨ ئەڵمانیا نەمسا و ناوچەی سەتلاندی چیکۆسلۆڤاکیای ئەڵمانی زوبانی داگیر کرد. بەریتانیا نەک هەر سەرەکۆنەی ئەم هەنگاوەی ئەڵمانیای نەکرد بەڵکو لە مانگی ٩ی هەمان ساڵدا، ١٩٣٨، "رێکەوتننامەی میونیخ" کە سەرۆک وەزیرانی ئەو دەمی بەریتانیا "نڤیڵ چامبەرلین" بوو بەشداری تێدا کرد؛ لە رێکەتننامەی میونیخدا بەریتانیا بە رەسمی دانی نا بە داگیرکاریەکانی هیتلەر بۆ ئەو ولاتانە. (س٤) ئەم هەنگاوەی بەریتانیا هەندێک لە رۆژنامەکانی ئەو دەمی بەریتانیا بە ترسنۆکی حموکەت ناوبرد بەڵام لە راستیدا ئەوە هاندانێک و تەڵەیەکی ئینگلیز بوو بۆ هیتلەر تاکو تیوەگلێ لە شەڕێکدا و ئامانجەکەش لاوازبوونی ئەڵمانیایە. بەریتانیا ئەمەیان کرد و ئەوە بوو هیتلەر جەنگی جیهانی هەڵگیرساند و ئەڵمانیای پێش هەر وڵاتێکی تری ئەوروپی توشی وێرانکاری و کارەساتی مێژوویی کرد.  هەستانەوەی ئەڵمانیا: سەرباری ئەو دوو کۆستە گەورەیەی بەسەر ئەڵمانیادا هات واتە ئەنجامەکانی جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم، لەگەڵ قەرز دانەوەی ولاتانی ئەوروپا لەگەڵ سووەکەیدا، دەبوو وڵاتەکەی خۆی سەر لە نوێ دروست بکاتەوە. لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە تاکو ئیستا ئەڵمانیا نەک هەر قەرزەکانی سەدەیەکی دایەوە و وڵاتەکەی خۆی لە جاران باشتر و پتەوتر بنیات نایەوە بەڵکو ئەڵمانیا بوو بە یەکێک لە هێزە گەورە ئابوریەکانی دنیا و بگرە لە ئەوروپادا سوپەرپاوەر خۆیەتی و لە و بلۆکی رۆژئاوادا کە ئەمریکا و کەنەداشی تێدایە لە دوای ئەمریکاوەیە.  ئەو هۆکارانەی وایان لە ئەڵمانیا کردووە کە هەردەم هێزی گەورە بێت سەرباری ئەو هەموو کارەسات و رووداوە جەرگبڕە مێژژوییانە ئەو توانا مرۆییەیە کە ئەڵمانەکان وەک میللەتێک هەیانە، توانا فکری و فەلسەفی و سیاسی و پیشەسازی و داهێنانە تەکنۆلۆجیەکان. هیچ کەس ناتوانێ نکوڵی لەو خاسیەتە تایبەتانە بکات کە میللەتەکانی پێ دەناسرێنەوە، دیارە ئەو خاسیەتانە ئەزەلی نین کە لە میللەتێکدا هەبی و لە ئەوی تر نەبێ، بەڵام درک و عەزیمەت و ماندوو بوونی بەردەوام و هەوڵی عاقڵانە لە ژینگەیەکی لە باردا ئەو خاسیەتانەیە کە ئەڵمانەکانی کردووە بەوەی وڵاتەکەیان دروست بکەنەوە تا رادەی سوپەرپاوەر. هەر ئەم خاسیەتانەیە، کە من بە خاسیەتی عەقڵی ئەڵمانی ناوی دەبەم، بەریتانیەکانی تۆقاندووە و نایانەوێ ئەڵمانیایەکی بەهێزبببنن.  کاتێک هێزی هاوپەنیمانان لە جەنگی گێتی دوودا چوونە ناو ئەڵمانایەوە لەوانە بەرلین، یەکێک لەو کارە سەیرانەی بەریتانیا ئەنجامیدا رفاندنی زانا و زانستخواز و کەسە پیشەسازیە سەربازیەکانی ئەڵمانیا بوو تاکو سوود لە توانییەکانیان ببینن. رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی ساڵی ٢٠٠٧ راپۆرتێکی بڵاوکردۆتەوە بە ناوی (چۆن مێشکە باشەکانی ئەڵمانیا رفێندرا لە لایەن بەریتانیاوە) و دەڵێ: " بەڵگە نهێنە باڵاکان کە ئاشکرابوون پیشانی دەدەن کە لە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانیدا، دەسبژێرێک لە هێزی سەربازی بەریتانی بە سەدان زانا و زانستخواز و میکانیزان دەڕفێنن و لە لایەن وەزارەتەکانی حکومەتی بەریتانیاوە دادەمەزرێن یاخود لە کارخانەکانی کۆمپانیا شەخسیەکانەوە کاریان پێدەکرێت." هەر لە پەیوەند بەم بابەتەوە " داوایان لە بزنسمانە ئەڵمانیەکان کردووە لە دوای جەنگەکە کە دەبێ بێن بۆ بەریتانیا بۆ لێ پرسینەوە و زانیاری وەرگرتن لەو بارەیەوە و ئەمەیان بە نهێنی پێگوتوون و بە نهێنی کراوە." (س٥) ئەوەی ئەو دەم بەریتانیا کردی ئێستا لە سیاسەتی وڵاتە رۆژئاواییەکانی تردا بە ئاشکرا پیادە دەکرێت لە ژێر ناوی کۆچ و پەنابەرێتیدا. بۆ نموونە وڵاتی کەنەدا کە بە یەکێک لە پڕ چالاکترین وڵاتەکانی دونیا دادەنرێت بۆ کۆچ و پەنابەرێتی، سیاسەتی تایبەتی حکومەتی فیدراڵی کەنەدا هەیە لە ژێر ناوی چەندان پرۆگرامدا بۆ بۆ راکێشانی توانا مرۆییەکانیانی وڵاتانی تر لە هەموو جیهانەوە و سالانەش دەیان هەزار کەس دێنە ناو کەنەداوە. سەرنج راکێشانی ئابوری و ژیانێکی باش لە کەنەدا بۆ خەڵکانی شراەزا و بە توانا و خاوەن کارامەیی و خوێندنی بەرز یاخود خوێندن لە کەنەدا و دواتر توانای مانەوە لە کەنەدا لە ریگەی چەندان پرۆگرامەوە دەچێتە پێشەوە وەک (سکیڵد وۆرکەر، ئێکسپرێس ئینتری، ئێڵ ئێم ئای ئەی، کەنەیدیەن ئێکسپریەنس کلاس، پرۆڤینشاڵ نۆمینی، فەدراڵ نۆمینی، ئینڤەستمەنت یان بزنس پرۆگرام، ئینتەرناشناڵ ستیودنت "کە دواتر دەتوانن داوای مانەوە بکەن بە مەرجێک کارێک بدۆزنەوە بە ناوی"، پۆست گراجوەیت وۆرک پێرمت.) دیارە لە پێنچ شەش ساڵی رابردووە و تەنانەت بۆ سێ و چوار ساڵی داهاتوش کەنەدا هەر ساڵە پێشوازی لە زیاتر ٤٠٠ هەزار کۆچبەر دەکات کە لە سەدا هەشتایان لە بوارە ئابوری و بزنسی و بەرهەمهێنانە مرۆییەکانی تردایە. سەرداری ئەوروپا: یەکێک لە کێشە گەورەکانی بەریتانیا لەگەڵ ئەلمانیا مەسەلەی سەردارێتی ئەوروپا و یەکێتی ئەرووپا و دراوی یەکگرتووی ئەوروپی، ئیرۆ، بوو کە دەیزانی ئەم هەنگاوانە ئەڵمانیا زیتار دەکەن بە سەرداری ئەوروپا لە کاتێکدا بەریتانیا ئەوە بە خۆی رەوا دەبینێ بەو پێودانگەی کە خاوەن گەورەترین ئیمبراتۆریەتی مێژوویی بووە و زمانەکەشی بۆتە زمانێکی جیهانی بێ رکابەر. ئابوری وڵاتە کلاسیکیە گەورەکانی وەک بەریتانیا و فەرەنسا هەر بە ەگورەیی مایەوە بەڵام وەستاون لە خاڵێکدا کە لەوە زتار بەرەو بەهیزی ناچێ وەک ئابوری ئەڵمانیا بەرەو بەهێزیەکی بێ پایان دەڕوا کە جگە لە ئەمریکا و چین هیچ هیزێکی تر لە دنیادا ئابوری بەهێزی وەک ئەڵمانیای نیە بە پێی وێبسایتی "راستیەکان دەربارەی ئەڵمانیا" کە لینکەکی لە سەرچێ‌وەی ژمارە ٦ دایە. بۆ نموونە کەرتی پیشەسازی ماشین دروستکردنی ئەڵمانیا هەموو جیهانی نەک هەر داگیر کردووە بەڵکو جیهانی پیشەسازی سەرسام کردووە بەوەی باشترین و چاکترین ماشینی دونیا دروست دەکەن کە بێ وێنەیە لە جیهاندا. ئەم دیدە هەر لە کەسێکی شارەزاوە تاکو کەسێکی ئاسایی مۆری لێدراوە کە ئەو رایە جەندە دروستە.  هۆکاری سەرەکی دەرچوونی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا بە شێوەیەکی رەسمی لە ٣١ی مانگی ١ی ٢٠٢٠ ئەڵمانیا بوو. دیارە بەریتانیا هەرگیز لەگەڵ دروای یەکگرتووی ئەوروپیدا نەبوو تا ئەو رۆژەشی لە یەکێتی ئەوروپا هاتە دەر هەر دروای ئوستەرلینی خۆی پاراست ئەمە جگە لەوەی هەردەم لە بۆڵە بۆڵدابووە بەرامبەر بە خودی قەوارەی ئەو یەکێتی ئەوروپایەی کە ئەڵمانیا هیزە گەورە ئابوریەکەیەتی ئەوەبوو لە قەیرانی بە شەپۆلی پەنابەرانی سوریدا تەقیەوە کاتێک ئەڵمانیا بڕیاری کردنەوەی دەرگای بۆ هەزارانیان کردەوە. بەهۆی شوێنگە جوگرافیەکەیەوە کە بەریتانیا دوورگەیەکە لە دەرەوەی نەخشی ئەوروپای گەورە، هەروەها رەەگەزی ئەنگلۆساکسۆنی بەریتانیا کە یەکێکە لە سێ هیزە جیهانیە گەورەکەی بلۆکی ئینگلیزی کە لە ئەمریکا-کەنەدا و ئوسترالیا و بەریتانیادا رەنگ دەداتەوە، ئەو پاڵپێوەنەرە بوو کە بەریتانیا خۆی لە یەکێتی ئەوروپای دیوچلاند و فلاندەرەکان و فەرەنگیەکان دوور بخاتەوە.  ئابوری ئەڵمانیا کە یەکەمینە لە چاو هاوئەوروپیەکانیدا بە تایبەت "ئابوری ئەڵمانیا گەورەترین ئابوری هەیە و پێشڕەوەترینە لە داهێنانەکان و ناردنەوە دەرەوەی کاڵاکاندا لە دنیای کێبڕکێی جیاهنگیریدا بە تایبەت لە بوارەکانی تەکنۆلجی و پیشەسازی ماشین سازی و تەندروستی و میکانیکی و مادە کیمیاییەکاندا." (س٦) ئەمە لە کاتێکدایە گەر ژمارەی دانیشتوان و قەبارەی جوگرافی وڵاتەکان لێ بدەیتەوە ئەڵمانیا خاوەنی کەمترین دانیشتوان و بچوکترین نەخشە وڵاتە بە چێ‌و وڵاتێکی وەک چینی یەک و نیو بلیۆن دانیشتوانی و ئەمریکای زیاتر لە ٣٣٠ ملیۆن ژمارەی دانیشتوان،  لەگەڵ ئەوەی ئەڵمانیا هاوت بووە لە قەرەبوو دانەوەی زیانی دوو جەنگی جیهانی گەورە لە ماوەی یەک سەدەدا.  بەو ئامارانەی کە رێژەی بەهێزی هەر ئابوریەکی جیهانی پێ دەپێورێ وەک لە سەرچێ‌وەی "کتێبی راستیەکانی سی ئای ئەی" دا تۆمارکراوە و دواتر لە سایتی ماستەر نەیشندا بەرواردکاریەی کراوە لە نیوان ئەڵمانیا و بەریتانیدا هاتووە کە داهاتی ساڵانەی وڵات، هاوردە و نێردراو، قەرز، کرەدیتی بانکی، ناووناوبانگی کۆمپانیای بزنسی و ماڵی ئەڵمانی لەم هەموو ئاستە بنەرەتیاناەدا باڵاترە لە بەریتانیا. (س٧) ترس لە یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا: مارگرێت تاتچەری سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا، ١٩٧٩-١٩٩٠، کە بە ژنە ئاسنینەکەی بەریتانیا ناسراوە بەهۆی ئەو رق و کێنەیەی هەبوو دژ بە بلۆکی کۆمۆنیزم لە جیهاندا و بەتایبەت یەکێتی سۆڤیەت و بگرە لە دیدارێکدا دەلێ گرنگترین شت لە ژیماندا کە رووی دابێ هەڵوەشانەوەی بلۆکی کۆمۆنیستی و روخانی یەکێتی سۆڤیەت بوو. روخانی دیواری بەرلین ساڵی ١٩٨٩ کە دواتر بووە هۆی رووخانی ئەڵمانیای کۆمۆنیستی و یەکگرتنەوەی یاخود چونە ناو باوەشی ئەڵمانیای رۆژئاوای سەرمایەداری رۆژئاوایی هەنگاوی بناغەیی هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیەت بوو، کەچی مارگرێت تاچەر دژی یەکگرتنەوەی هەردوو ئەڵمانیاکە بوو. تا ماوەیەکی زۆر هەر ئاوها مایەوە بەڵام دواتر لە ژیر فشاری ئەمریکا و ئەوروپا دانی پیدا نا. ئەم هەڵویستەی تاتچەر دەیسەلمێنێ کە بەریتانیا چەندە ترسی هەیە لە ئەڵمانیایەکی یەکگرتوو.  دیارە لەو ساڵەوە ئەڵمانیا بوو بە بەهێزترین وڵاتی ئەوروپا و جیهانیش لە هەموو روویەکەوە جگە لە رووی سەربازیەوە کە ئەمەش خودی خاڵی نهێنی سەرکەوتنی ئەڵمانەکانە تاکو ئیستا. لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە ئەڵمانیا، بە سیاسی و رۆشنبیر و کەسانی ئاساییەوە، گەیشتن بەو بڕوایەی کە شەڕ جگە لە نەهامەتی هیچ شتێکی تری بۆ نەهێنان بۆیە ئادیای شەڕ چ وەک جەمکێکی فکری و چ وەک مۆراڵێک و هەڵوێستێکی سیاسی لە لۆجیکی عەقڵ و دەستوری ئەڵمانیا دەرهێنرا و هەر وەک بڵێی نا بۆ شەڕ هەتا هەتایە. لەگەڵ ئەوەی ئەڵمانیا بە یەکێک لە وڵاتە گەورەکانی پیشەسازی چەک و تەقەمەنی لە جیهاندا دادەنرێت بۆ ناردەی کاڵای سەربازی بەڵام خۆی خاوەن هێزی سوپایی گەورە و چەکی قورسی وێرانکەری شەڕ نیە و لە دوای جەنگی جیهانی دووەمیشەوە لە هیچ شەڕێکدا بەشداریان نەکردووە جگە وەک بەشێک لە هێزی ناتۆ کە ساڵی ٢٠٠١ کرایە سەر تاڵیبانی ئەفغانستان. شەڕی روسیا-ئۆکرانیا و ئەڵمانیا: ئەوەندەی بەریتانیا بە دوای هەڵگیرسانی ئەم شەڕەی روسیا-ئۆکرانیاوە بوو مەگەر ئەمریکا بەو رادەیە نەبوو. گەر بۆ ئەمریکا پاوازنخوازیە جیهانیەکەی بێ ئەوا بۆ بەریتانیا هەم پاوانخوازیە جیهانیەکەی و هەم ئەوروپیەکەشی مەبەستی سەرەکی بوو. ئەوەندەی بەریتانیا ژێر بە ژێر ئاگری ئەو پشکۆی شەڕەی خۆش دەکرد ئەمریکا بەو رادەیە نەبوو چونکە ئەمریکا دەیزانی روو بە روو بوونەوەی روسیا واتە جەنگی جیهانی سێیەم، بۆ بەریتانیا ئەوەی گرنگ بوو تێوەگلانی یەکێتی ئەوروپا بوو لەو بەرامبەرکێیەدا. ئامانجی سەرەکی بەریتانیا لەم شەرەدا ئەڵمانیایە و بەو هیوایەی ئەڵمانیا توشی سەڕی روسیا-ئۆکرەین ببێ و وەک سەدەی رابردوودا بکەوێتە ژێر باری شەڕیکی قورسەوە بە تایبەت کە ئەڵمانیا  لە هەر دوو ئاستی ئابوری و جوگرافی نزیکە لە روسیاوە و بچوکترین تێوەگلان ئەڵمانیا توشی نەزیفی ئابوری دەکات.  لەگەڵ هەموو ئەو فشارانەی لەسەری هەیە، ئەڵمانیا هێشتا نەچۆتە پای تەواوی گەمارۆی ئابوری کە لە لایەن یەکێتی و ئەوروپا و ئەمریکاوە سەپێنراوە بەسەر روسیادا. هۆیەکە ئەو تایبەتمەندێتیەیە کە ئەڵمانیا لە تەواوی وڵاتانی تری ئەوروپا جیا دەکاتەوە. بۆ نموونە، هیچ وڵاتێک لە ئەوروپا و جیهان هێندەی ئەڵمانیا زەروور نیە بە گاز و نەوتی روسی چونکە " ئەڵمانیا لە ٥٥٪ پێوستیەکانی گازی سروشتی و لە ٣٠٪ نەوتی خۆی لە روسیاوە بۆ دیت. هەر بۆیە قورسە بۆی راستەوخۆ بچێتە پاڵ گەمارۆ ئابوریەکانی سەر روسیا." (س٧)  دیارە ئەوە نابێ لە یاد بکرێ "نۆرد ستریم٢" کە بڕی تێجوونەکەی زیاتر لە ١٠ بلیۆن دۆلاری ئەمریکی بووە زۆرتر هەر بە خاتری ئەڵمانیا بووە و روسیا بە هاوکاری لەگەڵ ئەڵمانیادا تەواویان کرد هەرچەندە هێشتا کاری پێ نەکراوە. لەوانەیە ئەڵمانیا لە کۆتاییدا مل بدات بە گەمارۆکانی سەر روسیا بەڵام تاکو ئەم ساتەی کە من ئەم بابەتە دەنوسم هەناردەیکردنی گاز و نەوتی روسیا بۆ ئەڵمانیا بەردەوامە و ئەڵمانیا هەروەها فەرەنساش تاکو ئیستاش کار بە سیستەمی سویفت کۆدی بانکی، واتە سیستەمی حەواڵەی پارە ناردن، دەکات لەگەڵ روسیادا.  ئەمریکا داوای لە قەتەر و جەزائیر کردووە بە تایبەت قەتەر کە بتوانن بەشی روسیا لە گاز و نەوت بۆ ئەوروپا هەناردە بکەن. بەڵام هەنگاوە یەکسەر مەحکوم بوو بە هەندێ بەربەست لەوانە سیاسی و ماڵی. روسیا ارستەوخۆی داوای لە قەتەر کرد کە نەجێتە پاڵ ئەو داوایە و قەتەریش دوێنێکە بە رەسمی رایگەیاندا لە میانەی دانیشتنێکیدا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی روسیادا کە قەتەر پابەستە بە بڕیارەکانی ئۆپیکەوە. ئەمە لە کاتێکدا رۆژێک پێش پەلامارەکانی روسیا بۆسەر ئۆکرانیا پۆتین نامەیەکی شەخسی دەسنوسی نارد بۆ ئەمیری قەتەر. شایەنی یادهێنانەویە کە دە ساڵ پێش گرژیەک دروست بوو لە نێوان نوێنەری روسیا لە نەتەوە یەکگرتووەکان و حمد بن جاسم سەرۆک وەزیران و وەزیری دەرەوەی قەتەر سەبارەت بە کێشەی سوریا. حمد بن جاسم بە ڤایتاڵی تشۆرکینی نوینەری ئەو دەمی روسیای گوت: "ڤیتۆ لە دژی بڕیارەکەمان بەکارمەهێنە ئەگەرنا ئەوا پشتیوانی هەموو دەولەتانی عەرەبی لە دەست دەدەیت." تشۆرکین زۆر بە هێمنی بە حمد بن جاسمی گوت " جارێکی تر ئاوها قسەبکەیت ئەوا لە بەیانیەوە ولاتێک نامێنێت بە ناوی قەتەر." (س٩)   خاڵێکی تر ئەوەیە کە تێچوونی گواستنەوە و بەربەستی رێگەی گەیشتنی گازی قەتەر بۆ ئەوروپا نرخی گازی سروشتی چەندان قات بەرز دەکاتەوە کە لە وتانای کڕینی هاوڵاتی ئاسایی ئەوروپیدا نامێنێ کە بتوانێ وەک جاران گاز و نەوت بۆ کار بهێنن هەر بۆیە ئەڵمانیا و تەنانەت فەرەنساش ئیستاش هەر دەستیان بە گاز و نەتوی روسیەوە گرتووە و لەوەش ناچێ بە ئاسانی دەسبەرداری ببن.  پەیوەندی ئابوری روسیا و ئەلمانیا: ئەو پەیوەندیە ئابوریە دووسەرەیەی ئەڵمانیا لەگەڵ روسیا هەیەتی زۆرترە وەک ئەوەی لەگەڵ بەریتانیدا هەیبێ. بۆ نموونە، "گەر تەنها ساڵی رابردوو بە پیوەر بگرین بڕی هەناردەی ئابوری ئەڵمانیا بۆ روسیا گەیشتە نزیکەی پەنجا بلیۆن دۆلاری ئەمریکی واتە روسیا یەکیک لە یازدە وڵاتە گەورەکانی ئەڵمانیایە کە هەناردەی کاڵای بۆ دەکات و ئەڵمانیاش یەکێک لە حەوت وڵاتە گەورەکانی دنیایە کە روسیا هەناردەی کاڵای بۆ دەکات. ئەم پەوەیندیەی ئەڵمانیا لەگەڵ بەریتانیدا رێک نیوەی ئەم رێژەیەیە." (س١٠) ئەم پەیوەندیە و ئەو ئابوریە بەهیزەی ئەڵمانیا هەیەتی بەریتانیای ئێجگار نیگەران کردووە هەر بۆیە بەریتانیا پێش ئەڵمانیا کەوتە ناردنی چەک و تەقەمەنی بۆ ئۆکرانیا پێش ئەوەی پەلاماری روسیا دەست پێ بکات. تەنانەت کاتێک هەردوو وەزیرانی دەرەوەی روسیا و ئەمریکا لە دانیشتندا بوون لە سویسرا بۆ ئەوەی شەڕ دروست نەبێ بەریتانیا بە سەر سەری ئەواندا چەک و تەقەمەنی بە فڕۆکەی جەنگی گەورە رەوانەی ئۆکرانیا کرد. ئامانجەکەش بۆ بەریتانیا تەنها تێوەگلانی ئەڵمانیایە لە شەڕی روسیا-ئۆکرانیادا؛ بەڵام، تاکە ئێستا ئەلمانیەکان عاقڵێ‌نە سیاسەت دەکەن دوور لەهەر دروشمێکی ناتۆیی و پلانێکی ئەنگلۆساکسۆنی بەریتانیا. ١٥ی ٣ی ٢٠٢٢ سەرچاوەکان: س١: https://study.com/academy/lesson/german-war-reparations-in-wwi-wwii.html س٢: https://study.com/academy/lesson/german-war-reparations-in-wwi-wwii.html س٣: https://www.reuters.com/article/us-poland-germany-reparations-idUSKCN1S215R س٤: https://www.iwm.org.uk/history/how-britain-hoped-to-avoid-war-with-germany-in-the-1930s#:~:text=Instituted%20in%20the%20hope%20of,as%20a%20policy%20of%20weakness. س٥: https://www.theguardian.com/science/2007/aug/29/sciencenews.secondworldwar س٦: https://www.tatsachen-ueber-deutschland.de/en/germany-glance/strong-hub#:~:text=The%20German%20economy%20has%20its,over%20half%20of%20total%20sales. س٧: https://www.nationmaster.com/country-info/compare/Germany/United-Kingdom/Economy#2014 س٨: https://edmontonsun.com/opinion/columnists/goldstein-germany-rejects-u-s-call-to-ban-russian-energy-exports/wcm/d8f11727-dc58-49d9-96b3-35e003434a15#:~:text=Germany%2C%20which%20relies%20on%20Russia%20for%2055%25%20of,for%20an%20international%20ban%20on%20Russian%20energy%20exports. س٩: https://alwafd.news/%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%80%D9%8A/159003-%D9%88%D8%B2%D9%8A%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9-%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%A7-%D9%8A%D9%87%D8%AF%D8%AF-%D8%A8%D9%85%D8%AD%D9%88-%D9%82%D8%B7%D8%B1-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%B1%D9%8A%D8%B7%D8%A9?fbclid=IwAR3JCR_m-v6xzo5G-QBt0a4j6tr6dAeInDubo08Li3mOEzL0cvgleaRTXcg س١٠: https://www.bbc.com/news/business-28423733#:~:text=Economic%20ties%20On%20the%20latest%20figures%2C%20Russia%20is,goods%20and%20services%20%28about%20the%20same%20as%20Britain%29.  

 درەو: راپۆرتی: پەرەگراف- فەرمان سادق بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی؛ ئەگەر بە یەكجاریی قوفڵی بۆری نەوتەکەی هەرێمی كوردستان نەگرێتەوە، ئەوا ناچار بە سازشی دەكات بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، بەپێچەوانەشەوە گرفتی جددی بۆ فرۆشتنی نەوت و كۆمپانیا جیهانییەكان دروستدەكات لە راگرتنی وەبەرهێنانی نوێ لە كێڵگە نەوتییەكان تا پاشەكشێی تەواوەتیی، بەوتەی شارەزایانی دەستور و سیاسەت. ئەو بڕیارەی دادگا لە 15ی شوباتی 2022 دەرچوو، یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان ژمارە 22ی ساڵی 20047 بە نادەستوری دادەنێت و هەڵیدەوەشێنێتەوە، لەكاتێكدا تەواوی سیاسەتی نەوتی كوردستان لەسەر بنەمای ئەو یاسایە داڕێژراوە، كە پشت بە چەند ماددەیەكی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەبەستێت. بەشێكی دیكەی بڕیارەكە تایبەتە بە رادەستكردنی هەموو نەوتی بەرهەمهێنراو بە حكومەتی فیدراڵی، پێدانی دەسەڵات بە بەغدا بۆ پێداچوونەوەو چاودێریی پوچەڵكردنەوەی گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكان بۆ دۆزینەوە و دەرهێنان و هەناردە و فرۆشتنی نەوت، هەروەها دیاریكردنی بودجەی هەرێم کە گرەنتی گەیشتنی بكات لە بەغداوە. دادگای فیدراڵی ئەو بڕیارەی پاڵپشت بە چەند ماددەیەكی دەستور دەركردووە، ئەوەش لەسەر دوو سكاڵا؛ یەكێكیان وەزیری پێشوتری نەوتی عێراق لە 2012 كردویەتی و ئەویتر ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە لە ساڵی 2019دا. ئیبراهیم بەحرلعلوم، وەزیری پێشوتری نەوتی عیراق لەڕێی تەلەفۆنەوە بە پەرەگراف-ی وت، پێیویستە هەموان پابەندی بڕیارەكەی دادگا بن، لە پێناو پاراستنی یەكپارچەیی خاك و سامانی عێراق، جێبەجێكردنەكەیشی دەكەوێتە سەر هەردوو حكومەت هەنگاوی بۆ بنێن. بەپێی دەستوری عیراق دادگای فیدراڵی لایەنی سەرەكی و یەكلاكەرەوەیە لە ناكۆكییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ و هەرێمەكان و پارێزگاكاندا. بەحرلعلوم رونیكردەوە ناكرێت باس لە یەكپارچەیی خاكی عیراق بكرێت، بەڵام لەولاوە بە دوو رێگەی جیاواز نەوت هەناردە بكرێت، "پێشتریش هۆشداریمان لەسەری داوە و هەوڵیشدراوە چارەسەر بكرێت، بەوپێیەی عێراق ئەندامی ئۆپیكە، دەبێت یەك سیاسەتی نەوتی هەبێت هاوشێوەی وڵاتانی تری ئەندام لە ئۆپیك". ناوبراو كە یەكەم وەزیری نەوتی عیراق بووە لە حكومەتەكانی كاتی و راگوزەری ساڵانی 2003 و 2005ـدا، دەڵێت، زۆر كێشەی هەڵپەسێراوی هەرێم و بەغدا بێ چارەسەر ماونەتەوە، لە نێویاندا دەركردنی یاسای نەوت و گاز كە لە 2007ـەوە رەوانەی پەرلەمان كرا و ئەنجامی نییە تائێستا. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بە زۆرینەی دەنگ دەركراوە، دوو ئەندام لە كۆی نۆ ئەندام ناڕازی بون. (لە نۆ دادوەری دادگاكە دوو دادوەریان كوردن). "دەستەی نوێی دادگای فیدراڵی تەنیا ئەو دۆسیەیەیان هەڵنەداوەتەوە، بەڵكو كۆمەڵێك دۆسیەی تریش هەڵدراونەتەوە، كاتێكیش سیاسییەكان ناگەن بە چارەسەر و بۆشایی یاسایی دروستدەبێت، ئەوا دەبێت قسەی خۆیان بكەن" ئیبراهیم بەحرلعلوم پێیوانییە بڕیارەكە پەیوەندی بە بارودۆخی سیاسی ئێستای عێراق و نێوانی لایەنە سیاسییەكانەوە هەبێت. لە دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2021ی عێراقەوە، دانوستانی پێكهێنانی حكومەت ئەنجامی نەبووە، بەوپێیەی لایەنە سەرەكییەكانی شیعە بەسەر دوو بەرەدا دابەشبون، بۆیە لەو چوارچێوەیەدا هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری نوێ و راسپاردنی كاندیدی سەرۆك وەزیران پەكیكەوتووە. بەحرلعلوم داوای دامەزراندنی ئەنجومەنی نەوت و گاز دەكات بە ئەندامێتی هەرێمی كوردستان بۆ ئیدارەدانی دۆسیەی نەوت و گازی عێراق بە یەك سیاسەتی هاوبەش. بەپێی ماددەی 111ی دەستور، نەوت و غاز موڵكی هەموو گەلی عێراقە لە هەموو هەرێم و پارێزگاكاندا. بیلال وەهاب، لێكۆڵەر لە پەیمانگەی واشنتن بە پەرەگراف-ی وت "بڕیارەكە سوودی نابێت، چونكە ئالیەتی جێبەجێكردنی دەستنیشان نەكردووە، دەبوو باسی ئەوە بكات كە پێویستە پەرلەمانی عێراق لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوودا یاسای نەوت و گاز دەربچوێنێت، لێرەدا بڕیارەكەی دادگا جێگەی سوود دەبوو، هەم بۆ هەرێم و هەمیش بۆ حكومەتی عێراق". هەرێمی كوردستان لە كاردانەوەكاندا بە توندی بڕیارەكەی دادگای رەتكردەوە و بە نادەستوریی زانی. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە پەیامێكدا جەختیكردەوە "لەسەر ئەرزی واقیع قابیلی جێبەجێكردن نابێت". بەپێی ماددەی 94ی دەستور بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی یەكلاكەرەوەیە و دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان پێوەی پابەندبن. لێكۆڵەرەوەكەی پەیمانگەی واشنتن دەربارەی كاریگەرییەكانی ئەو بڕیارە لەسەر كاری كۆمپانیاكان دەڵێت، كۆمپانیا گەورەكانی بواری وەبەرهێنانی نەوت لە كوردستان زۆر نین، ئێكسۆن مۆبیل كوردستانی جێهێشتووە، بەڵام هەندێكی تر وەك شیفرۆن و تۆتاڵ و گازپرۆم، بەهۆی ئەو بڕیارەوە "رەنگە لەم قۆناغەدا تا یەكلاییبونەوەی ئیتر وەبەرهێنان لە كوردستان نەكەن و پارە خەرج نەكەن". بیلال وەهاب ئەوەشی رونكردەوە "جۆری سێیەمی ئەو كۆمپانیایانەی لە كوردستانن وەك دی ئێن ئۆ و گەنەڵ ئینێرجی كە پارەیان خەرجكردووە و پارەیان لای حكومەتی هەرێمی كوردستانە و كوردستانیش تاكە شوێنە لەسەر نەخشەی وزەی جیهانی كە بوونیان هەیە و قازانجیان لێی كردووە، ئەوا ناڕۆن و دەمێننەوە"، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نایانەوێت چیتر پارە خەرج بكەن و دەیانەوێت دڵنیاش ببنەوە، وەك بیلال ئاماژەی پێدا "تەنانەت ئەو بڕیارە پەیوەندیدارە بە بانكەكانیش كە پارەی نەوتی تیا دادەنرێت.. هیچ بانكێک نایەوێت لەسەر ئەوە دووچاری كێشە ببێتەوە". بیلال وەهاب: پێموایە دواجار هەرێم لەم دۆسیەیەداو لە هەندێك دۆسیەی تر سازش بۆ بەغدا دەكات هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ـەوە سەربەخۆ لەڕێی بۆریی خۆیەوە نەوتەکەی رەوانەی بەندەری جەیهان لە توركیا دەكات و دەیفرۆشێت. "بەو بڕیارە هەڵوێستی هەرێم لە دانوستاندن لەسەر ئەو دۆسیەیە بەرانبەر بەغدا زۆر لاواز دەبێت، هەمیشەش پارتی دیموكراتی كوردستان كە هێزی یەكەمی كوردستانە هەڵەی گەورە دەكات لەكاتی هەڵوێست لاوازییدا، وەك هەڵە گەورەكەی 31ـی ئاب و ریفراندۆم، بۆیە لەوكاتەدا كە گوشار دەخەیتە سەر پارتی چی دەكات؟ ئایا شەڕێك لەگەڵ بەغدا هەڵدەگیرسێنێت یان ریفراندۆمێكی تر". بیلال وەهاب وتیشی "پێموایە دواجار هەرێم لەم دۆسیەیەداو لە هەندێك دۆسیەی تر سازش بۆ بەغدا دەكات، چونكە هەرێمی كوردستان زیاتر نەوت وەك كارتێكی سیاسی دەبینێت نەك ئابووری، باوەڕیش ناكەم سازش لەسەر ئیدارەدانی نەوتەكە بۆ بەغدا بكات، رەنگە لە پرسی فرۆشتنەكەی سازش بكات". ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لە دوایین هەڵوێستیدا، 23ی شوباتی 2022، بڕیارەكەی دادگای بە نادادپەروەری ناوبرد و جەختیكردەوە داكۆكی لە مافەكانیان دەكەن و لەگەڵ حكومەتی عیراق، بەردەوامدەبن بۆ رێككەوتن و گەیشتن بە چارەسەر. د.سەردار عەزیز: ئەوانەی لە بەغدان دەمێكە ئاگادارن كە بەغدا نیەتی بە مەركەزیكردنەوەی هەیە سەردار عەزیز، لێكۆڵەر و چاودێری سیاسی پێیوایە بڕیارەكە لەروی كاتەوە بەشێكە لەو ململانێیەی نێوان پارتی و ئەو بەرەیەی لە دەرەوەی هاوپەیمانیەتی پێكهێنانی حكومەتن، هاوكات بەشێكە لە ململانێی ناوماڵی شیعە، بەڵام رەهەندە درێژخانەكەی بڕیارەكە هەنگاوێكە بۆ زیاتر مەركەزیكردنی عێراق و رێگرتن لەوەی ببێتە وڵاتێكی فیدڕاڵ. "دەكرێت بەشێكی تری بڕیارەكە ببەستینەوە بە نیگەرانی ئێران، ئێران لەكۆمەڵێك شت نیگەرانە لەوەی نایەوێت موقتەدا سەدر ببێت بە خاوەنی هەموو شتێك، خاوەنی حكومەت و نەجەف و شوێنگرتنەوەی عەلی سیستانی وەك مەرجەعێك، هەموو ئەوانە ئێرانی نیگەران كردووە كە دەیەوێت موقتەدا رازی بكات یانیش بەرەی هاوپەیمانیی سەدر تێكبدات" بەوتەی عەزیز بۆ پەرەگراف. پارتی لەگەڵ بەرەی سەدر و هاوپەیمانی گەورەی سوننەكاندا هاوپەیمانییان پێكهێناوە بۆ حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی كە زۆرینەی لایەنە شیعەكانی تر لە نێویاندا هاوپەیمانە نزیكەكانی ئێران لێی بێبەشن. سەردار عەزیز وتی "كوردستان دەبوو زووتر ئاگاداری ئەو بڕیارە بوایەو ئەوانەی لە بەغدان دەمێكە ئاگادارن كە بەغدا نیەتی بە مەركەزیكردنەوەی هەیە، حزبە سیاسییەكانی عێراقیش ئەوەیان نەشاردۆتەوە، بەرانبەر ئەو هەوڵە دەبوو سەركردایەتی سیاسی كوردی بنەمای ئەوە دابڕێژێت چۆن عێراق نەبێتەوە بە وڵاتێكی مەرکەزیی، ئەویش لەرێگەی یەكڕیزی ناوخۆو بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و حكومدارییەكی باشتر كە ئەوانە سەنگیان دەدایە هەرێم نەك ئەو پەرتەوازەییەی ئێستا كە هەرێم ناچار بە سازش دەكات". یەكێتی و پارتی وەك خاوەنی زۆرترین كورسی كورد لە بەغدا بەسەر دوو بەرە دژ بە یەكەكەی شیعەدا دابەشبون. ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق، رۆژێك دوای بڕیارەكەی دادگا وەزارەتی نەوتی راسپارد بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەك بە ئامانجی ئیدارەدانی ئەو دۆسیەیە بەپێی دەستور. عەلی تەمیمی، شارەزای دەستوری بۆ پەرەگراف جەختیكردەوە ئەگەر هەرێمی كوردستان پابەندی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەبێت، ئەوا دەسەڵات دراوە بە حكومەتی فیدراڵی لە بەشە بودجەی هەرێم ببڕێت. "دادگا لەم پرسەدا زیاتر پشتی بەستووە بە مادەی 111ـی دەستوور، كە نەوت و گاز موڵكی گشتی عێراقییەكانە، عێراقیش وڵاتێكی فیدڕاڵە نەك كۆنفیدڕاڵی، بۆیە كۆمپانیای سۆمۆ كە سەر بە وەزارەتی نەوتە تاكە لایەنی هەناردەكردنی نەوتە" بەوتەی تەمیمی، كە دەڵێت "بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵ دەبێت هەموولایەك پێیەوە پابەندبن نەك وەك هەندێك كەس دەڵێن پەنا بۆ دادگای نێودەوڵەتی دەبەین، ئەوەش نەگونجاوە چونكە عێراق وڵاتێكی خاوەن سەروەرییە". هەرێمی كوردستان پێشتر و زیاد لە جارێك دەستوری عێراق وەك پاڵپشت بۆ هەناردە و فرۆشتنی نەوتی هەرێم دەهێنێتەوە كە ئەو دەسەڵاتە تەنیا بۆ حكومەتی فیدڕاڵ نییە و مافی هەرێمەكانیشە. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، حكومەتی فیدراڵ ئیدارەی نەوت و غازی دەرهێنراو لە كێڵگە نەوتییەكاندا دەكات لەگەڵ حكومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكاندا. عەلی تەمیمی دەڵێت حكومەتی ئێستای مستەفا كازمی، حكومەتی كاربەڕێكەرەو جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی داهاتوو، "سێ رێگە هەیە؛ دەرچووانی یاسای نەوت و گاز یان رێككەوتنی سیاسی وەك ئەوانەی پێشتر كرا لەسەر پرسی پشكی هەرێم لە بودجە بەرانبەر بە  250 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، یاخود گەیشتنە بنبەست" ئەو شارەزایەی دەستور چاوەڕێیە چارەسەرەكان لە بژاردەی یەكەم و دوەم تێنەپەڕێت. عەلی تەمیمی:  حكومەتی ئێستا كاربەڕێكەرەو جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی داهاتوو بڕیارەكەی دادگا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، پشتگیری و خۆشحاڵی هەندیك لە هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانی لێكەوتەوە، بەهۆی رەخنەكانیان لە حكومەتی هەرێم و سیاسیەتی نەوت، بەڵام لە بەرانبەردا، كەسانی دیكەش هەبون بە توندی دژی بڕیارەكە بون. سەردار عەزیز وتی "ئێستا كورد دابەشی سەر دوو بەرە بووە، بەرەیەك دەیەوێت حكومەت وەك خۆی بمێنێتەوەو ئەوەی تریش دەیەوێت ئۆپۆزسیۆن هەبێت، هەر كامێكیان براوە بێت ئەوا نیوەی كورد دۆڕاوە لەو هاوكێشەیەدا، ئەمەش وادەكات لایەنە براوەكەش هەڵوێستی لاوازتر بێت و نەتوانێت ئەوە بەدەستبهێنێ كە بەرنامەی بۆ داناوە". دادگای فیدراڵی دواتر رونكردنەوەیەكی لەسەر بڕیارەكەی بڵاوكردەوە و تیایدا ئاماژەی بەوەداوە پێشتر و لە ساڵی 2015ـدا دادگایەكی ئەمریكاش، سكاڵایەكی لە قازانجی وەزارەتی نەوتی عێراق یەكلاكردۆتەوە، بەهۆی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵ. بیلال وەهاب دەڵێت "تەنانەت یاساناسەكانیش كۆدەنگن لەسەر ئەوەی دادگا لەڕووی یاساییەوە پێكاویەتی و پشت بە بڕیاری دادگایەكی تەكساس دەبەستێت، لەمەدا دەیەوێت شەرعیەت بە بڕیارەكەی بدات و شەرعیەتیش بە نایاسایی بوونی دۆسیەی نەوتی هەرێم بدات، بەڵام جێبەجێكردنی بڕیارەكە زەحمەتە". ئەو لێكۆڵەرەی پەیمانگەی واشنتن پێیوایە كۆدەنگییەك هەیە لای هێزە شیعییەكان و حكومەتی عێراق كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دۆسیەی نەوتدا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ مامەڵەی كردووە، "عێراق لەرێگەی دەزگای هەواڵگری و كۆمپانیاكانەوە زانیاری لەسەر دۆسیەی نەوتی هەرێم كۆدەكاتەوە، بۆیە ئەوەی هەرێم دەیكات دەسەڵاتەكانی زۆر زیاتر بەكارهێناوە لەوەی لە دەستووردا باسكراوە كە دەستوور باس لە پێكەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز دەكات، ئەوەش وایكردووە هەموو هێزە سیاسییە عێراقییەكان پشتگیری لە بڕیارەكەی دادگا دەكەن". بەبڕوای بیلال بڕیارەكەی دادگا پەیوەندیداریشە بە پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق، دەیانەوێت پارتی زیاتر لاواز بكەن، بەوپێیەی سیاسەتی نەوت و گاز لای پارتییە، وەك چۆن بڕیارەكە لەبەرژەوەندی سەدر و حەلبوسیشدایە تا ببێتە پەیامێك بۆ پارتی كە لەو هاوپەیمانیەتییەدا هێزی باڵادەست نییە. بیلال وەهاب دەچێتە سەر باسی دۆسیەكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگایەكی پاریس، بەهۆی رێگەپێدان بە هەناردەی نەوتی هەرێم بێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵ، كە بڕیارە كۆتا دانیشتنی لە تەمموزی ئەمساڵدا بێت. "تائێستا لەو دۆسیەیەدا وەڵامی توركیا ئەوەیە حكومەتی عیراق نەیوتووە فرۆشتنی نەوتی هەرێم نادەستورییە، بەڵام بەپێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، هەڵوێستی توركیا بەرانبەر بە دادگا لاوازتر دەبێت" بیلال وەهاب وای وت.

شیكاری: درەو: حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بڕی (151 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا تەنها بڕی (25) دۆلاری بۆ ماوەتەوەو بە کۆی گشتی کردوویەتیە (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردەی کردبا نزیکەی سێ هێندە داهاتی دەست دەکەوت بە جۆرێک داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیار) دۆلار، ئەمە چۆن؟ وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەدا بەردەستە... یەکەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی کوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردە کردووە، تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (71) دۆلاری ئەمریکی، بەڵام حکومەتی هەرێم نەوتەکەی لە بازاڕدا (10 - 12) دۆلار کەمتر دەفرۆشێت بۆیە ئەو نرخانەی لە (خشتەی ژمارە (1)) دانراوە بە هەر بەرمیلێکی فرۆشراوی کوردستان بە تێکڕا (10) دۆلار کەمتر دانراوە لە نرخی نەوتی برێنت و حکومەتی هەرێم لە ساڵەکەدا تێکڕای بەرمیلێک نەوتی بە (61.01)دۆلار فرۆشتووە. بۆیە دەبینین کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجیەک دەکاتە (9 ملیارو 214 ملیۆن و 343 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی. بەڵام ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە لە ساڵی (2021) لە ڕێگەی حکومەتی ناوەندی و کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردە بکرایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (68.8) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حکومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیارو 324 ملیۆن و 712 هەزار و 520) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش داهاتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 110 ملیۆن و 368 هەزار و 660) دۆلاری ئەمریکی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2021)دا. بۆ وردەکاری تەواوی مانگەکانی ساڵی (2021) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). دووەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پاش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی وتەی هەر یەک لە وەزیری سامانە سروشتییەکان و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت لە ساڵی (2021)دا دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، واتە بە تێکڕا لە ماوەی ساڵەکەدا هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (25.62) دۆلار ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەمە لە کاتێکدایە لەسەر بنەمای هەمان گریمانەی پێشوو ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە، کۆمپانیا بەبازاڕ کردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) هەناردەی بکردایە، بۆ هەر بەرمیلە نەوتێک بەتێکڕا لە ساڵی (2021) دا حکومەتی هەرێم بڕی (42.76) دۆلاری بۆ دەمایەوەو بە کۆی گشتی دەیکردە (6 ملیارو 454 ملیۆن و 688 هەزار و 640) دۆلاری ئەمریکی. بەمایەکی دیکە حکومەتی هەرێم لە بری (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، نزیکەی سێ هێندەی ئەو بڕەی دەستدەکەوت کە بڕەکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیار و 324 ملیۆن 712 هەزار و 520) دۆلاری لە فرۆشی نەوتی هەرێمەوە دەستدەکەوت. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2))    فرۆشی نەوت لە نێوان عیراق و هەرێمدا  بەپێی داتاكانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەكانی ساڵی (2021)، حكومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە كردووە،  كۆی ئەو داهاتەی حكومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی كەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بە كۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حكومەتی هەرێمی كوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە كۆی ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵەكەدا هەناردەی كردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەك دەكاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریكی، ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە  (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار بووە بەو پێیەش ئەو داهاتەی  لە 2021 بۆ عێراق ماوەتەوە لە فرۆشی نەوت (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار بووە بڕی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021دا (13%)ی كۆی بڕی فرۆشی نەوتی عێراق بووە، بەڵام داهاتەكەی (5%)ی بڕی داهاتی نەوتی عێراق بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە. حكومەتی عێراق لە هەر بەرمیلێك نەوت بڕی (68) دۆلاری بۆ ماوەتەوە، حكومەتی هەرێم لە هەر بەرمیلێك تەنیا (25) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. بەو پێیەش ئەگەر حكومەتی هەرێم بە سافی نەوتەكەی رادەستی سۆمۆ بكات، ئەوا بۆ هەر بەرمیلێك (43) دۆلاری زیاتر بۆ دەمایەوە، واتا لە ئێستادا كە خۆی نەوتەكەی دەفرۆشێت بۆ هەر بەرمیلێك (43) دۆلاری زیان كردووە . واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم ئەو بڕە نەوتەكەی كە لە 2021دا فرۆشتویەتی بڕەكەی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بە نرخی سۆمۆ بیفرۆشتایە لە بری (3 ملیار) دۆلار (10 ملیار) دۆلاری بۆ دەمایەوە، واتا نزیكەی (7) ملیار دۆلار كەمتر داهاتی بۆ ماوەتەوە.    ڕاپۆرتی پەیوەندیدار -    لە (2021)دا داهاتی نەوتی عێراق ( 75 ملیار) دۆلار و هەرێم (4 ملیار) دۆلار بووە https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9857 -    فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584

نوسینی: عەلی مەحمود مرۆڤ كە بیركردنەوەی باشی هەبوو بۆ كارەكانی, كرداری خراپ ناكات, چونكە ئەو بیركردنەوەیە دەگۆڕێت بۆ هەست و كاریگەری لە سەر كردارە خودیەكان دادەنێت. بەڵام شەڕی هەڵەبجە یەكێك لە بیركردنەوە سەقەتەكانی سیاسیەكانی ئەوسای كورد بوو كە كرا, بۆیە چاوەڕوانی ئەنجامی باشی لێناكرا, چونكە بیركردنەوەی خراپی لە پشتەوە بوو. ئەویش لە پێناو بەرژەوەندی گروپەكان گەل تێكەڵاو شەڕێكی ماڵوێرانكەر كرا. لە زۆر لاوە كە دەیخوێنیتەوە شوێن پەنجەی شەیتانانە بە تاوانەكەوە دیارەو ناشرینیەكانی بە عەبای دڕاوی پیسی ئێستای ئەم سیاسیانە ناشاردرێتەوە. مێژووی تاوانی هەڵەبجە مێژوویەكە لە ناو گازو ئێسك و پروسك و ناشرینی و  تاواندا غەرق  بووە, لە هەموو 16ی 3 یەكدا سەر دەردێنێتەوە. ئەوانەی تاوانیان ئەنجامدا لە هەڵەبجە, لە بەعسەوە بۆ ئێران و بۆ حیزب و تاكی لایەنە كوردییەكان((چونكە تاوانی مەزن و دزی دەخرێتە ئەستۆی تاكەكان, بەڵام لێپرسینەوەو سزا دان لە ئەستۆی لایەنەكانە, كە ئەنجامیان نەدا  ئەوجا دەبنە شەریكە بەش لە تاوان و گەندەڵی)). ئەوان هەموو لەو رۆژانە مرۆڤایەتییان لە ناخی خۆیاندا كوشت, بۆیە هەر هەوڵێك  بۆ سووككردنی تۆمەتەكەیان بدرێت و داكۆكیان لێبكرێت دەچێتە چوار چێوەی خیانەت لە قوربانیانی تاوانەكەو رزگاركردنی تۆمەتبار لە لێپرسینەوەو دەرخستنی راستییەكان. تاوانی هەڵەبجە هەر ئەوە نییە كە نغرۆ بوونی شار لە گازی كیمیاوی و 5000 قوربانی و ئازارەكانی كامیلەكان و عەلییەكان  و ئاراس و لوقمان و حیكمەتەكان و دەیانی تری لێكەوتبێتەوە, وە یان  ڕوی دڕندەیی ڕژێمی بەعس دەربخات, ئەوانەی ئەمڕۆ قازانجیان بینیوە لە ڕوخاندنی سەدام بێن لە هەڵەبجە, لەسەر مۆنمێنتی قوربانیان  و  كەلاوەكانی نەعلەتی رژێمی بەعس  بكەن و شەرعیەت بە دەسەڵات و كردارەكانیان و  جەنگەكانیان بدەن. سیاسیەكانی كورد هەمیشە قازانج و  تام لە بینینی  ڕۆڵی قوربانیبونەوە دەبینن, تۆمەتبارانی  16-3ش  كە دزیان كرد و هەڵەبجەیان بە هەڵە كوشندە سیاسییەكانیان بۆ ئەو مەرگە ساتە برد بە هێنانی سوپای ئێران, ئەو رۆژانەی دواتر خۆیان بە بەشێك لەو قوربانیانە دەناسێنن, بۆ ئەوەی چیاوكی سیاسیان پێ بدرێت. ئەو جەنگاوەرانەی لە پەلاماری شاری هەڵەبجەدا, ڕزگار كردنی دراوی ناو بانكەكەی هەڵەبجەیان بە بەهاتر دەزانی لە ڕزگار كردنی خەڵكەكەی, وێنای كەسایەتی راستەقینەی ئەو فەرماندارانە دیاری دەكات, واتا لە پلە بەندی بەهاكاندا لای ئەوان هەمیشە پارە گرنگترە لە مرۆڤ وەك دواتر رونتر سەلماندیانەوە, پارەیەك  هەمیشە تاقیكردنەوەی باڵا بووە بۆ فەرماندارانی كورد و هەمیشە بەرەو بێباوەڕی و خیانەتیانی بردووە وەك عەلی وەردی دەڵێت: تا بەرژەوەندی زیاتر بێت باوەڕ  لاواز تر دەبێت, ئەوانیش رێچكەی ئێستایان بۆ ئەو رۆژانە دەگەڕێتەوە. چیرۆكی تاڵانكردنی  بانكەكەی هەڵەبجە, تاكو دنیا دنیایە,  لە پاڵ وێنەكەی عومەر خاوەر, دەربڕی مەزڵومیەتی خەڵكی ئەم شارەیە, كە لە چركە ساتێكدا  روح و ماڵ و سەرمایەكانیان هەموو پێكەوە دزران, بڕینی بانكی هەڵەبجە لە دیرۆكی تاوانەكاندا  بوو بە  سومبولی تاڵان و بڕۆی شار لە لایەن هێز گەلێكەوە گوایە بۆ بەختەوەری و یەكسانی دەستیان داوەتە چەك و پەیمانی بوون بە رۆبن هودیان دابوو بە هەژاران, كەچی لە پڕ دەبن بە گەورەترین دز, هەروەك چۆن عومەر خاوەر بووە بە سومبولی 5000 شەهیدی شاری هەڵەبجەو هەموو قوربانیانی چەكی كیمیاوی لە جیهان بەهۆی باوەش دان لە كوڕە تاقانەكەیەوە, ئاوا ئەوانیش بوون بە ناشرینترین دزی كوردی .  تاوانی  هەڵەبجە پڕە لە چیرۆكی سەیر و سەمەرە ,چ  لە لایەن بەعس و ئێرانەوە, یان لە لایەن لایەنەكانی كوردییەوە, بەمەش  هەندێك پێشمەرگەی تاوانكار بوونە جەلاد جەماوەریش بووە قوربانی دەست قوربانی وەك ئێدوارد سەعید دەڵێت"بوونە قوربانی قوربانی ". جیهانی غەریب و عەجائیب, ناشرینی بێ وێنە, ناشرینیەكانی ئەو كات, بە دەسەڵات و هێزو دەوڵەمەندی ئەمڕۆی تۆمەتباران هەرگیزاو هەرگیز  ناشاردرێتەوە و جوان ناكرێت, بە زەبروزەنگیش پرسیارەكان  لە قوڕگی جەماوەر خەفە ناكرێن, هەر دەبێت لاپەڕەكانی هەڵبدرێتەوە بۆ ئەوەی وەك خۆی چۆن بووە ئاوا  بچێتە مێژوەوە.  ئەزموونی ناشرین و سەرنەكەوتوو پێویستی بە شیكردنەوەی قول هەیە نەك شاردنەوە, پێویستە لێكۆڵینەوەو لێكدانەوەی لەسەر بكرێت, پێویستە بە بۆچوونی نوێوە سەیری ئەو ئەزموونە بكردرێت, هەموو ئەزموونێك بە نرخە ئەنجامگیری لێكدانەوە و لێكۆڵینەوە لە سەری بكرێت, شیكردنەوەی ئەزمونەكان باشتر كەسە سەركەوتوو و شكست خواردووەكان لە قۆناغە مێژووییەكاندا دەناسێنێت, لە ئەزموونە تاڵەكان مرۆڤەكان وەك ئەوەی هەن دەناسرێن و قیناعەكان هەڵدەماڵرێن و رووەكان ئاشكرا دەكرێن, هەڵسوكەوت بە تایبەت ناشرینەكانی وەك هەڵەبجە, پێچەوانەی بیروباوەڕ, لایەن توشی قەیرانی ناسنامە دەكات, ئەمەش وایكردو وا دەكات هەموو بیروباوەڕەكانی تۆمەتبار  بكەوێتە ژێر پرسیارەوە, گومان لە سەر هەموو رابردووی تاوانكار درووست بكات, هەڵەبجە بەم ئەركە هەڵستا و ئەم پەیامەی گەیاند, تەواوی بیروباوەڕی ئەو شۆرشگێڕە ئەفسونیانەی بردە ژێر پرسیارەوە, كە تاوانیان بەرامبەری كرد. سەركردەكانی ئەوكات, ئەوانەی  كە بڕیاری ئەم كردە سەربازیەیان دا, هیچ كات نایانەوێت باس لەم تاوانە بكرێت و بەرەو روی رەخنە ببنەوە, یاخود هەر قسەیان لەسەر بكرێت, چونكە لە نیەتیاندا نییە دووبارەی نەكەنەوە, جۆرج سانتیانا دەڵێت :ئەو كەسانەی كە ناتوانن ڕابردوو وەبیر خۆیان بهێننەوە, تاوانبارن بە دووبارە كردنەوەی(( ل132, نهێنی سەركەوتن لە ژیاندا-برایان ترێسی ,و.محەمەد شەهدی ,دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی رۆژهەڵات 2009)), كەواتە نهێنی دان نە نانی ئەوان و ئەمان بە راستییەكان چییە؟, جگە لە بردنەوەی گەل بۆ نەهامەتییەكی دیكەو بەرهەم هێنانەوەی شكست و ناشرینییەكان. یەكەم كاری هێزە داگیر كەرەكەی هەڵەبجە لە دوای 15ی ئازاری 1988ەوە, نە پاكسازی شار بووە لە هێزە سەركوتكەرەكان, نە رێكخستن و هوشیار كردنەوەی خەڵك بوو لە هەموو ئەگەرێك, نە سەردانی رێكخستنەكان و ماڵی شەهیدان بووە, بەڵكە تاڵان بووە: پاش شكستی چاوەڕوانكراوی هێزەكانی بەعس و دابەزینی هێزە كوردی و ئێرانییەكان و مەجلیسی ئەعلا, كارە دزێوەكانی تاڵان و دزی و فەرهودی فەرمانگەكان لە لایەن دەسەڵاتدارانی نوێوە دەستیپێكرد كەوتنە رفاندنی سەیارەو مومتەلەكاتی دائیرەكان, پاشان بووە كێشە و كێبڕكێ بۆ داگیر كردنی بیناكان بۆ كردنیان بە بارەگای حیزبی (لڤین- ئەو هەڵە ستراتیژییەی كیمیابارای لێكەوتەوە- یاسین رەسول عوسمان - ژمارە 87  بەرواری 15ی مارتی 2009 ل12). ئەوەندەی لە شەڕی هەڵەبجە گرنگی بە پاراستنی بانكی شار و  پارەی ناو قاسەكەی درا لە لایەن فەرماندە سەربازیەكانی پێشمەرگەو ئێرانەوە, بە ئەندازەی زەڕەیەكی  ئەوەندە گرنگی بە سەلامەتی خەڵكی شار بدرایا,  ئەوە ژمارەیەكی  زۆر كەمتر لەوەی ئێستا هەیە قوربانی دەدرا, كە دواتر وەك خۆیان چەندین جار دوبارەیان كردۆتەوە, ژمارە زۆرەكەش 5000 بۆیان بوو بە نیعمەت و دەستكەوتی هەڵەبجە لە پارەی ناو بانكەكەی كردە  ملیارها دۆلار, ئەوانەی ئێستا من دەیاننووسمەوە, وتەی من نین , بەڵكە شایەدی و وتەی خودی فەرماندەكانی هێرشەكانن بۆ سەر شاری هەڵەبجە, وەك دەبینیین  لە ناخۆشترین هەل و مەرجی سەربازیدا, لەسەردەمی مەرگی بە كۆمەڵی گەلدا, فەرماندەكان هەموو بیر و هۆشیان لای دەسكەوتە و  ژیانی چەندین هاوڕێی خۆیان دەخەنە مەترسییەوە لە پێناو  پاراستنی پارووی چەوری ناو قاسەكە:  ئێوارەی یەكەمی گرتنی هەڵەبجە, یەكێك لەو شوێنانەی بایەخی زۆرمان پێ دا (( بانقی )) هەڵەبجە بوو- كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل  52 . دوای گرتنی شاری هەڵەبجە ینك  ئەركی پاراستنی بانكەكەی گرتۆتە ئەستۆ, بۆیە هەموو  تۆمەتەكان بەرەو رووی كەسانی ئەو دەكرێتەوە لە بڕینی بانكەكە ((چەند پێشمەرگەیەكی ینك كە ژمارەیان 15 كەس دەبوو بە سەرپەرشتی م,ح,ع  ماوەتی  بە فەرمانی بەرپرسەكەیان بانكیان گرتە ئەستۆ, لەو ماوەیەدا دووجار بە كۆستەرەو لەحیم هەوڵیان دا قاسەی بانكەكە بشكێنن, بەڵام بە هۆی تۆكمەیی قاسەكەوە كە لە ناو دیواردا بوو ,بۆیان نەشكێنرا (لڤین - ژمارە 87-ل15). قادری سەعید سۆفی بەڕێوەبەری بانكی هەڵەبجە بڕی پارەی ناو بانكەكە دیاریدەكات ((  بانكی هەڵەبجە ئەوكات بڕی 780000 دیناری خەڵكی تێدا بوو هەموی دزرا ))  (كێ بانكەكەی هەڵەبجەی  بڕی - لڤین  ژمارە 87 -  ل  16  -  هونەر حەمە ڕەشید  - عیرفان ئەحمەد-بژار ناشاد ) . قادر سۆفی سەعید: بانك دوو كلیلی هەبوو, یەكێكیان لای من بو, یەكێكیشیان لای بەرپرسی سندووق بوو, ئەوانەی بانكەكەیان بڕی كلیلیان نەبوو, بەڵكە بە تی ئێن تی دەرگاكەیان تەقاندبوەوەو شكاندبویان, دواتر هەموویان دزیبوو, كە ئێمە دوایی گەڕاینەوە بۆ هەڵەبجە, بۆمان دەركەوت بەم شێوەیە دزراوە ( لڤین ژ 87 -ل17), وەلێ حەمەی حەمە سەعید دەڵێت" قادری سەعید سۆفی وتویەتی 5 سەعات بەر لە گرتنی هەڵەبجە بەرپرسی ئیستخبارات كلیلەكانی لێوەرگرتبێ گومانی ئەوە هەیە ئەوان واتا عێراق چی تیابوبێت بردبێتیان قفڵیان كردبێتەوە-گازبارانی هەڵەبجەو راستی روداوەكە-حەمەی حەمە سەعید چاپی یەكەم 2014 لاپەڕە 101 ". بەڵام  پێشمەرگەیەكی ئەوكاتی ینك رای جیاوازی لەمبارەیەوە هەیە: فایەق گوڵپی (بانقی هەڵەبجە پێش تەقاندنەوەی كلیلەكەی وەرگیرابوو لە بەڕێوەبەری بانقەكە, پێش تەقاندنەوەی پارەكە دزرابوو, من وامبیستووە بەڕێوەبەری بانقەكە كلیلەكانی داوەتە شەوكەتی حاج مشیر و ئەو پارەكەی دزیووە, یەكێتی و پارتیش دواتر هەندێك لە كادیرەكانی خۆیان سزا دا لەسەر ئەو بابەتە, هەندێك لەو كەسانەیان گرت وەك  كەماڵ شاكیر لە سنە, بەڵام دوایی حكوومەتی ئێران دەستیخستە ناو كارەكەو سوڵحیانكرد لە نێوان خۆیاندا, بەڵام ئەوە دەڵێم كە مامۆستا شاهۆو حەمەی حەمە سەعید  یەك شتیان نەدزیووە, كە ئەوان زۆر دژایەتی منیش دەكەن لە ناوچەكە, ناكۆكی نێوان نەوزاد نۆرۆڵی و شەوكەتی حاجی مشیر لەسەر مەسەلەی هەڵەبجە بوو, كە شەوكەت هەندێك شتی هێنابوو, بەڵام نەوزاد شكاندبووی ( لڤین -87 -ل17). دەبینین بە 870000 دیناری ئەوكاتە بانكەكەو ئاڵتونەكان ناوی دڵیان ئاوی نەخواردۆتەوە بەڵكە پەلاماری شتی بچوكیشیان داوە, هەرچەندە حەمەی حەمە سەعید لە هەمان لاپەڕەی پەرتوكەكەیدا دەڵێت" لەم كاتانە یەكێتی هەڤاڵ جەبار فەرمانی ناردە ناوچەكە لە گەڵ لیژنەیەك بۆ دوو ئەرك, یەكەم سەرپەرشتی كردنی هێزەكانی یەكێتی لە ناوچەكەو دووەم بۆ لێكۆڵینەوە لەو كەسانەی كە وتراوە دەستیان بۆ ماڵی خەڵك درێژ كردووە .  ..... چەند كەسێكیان بانگ كرد و چەند رۆژیش گلیان دانەوە لە گوندی جەلیلە, پارتیش بەهەمان شێوە لیژنەیەكی لێپرسینەوەیان دانا لێكۆڵینەوەیان لە گەڵ چەند كەس كرد , بەڵام كەس سزا نەدرا.... . لە كاتێكدا هەڵەبجە بۆنی سێۆو سیرە بۆگەنی خەردەل دای گرتبوو, قوربانیان بە لۆری تەرمەكانیان بار دەكرا  و بە كۆمەڵ دەنێژران بە سەر  یەكترەوەو بە بەرچاوی كامیراكانی جیهانەوە, عومەر خاوەر خەوی ئەبەدی  بە ڕزگاركردنی كوڕە تاقانەكەیەوە دەبینی, مردن تەنها بە موو  لە هەمووانەوە دوور بوو, كەس باوەڕی بە چاوی خۆی ناكرد,  لەو شەوە چارەنووس سازەدا  فەرماندەی گشتی ڕزگاركردنی هەڵەبجە خەوی پەمبەیی بە ڕزگاركردنی قاسەكەوە دەبینی, ئەوەی دەیڵێم وتەی من نییە, بەڵكە دانپێنانی خودی فەرماندەی هێرشەكەیە بۆ سەر هەڵەبجە, وڵات بە وڵات خەڵك دەنێرێت لە بری هێنانی داو دەرمان بۆ بریندارەكان كەچی بۆ پەیدا كردنی كۆسرەو مەكینەی لەحیم و موجازەفە بە روحی هاوڕێكانیەوە دەكات بۆ شكاندنی قاسەی بانكەكەی هەڵەبجەو گەیشتن بەوانەی ناوی: بۆ شەوی 16-17-3-1988 چەند بە ئامێری هۆكی تۆكی هەوڵم دا  تاوەكو (( كاك مەجیدی حاجی علی )) م پەیدا كرد و لێم پرسی كێ لای بانقەكەیە ئایا ئێوە ئێستا لە كوێن, وەڵامی دامەوە  ئێمە وە هەموو پێشمەرگەكان لە شار نەماوین  و كەس خۆی لەناو شاردا ناگرێت لە ترسی كیمیاباران, كەس خۆی نادا بە كوشت بۆ پاسەوانی كردنی بانق. ووتی خەمت نەبێ نەك هەر ئێمە هیچ كەس لەو گەڕەكەدا نەماوە لە ترسی كیمیاوی, بۆ ڕۆژی 18-3-1988 تۆزێك بارودۆخەكە هێور بوویەوەو بۆردومانی ناو شار كزبوو, دوبارە داوام لە(( كاك مەجید حاجی علی )) كرد كە بە خۆی پێشمەرگەكانی بڕۆنەوە ناو شار بۆ پاراستنی بانقەكە كە تا بزانین چی لێ بكەین هەر بەو شێوەیە بە هەزار حاڵ توانیمان پێشمەرگەكانی ڕازی بكەین بڕۆنەوە ناو شار ئاگایان لە بانقەكە بێت هەرچەندە هەموو ئەیان ووت (( كاك شەوكەت )) پێشمەرگە ناتوانێ لەناو شاردا بمێنێ, هەندێكیان بریندار بووبوون ڕۆیشتبونەوە بەرەو ووڵاتی خۆیان لە دیوی ئێرانەوە, ئەوەشی كە ماوە خۆیان ناخەنە بەر مەترسی مردن لەبەر قاصەیەك كە نازانرێ چی تێدایە- كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل53 . لەو ڕۆژانەدا  نەك تەنها مرۆڤ, بگرە بەرد و شاخ  زەویش خۆی لەبەردەم شوێنەواری ژەهر بارانەكە ناگرت, كەچی نیگابانی و پاراستنی بانكەكە بەردەوام بوو بە چركەش لێی جیانابنەوە, مێش نابوو بە میوانیان چونكە ماسكی دژە گاز و دەرزی دژە كیمیاویان پێبوو, بەڵام بۆ شكاندنی قاسەكەو پاراستنی دەستكەوتەكان ناوی لە هەوڵی بێوچاندا بوون بۆی تا پەیدای بكەن,  وڵاتان دەگەڕان بۆ پەیداكردنی ئامێر تا دەرگاكەیان بۆ بكاتەوە. هێشتا تارمایی كیمیاوییەكە بە تەواوەتی لەسەر شار نەنیشتبوەوە, تەرمی قوربانیان لە گۆڕە بە كۆمەڵەكان نەنرابوون, لە ژیچر زەین و ئەمبەرو ئەوبەری جادەو رێگاو بان و كۆڵانەكان كەتبوون, بەرپرسانی پێشمەرگە  بۆ شاری پاوە لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەچن بۆ هێنانی كۆسرە و لەحیم  تا قاسەكەی پێ بشكێنن, تا غەنیمەكەی حەڵاڵ بكەن: بۆ ئەم مەبەستە (( كاك حامید و مامۆستا صاڵح )) ڕۆیشتن بۆ پاوە لەوێ (( دینەمۆو كۆسرەكەیان هێنا )) چونكە لە هەڵەبجە كارەبا نەمابوو بەهۆی بوردومانەكەوە" بەڵام حامیدی حاجی غالی لە كەناڵی ئێن ئارتی دەڵێت "من لە هەڵەبجە نامەبووم لەوكاتە مەشغولی حیزبی دیموكرات بووم-وتەكانیان پیچەوانەی یەكترە" " مامۆستا ساڵەحیش ساڵەح ژاژەڵەیی رەخنەگرە لەسەر هەموو شت قسەی هەیە ئەمە نەبێت".  ڕۆیشتبوون زۆر هەوڵیان دابوو بۆ بڕینەوەی قاصەكە بەڵام بێ سوود بوو هیچی لێ نەبڕی بوییەوە  چونكە پۆڵایەكی زۆر قایم بوو. بۆ ڕۆژی 19-3 هاتنەوە لام ووتیان هیچ سوودی نییە و ناكرێتەوە - كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیرل  54. لە ناكاودا زرمەی ناخۆشتر لە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە دەبیستن, خەونەكانیان دەبێت بە سەراب, هەرچەندە جەماوەر ئەوەندە درۆی بۆ كراوە باوەڕی بەم سیناریۆیەی خوارەوەش نییە(( بۆ ئاگاداری ئەم نووسینەی كاك شەوكەت لە وەڵامە بە تۆمەتباركردنەكان بۆیە وەك داكۆكینامەیەك نووسراوە تا تۆمەتەكان بڕەوێنێتەوە, بۆیە پێویستە لێكۆڵینەوەی ورد بكرێت لەسەر تەاوی وتەی هەمووان )): شەوی 21-22-3-1988 لە كاتێكدا من و مامۆستا صاڵح قادر و كاك حامیدی حاج خالید و كاك قادر كۆكۆیی لەگەڵ كۆمەڵێكی تر لە لێپرسراوەكانی ((ی ن ك )) لە عەبابەیلێ بووین سەعات ((10)) شەو گوێمان لە تەقینەوەیەكی گەورە بوو لە ناو شاری هەڵەبجەدا - كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیرل5 5.  كاك حەمەی  حەمە سەعیدیش لە هەمان پەرتوك كە پێشتر ئاماژەمان پێی دا ئاوا باسی سیناریۆی بڕینی بانكی هەڵەبجە دەكات"ئێرانییەكان داوایان كرد دەستەیەك پێشمەرگە ببنە پاسەوانی بانقی هەڵەبجە. شەوێك عێراق زۆر تۆپبارانی ناوشاری كرد ,من لە عەبابەیلێ بووم پێشمەرگەكان هاتنەوە و ووتیان ناتوانین لەناو شاردا بمێنینەوە, چەند رۆژ پێش ئەمە یەكێتی ویستی ئەو بانقە بكاتەوە نەیان توانی ئەویش لە رێی لیژنەیەكەوە كە ئەوانی لە بیرم مابێ  مامۆستا صاڵەح ماواتی و حامیدب حاجی خالید بوون, بەرپرسی پاراستنی بانقەكە مەجیدی حاجی عەلی لە تیپی 37ی شار باژێر بوو.  هەر لەو هەفتەیەدا بوو, رۆژێك ئێمە لە خانووەكانی شێخ كەماڵی عەبابەیلێ دابووین ئۆتۆمۆبیلێكی پیكاپ لاندكرۆزەر هات كە هی پاسدارەكانی قەرارگای رەمەزان بوو, ووتیان ئەمشەو بانقەكەیان بڕیوە. كاك شەوكەت و چەند كەس لە گەڵیان رۆشتن و دوای هاتنەوە, ئێمە پرسیمان چی لێهاتووە؟ كاك شەوكەت وتی: بانقەكە تەقیوەتەوە بەڵام دیارە پێشتر بە كلیل كراوەتەوە ئەو پارەو زێڕەی تیای بووە بڕاوە, دواتر تەقێنراوەتەوە, چونكە تەنها پارەی وردەی ئاسن بڵاوبووەتەوە ئاسەواری زێڕو پارەی كاغەز هیچ نەكەوتووە ل100-101. دوای هەواڵە جەرگبڕەكە بە پەلە خۆیان دەگەیەننە بانقەكە, بە بان تەرمەكانا دەڕۆن و ئاوڕ لە نوزەی بریندارەكان نادەنەوە, لێ بە وتەی خۆیان بەبێ ئومێدی دەگەڕێنەوە, هەرچەندە زۆربەی  خەڵكی هەڵەبجە گومانیان لە ڕاستی ئەم وتەیە  هەیە: هەر شەو سەعات ((12)) كاك حامیدی حاجی خالید  و مامۆستا صاڵح كە ئەو هەواڵەیان بیست یەكسەر ڕۆیشتین بۆ هەڵەبجە, سەردانی بانقەكەیان كردبوو كە دیبوویان بە تەواوی دیوارەكانی ڕووخاون  و (( قاصەكەی )) تەقی بوویەوە ... كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر  ل 56 .  ((سەر لە بەیانی من و مامۆستا صاڵح ڕۆیشتین یۆ هەڵەبجە و سەردانی لای بانقەكەمان كرد هیچ پاسەوانێكی لێ نی یەو قاصە و بیناكە هەموی تەقێنراوەتەوە لە ناو بەرد و ئاسن و دیوارە ڕوخاوەكانیدا تەنها دوو نیوە تورەكەی بچووك پارەی ئاسنمان دۆزییوەوە لە (( 10 فلس +25 فلس +50 فلس+100 فلس+250 فلس)) كە هەمووی نەی ئەكردە شەش هەزار دینار . سەیر لەوەدابوو كە هەموو ماندووبووین تەنها یەك لەت دیناری كاغەز یان 10 دیناری یان 25 دیناریمان نەدۆزییەوە كە بیسەلمێنێ كە قاصەكە بە پارەوە تەقێنراوەتەوە , ئەگەر چەند نموونەیەكمان دەست كەوتایە دەرئەكەوت قاصەكە بە پارەوە تەقێنراوەتەوە- كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل  57 . حامیدی حاجی غالی هەرچەندە وتەكانی ناكۆكن لە گەڵ وتەكانی كاك شەوكەت كە ئێستا لە ژیاندا نەماوە,  بەرپرسی پێشمەرگەكانی ینك لە پەلاماری هەڵەبجە, كە ئێستا ئەندامی مەكتەبی سیاسی  یەكێتییەو بەهۆی پەیوەندییان لە گەڵ ئێرانییەكان و پۆستەكەی ناتوانێت تۆمەت هەڵبەستێت بۆ ئێرانییەكان دەڵێت : بانكەكەی  هەڵەبجە ئێران خاڵی كردەوە, قەناعەتم وایە...... شەو تەقیبەوەوە بانقەكە, رۆژ خەڵك پەنجا فلسی كۆدەكردەوە......كاك شەوكەت كلیلی بانكی دەست نەكەوتووە, نە ئەسڵی هەیەو نە ئەساسی هەیە. دوای تەقاندنەوەی قاسەكە لە پارەكەی ناوی خۆش نابن و لێپرسینەوەی لەسەر دەكەن, كەچی خوێنی 5000 هاووڵاتی  كەس نییە لێی بپرسێتەوە و تەرمەكانی بژمێرێت و خاوەندارییەتیان لێ بكات:  پێش نیوەڕۆی 23-3-1988 لەوێ كۆبوینەوە كە لێپرسراوی یەكەمی حیزبەكان هاتبوون لە ناوچەكەدا, چونكە كۆبونەوەكە لەسەر داوای من بوو, لە پێشدا من قسەم كرد پێم ووتن تەقینەوەی ئەم بانقە نابێت هەروا بە ئاسانی بڕوات بە تایبەت ئێمە وەك (( ی ن ك)) لێپرسراوی یەكەم بووین لە سەرەتای شەڕدا كە شاری هەڵەبجە گیراوە-شەوكەت  ل58 . گرنگ نییە بانكەكە و پارەكەی ناوی  كەوتبێتە دەست كێ, كە زۆر ڕیوایەت و چیرۆكی جۆراوجۆری لەسەر دەگێڕنەوە, گرنگ ئەوەیە ئەوەی دزیویەتی بەشێك بووە لە هێزی بەناو ڕزگاركەری هەڵەبجە" سەری هەڵەبجەییەكان بۆ بەعس ماڵەكەشیان بۆ هێرشبەران " . ئەوەی جێگای سەرنجە بۆ ئێمە, ئەوەندەی گرنگی بە بانكەكەی هەڵەبجە دراوە لەو رۆژە ڕەشە, هەزاریەكی  ئەوەندە گرنگی بە چارەنووسی خاوەند پارەی ناو بانقەكە نەدراوە!.  لە كاتێكدا خەڵكی هەڵەبجە بەهۆی دەبەنگی بڕیاردەرانی شەڕی هەڵەبجەوە سەرو ماڵیان چوو, ئەو پارەیەی دایان نابوو بۆ رۆژی رەش بووە پاروی چەوری دزەكان, لە رەشترین رۆژی ژیانیان فریایان نەكەوت, , سەیر بكەن كەسێك ئاوا چیرۆكی هاووڵاتییەكی داماو دەگێڕێتەوە كە هەولی وەرگرتنەوەی پارەكەی بووە لە بانكی هەڵەبجە لەو كات و ساتەدا: بانكی هەڵەبجە دەكەوێتە ناوەندی شار و بانكێكی كۆن و تۆكمە بوو, لەو كاتەدا پیاوێكی دراوسێمان بەڕێوەبەری بوو , زۆر باش لە یادمە لە حەوشەكەماندا باوكم و بەڕێوەبەری بانك و چەند پیاوێكی دراوسێمان گفتوگۆیان دەكرد دەربارەی هێرشەكە  و ئایندەی هەڵەبجە و كاردانەوەی, پیاوێی هەورامی هات و داوای 16000  دیناری سویسری دەكرد, بەڕێوەبەری بانك سوێندی خوارد كلیلەكانی لێسەندراون و ئاگای لە بانك نەماوە, لە راستیدا نازانم  ئایا پیاوانی رژێم كلیلەكانیان لێسەندبوو یان پێشمەرگە و هێزە كوردییەكان (لڤین -ژ87 -ل15). ئەم وتارە گوزارشت لە بۆچونی نوسەر دەكات و (درەو) بەرپرس نیە لەناوەڕۆكی بابەتەكە  

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی دووەم/   ( لەكۆی 15 یاریدەدری راگر 5 یاریدەدر بەدەر لە یاسا دانراوە، لەكۆی 87 سەرۆكی بەش لە زانكۆی سەڵاحەدین 45 لە دەرەوەی یاسا دانراون ) ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە، لە راپۆرتەكەدا ئەوەشكراوەتە روو (ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە). زۆرینەی ئەو راگرو  سەرۆك بەشانەی بەدەر لە یاسا دانراون لە سەردەمی وەزیری پێشوی خوێندنی باڵادا بووە.    هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١   １.    زانکۆی سەڵاحەدین پێکهاتووە لە ١٢٠ پۆست لە بواری کارگێڕی, کە لە ڕێبەرەکە ئاماژەی پێ دراوە.  ２.    پۆستی سەرۆکی زانکۆ بەوەکالەتە. ３.    پۆستی یاریدەدەری سەرۆکی زانکۆ بۆ کاروباری کارگێڕی و داراییی بەتاڵە. ４.    ٥ یاریدەدەری ڕاگرەکان لە کۆی گشتیی ١٥ یاریدەدەر بە دەر لە یاسا دانراون.  ５.     ٤٥ سەرۆک بەش  لە کۆی ٨٧ سەرۆک بەش  ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەریان نییە, کە دەکاتە ڕێژەی ( ٥٢ ٪ )، بە پێی ماددەى ١٨ بڕگەی  یەکەم لە  یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی پێویستی کردووە, کە سەرۆک بەش دەبێ ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ. چەند تێبینییەکی گشتی:     لە کۆی گشتیی پۆستەکان کە ١٠٥ پۆستە ٨٨ پۆستی لە ڕەگەزی نێرە (٪٨٤) و ١٧ پۆستی لە ڕەگەزی مێیە (٪١٦)     لە کۆی گشتی ١٥ ڕاگر، ١٤ ڕاگر  لە ڕەگەزی نێرە (٪٩٣ ) و ١ ڕاگر لە ڕەگەزی مێیە (٪٧)     لە کۆی گشتی ٨٧ سەرۆک بەش ٧١ سەرۆک بەش لە رەگەزی نێرە (٪ ٨٢) و ١٦ سەرۆک بەش لە ڕەگەزی مێیە(٪١٨)   ماددەی چواردەم برگەی( سێیەم ) : یاریدەدەری ڕاگر بۆ کاروباری کارگێڕی و قوتابییان  نابێ پلەی زانستی لە مامۆستا کەمتر بێ  .  لە کۆی ١٥ یاریدەدەری ڕاگر،  ٥ یاریدەدەر لە دەرەوەی یاسا دانراون. ماددەی ١٨ برگەی یەکەم : دەبێت سەرۆکی بەش یان لقی زانستی بە لایەنی کەم خاوەنی پلەی زانستی ( پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ)  لە زانکۆی سەلاحەدین ( بەپێی ی رێبەری دەرچووانی زانکۆی سەڵاحەدین- هەولێر / خولی (٣٩) )٢٠١٩-٢٠٢٠)) لە کۆی ٨٧ سەرۆک بەش ٤٥ سەرۆک بەشیان لە دەرەوەی مەرجەکانی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا دانراون, کە دەکاتە ڕێژەی ٥٢ ٪  پۆستەکان لەدەرەوەی یاسا دانراون .     ئەمە لیستەی خوارەوە ئاستی پێشیلکاریەکان دەخاتە روو لەسەر ئاستی  بەشەکانی زانکۆی سەلاحەدین .   

فه‌رهاد حه‌مزه‌ محه‌مه‌د* غازی سروشتی یه‌كێكه‌ له‌ سه‌رچاوه‌كانی ووزه‌ كه‌ توانایه‌كی زۆری هه‌یه‌ , چڕییه‌كه‌ی كه‌مه‌ وزیاتر  دۆستی ژینگه‌یه‌ وپاكه‌ , پێكهاته‌ كیمیاوییه‌كه‌ی هه‌روه‌ك نه‌وت بریتیه‌ له‌ كاربۆن و هایدرۆجین  به‌ڵام لێره‌دا بڕی هایدرۆجینه‌كه‌ی زیاتره‌ . له‌ جیهاندا غازی سروشتی به‌ دوو چه‌شن هه‌یه‌  :- 1-غازی هاوه‌ڵ(associated gas)  واته‌ له‌ ناو نه‌وتدا تواوه‌ته‌وه‌و دوای به‌رهه‌م هێنانی نه‌وت جیاده‌كرێته‌وه‌ , 71%ی غازی عێراق پێكده‌هێنێت  . 2- غازی ئازاد (Free gas)  به‌ته‌نها ده‌رده‌هێنرێ و 29% ی غازی ووڵات پێكده‌هێنێت بۆ نموونه‌ غازی كێڵگه‌ی كۆرمۆر و مه‌نسوریه‌ . یه‌ده‌كی جیهان له‌ غازی سروشتیدا (187) ترلیۆن مه‌تر سێجایه‌ كه‌ 48,5%ی ده‌كه‌وێته‌ لای ووڵاتانی روسیاو ئێران و قه‌ته‌ر . تا ساڵی 2010 له‌م بره‌ 3,9ترلیۆن مه‌تر سێجای خه‌رج كراوه‌ . یه‌ده‌كی عێراق له‌ غازی سروشتیدا 3.5 ترلیۆن مه‌تر سێجایه‌ و سێ كیڵَگه‌ی گه‌شه‌پێدراوی غازی هه‌یه‌ كه‌ بریتین له‌ سیبه‌, مه‌نسوریه‌ و عه‌ككاس . یه‌ده‌كی هه‌رسێكیان 10,8ترلیۆن پێ سێجایه‌ . له‌ سه‌رده‌می حكومه‌تی به‌عسدا بایه‌خێكی زۆر به‌ بواری غاز دراوه‌ , هه‌ردوو كۆمپانیای غازی باكوورو غازی باشووریان دامه‌زراندبوو, هه‌موو ووڵاتیان به‌ تۆرێكی ناوخۆی غازه‌وه‌ به‌ درێژی 3 هه‌زار كیلۆمه‌تر پێكه‌وه‌ گرێدابوو , به‌ فیرۆدانی غاز گه‌یشتبووه‌ نزمترین ئاست . حاڵی حازر عێراق نزیكه‌ی  3 ملیار پێ سێجا غاز به‌رهه‌م ده‌هێنێ و به‌هۆی خراپی ته‌كنه‌لۆجیاكه‌یه‌وه‌ 50%ی ده‌سووتێ و سوودی لێوه‌رناگیرێت كه‌ له‌ رووی ماددییه‌وه‌ ساڵانه‌ بایی 1,5 ملیار دۆلاره‌ . له‌ رووی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌باوه‌عێراق پێویستی به‌ 30هه‌زار مێگاوات كاره‌با هه‌یه‌ به‌ڵام له‌ 20 هه‌زار مێگاوات زیاتر ناتوانێت به‌رهه‌م بهێنێ . وێستگه‌كان به‌ غازو نه‌وتی ره‌ش و نه‌وتی خاو كارده‌كه‌ن , رۆژانه‌ جگه‌ له‌ غاز 250هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی ره‌ش و نه‌وتی خاو ده‌سووتێنن . ئه‌گه‌ر هه‌موو ویستگه‌كان بكرێن به‌ غازی ئه‌و كاته‌ بۆ به‌رهه‌م هێنانی هه‌ر (3,4) مێگاوات كاره‌با پێویستیمان به‌ یه‌ك ملیۆن پێسێجا غاز هه‌یه‌ . كه‌واته‌ بۆبه‌رهه‌م هێنانی 30 هه‌زار مێگاوات پێویستیمان به‌ نزیكه‌ی 10ملیار پی سێجا ڕۆژانه‌ غاز ده‌بێت . كه‌واته‌ عێراق ئه‌وه‌ی به‌رهه‌میشی ده‌هێنێت به‌ فیرۆی نه‌دات پێویستی به‌ 7 ملیار پێ سێجا غازرۆژانه‌ی تر ده‌بێت . هه‌ر بۆیه‌ عێراق به‌ ناچاری ئێستا له‌لایه‌كه‌وه‌ رۆژانه‌ بری 1.8 ملیار پێ سێجا غاز هاورده‌ ده‌كات له‌لایه‌كی تره‌وه‌ كاره‌با له‌ وڵاتانی دراوسێ ده‌كرێت . وه‌زیری نه‌وتی عێراق له‌ لێدوانێكیدا له‌ 30 ی نیسانی 2021 ئاشكرای كرد بۆ كۆتایی ساڵی 2025 به‌رهه‌می غاز ده‌گه‌یه‌نینه‌ 4ملیار پێسێجا له‌ رۆژێكدا شانبه‌شانی ئه‌وه‌ش بایه‌خ به‌ به‌به‌رهه‌م هێنانی ووزه‌ی كاره‌با له‌خۆر ده‌ده‌ین.  له‌ توێژینه‌وه‌یه‌كی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراقدا هاتووه‌ له‌ ساڵی 2030دا عێراق رۆژانه‌ پێویستی به‌ نزیكه‌ی 11 ملیار پێ سێجاغاز ده‌بێت ئه‌وسا ده‌توانێت پێویستیه‌كانی ناوخۆله‌ كاره‌با و پیشه‌سازییه‌ غازییه‌كانی وه‌ك پترۆكیمیاوی و ئه‌مۆنیاو ئه‌له‌منیۆم پڕبكاته‌وه‌ . هه‌روه‌ها له‌ توێژینه‌وه‌كه‌داهاتووه‌ ئه‌گه‌ر به‌رهه‌م هێنانی نه‌وت بگاته‌ 6.5 به‌رمیل له‌ رۆژێكدا ئه‌وا عێراق ده‌بێته‌ خاوه‌نی 5 ملیار پێ سێجا غاز له‌ رۆژێكدا . له‌ ساڵانی هه‌شتاكاندا پێش شه‌ری كه‌نداو ی 1991 عێراق رۆژانه‌ 7700 مێگابایت كاره‌بای به‌رهه‌م ده‌هێنا كه‌ 5 هه‌زاریان مێگابایتیان له‌ رێگه‌ی غازه‌وه‌ بوو . له‌و كاته‌دا عێراق غازی(LPG) واته‌ غازی ماڵانی لێَزیاد ده‌بوو . بۆئه‌م مه‌به‌سته‌ بۆرییه‌كی 100كیلۆمه‌تری له‌ نێوان عێراق و كوێتدا راكێشابوو . له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌ كۆمپانیای (بۆز) له‌ توێژینه‌وه‌یه‌كدا باسی عێراق ده‌كات و ده‌ڵێت (عێراق چه‌ندێك به‌رهه‌می نه‌وت به‌رز بكاته‌وه‌ ئه‌و بڕه‌ غازه‌ی لێ زیاد نابێت كه‌ هه‌نارده‌ی بكات له‌ دوای په‌ره‌ پێدانی كێڵگه‌ غازییه‌كانیشه‌وه‌ ) . سیفه‌ته‌كانی وڵاتی هه‌نارده‌كاری غاز سستمی هه‌نارده‌كردنی غاز ڵه‌گه‌ڵ نه‌وتدا جیاوازی زۆریان هه‌یه‌ ، هه‌ر وڵاتێك بیه‌وێت ببێته‌ هه‌نارده‌كه‌ری غاز پێویسته‌ ئه‌م مه‌رجه‌ سه‌ره‌كییانه‌ی تێدا بێت :- 1-بڕی غازی به‌رهه‌م هاتوو له‌ دوای دابین كردنی پێویستییه‌كانی ناوخۆ له‌ كاره‌با و پیشه‌سازییه‌كان ئه‌وه‌نده‌ بێت كه‌ به‌شی هه‌نارده‌كردنی به‌رده‌وام و بێ‌ پچڕانه‌وه‌ بكات ، ڕووسیا 600 ملیار مه‌تر سێ‌ جا له‌ ساڵێكدا به‌رهه‌م ده‌هێنێت ته‌نها 180 ملیار مه‌تر سێ‌ جا ی هه‌نارده‌ ده‌كات . جه‌زائیر 130 ملیار مه‌تر سێ‌ جا غاز له‌ ساڵێكدا به‌رهه‌مێتی كه‌ چی 21 ملیار مه‌تر سێ‌ جا ی لێده‌نێرێته‌ ده‌ره‌وه‌ .  2- به‌ستنه‌وه‌ی وڵات به‌ تۆڕێكی بۆڕی غازی كه‌ به‌رهه‌می غازی هه‌موو كێڵگه‌كان كۆبكاته‌وه‌ . 3- ڕاكێشانی بۆڕی بۆ ئه‌و وڵاته‌ی غازی بۆ هه‌نارده‌ ده‌كرێت كه‌ تیچووه‌كه‌ی به‌ چه‌ندین ملیار دۆلار مه‌زه‌نده‌ ده‌كرێت . 4- بوونی سستمێكی هه‌ڵگرتنی فراوان كه‌ هه‌ر كاتێك كێشه‌ی ته‌كنیكی له‌به‌رهه‌مهێنانی غاز هاته‌وه‌ ئاراوه‌ هه‌نارده‌ كردن نه‌وه‌ستێت واتا بوونی ژێرخانێكی پێشكه‌وتووی كه‌  توانای هه‌ڵگرتنی له‌ 6-9 رۆژ كه‌متر نه‌بێت . ئه‌گه‌ر بڕوانینه‌ باری وڵاتی عێراق ده‌بینین له‌ حاڵی حازردا هیچ كام له‌و مه‌رجانه‌ی تێدا نییه‌ چونكه‌ بری غازی به‌رهه‌م هاتوو نه‌ك به‌شی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با ناكات به‌ڵكو هێشتا له‌ ئێرانه‌وه‌ رۆژانه‌ 1,8 ملیار پێ‌ سێ‌ جا غاز هاورده‌ ده‌كرێت . سسته‌می ناردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی غاز خاوه‌نی سروشتێكی ستراتیژی ئاڵۆزه‌ پێویسته‌ واقعیانه‌ خۆمانی له‌ قه‌ره‌ بده‌ین چونكه‌ تێچووه‌كه‌ی ده‌گاته‌ ده‌یان ملیار دۆلار هه‌روه‌ها پێویستی به‌ كاتێكی زۆر هه‌یه‌ تا ده‌چێته‌ سه‌ر رێچكه‌ی خۆی ، ئه‌مه‌ وێرای بوونی سه‌قامگیرییه‌كی ئه‌منی و سیاسی ، به‌ ته‌نها كۆمپانیایه‌ك كاره‌كه‌ ئه‌نجام نادرێت به‌ڵكو پێویسته‌ چه‌ند كۆمپانیایه‌ك هه‌ر یه‌كه‌یان چمكێكی باره‌كه‌ له‌ ئه‌ستۆ بگرێت ، هه‌روه‌ها پێویسته‌ گه‌ڕان و پشكنین به‌رده‌وام بیًت تا بڕی زیاتری غاز بدۆزنه‌وه‌ .  گواستنه‌ی غاز به‌ بۆڕی بۆ یه‌كه‌م جار له‌ساڵه‌ 1885 له‌ ئه‌مریكا ئه‌نجامدرا له‌ عێراقیش له‌ ساڵی 1959 بۆ یه‌كه‌م جار غاز له‌ كه‌ركوكه‌وه‌ به‌ بۆڕی ڕه‌انه‌ی شارۆچكه‌ی دوبز كرا به‌ مه‌به‌ستی ئیش پێكردنی وێستگه‌ی كاره‌با . هه‌رێمی كوردستان و غاز  هه‌رێمی كوردستان پێشینه‌یه‌كی وه‌های له‌ به‌رهه‌م هێنانی غازدا نییه‌، ئه‌وه‌ی له‌ پێش ڕاپه‌ڕینی ساڵی 1991 كراوه‌ دۆزینه‌وه‌ی كێڵگه‌ی غازی چه‌مچه‌ماڵه‌ له‌ لایه‌ن ئینگلیزه‌كانه‌وه‌ كه‌ ته‌نها دوو بیریان تێدا هه‌ڵكه‌ندووه‌ و وازیان لێهێناوه‌ هه‌روه‌ها كێڵگه‌ی كۆرمۆر كه‌ له‌سه‌رده‌می به‌عسدا 8 بیری تێدا هه‌ڵكه‌نراوه‌ و به‌ كێڵگه‌یه‌كی غازی ناسراوه‌ . یه‌ده‌كی ئه‌م دوو كێڵگه‌یه‌ 3,9 ترلیۆن پێ‌ سێ‌ جایه‌ . ته‌مه‌نی كاركردن له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ 15 ساڵ زیاتر نییه‌ له‌و كاته‌وه‌ی كۆمپانیای دانا غاز ئه‌ركی ده‌رهێنانی غازی له‌و دوو كێڵگه‌یه‌ گرته‌ ئه‌ستۆ .  به‌ ووته‌ی سه‌رۆكی ئه‌و كۆمپانیایه‌ ئێستا سه‌ره‌تای ساڵی 2022 به‌رهه‌می كێڵگه‌كه‌ گه‌یشتۆته‌ 450 ملیۆن پێ‌ سێ‌ جا له‌ رۆژێكدا ، بۆ ساڵی 2025 ده‌گاته‌ 950 ملیۆن پێ‌ سێ‌ جا . هه‌رێمی كوردستان رۆژانه‌ 500 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌م ده‌هێنێت هه‌ر به‌رمیلێكیش تێكڕا 600 پێ‌ سێ‌ جا غازی لێ‌ جیاده‌كرێته‌وه‌ . كه‌واته‌ بڕی غازی جیاكراوه‌ له‌ نه‌وت رۆژانه‌ ده‌گاته‌ 300ملیۆن پێ‌ سێ‌ جا ، كۆی هه‌ردووكیان یه‌كسان ده‌بێت  950+300= 1,250 ملیار پێ‌ سێ‌ جا غاز له‌ رۆژێكدا  , تا ساڵی 2025 به‌رهه‌می نه‌وت چه‌ندێك زیاد بكرێت بڕی غازی رۆژانه‌ له‌ 1,5 ملیار پێ‌ سێ‌ جا تیناپه‌رێت . هه‌رێم رۆژانه‌ پێویستی به‌ 6 هه‌زار مێگا وات كاره‌با هه‌یه‌ ئێستا 3500 مێگا وات به‌رهه‌م ده‌هێنێت ، هه‌ر چه‌نده‌ تا ساڵی 2025 پێویستی كاره‌باش به‌ڕێژه‌ی 5% زیاد ده‌كات به‌ڵام با بڵێین پێویستییه‌كه‌ وه‌ك خۆی ده‌مێنێته‌وه‌ ( 6 هه‌زار مێگا وات ). هه‌ردوو به‌نداوی دوكان و ده‌ربه‌ندیخانیش له‌ باشترین حاڵه‌تدا له‌ 500 مێگاوات زیاتر دابین ناكات ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ ده‌كاته‌ 5500 مێگاوات . سیستمی تۆربینه‌ غازییه‌كانی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌با وا دا رێژراوه‌ كه‌ هه‌ر یه‌ك ملیۆن پێ سێجا غاز توانای به‌رهه‌م هێنانی 3.4مێگاوات كاره‌بای بۆ24 سه‌عات هه‌یه‌ , ئێستا بابزانین هه‌رێم به‌و 1,5ملیار پێ سێجا غازه‌ی له‌ رۆژێكدا هه‌یه‌تی چه‌ندێك كاره‌بای ده‌ست ده‌كه‌وێت :- 1500000000* 3.4 /1000000 =5100 مێگاوات كه‌واته‌ بۆ ساڵی 2025 غازی به‌رهه‌م هاتوو ناتوانێت 100% پێویستیه‌كانی كاره‌با پربكاته‌وه‌ واته‌ هێشتا 400مێگاوات كه‌متره‌ له‌ بری پێویست , ئه‌ی چه‌ندێك بۆ پیشه‌سازییه‌ پترۆكیمیاوییه‌كان وئه‌له‌منیۆم و په‌یین ته‌رخان ده‌كرێت . له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و راستیه‌ی كه‌ هه‌رێمی كوردستان هیچ كاتێك دوای دابینكردنی پێویستیه‌ ناوخۆییه‌كان غازی لێزیاد نابێت تا هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ی بكات . كه‌ی هه‌رێم ده‌توانێت غازی سروشتی هه‌نارده‌ بكات ؟ هه‌رێم ئه‌و كاته‌ ده‌توانێت غازی سروشتی هه‌نارده‌ بكات ئه‌گه‌ر هه‌مان سیاسه‌تی هه‌نارده‌كردنی  نه‌وت پیاده‌ بكات واته‌ له‌ ده‌می خه‌ڵكی هه‌رێمی بگرێته‌وه‌و ره‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی بكات ئه‌وسا چۆن خه‌ڵكی بێ نه‌وت و به‌نزین و غازن ئه‌و كاته‌ش بێ كاره‌باو پیشه‌سازی ده‌بێت كه‌ ئه‌مه‌ش ناچێته‌ خزمه‌تی خه‌ڵكه‌وه‌. ئه‌وسا ناتوانین هه‌رێم به‌ هه‌نارده‌كارێكی راسته‌قینه‌ بژمێرین چونكه‌ له‌ یه‌كێك له‌ گرنگترین مه‌رجه‌كانی ولاتی هه‌نارده‌كار لایداوه‌ هه‌روه‌ك له‌ سه‌ره‌وه‌ باسمان كرد . هه‌رێم چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ غازدا بكات  ؟ چاكترین و راستترین رێگا له‌ خزمه‌تی هه‌رێم و خه‌ڵكه‌كه‌ی بێت هه‌ماهه‌نگی كردنه‌ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراق بۆ په‌ره‌پێدانی غازی هه‌رێم له‌ پێناو دابینكردنی پێویستیه‌كانی ووڵات . له‌جیاتی ئه‌وه‌ی بۆری غاز له‌ كۆرمۆره‌وه‌ بۆ توركیا رابكێشرێت با ئه‌و بۆرییه‌ بگه‌نرێته‌ ناوچه‌ی مه‌نسورییه‌ له‌ پارێزگای دیاله‌و تێكه‌ڵ به‌ غازی پارێزگاكانی تری عێراق بكرێ ببێته‌ مایه‌ی گێرانه‌وه‌ی زیاتری متمانه‌ له‌ نێوان هه‌ردوولادا كه‌ به‌كرده‌وه‌ ده‌ركه‌وت خۆته‌ریك كردن له‌ به‌غداو پاڵدانه‌ دوژمنان له‌ نه‌هامه‌تی زیاتر هیچی بۆخه‌ڵكی هه‌رێم نه‌هێنا . ١مەتر سێجا یەکسانە بە ٣٦ پێ سێجا *سه‌رۆكی ئه‌ندازیاران له‌ كۆمپانیای نه‌وتی باكوور  

 (درەو):  هاوكات لەگەڵ فشارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆسەر خاوەنەكانی كۆمپانیاكە، كۆمپانیای قەیوان بەبەهانەی خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانییەوە، كاركردنی خۆی لە پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی راگرت.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەمڕۆ كۆمپانیای قەیوان، تیمی خۆی لە پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی ئاگاداركردوەتەوە، كاركردن لە پرۆژەكەدا رابگرێت.  بەپێی ئەو نوسراوەی كە دەست (درەو) كەوتووە، كۆمپانیای قەیوان هۆكاری راگرتنی كارەكانی لە شەقامی 100 مەتری سلێمانی، بۆ خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەگەڕێنێتەوە. بەڵام بڕیارەكە لەكاتێكدایە ماوەی دوو هەفتەیە كۆمپانیای قەیوان كەوتوەتەژێر فشاری بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی‌و داوای 50%ی كۆمپانیاكە دەكات.  پێشتریش كۆمپانیای قەیوان گلەیی هەبوو لەبارەی خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانی لە پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی، بەڵام كارەكانی رانەگرت.  رۆژی 11ی تەموزی 2020 مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردی بناغەی جێبەجێكردنی پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی دانا، ئەم پرۆژەیە كە ناوی لێنراوە "شاڕێی بابان"، بە گوژمەی (400 ملیار) دینار لەلایەن كۆمپانیای قەیوانەوە جێبەجێ دەكرێت.  ئەمە بەشی یەكەنی پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانییە كە درێژییەكەی (32 كیلۆمەتر)ە، بەشی دووەم‌و سێیەمی پرۆژەكە هیچ گرێبەستێكی بۆ نەكراوە‌و رەنگە هیچ كاتێك جێبەجێ نەكرێت.      راپۆرتی پەیوەندیدار

راپۆرتی: درەو حکومەتی عێراق لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، کە داهاتەکەی زیار لە (75 ملیار) دۆلار بووە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (151) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە کردووە، دوای لێدەرکردنی خەرجی و هەرزان فرۆشکردنی تەنها بڕی (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆماوەتەوە. یەکەم: هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2021 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەکانی ساڵی (2021)، حکومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، کە مانگی کانونی یەکەمی (2021) بەرزترین ڕێژەی نەوتی هەناردە کردووە کە بریتی بووە لە (98 ملیۆن و 192 هەزار و 317) بەرمیل نەوت بووە، مانگی شوباتی هەمان ساڵ کەمترین بڕی هەناردەکردووە لە ساڵەکەدا کە بریتبووە لە (82 ملیۆن و 877 هەزار و 757) بەرمیل. بە تێکڕای ساڵەکە ڕۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)). کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی کەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بەجۆرێک لە مانگی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)دا زۆرترین داهاتی تۆمار کردووە کە بریتی بووە لە (7 ملیار و 666 ملیۆن و 495 هەزار) دۆلار و کەمترین داهاتیشی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵەکە بووە کە بڕی (4 ملیار و 765 ملیۆن دۆلار بووە). (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). بەمانایەکی تر ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دۆلار دەستی کەوتووە، ئەگەر (1) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بێت بە (1450) دینار، ئەوا کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دینار دەستی کەوتووە لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە بریتی بووە لە (109 ترلیۆن و 693 ملیار و 378 ملیۆن 700 هەزار) دینار بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). دووەم: سەرچاوەی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی (2021) بەپێی داتاکان کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی عێراق لە ماوەی (1/1/2021 – 31/12/2021) هەناردەی کردووە کە بڕەکەی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوت بووە، کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بەتایبەتیش نەوتی پارێزگای بەسرە پشکی شێریان هەبووە تێیداو بە جۆرێک (1 ملیار و 65 ملیۆن و 414 هەزار و 695) بەرمیل و بەڕێژەی (96.65%)یان پێکهێناوە، کە بەهاکەی زیاتر لە (73) ملیار دۆلار بووە. ئەو بڕەشی کە دەمێنێتەوە سەرچاوەکەی کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک پێکیان هێناوە کە بڕەکەی تەنها (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیل بووە، بە ڕێژەی (3.45%)، بەهاکەی تەنها (2 ملیار و 449 ملیۆن و 754 هەزار و 946) دۆلار بووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   سێیەم: داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 1.    داهاتی نەوت هەرێم، پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی بازاڕە جیهانییەکان بە کۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حکومەتی هەرێمی کوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (70.68) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەک دەکاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی، ئەو برە داهاتەی لە فرۆشی نەوت دەستدەکەوێت بە دینار بریتی دەبێت لە (15 ترلیۆن و 553 ملیار و 358 ملیۆن و 97 هەزار دینار).   2.    فرۆش و داهاتی نەوت هەرێم، دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی کەمتر بازاڕە جیهانییەکان رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) کۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان (کەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سرووشتییەکان)، ڕایگەیاند (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێتەوە، بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، ئەگەری بەهای (1) دۆلار بەرامبەربێت بە (1450) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە (5 ترلیۆن و 611 ملیار و 535 ملیۆن و 410 هەزار و 740) دینار لەماوەی ساڵی (2021)دا. هاوکات بڕی (5 ملیاو 344 ملیۆن و 319 هەزار و 439) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکەو قەرزی کۆمپانیاکان لە بەرامبەرە (7 ترلیۆن و 749 ملیار و 263 ملیۆن و 186 هەزار و 260) دیناری عێراقی، بۆ وردەکارت زیاتر بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (4))    بڕوانە؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سەرجەم مانگەکانی ساڵی 2021، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛  وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=198 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=272 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=375 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=403 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=443 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر حزیران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=502 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=582 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=672 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایلول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=722 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=767 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=823 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر کانون الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=861   سەبارەت بە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021، بڕوانە ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584    

راپۆرت: درەو لەگەڵ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاریی، فشارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆسەر گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان توند بوەتەوە، داوای 50%ی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیاكە دەكات، قەیوان تۆمەتبار دەكات بەوەی سەرۆكی دەزگای زانیاری (ئەژی ئەمین) لە پارتی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك كردوەتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  گۆڕانكارییەكی رانەگەیەندراو! لەدوێنێوە بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، ئەژی ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە پۆستەی دورخراوەتەوە‌و (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) لە شوێنەكەی دانراوە، بەڵام تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی ئەم گۆڕانكارییەی بڵاونەكردوەتەوە. ئەژی ئەمین-یش هێشتا هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە‌و ناونیشانی خۆی لە فەیسبوك وەكو سەرۆكی دەزگاكە نەگۆڕیوە.   كێشەی ئەژی ئەمین  ئەژی ئەمین هەڵەبجەیی یەكێكە لە كارمەندە دیارەكانی دەزگای زانیاریی یەكێتی، كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لەریزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستانەوە پەیوەندی بە یەكێتییەوە كردووە‌و وەكو كارمەند لە دەزگای زانیاریی دەستبەكاربووە. بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ساڵی رابردووی یەكێتی، ماوەی چەند مانگێك بوو ئەژی ئەمین لەلایەن لاهور شێخ جەنگییەوە سڕكرا بوو، لە كارەكەی دورخرابووەوە، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی، لە رووداوەكانی 8ی تەموزو رۆژانی دواتردا لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە كەڵكی لێوەرگیرا، ئەمەش بەهۆی شارەزایی‌و زیرەكییەكەیەوە لەكاری هەواڵگریدا. بەهۆی ئەو رۆڵەی كە لە كۆنترۆڵكردنەوەی دەزگای زانیاری‌و دورخستنەوەی لایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بینی، هەروەها رۆڵی ئەو ئامادەكردنی بەڵگەی تایبەت بە ژەهرخواردنی بافڵ تاڵەبانی‌و ئاشكراكردنی لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگی لەناو دەزگادا، رۆژی 11ی تەموز واتە سێ رۆژ دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگای زانیاریی لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە، فەرمانی دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە شوێنی (محەمەد تەحسین تاڵەبانی) دەرچوو،  قوباد تاڵەبانی ئیمزای دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمینی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری لە هەریەكە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤانی سەرۆكی هەرێمەوە وەرگرت.  بافڵ تاڵەبانی لە دیدارێكیدا لەگەڵ رۆژنامەنوسان دوای رووداوەكانی 8ی تەموز، ئەژی ئەمینی وەكو "باشترین" بەرپرسی دەزگای زانیاری ناوبرد. دورخستنەوەی ئەژی ئەمین لە سەرەتای ئەمساڵەوە، بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین دردۆنگ بوو، هەوڵیدا لە سەرۆكایەتی دەزگای زانیاری دوری بخاتەوە، سەرچاوە ئاگاداركان لەناو یەكێتییەوە باس لە چەند هۆكارێك دەكەن سەبارەت بە نیگەرانی بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین، لەوانە:  •    ئەژی ئەمین گوێی بۆ فەرمانەكانی بافڵ تاڵەبانی نەگرتووە‌و بەوشێوەیە كاریكردووە كە خۆی ویستویەتی.  •    ئەژی ئەمین هێزێكی تایبەت بەخۆی دروستكردووە كە لە نزیكەی 400 كەس پێكدێت.  •    ئەژی ئەمین بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی بەدیاریكراوی لەگەڵ توركیا گرێداوە. •    پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی گرێداوە.  •    پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ كۆمپانیای قەیواندا هەبووە‌و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی ئەو كۆمپانیایە كردووە.  •    ئەژی ئەمین لەرووداوەكانی 8ی تەموزو دواتردا كاری لەلای بافڵ تاڵەبانی تەواوبووە‌و مانەوەی زیاتر لە دەزگای زانیاری لە بەرژەوەندی ماڵباتی تاڵەبانیدا نییە، بەتایبەتی كە لەدوای دەستبەكاربوونییەوە چەند روداوێكی ئەمنیی لە سلێمانی رویانداوە.  لە ناوەڕاستی مانگی یەكی ئەمساڵ، كە بەهۆی دابەزینی پلەكانی گەرماوە، شەقامەكانی سلێمانی توشی بەستەڵەك هاتن‌و هاتوچۆ لە شەقامەكان راوەستا، هێزێكی "كۆماندۆ" لە فەرماندەیی پێشمەرگەوە گواسترایەوە بۆ بەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان‌و لەوێ جێگیركرا. ئەو شوێنەی كە هێزەكەی تێدا جێگیركرا دەكەوێتە بەرامبەر بە پرۆژەی نیشتەجێبوونی "بەرزاییەكانی سلێمانی"، ئەمە یەكێكە لە پرۆژەكانی كۆمپانیای (قەیوان)‌و ماڵی ئەژی ئەمین لەناو ئەم پرۆژەدایە، بۆیە ئەم جوڵەیە وەكو هەڕەشە لەسەر سەرۆكی دەزگای زانیاری لێكدرایەوە. ئەم هەواڵانە ئەژی ئەمینی ناچار كرد رونكردنەوەیەك بڵاوبكاتەوە، تێیدا هەواڵی لابردنی لە پۆستەكەی رەتكردەوە‌و هەڕەشەی تۆماركردنی سكاڵای یاسایی لەسەر هەموو ئەو میدیایانە كرد كە هەواڵی لەوجۆرە بڵاودەكەنەوە.   لە كۆتا رۆژەكانی مانگی شوباتی ئەمساڵەوە بافڵ تاڵەبانی بڕیاری خۆی لەبارەی گۆڕینی ئەژی ئەمینەوە یەكلاكردەوە، بەڵام ئەژی ئەمین بەرەنگاری كردو دەستبەرداری پۆستەكەی نەبوو.  لە یەكەم هەنگاودا بۆ لێدان لە پێگەی ئەژی ئەمین، بافڵ تاڵەبانی هێزی دژە تیرۆری لەژێر كۆنترۆڵی دەزگای زانیاری دەرهێنا‌و وەكو هێزێكی سەربە خۆی مامەڵەی لەگەڵدا كرد، فەرماندەی هێزی دژە تیرۆر كە (وەهاب هەڵەبجەی)یە، ناكۆكی لەگەڵ ئەژی ئەمین هەیە، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە بەپێی پەیكەری كارگێڕی، وەهاب هەڵەبجەیی لەژێر فەرمانی ئەژی ئەمنیدا بوو.  شەوی 23ی شوباتی رابردوو، سەرلەنوێ هێزێكی زۆری ئەمنی لەبەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان كۆكرایەوە، زانیارییەكان باس لەوەدەكەن لەو شەوەدا ئەو هێزە كە بە هێزی "سكرتاریەتی مام جەلال" ناسراوە، زۆربەی بازگەكانی دەزگای زانیارییان لە سیتەك‌و قەڵاچوالان كۆنترۆڵ كردووە، ئەم جموجوڵە ئەژی ئەمینی سەرۆكی دەزگای زانیاری ناچار كرد بە فڕۆكەیەك بەرەو هەولێر گەشت بكات.  رۆژی 24ی شوبات، ئەژی ئەمین لە هەولێر لەگەڵ قوباد تاڵەبانی دەركەوت، قوباد تاڵەبانی هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكەیدا بەشێوەیەكی ئارامتر.  دوای دیدارەكەی لەگەڵ قوباد تاڵەبانی لە هەولێر، ئەژی ئەمین گەڕایەوە بۆ سلێمانی‌و لە پۆستەكەی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربووەوە، بەڵام ئەمە زۆری نەخایاند‌و شەوی 9ی ئەم مانگە جموجوڵی سەرباری دژی ئەژی ئەمین دەستی پێكردەوە‌و بۆ جاری دووەم سەرۆكی دەزگای زانیاری بەرەو هەولێر سەفەری كردەوە‌و دوێنێ لە مەراسیمێكدا بە ئامادەبوونی بافڵ تاڵەبانی، (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) بەرپرسی هەواڵگری هێزەكانی (70)ی یەكێتی لە شوێنی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربوو. جەلال شێخ ناجی وەكو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان فەرمانی كارگێڕی هەیە‌و دەتوانێت نوسراوە فەرمییەكان رایی بكات، ئەمە ماڵی مام جەلال رزگار دەكات لەوەی جارێكی ترو دوای ئەژی ئەمین پەنا بۆ مەسرور بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی ببەن بۆ دەركردنی فەرمانێكی نوێ بۆ سەرۆكی دەزگای زانیاریی، بەتایبەتیش لەم كاتەدا كە بەهۆی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەوتووە.  تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی گۆڕانكارییەكەی دەزگای زانیاری رانەگەیاندووە‌و ئەژی ئەمینیش بێدەنگی هەڵبژاردووە‌و هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە.  هەڕەشە لە قەیوان هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاری، بافڵ تاڵەبانی فشارەكانی لەسەر كۆمپانیای "قەیوان" توندكردوەتەوە، گلەیی لە شیوازی شەراكەتی ئیدارەی گشتی یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیوان هەیە بەتایبەتی لە پرۆژەی پاڵاوگەی بازیاندا.  ئێستا بافڵ تاڵەبانی نەك تەنیا پێداچونەوە بە شەراكەتی ئیدارەی گشتی‌و كۆمپانیای قەیوان، داوای رێژەی 50%ی كۆی گشتی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیای قەیوان دەكات.  دوێنێ شەو لە پرۆژەی بەرزاییەكانی سلێمانی، جموجوڵی هێز لە نزیك ماڵی خاوەنی ئەم كۆمپانیایە بەدی كراوە. خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان رەتیدەكەنەوە هیچ جۆرە شەراكەتێكی زیاتر لەوەی كە هەیانبووە، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی بكەن، داوا دەكەن ئەگەر كێشەیەك لە شەراكەتی پێشتردا هەیە، ببرێتە بەردەم دادگا. جوڵەی بافڵ تاڵەبانی دژی كۆمپانیای قەیوان، بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیاكە شۆكە، چونكە لە رووداوەكانی 8ی تەموزدا ئەم كۆمپانیایە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شكایەوە، تەنانەت كاتێك بافڵ تاڵەبانی باری تەندروستی تێكچوو، لەلایەن (فاخر شێخ تەیب)ی خاوەنی كۆمپانیای قەیوانەوە گواسترایەوە بۆ نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە)‌و لەوێ چارەسەری بۆ كرا‌و راپۆرتی تایبەت بە "ژەهرخواردن"ی بۆ ئامادەكرا‌و سامپڵی لێوەرگیراو رەوانەی دەرەوەی وڵات كرا.  بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان پێشبینی نەكراو بوو، بەو خێراییە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی تێكبچێت، بافڵ تاڵەبانی ماوەی (25) رۆژی بۆ كۆمپانیای قەیوان دیاریكردووە تاوەكو بە مەرجەكانی رازی ببن، ئێستا (15) رۆژی ماوەی ئەم مۆڵەتە تێپەڕیوە. بەرپرسانی یەكێتی ئەوانەی ئاگاداری روداوەكانن دەڵێن، بافڵ تاڵەبانی پێیوایە ئەژی ئەمین لەرێگەی كۆمپانیای قەیوانەوە لە مەسرور بارزانی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك بوەتەوە، بەجۆرێك بەمدواییە زۆرێك لە پرۆژەكانی قەیوان لە سلێمانی‌و هەولێر لەرێگەی مەسرور بارزانییەوە بە ئاسانی كارەكانی راییكراوە‌و كۆمپانیاكە چەند پرۆژەیەكی لە هەولێر پێدراوە.  لەبارەی كۆمپانیای قەیوانەوە بەگوێرەی ئەوەی لە پەیجی فەرمی كۆمپانیاكە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكراوەتەوە، ئەم كۆمپانیایە لە ساڵی 1993 دامەزراوە‌و كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتییە، چەندین بەرژەوەندی هەمەجۆری بازرگانی‌و وەبەرهێنانی لە هەرێمی كوردستان‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لەوانەش پاڵاوتنی نەوت‌و بازرگانی وزە‌و خانوبەرە‌و هۆتێل. خاوەنەكانی ئەم كۆمپانیایە، كوڕانی (شێخ تەیب قەیوانی)ن. بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، كۆمپانیای قەیوان دووەم گەورە كۆمپانیایە لەسەر ئاستی عێراق لەڕووی سەرمایەوە، سەرمایەی ئەم كۆمپانیایە لەنێوان (10 بۆ 12) ملیار دۆلار ئەژماردەكرێت، جگە لە پرۆژە ئابورییەكان لەناو هەرێمی كوردستان، لە دەرەوەی وڵاتیش چەندین پرۆژەی هەیە، بۆیە كۆی گشتی سەرمایەی كۆمپانیاكە بەدیاریكراوی نازانرێت. ساڵی 2016 ئەم كۆمپانیایە بۆ دروستكردنی وێستگەی كارەبای بازیان، بڕی (105 ملیۆن) دۆلاری لە بانكێكی ئەڵمانی قەرزكردووە، ئەم قەرزە‌و قەرزە دەرەكییەكانی تری كۆمپانیاكە، رەنگە قەیوان لە هەندێك فشار بپارێزێت.  ئەم كۆمپانیایە لەناو شاری سلێمانی خاوەنی (4) پرۆژەەی نیشتەجێبوون، پاڵاوگەیەكی نەوت‌و وێستگەیەكی كارەبا، پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی‌و گروپی نەخۆشخانە‌و كۆگاكانی دەرمان‌و بریكاری چەند جۆرێك ئامێری كارەبایی‌و ئەلیكترۆنی‌و چەند پرۆژەیەكی تر.    راپۆرتی پەیوەندیدار 

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی یەكەم/   (لە كۆی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی  ١٠ یاریدەدەریان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن، ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون، لە كۆی  ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون لە كۆی ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون، ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە، لە راپۆرتەكەدا ئەوەشكراوەتە روو (ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە). زۆرینەی ئەو راگرو  سەرۆك بەش و یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆیانەی بەدەر لە یاسا دانراون لە سەردەمی وەزیری پێشوی خوێندنی باڵادا بووە.    هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١ پێشەكی:    زانكۆ و كەرتی خوێندنی باڵا وەك كۆڵەگەیەكی گرنگیی حكومڕانی دروست لە بڵاوكردنەوەی بیری نوێگەری و داهێنانی زانستی و پێگەیاندنی تاكی سەركردە لە هەر وڵاتێكدا ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت، واتە زانكۆ كاریگەریی ڕاستەوخۆی لە دروستكردن وهاتنە ئارای بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە. بە واتایەكی تر زانكۆ كاریگەریی ڕاستەخۆی لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگە هەیە لە ڕێگەی كادیرەكانی و بەهەمان شێوەش لەسەر حكومەت و ناوەندەكانی تری بڕیاردان و لەسەر یاساكانیش.    لە هەرێمی كوردستانی عێراق كێشەكانی خوێندنی باڵا تا ڕادەیەكی زۆر قووڵ بوونەتەوە، وەك كێشەی پەیكەری كارگێڕی و بیرۆكراسیەت و بودجە و سەربەخۆییی بڕیاردان و دەستتێوەردانە دەرەكییەكان كە بوونەتە لەمپەڕ لە بەردەم گەشەكردنی زانكۆكان و كەمبوونەوەی ڕۆڵی زانكۆكان لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا. هەر بە هۆی ئەمانەوە زانكۆكانی هەرێم بوونەتە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ سیاسی و دەستێوەردانەكان دەرەكییەكان.    "شاراوە نییە لە پڕۆسەی بەڕێوەبردنی زانكۆكان لە لایەن هەر دوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم دەستێوەردانی تێدا دەكرێت" بە تایبەتی لە ڕێگەی دانانی سەركردە كارگێڕییەكان لە زانكۆكان، كە زۆر جار بە دەر لە یاساكان ئەنجام دراوە. هەر بە هۆی پێشێلكردنی یاساكانی خوێندنی باڵاوە لە ئاستی جیاواز و بواری جیاوازدا, كەمترین بەشداری بە پێكهاتەكانی ناو زانكۆ كراوە لە توێژی مامۆستایان و قوتابییان/خوێندكاران, كە دوو پێكهاتەی سەرەكیی سێكتەرەن و خودی زانكۆش لە ئەنجامدانی دیبەتی سیاسیی ئازاد و ڕەخنەگرتن و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی ڕۆڵی لاواز بووە.    ڕێكخراوی چاوی زانكۆ بە گرنگی زانی هەڵسەنگاندنێكی ڕەخنەگرانە و بابەتییانە بۆ ڕەوشی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستاندا بكات و ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان لە نێو پەیكەری كارگێڕیی ناوەندە گەورەكانی مەعریفی و زانستی دیاری بكات، ئەوەش بە مەبەستی: -    هۆشیاركردنەوەی ڕای گشتی و خودی كادیرانی ئەم ناوەندە مەعریفییانە و ئاماژەدان بەو كاریگەرییە نەخوازراوەكانی ئەم دیاردەیە لەسەر دواكەوتنی كۆمەڵگە و حكومڕانیی دروست بەجێی هێشتووە. -    پێدانی ڕاسپاردە و ڕێگە چارەسەر بە كەسانی بڕیاردەر بە ئامانجی باشتركردنی ئەم سێكتەرە گرنگە. دەربارەی پڕۆژە  پوختەی پڕۆگرام:    هەڵسەنگاندنی ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی و كێشە و گرفتەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی پێشكەش كردنی ڕاپۆرتێكی تایبەت و شرۆڤەكاری و ئەنجامدانی دیداری زانكۆكان بەئامادەبوونی  بەرپرسە باڵاكان و ئەندامانی پەرلەمان و سەركردە كارگێریەكانی ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و  دەزگاكانی ڕاگەیاندن  و مامۆستا و قوتابیان/خوێندكارانی زانكۆ .  ئامانجی پرۆگرام:  چەسپاندنی سەروەری یاسا و قوڵكردنەوەی بنەماكانی دیموكراسی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان .  دیدگای پرۆگرام:    ستراتیژ و پلانی پڕۆگرام تاوەكو ناوەراستی ٢٠٢٢ دیاریكراوە بەرامبەر سێكتەری خوێندنی باڵا كە خۆی دەبینیتەوە لە چاودێری و هەڵسەنگاندنی رەوشی خوێندنی باڵا لەرووی یاسایی و زانستی و كواڵیتیەوە و بابەتەكانی بەشداری و چەسپاندنی بنەمەكانی دیموكراسی لەڕێگای بڵاكردنەوەی میدیایی و پێشاندانی راستیەكان و هاندانی زیاتری دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتی و سەرەوەری كردنی یاسا .  لە كۆتاییدا وەك دامەزراوەێكی كۆمەڵگای مەدەنی – سەربەخۆ  دەتوانین ڕۆڵێكی گرینگ ببینین لە چاودێریكردنی سیستەمی حكومرانی  و پڕۆسەكانی بڕیاردان بۆئەوەی  فشاری كاربەجێگەیاندن و كاراكردنی سیستەم بخەینە سەر دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا. ئەمەش دەبێتە میكانیزمیكی زۆر باش بۆ سەروەریكردنی یاسا .  پوختەی ڕاپۆرت: ڕاپۆرتەكە  وەك شیكاریەكی چاودێری خۆی نیشاندەدەات كە  تێیدا تیشك خراوەتە سەر چەند تەوەرێكی گرینگ دەرباری ڕەوشی چێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان.  ڕاپۆرتەكە 1.     كێشەكانی خوێندنی باڵا و ئاستی جێبەجێكردنی یاساكانی پەیوەندیدار بە خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان دەخاتە ڕوو.  2.    هۆكاری كێشەكان و چارەسەرییان دیاری دەكات لە ڕێگای ڕاسپاردەوە پێشكەشی لایەنی پەیوەندیداری دەكات.  لە ڕووی ستڕاكچەرەوە راپۆرتەكە لەم ڕووانەوە كێشە و پێشێلكارییەكان دەخاتە ڕوو:  1.    لە ڕووی كارگێری ( دانانی سەكردە كارگێریەكانی زانكۆكان).  2.    كواڵیتی ( دڵنیاییی جۆری، ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكان و بۆلۆنیا پڕۆسێس ). 3.    كاروباری قوتابییان/خوێندكاران (بابەتی بەشداری ) ( سیستەمی نوێی پێشنیاركراو ). 4.    بابەتەكانی تر بەشی یەكەم: یەكەم كەرتی خوێندنی باڵا و یاساكانی  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە دوای یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٠٦ دامەزراوە، بە یاسای ژمارەی (١٠) ساڵی (٢٠٠٨) كارەكانی  ڕێكخراوە، واتا لە پێش یەكگرتنەوەی دوو ئیدارەكە  لە سەرەتادا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە حكومەتی هەرێم – ئیداری سلێمانی لە سەردەمی كابینەی د. بەرهەم سالح دروست كراوە. لە ئیدارەی هەولێر وەزارەت نەبوو, بەڵام لە ڕێگەی بۆردێكی باڵا بە سەرۆكایەتیی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران سەرپەرشتی زانكۆكان دەكرا. دوای گەشەكردنی بەردەوام و دامەزراندنی چەندان زانكۆی نوێی حكومی و ئەهلی و فراوانبوونی كەرتی خوێندنی باڵا، چەندان یاسا لەم پێناوەدا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون.  ▪    پێش دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا پێش دروستبوونی وەزارەت سێ ( ٣) یاسا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون بۆ ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كەرتی خوێندنی باڵا لە هەرێـمی كوردستاندا .  1.    یاسای ژمارە (٣٤)ی ساڵی (٢٠٠٤)ی یاسای وەزارەتی فێركردنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی بۆ هەرێمی كوردستان.  2.    یاسای ژمارە (١١)ی ساڵی (١٩٩٧)ی یاسای هەمواركردنی یەكەمی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣) 3.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣)ی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی. ▪    دوای دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا   ٥ یاسا و هەمواری یاسا هەن بۆ ڕێكخستنەوەی سێكتەری خوێندنی باڵا ( كەرتی گشتی و تایبەت )  1.    یاسای ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا. 2.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی٢٠١٢ یاسای بەخشینی ناسناوی زانستی و بەرزكردنەوەی زانستی بۆ هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا, كە لە دەرەوەی دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا خزمەت دەكەن لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 3.    یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای زانكۆ تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان ـ عێراق. 4.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای جێبەجێكردنی یاسای ڕاژەی زانكۆی فیدڕاڵی ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 5.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی. لەگەڵ هەبوونی  یاسای زۆر و چەندان ڕێنمایی و بریار بۆ رێكخستنی ئەم كەرتە دەرچووێندراون.  بەشی یەكەم: دووەم هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێكردن بۆ ماددەكانی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق، یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨:  یاسای ژمارە (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ بە یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستان ناسراوە, كە پێكهاتەی ڕێكخراوەییی وەزارەتی لەسەر دارێژراوە، یاساكە لە ٩ بەش و ٥٦ ماددەی یاسایی پێكهاتووە، یاساكە یەك جار لە ساڵی ٢٠١٤ لە ماددەی حەوتەم هەمواری یەكەمی بۆ كراوە, دوای ئەوە هیچ هەموار و گۆڕانكارییەكی بەسەردانەهاتووە. یاساكە لەم بەشانە پێكهاتووە :  بەشی یەكەم: پێناسەكان، بەشی دووەم : ئامانج و ئەركەكان، بەشی سێیەم: پێكهاتە و دەسەڵاتەكان، بەشی چوارەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵا، بەشی پێنجەم: زانكۆكان، بەشی شەشەم: ئەنجومەنی باڵای كوردستان بۆ پسپۆڕایەتییەكانی پزیشكی، بەشی حەوتەم: دەستەی كوردستانی بۆ خوێندنی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی، بەشی هەشتەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵای ناحكومی، بەشی نۆیەم: حكومە گشتییەكان.  لەم ڕاپۆرتە زیاتر سەرنج خراوەتە سەر بەشی پێنجەم, كە تایبەتە بە زانكۆكان و لە ١٨ ماددە پێكهاتووە (ماددەی هەشتەم تاوەكو ماددەی بیست و پێنجەم): سەرنج لەسەر ماددەكان: مادەی نۆیەم: باس لە دانانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەسەر پێشنیازی وەزیری خوێندنی باڵا بۆ ماوەی چوار ساڵ دادەنرێ و قابیلی درێژكردنەوەی هەیە بۆ یەك جار و بە پلەی تایبەت دادەنرێ و بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:-  یەكەم : بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ  دووەم: بەلایەنی كەم ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ.  سێیەم: خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ. چوارەم: خاوەن توانا و شیاوی كارگێڕیی و شارەزایی و دەستپاكی و ئەمانەتی زانستی بێ لە كاركردندا. سەرپێچیەكانی ئەم ماددەیە  زیاتر بریتن لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ "هەندێك سەرۆكی زانكۆ بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵ بەوەكالەت بوون".      مانەوەی سەرۆكی زانكۆكان بۆ ماوەی زیاتر لە دوو خول واتا بۆ ماوەی زیاتر لە ٨ ساڵ .     كەمترین گرنگیی بە برگەی چوارەمی ماددەكە دەدرێ, كە خاڵیكی گرنگە بۆ كەسە كارگێڕییەكان لە هەڵبژاردنی كەسێكی تەكنۆكراتیی خاوەن ئەزموون. مادەی یازدەم: باس لە دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ سێ یاریدەدەری دەبێ بۆ هەریەك لە كاروباری كارگێڕی و دارایی، كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا و كاروباری قوتابیان/خوێندكاران و لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دوای پاڵاوتنیان لە لایەن سەرۆكی زانكۆوە بە پلەی بەڕێوبەری گشتی دادەمەزرێن بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:  یەكەم: بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ. دووەم: بە لایەنی كەم زانستی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر هەبێ.  سێیەم: بە لایەنی كەم خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ.  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەتە بۆ ماوەێكی درێژ.      زۆرجار دوو پۆست لە لایەن یەك كەسەوە بەڕێوە دەبرێ.     دانانی كەسانێك بە پلەی زانستیی مامۆستا. لە ماددە قانوونییەكە بە هیچ شێوەیەك باس لە ماوەی مانەوەی پۆستەكان نەكراوە, كە بۆ ماوەی چەند خولە و ئەرك و تایبەتمەندییە كارگێریەكانیشیان دیار نەكراوە.  ماددەی دوازدەیەم: ئەنجومەنی زانكۆ برگەی چوارەم: كە باس لە دانانی نوێنەری مامۆستایان (دەستەی وانەبێژان) دەكات وەك ئەندام لە ئەنجومەنی زانكۆ لە  ڕێگەی هەڵبژاردنەوە, كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ.      باس لە میكانیزمی هەڵبژاردنەكە و چۆنیەتیی هەڵبژاردنەكە كەسەكە نەكراوە.     زۆرێك لە مامۆستایانی زانكۆ ئاگاداری هەڵبژدارنی نوێنەریەكەیان نین یاخود نایناسن و نازانن كێ نوێنەرانە, چونكە بە شیوەیەكی مەركەزی دانراوە.     هەندێك جار نوێنەری مامۆستایان دانراوە ناسناوی زانستی مامۆستای یاریدەدەر بووە.     نوێنەری مامۆستایان بەشدارییەكی لاوەكی و كەمیان پێدەكرێ و زۆر جار ناتوانن داكۆكیی لە مافی مامۆستایان بكەن.   برگەی حەوتەم: كە باس لە دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات وەك ئەندامی ئەنجومەنی زانكۆ لەو كاروبارانەی پەیوەندیی بە خۆیانەوە هەیە .      میكانیزمی دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران باس نەكراوە.      نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە شێوەیەكی مەركەزی لە لایەن  كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستانی سەر بە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بۆ زانكۆكانی ژێر هەژموونی ئەم حزبە دادەنێرێ, لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە. زانكۆكانی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆكیش لە لایەن یەكێتیی قوتابییانی كوردستانی سەر بە پارتیی دیموكراتیی كوردستانەوە دادەنرێن,  كە ئەوان زیاتر نوێنەرایەتیی ڕێكخراوەكانی خۆیان دەكەن بە بەراورد بەوەی نوێنەرایەتیی كۆی قوتابییان/ خوێندكاران بكەن لەناو زانكۆكانی خۆیاندا.   مادەی چواردەیەم: ڕاگری كۆلێژەكان  بڕگەی یەكەم: تایبەتە بە ڕاگری كۆلێژەكان و مەرجەكانی دانانیان لەم پۆستەدا، بە جۆرێك یاساكە پێویستیی كردووە (ڕاگری كۆلێژ خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا بێ و بە لایەنی كەم هەڵگری ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ وخزمەتی زانكۆیی لە ١٠ ساڵ كەمتر نەبێ)، لەسەر پێشنیاری سەرۆكی زانكۆ دادەمەزرێ  بۆ ماوەی یەك خول (٤ ساڵ).  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە وەك لە داتاكانیش بەردەستە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ.     مانەوەی ڕاگر بۆ ماوەی زیاتر لە یەك خول.     دانانی كەسێك كە پلەی زانستی لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر نزمترە.یاخود خزمەتی زانكۆیی لە (١٠) ساڵ كەمترە .  برگەی سێیەم: دانانی یاریدەدەری ڕاگر بۆ كاروباری كارگێری و قوتابییان/خوێندكاران كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ و بە بریاری سەرۆكی دەستە و لەسەر پێشنیازی ڕاگر, بەڵام هەندێك جار دەبینن كەسانێك دادەنرێن, كە پلەی زانستیان مامۆستای یاریدەدەرە وەك لە داتاكاندا هەیە. ماددەی شازدەیەم: ئەنجومەنی كۆلێژ لە برگەی چوارەم و برگەی شەشەم: كە باس لە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات بە هەمان شێوەی ئەنجومەنی زانكۆیە, كە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە دەر لە یاساكان بەشدارییەكی لاوەكییان پێ دەكرێ، هەندێك مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران ئاگاداری هەڵبژاردنی نوێنەرەكانیان نین و "تەنانەت زۆرینە نازانن نوێنەرەكانیان كێن ". ماددەی هەژدەم : سەرۆكی بەش یان لق و كردنەوەی بەش لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن.  بڕگەی یەكەم: سەرۆكی بەش بە بڕیاری سەرۆكی زانكۆ لەسەر پێشنیازی ڕاگری كۆلێژ دادەمەزرێ, بە جۆریك بە لایەنی كەم هەڵگری پلەی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ. برگەی دووەم: بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ.      بە پێی داتاكان زۆرترین پێشێلكاری لە ماددەی هەژدەیەمدا كراوە لە دانانی سەرۆكی بەش، ئەویش بە دانانی كەسانێك كە خاوەنی پسپۆڕی نین و پلەی زانستییان پڕۆفیسۆر یان پرۆفیسۆری یاریدەدەر نییە.     هەر بە پێی داتاكان زۆرێك لە بەشەكان بەبێ هەبوونی ستافی تەواو و هەبوونی پسپۆڕ تێیاندا كراونەتەوە.  ماددەكانی ٢٠  تاوەكو ٢٤ : كە باس لە پێدانی پلەی زانستی دەكات بۆ پلەكانی وەك (مامۆستای یاریدەدەر، مامۆستا ، پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، پرۆفیسۆر).  -    پسۆرانی بواری خوێندنی باڵا جگە لە مەرجی بڵاوكردنەوەی توێژینەوەی زانستی, دانانی مەرجی ماوە (ساڵەكان) بە شتێكی باش نابینن. بۆ نموونە بۆ بوون بە پڕۆفیسۆر باس كراوە دەبێت ٦ ساڵ تێپەربووبێ بەسەر پرۆفسیۆری یاریدەدەرییەكەی و لە ٦ توێژینەوە بەشداربووبێ و بە لایەنی كەم ٣ توێژینەوەی ئەسڵی بن و یەكێكیانی بەتەنیا ئەنجام دابێ. ئاستی جێبەجێكردنی یاسا  بەركارەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان  لەسەر ئاستی زانكۆكانی هەرچوار پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەڵەبجە – كەرتی گشتی (حكومی):  １.    ماددەی نۆیەم : دانانی سەرۆكی زانكۆ.   ２.    ماددەی یازدەیەم : دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ. ３.     ماددەی چواردەیەم : دانانی راگری كۆلێژ و یاریدەدەری راگر بۆ كاروباری قوتابییان. ４.    ماددەی هەژدەهەم : سەرۆكی بەش یان لقی زانستی.     گشت داتاكان لە ماڵپەری زانكۆكان وەرگیراون، جگە لە زانكۆی سەلاحەددین كە لە ڕێگای رێبەری ساڵانە درەچووان وەرگیراوە .      هەندێك پۆست هەڵگر نازناوی زانستییان گۆرنكاری بەسەردەهاتووە بەڵام لەناو ماڵپەرەكان ئاماژەی بۆنەكراوە.      ئەوە داتایانەی وەرگیراوەكان بۆماوەی نێوان مانگی ٩ی ٢٠٢٠ بۆ  مانگی ٩ی ٢٠٢١ بووە. گۆڕانكاریەكانی دواتر لە پۆستهەڵگرە كارگێریەكان لەم ڕاپۆرتە جێگایی بۆ نەكراوەتەوە، بەڵكو لە ڕاپۆرتی داهاتوو ئاماژەی پێ دەكرێت .      پیشاندانی داتای ناو زانكۆكان و ڕێزبەندی كردنی زانكۆكان بەپێ پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان و ئینجا زانكۆی شارەكانیتر بووە .   ئەنجام :  أ) ماڵپەڕی زانكۆكان وەك سەرچاوەی داتا و زانیاری  1.    لە هەرێمی كوردستان لە كۆی ١٥ زانكۆی حكومی، ماڵپەڕەكانیان بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوە و دەتوانرێت تا ڕادەیەك وەك سەرچاوی دەستكەوتنی زانیاری پشتیان پێ ببەسترێت.  2.    داتای ناو ماڵپەڕی زۆربەی زانكۆ حكومییەكان بە شێوەیەكی ئاڵۆز و تێكەڵ خراونەتە ڕوو و بۆ گەیشتن بە زانیارییەكان پێویستیان بە وردبینی و لێهاتوویی هەیە. بەشێك لە ماڵپەڕەكان چەندان ساڵە ئەپدەیت(نوێ) نەكراونەتەوە و هەندێك جار لەناو هەمان ماڵپەڕ لە بەشی زمانی كوردی جۆرێك زانیاری دراوە لە بەشی زمانی ئینگلیزی جۆرە زانیارییەكی تر خراوەتە ڕوو. 3.    لەناو هەموو زانكۆ حكومییەكان، تەنیا زانكۆی سەڵاحەددین ڕێبەری دەرچوونی بۆ ساڵی ٢٠١٩_٢٠٢٠ بە شێوەی ئەلیكترۆنی بڵاوكردووەتەوە.  4.    ماڵپەڕی زانكۆكانی (كۆیە، سۆران، چەرمۆ، كوردستان-هەولێر، پۆلیتەكنیكی دهۆك) بە بەراورد بە زانكۆكانی تر زۆرترین زانیارییان دەربارەی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكانیان داوە.  5.    لە ماڵپەری زانكۆكان كەمترین زانیاری دەربارەی یاریدەدەری ڕاگرەكان خراوەتە ڕوو. ب) سەرپێچیی یاسایی لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان 6.    لە كۆی گشتیی ١٥ سەرۆكی زانكۆ، گشت سەرۆك زانكۆكان مەرجە یاسایەكانیان تێدا بەدی دەكرێت، بەڵام یەك سەرۆكی زانكۆ بەوەكالەتە.  7.    لە كۆی گشتیی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان بۆ كاروبارە جیاوازەكان؛ a.     ١٠ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن. b.     ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون. 8.    لە كۆی گشتیی ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون.  9.    لە كۆی گشتیی داتای بەردەست ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون. ج) هۆكارەكانی جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە:  لە بەشی یەكەم : سێیەم / هۆكارەكان خراونەتە روو.  بەشی یەكەم : سێیەم  هۆكاری جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە .    لە چاوپێكەوتنەكاندا، مامۆستایان و پسپۆڕانی بەشداربوو لەو توێژینەوەیە، هۆكارەكانی سەرپێچیكردنی یاسا لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان بۆ چەندان هۆكار دەگەڕێننەوە، لە سەروویانەوە: یەكەم: خودی یاساكە     خاوەنی پۆستەكان لە بەشێك لە زانكۆ تازەكان پێیان وایە هەبوونی پێشێلكارییە زۆرەكان بۆ خودی یاساكان دەگڕێتەوە بەوەی یاساكان كۆنن و لەگەڵ واقیعی ئێستای زانكۆكاندا ناگونجێن و كەموكووڕی لە مەرجەكانی پڕكردنەوەی پۆستەكان و ستافی ئەكادیمیی بەشەكاندا هەیە, بۆیەش یاساكە وەك خۆی جێبەجێ ناكرێ. هەندێكیان "داوای هەمواری یاساكە یاخود داڕشتنی یاسایەكی نوێ دەكەن ", لەبەر ئەوەی سیستەمی خوێندنی باڵا لەسەر شێوازی وڵاتە دواكەوتووەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە كۆمۆنیستییە ڕۆژهەڵاتییەكان بنیات نراوە. پەیكەر و جۆری بەڕێوەبردنی دەزگەكان هەڕەمیین و دەسەڵاتی بڕیاردان لە چەقی لوتكەییدا كۆ بووەتەوە و بە پڕۆسەیەكی بیرۆكراسیی كوشندەدا بەرەو خوارەوە شۆڕ بووەتەوە بەبێ ئەوەی مامۆستایان و كارمەندان و قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵیان لە داڕشتنی ستراتیژ و پلاندانان و پڕۆسەی بریارداندا هەبێت و هەروەها بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە فشار و چاودێرییەكی دیموكراسییانە لە خوارەوە بەرەو سەرەوە لە ئارادا بێ, بۆیە لێرە و لەوێ دەبینین ئاستی جێبەجێنەكردنی یاساكان لەناو ناوەندە مەعریفییەكاندا لە لووتكەدایە.  دووەم: دەستتێوەردانی دەرەكی  و قۆرخكردنی بڕیاری دامەزراندن لەلایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە .    حیزب ڕۆڵی لە دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستاندا هەیە، بە بۆچوونی بەشێك لە بەشداربووانی ناو دانیشتن و گفتوگۆكان "بۆ نموونە لە دانانی سەرۆكی بەش بە پێی یاسای ژمارە ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ سەرۆكی بەش بە لایەنی كەم پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ, كەچی دەبینرێ بەشێكی زۆر لە سەرۆك بەشەكان ناسناوی زانستییان مامۆستا یان مامۆستای یاریدەدەرە و كراونەتە سەرۆكی بەش لە كاتێكدا چەندان پڕۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر هەن, بەڵام " بە هۆی حیزب و پشك پشكێنە و مەحسوبیەت و مەنسووبیەتەوە دانەنراون و پەراوێز خراون". بەشێكی دیكە لە پێشێلكارییەكان, كە لە ڕووكەشدا (بە پێشێلكاریی یاسایی دانانرێن)، ئەویش ئەوەیە كەسی خاوەن پۆست زۆربەی مەرجە یاساییەكانی تێدا بەدی دەكرێ, بەڵام لە بنەڕەتدا پێشێلكاری و دەستتێوردانی تەواوە و پێشێلكردنی ماف و ئازادی ئەوانی ترە " لە لایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە بەتایبەت لە دانانی بەشێك لە سەرۆكی زانكۆ و یاریدەدەرەكانی و ڕاگری كۆلێژەكان دەبینرێ بەوەی لە بارەگەی حیزبەكانەوە و بە نووسراوی حیزبی ناوی كاندیدەكانیان بەرز دەكەنەوە, واتە لەسەر بنچینەی ئینتیمای حیزبی و كەسی پۆستیان پێ دەدرێت و هیچ بایەخێك بۆ لێهاتوویی و شارەزایی كاندیدەكانی تر دانانرێ لە كاتێكدا وەزارەتی خوێندنی باڵا باس لە پڕكردنەوەی ئەو پۆستانە دەكات لە ڕێگەی چاوپێكەوتن و پێشكەشكردنی سیڤی". سێیەم: كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژ و بەش بەبێ بوونی توێژینەوە و پێویستیی ناوچەكە و هەبوونی ستافی ئەكادیمی تەواو  كەمیی مامۆستایانی شایستە, كە مەرجەكانیان تێدا بەدی بكرێ .بە پێی یاسای ژمارەی ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن. بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ. كەچی دەبینین هەندێك لە بەشەكان ستافی ئەكادیمی پێویستیان نییە و كراویشنەتەوە. ئەمەش كێشەی بۆ دوو بڕگەی یاساكە دروست كردووە لە دانانی سەرۆكی بەش و كردنەوەی بەش بەبێ هەبوونی ستافی ئەكادیمی و پسپۆڕیی پێویست. ئەو پاساوە لە زانكۆیە بچووك و نوێیەكاندا راستە، بەڵام لە زانكۆ گەورەكانی وەك دهۆك و سلێمانی و سەڵاحەدین پاساوێكی لە جێی خۆیدا نییە, چونكە لە زۆربەی كۆلیژ و بەشەكانیاندا خاوەنی ستافی ئەكادیمی و دەستەی وانەبێژانی پێشكەوتوون, كە هەڵگری  ناسناوی زانستیی پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاردەدەرن. واتە مەرجەكانی پۆستی سەركردە كارگێڕیەكانیان تێدایە. چوارەم: نەبوونی هاوسەنگی لە ئیمتیازات و ئەرك و مافەكان لەنێوان خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان     بەشێك لە شارەزایانی خوێندنی باڵا هۆكارەكەی بۆ (ئیمتیاز و ئیلتیزام) دەگەڕێننەوە بەوەی بەشێك لە پۆستەكان هیچ ئیمتیازاتێكی نییە, بۆیە خاوەن ناسناوە زانستییەكانی وەك (پڕۆفیسۆر و پڕۆفیسۆری یاریدەدەر) ئامادە نین ئەم پۆستانە وەربگرن و ‌هیچ یاسایەك نییە ناچاریان بكات بۆ وەرگرتنی پۆستەكان, لەبەر ئەوە پۆستەكان بە كەسانی دیكە پڕ دەكرێنەوە, كە مەرجی یاساییان تێدا بەدی ناكرێ. پێنجەم: ناشارەزایی و بێ هەڵویستی  "بەشێك لە سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆكان كەمتر شارەزای یاساكانی خوێندنی باڵان بە تایبەت لە دانانی پۆستەكانی خوارەوەی خۆیان, بۆیە لە دانان و پڕكردنەوەی پۆستەكان تووشی هەڵە دە بن.یاخود  بە هۆی بێدەنگیی هەندێك مامۆستای لێهاتوو و خاوەن بڕوانامەی بەرزی شیاو بەوەی شەڕی بەدەستهێنانی مافەكانی خۆیان ناكەن و  دژی پێشێلكارییەكان هەنگاوی جددی و ڕێكاری یاسایی ناگرنە بەر".  شەشەم: ڕۆڵی ناكارای وەزارەتی خوێندنی باڵا     نەبوونی ڕۆڵی وەزارەت و چاودێریی وەزارەت لەسەر خودی دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو دەزگەكانی خوێندنی باڵا بە تایبەت لە پۆستەكانی خوار سەرۆكی زانكۆوە, هەندێك جاریش بە هۆی ڕێنماییە دژبەیەكەكان ڕۆڵی ون دەبێ. بەشی یەكەم : چوارەم چارەسەر و ڕاسپاردەكان  １.    هەمواركردنەوە یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراق).     جێبەجێكردنی دیموكراسیی لۆكاڵی لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و سەربەخۆكردنی زانكۆكان (هەڵبژاردنی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان لە خوارەوە بۆ سەرەوە لەگەڵ هەبوونی مەرجە یاساییەكان بۆ هەر پۆستێك، پڕۆسەی چاودێری و هەڵسەنگاندنی بەردەوام لە خوارەوە بۆ سەرەوە) لەگەڵ هەبوونی چاودێری و هەڵسەنگاندنی خودی وەزارەت لەسەر گشت زانكۆكان.      دووبارە پێناسەكردنەوەی بەرپرسیاریەتییەكان و دانانی مەرجی نوێ و ماوەی بەرپرسیارییەتی و ئەرك و مافەكان.      هەڵبژاردنی كەسانی تەكنۆكرات و خاوەن شارەزایی بۆ پۆستە كارگێرییەكان و جێبەجێكردنی پلەبەندی لە وەرگرتنی پۆستەكان واتە (كەسێك نەبێت بە ڕاگر ئەگەر پێشتر سەرۆك بەش نەبووبێ, یاخود سەرۆكی زانكۆ ئەگەر پێشتر ڕاگر نەبووبێ و ...هتد).      هاوسەنگی و دادپەروەری لە ئیمتیازاتی خاوەن پۆستەكان باڵاكان و خاوەن پۆستەكانی تر, بەمەش پێشبركێی نازانستی بۆ وەرگرتنی ئەم پۆستانە لە لایەن كەسانی ناشایستەوە دروست نابێ, بەڵكوو پۆستەكان زیاتر بۆ خزمەتكردنی پڕۆسەی خوێندن و گەشەپێدانی لایەنی زانستی و بەرزكردنەوەی كواڵیتی دەبێ, نەك وەك ئیمتیاز سەیر بكرێ. واتە پێویست ناكا سەرۆكی زانكۆ و ڕاگرەكان پلەی تایبەتیان پێ بدرێ، بەڵكوو پۆستەكان تەكلیفی بن و بۆ ماوەی چوار ساڵ و دواتر خاوەن پۆستەكە بگەڕێتەوە سەر كار و پیشەی جارانی. ２.    سنوورداركردنی ڕۆڵی حزب و كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و هاندانی زیاتری زانكۆكان بۆ جێبەجێكردنی یاساكان لە ڕێگەی دڵنیاییی جۆری و ڕیزبەندی نشتیمانیی زانكۆكان (لەم ڕاپۆرتەدا پێشنیاز كراوە چۆن لە ڕێگەی ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكانەوە دەتوانین ئەمە بكەین).  ３.    بەستنەوەی زیاتری زانكۆكان  بە وەزارەت و وەزارەت زیاتر چاودێریی زانكۆكان بكات, تاوەكوو بەدواداچوون هەبێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە و لە حاڵەتی هەبوونی سەرپێچی ئەوە دەستنیشان بكرێ بەرپرسی یەكەم لە سەرپێچییەكان كێیە، بۆیە لە كاتی دانانی هەرپۆستێكی كارگێڕیدا پێویستە وەزارەت ڕەزامەندی لەسەر بدات. ４.     دروستكردنی داتا بەیسێكی تایبەت لە لایەن وەزارەتەوە بۆ ئەوەی زانیاریی هەموو ئەو كەسانەی تێدا تۆمار كرابێ كە لە پۆستە كارگێڕییەكانن، بە هۆی ئەم داتا بەیسەوە بۆمان دەردەكەوێ ئایا ئەو كەسانە مەرجە یاساییەكانیان تێدایە یان نا؟ ڕێكەوتی دەست بەكاربوونیان لە پۆستەكان و كۆتایی هاتنی ماوەی مانەوەیان لە پۆستەكان دیار بێ...هتد, ئەمە وا دەكا زۆر بەئاسانی بەدواداچوون بۆ پۆستە كارگێڕییەكان بكرێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە (هەر چەندە لە ڕیزبەندی نیشتمانی _نور_ زۆر داتای خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان هەیە, بەڵام دەكرێ ئەو داتایانە بكرێنە داتا بەیسێكی تایبەت و بەرەوپێش ببردرێ). ５.    هەبوونی دەزگایەكی بەهێزی چاودێری لە لایەن خودی حكومەت و لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و ڕاگەیاندنەكان  بە مەبەستی بەدوادەچوونی كەیسەكان و زیاتر بە‌هێزكردنی سەروەریی یاسا.   بەشی دووەم ریفۆڕمی خوێندنی باڵا لە بەرزكردنەوەی كواڵیتی  پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری پێناسەی دڵنیاییی جۆری لە خوێندنی باڵا    پەرەپێدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە ناو زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكانی هەرێمی كوردستان یەكێكە لە ستراتیژییە گرنگەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، ئەم پڕۆسەیە بە دیاردەیەكی نوێ لەناو ئەزموونی ئەمرۆی خوێندنی باڵا لە هەرێم و سەرتاپای عێراق دادەنرێ و جێبەجێكردنیشی نرخ بەو ئاستە بەرزە دەدات و هاووڵاتییی ناو كۆمەڵگە لە ئاستی خوێندن و فێربوون و بەهای بڕوانامەكانی زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكان دڵنیا دەكاتەوە.    پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری بریتییە لە چەند چالاكییەكی بەردەوام لە (ڕاپۆرت نووسین، پێداچوونەوە و بەدواداچوون و چاودێریكردن و فایل هەڵگرتن و بڕیاردان و لێكۆڵینەوە لە ناوەڕۆكی وانەكان و جۆری گوتنەوەیان) بۆ ئەوەی پرۆسەی خوێندن لەگەڵ ئامانجەكانی بگونجێ. بە گشتی كاركردن لەسەر دڵنیاییی جۆری خاڵە لاواز و بەهێزەكانی ناو دەزگاكانی خوێندن نیشان دەدات، كە دواتر دەتوانرێت لەسەر ئەو بنەمایە ئاستی دابرێژرێ. پێناسەی بەڕێوەبەرایەتیی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین    بەڕێوەبەرایەتی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین سەرپەرشتی جێبەجێكردنی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگە حكومی و تایبەتییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات. ئەو پڕۆسەیەش لەبەر ڕۆشناییی چوار پڕۆگرامی سەرەكی بەڕێوە دەچێ, كە بریتین لە: دڵنیاییی جۆری، زانستخوازیی بەردەوام، پەرەپێدانی پرۆگرامەكان و متمانە بەخشین، بۆیە لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامانەوە پرۆسەی دڵنیاییی جۆری هەوڵ دەدات ئاستی ئەكادیمی و زانستیی مامۆستایانی زانكۆ و پەیمانگە بەرەو پێش ببا، لە هەمان كاتدا پڕۆسەی خوێندن لە دامەزراوە جیاجیاكانی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان پێش بخا. بنەما و پێكهاتەكانی دڵنیای جۆری لەناو سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان ئەم پڕۆسەیە چەند بەرنامەیەك لە خۆ دەگرێت لەوانە: 1. دڵنیاییی جۆری خوێندن 2. زانستخوازیی بەردەوام 3. هەگبەی مامۆستا 4. هەڵسەنگاندنی هەگبەی مامۆستا 5. فیدباكی قوتابی/خوێندكار 6. پەرەپێدانی پڕۆگرامەكان 7. مۆڵەتپێدان و متمانەبەخشین    ئەم بەرنامانە بە چەند ڕێنماییەك داڕێژراون, كە لەگەڵ ئەزموونی خوێندنی باڵا لە كوردستاندا بگونجێن و هاوكات هاوتای ستاندەری بەرنامەكانی زانكۆ جیهان بێ. ئەم پڕۆسەیە هەمیشە لە ژێر چاودێریی كەسانی پسپۆڕدا جێبەجێ دەكرێ و ساڵانەش پێداچوونەوەی پێ دەكرێ و بابەتەكانی ناو ئەم بەرنامانە هەمیشە بە پێی پێویست و بە مەبەستی پێشخستن  گۆڕانكاری تێدا دەكرێ.  جێبەجێكردن و ئەنجامدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری خوێندن و ڕاهێنان وەڵامی گشت پرسیارە گرەنگەكان دەداتەوە، لەوانە: 1. دڵنیاكردنی زانكۆكان لە ئاستی كواڵیتیی ئەو بروانامەیەی بە قوتابی/ خوێندكاری دەدەن. 2. دڵنیاكردنەوە لە جۆری خوێندن و گوتنەوەی وانەكان. 3. پشتگیریكردنی قوتابی/ خوێندكار لە كاتی وەرگرتنی كۆرسەكانیان و پاراستنی مافیان. 4. دڵنیاكردنەوەی خوێندكار لەو بروانامەیەی كە پێی دەبەخشرێت. 5. دڵنیاكردنەوەی بازاڕی كار لە ئاستی هونەر و زانستی كادیرانی پیشەیی. گرفتەكانی بەردەم دڵنیایی جۆری:    مەبەست لە دڵنیاییی جۆری بریتییە لەم پێنج خاڵەی لە سەرەوە باس كران, كە قوتابی/ خوێندكار وەك چەقێكی گرنگ دەبینێ و ئامانج لێ دروستكردنی ڕابەر و سەركردەیەكی گرنگە بۆ خاك و نیشتمان. 1.    فیدباكی خوێندكاران:    زۆرێك لە مامۆستایان  ناڕازین لەو فیدباكانەی لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە دەدرێ پێیان وایە لەسەر بنەمایەكی زانستیی دروست نییە و زۆرجار لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە وەك تۆڵەكردنەوە بەكاردێ  لەو مامۆستایانەی (زۆر جدین و پابەندن بە كات و ساتی وانە گوتنەوە و تاقیكردنەوەكان) و وەك پاداشتێك بەكاردێ بۆ ئەو مامۆستایانەی زیاتر هاوكاری قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن بە شێوەیەكی نازانستی و كەمتر جدین, كە ئەمەش كاریگەریی خراپی لەسەر پڕۆسەی خوێندن و شێوازەكانی وانە گوتنەوە و دەروونی مامۆستایان هەیە, یاخود زۆر جار لە ڕێگەی ڕێكخراوە  قوتابی/ خوێندكارییەكانەوە وەك هەڕەشە دژی مامۆستا جدییەكان بەكاردێ.  چارەسەر: -    ڕێكخستنەوەی شێوازی وەرگرتنی فیدباكی قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی كات و داڕشتنەوەی پرسیارەكان. -    ئاگاداركردنەوە و فێركردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە چۆنیەتیی پڕۆسەی هەڵسەنگاندنی دروست بۆ كارەكانی مامۆستاكە, نەك خودی كەسایەتیی مامۆستا. 2.    پەیكەر و پێكهاتەی دەزگەی دڵنیاییی جۆری:    لە هەر ناوەندێكی خوێندنی باڵا بەم جۆرە بەشی دڵنیاییی جۆری دەكرێتەوە: (وەزیر كەسێك بۆ بەپرسی دڵنیایی جۆری وەزارەتەكەی و سەرۆكی زانكۆ بۆ زانكۆكەی و ڕاگر بۆ كۆلێژەكەی و سەرۆكی بەش بۆ بەشەكەی دیاری دەكات). ئەمەش لە ڕووی كارگێرییەوە كێشەیەكی زۆری دروست كردووە بەوەی ئەم كەسانە ناتوانن وەك پێویست چاودێریی پۆستە باڵاكانی ناوەندەكانیان بكەن. چارەسەر: -    دروستكردنی دەزگای دڵنیایبی جۆری, كە لە كەسانی سەربەخۆ و پسپۆڕ لە دەرەوەی پێكهاتەی زانكۆ دروست كرابێ. واتە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆی تەواوی هەبێ بۆ ئەوەی بە ئاسانی بتوانێ چاودێر بێ و لێپرسینەوە و هەڵسانگاندنی دروست بكات بێ ئەوەی بكەوێتە ژێر كاریگەریی دەرەكی. ڕیزبەندیی نیشتمانی بۆ زانكۆكانی كوردستان ڕیزبەندی نیشتمانی زانكۆكان چییه؟     پڕۆژەی ڕیزبەندیی نیشتمانی زانكۆكانی هەرێم لە ساڵی 2015 دەستی پێكرد. ئەركی سەرەكیی ئەم ڕیزبەندییە بریتییە لە ئامادەكردنی لیستی باشترین زانكۆكانی هەرێمی كوردستان. داتاكان لە لایەن حكومەت و زانكۆكانەوە متمانە پێ كراون و سەرچاوەیەكی گرنگن بۆ ‌خەڵك و ئەكادیمی و قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەڵبژاردنی ئەو زانكۆیەی لێی دەخوێنن. ڕیزبەندیی نیشتمانیی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان-عێراق ئامرازێكە بۆ بەراوردكردن لە نێوان زانكۆكانی هەرێمدا, هەروەها بۆ پێوانەكردنی بەیەكگەیشتنی دیدی زانكۆكانی هەرێم لەگەڵ دیدی وەزارەت, دەتوانێ زۆرترین كاریگەری بەسەر لایەنی زانستیی زانكۆكانی هەرێم هەبێ. ئەم سێ خاڵە سەرەكییەی خوارەوە لە لایەن ڕیزبەندیی نیشتمانییەوە هەڵدەسەنگێندرێن:  هەڵسەنگاندنی زانكۆ، هەڵسەنگاندنی ئەكادیمی، هەڵسەنگاندنی ئاستە جیاوازەكانی توێژینەوە ئەوانەی سەرەوە هەڵسەنگاندنی ئەم لایەنانە لە خۆدەگرێ: وانەگوتنەوە، تێڕوانینی نێودەوڵەتی، ناوبانگ، ڕێژەی سەوزایی لە زانكۆ، پانتاییی بەشی ناوخۆیی....هتد.    ئامانجی ڕیزبەندیی نیشتمانی دیاریكردنی ئەو زانكۆیەیە لە هەڵسەنگاندنەكە دەردەچێ، واتە ئەو زانكۆیەی توانیویەتی لایەنی بنەڕەتی مەرجەكانی هەڵسەنگاندنكە بە دەست بێنێ بە پێی ئەو دیدگایەی وەزارەت دایناوە. (بە پێی ماڵپەری وەزارەت). پێوەركان: １.    ستافی ئەكادیمی (دەستەی وانەبێژان ): (١٠٪)  ２.    توێژینەوەی زانستی: (٣٧٪) ３.    چالاكییە نێودەوڵەتییەكان و نیشتیمانییەكان: (١٤٪)  ４.    دڵشادبوون/ ڕازیبوونی خوێندكاران: (٣٪) ５.     دڵنیاییی  جۆری: ( ٢٧٪) ６.    چالاكییە ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتییەكان: (٦٪) ７.    پەرتووكخانە: (٣٪) گرفتەكانی بەردەم ڕیزبەندی نیشتمانی:    ڕیزبەندی نیشتمانی وەك پڕۆسەیەكی باش و دەستكەوتێكی گرنگ بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا هەژمار دەكرێ, بەڵام ئەم پڕۆسەیەش وەك هەر پڕۆسەیەكی تر لە دەستێوردانی دەرەكی و میزاجی كەسی و گرفتی بەردەوامی وەك پۆلێنكردنی زانكۆكان لە ناو گروپەكان و بابەتی كەمپەس و دڵنیاییی جۆری و بابەتی خوماڵینەبوونی پێوەرەكان بە دەر نییە.    ڕیزبەندیی نیشتمانی تا ئێستا نەبووەتە ئامرازێكی فشار و گۆڕانكاری لەنێوان زانكۆكاندا، ڕیزبەندی نیشتمانی دەبێ پاداشت و سزا  تێدا بێ و هاوسەنگ بێ و دەبێ وەزارەت لە ئاستی زانكۆكاندا لێكۆڵینەوە بكات و كەناڵەكانی فشار لە بەرانبەر نزمبوونەوە یان نزمی ئاستی زانكۆكان بەكاربهێنێ، بە تایبەت زانكۆ حكومییەكان, كە لەناو پێكهاتەی وەزارەتن و بەردەوام تەمویلی مسۆگەریان هەبووە  و ئەوانەش پاداشت بكات, كە ئاستی كوالیتیی خۆیا بەرزكردووەتەوە و ڕای گشتی لێ ئاگادار بكرێتەوە. گرفتی پێوەرەكان:  １.    خۆماڵی نەبوونی پێوەركان واتە (لە ژێر ناوی ڕیزبەندنی نیشتیمانییە , كەچی بە پێوەری نێودەڵەتیی هەڵسەنگاندن بۆ زانكۆكان دەكرێ).  ２.    ستافی ئەكادیمی: (لێرەدا زانكۆ گەورە و كۆنەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین, سلێمانی و دهۆك بەرزترین ڕێژەی ستاف و قوتابی/خوێندكار هەیە بە بەراورد بە زانكۆ تازەكانی وەك سۆران, هەڵەبجە, گەرمیان و چەرموو وكۆیە... ‌هتد, لە كاتێكدا خودی وەزارت ڕۆڵی لە دانان و دامەزراندنی ستافی ئەكادیمی و ناردنی قوتابییان/ خوێندكاران هەیە بۆ هەر زانكۆیەك, بۆیە ئەمە بە جۆرێك لە جۆرەكان لەنێوان زانكۆكان نادادی دروست كردووە. ３.    توێژینەوەی زانستی: لێرەدا زیاتر كار لەسەر ڕێژە و چەندایەتیی توێژینەوە كراوە, لە كاتێكدا پێویست بوو كوالیتی و باشیی توێژینەوە بەهەند وەربگیرایە, چونكە ئامانج لە توێژینەوە داهێنان یاخود چارەسەركردنی كێشەیەكی ناو حكومڕانی یان ناو كۆمەڵگەیە, بەڵام لێرەدا زانكۆكان كەوتوونەتە كێبڕكێ لەنێوان خۆیاندا كێ زۆرترین توێژینەوە بڵاو دەكاتەوە و خۆی لە ڕیزبەندیی دەباتە پێشەوە بۆ ئەم مەبەستەش توێژەریان تەنیا بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و كۆكردنەوەی خاڵی زیاتر هێناوە!  ４.    زمانی توێژینەوەكان: لێرەدا ئەوەی لە  توێژینەوەكاندا زۆر تیشكی خراوەتە سەر ئەو توێژینەوانەن بە ئینگلیزی كراون, بەڵام باسی ئەو توێژینەوانە نەكراوە بە كوردی كراون و گرنگییەكی ئەوتۆی  پێ نەدراوە. وەك لە ماددەی دووەمی یاسای ژمارەی (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨: كە باس لە هەوڵی وەزارەت بۆ بەدەستهێنانی  چەند ئامانجێك دەكا, یەكێك لە ئامانجەكان ئەوەیە (ئامانجی دوازدەیەم: كاركردن لە پێناوی كردنی زمانی كوردی بە زمانی فێركردن و خوێندن لە قۆناغەكانی خوێندنی باڵا لە زانستە مرۆییەكاندا و هاندانی وەرگێڕان و دانان و چاپەمەنییە زانستی و ڕۆشنبیری و ئەكادیمییەكان بە زمانی كوردی), هەروەها لە ئامانجی نۆیەمیشدا باس لە پاراستنی كەلەپووری گەلی كوردستان و بەهێزكردنی ئینتیمای نیشتمانی دەكات). ５.    دژبەیەكی  لە نێوان پێوەرەكانی ڕیزبەندیی نیشتمانی وپڕۆسەكانی وەزارەت و واقیع، بۆنموونە یەكێك لە پێوەرەكان ئەوەیە كە  ژمارەی قوتابی/ خوێندكار لەسەر بنچینەی ژمارەی مامۆستا هەژماردەكرێ, واتە ئەگەر ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران لەگەڵ ژمارەی مامۆستایان بە پێی پێوەرەكان نەبێ بە خاڵێكی نەرێنی لەسەر زانكۆ هەژمار دەكرێ, ئەمە لەكاتێكدا وەزارەت خۆی ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەر زانكۆیەك دیاری دەكا.  ６.    بابەتی كەمپەس و پۆل و ڕێژەی سەوزایی و شوێنی وەرزشی, كە خاڵی لەسەرە، ئەگەر وەزارەت پاڵپشتی دارایی زانكۆ حكومییەكانی خۆی نەكا, زانكۆكان چۆن بتوانن ئەم كێشانە چارەسەر بكەن. ڕاسپاردە  و چارەسەرەكان: １.    بەخۆماڵیكردنی پێوەرەكان و نەهێشتنی خاڵە دژبەیەكەكانی ناو پێوەرەكان.  ２.     ڕیزبەندیی نیشتمانی  دەكرێ وەك فشارێك بەكاربێ بۆ كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و جێبەجیكردنی یاساكان و سەروەركردنی یاساكان و بەهێزكردنی بەشداریی مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەكانی بڕیاردان و بەرزكردنەوەی كواڵیتی و زیندوو هێشتنەوەی ناوەندەكانی خوێندن وەك ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیری و زانست و داهێنان .  ئەم دوو خاڵەش زیاتر وەك پێوەری خۆماڵیی واقیعی دەردەكەون, كە ڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر ئاستی كواڵیتی  و چالاكی و بابەتەكانی تر هەیە لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا.      چۆنیەتیی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو یەكە كارگێڕییەكانی زانكۆكان لە ڕێگەی ئەم پڕۆسەیە     دەكرێ جێبەجێكردنی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی), یاخود هەر یاسایەكی تر, كە لە داهاتوودا دەربچێ وەك كەناڵیكی فشار و وەك پێوەرێكی گرنگ سەیر بكرێ و خاڵی لەسەر بێ بۆ هەر زانكۆیەك، واتا كام زانكۆ كەمترین ڕێژەی پێشێلكاریی یاسایی هەبوو زۆرترین خاڵ وەربگرێت. ئەمەش  وا دەكات ئاستی كواڵیتیی خوێندن و دەستتێوەردانی دەرەكی و سیاسی كەم ببێتەوە و كەسی شیاو لە شوێنی شیاو دابنرێ. (بێ ئەوەی  فشاری لایەنە سیاسییەكان لەسەر وەزارەت دروست ببێ, بەڵكوو پڕۆسەكە لە لایەن خودی زانكۆكانەوە دەچێتە پێشەوە و هەوڵی گۆڕانكاری و سەروەریكردنی یاساكان دەدەن). ئەم پڕۆسەیە بۆ ڕیزبەندیی نیشتیمانی ئاسانە, چونكە یەكێك لە پێوەرەكانی ڕیزبەندی بریتییە لە ستافی ئەكادیمی, كە ئەمەش واتە گشت داتاكان ئامادە دەكرێ و وەزارەت دەتوانێ چاودێر بێ و ئاستی پێشێلكارییەكان بزانێ.     چۆنیەتیی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران    بۆ بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییەكان/ خوێندكاران و زیادكرنی چالاكییەكان لە كەمپەسەكان: یەكێك لە پێوەرەكان بریتیبێ لە هەبوونی دەستەی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانی بۆ هەر زانكۆیەك، كە خاڵی لەسەر بێ بۆ نموونە ئەوە زانكۆیەی نوێنەرایەتیی تایبەت و سەربەخۆی هەبێت خاڵی زیاتر وەربگرێ؛وەك نموونەی زانكۆی كۆمار، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دەهۆك، زانكۆی كوردستان و زانكۆی ئەمریكی لە عیراق – سلێمانی،  بۆ ئەم مەبەستەش ڕێكخراوی چاوی زانكۆ (پێشنیازە یاسایەكی بۆ ڕێكخستنەوەی چۆنییەتی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران پێشنیاركردووە )  بڕوانە لاپەڕە ٣٠. ３.    لە توێژینەوەی زانستی  پێویستە  كوالێتی و باشی توێژینەوە بەهەند وەربگیرێ، پێویستە بزانرێ زانكۆكان لە ڕێگەی  توێژینەوەكان  تا چەند بەشدارییان لە باشتركردنی حكومڕانی هەرێم و چارەسەكردنی گرفتەكانی كۆمەڵگە و وڵات كردووە و تا چەند دا‌هێنانی زانستیان لە بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و پیشەسازی و كشتوكاڵی و...هتد كردووە.  پڕۆسەی بۆلۆنیا (بۆڵۆنیا پڕۆسێس) (بۆڵۆنیا پرۆسێس): پڕۆسەیەكی گرنگی یەكخستنی سیستمە جۆراوجۆرەكانی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە بە ئامانجی دروستكردن و بەرفراوانكردنی ناوچەیەكی تایبەتی ئەوڕوپی لە بواری خوێندنی باڵا و سەرخستنی سیستەمی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە لەسەر ئاستی جیهان بۆ ئەوەی كێبڕكێی نێودەوڵەتیی خۆی زیاتر بكا.    بۆڵۆنیا پڕۆسێس لە ئەنجامی كۆبوونەوەی وەزیرانی ٢٩ وڵاتی ئەوڕوپی لە شاری بۆڵۆنیای ئیتاڵیا و واژووكردنی ڕێكەوتنامەیەكی گرنگ لە ساڵی ١٩٩٩ هاتووەتە كایەوە, كە لە نێوانی ساڵانی ١٩٩٩ تاوەكوو ٢٠٢٠ بەردەوام بووە لە ڕێكخستنەوە و چاودێریكردنی پڕۆسەكە. ئیستا ئەم سیستەمە لە ٤٨ وڵاتی ئەوروپی كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. ڕەهەندەكانی پۆلەسیی گشتیی پرۆسەكە: خۆی لە چەند ڕەهەندێكی گرنگ دەبینێتەوە, وەك: ڕەهەندی ئەوروپایی لە بواری خوێندنی باڵا: پڕۆسەی بۆڵۆنا هەوڵ بۆ زیادكردنی شەفافیەت و سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا لە ئاستی جیهانیدا بۆ ڕاكێشانی بەهرەمەندترین قوتابییان/ خوێندكاران بۆ ناوەوەی ئەوڕوپا. جووڵە ( مۆبلتی ): هاوكات پڕۆسەی بۆڵۆنیا ئامانجی زیادكردن و بەرزكردنەوەی جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران، ئەكادیمییەكان و ستافی كارگێڕییە لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپا, بۆ نموونە وەك جووڵەی قوتابی/ خوێندكار لە زانكۆیەكەوە بۆ زانكۆیەكی تر و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تری بەشدار لە پڕۆسەكە بۆ ماوەیەكی كورت (سمستەرێك), یاخود تەواوی قۆناغێك. ڕەهەندی كۆمەڵایەتی: ئەندامانی پڕۆسەی بۆڵۆنیا ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەمەجۆری لەناو كۆی دانیشتووانی قوتابییان/ خوێندكاران ڕەنگ بداتەوە, واتە دەبێ هەموو بەربەستە ئابووری و ئایینی و تەمەن و ڕەگەزی و نەتەوەیی یان هەر فاكتەرێكی تر لاببرێ, كە ڕێگری دەكەن لەوەی قوتابییان/ خوێندكاران خوێندنی باڵایان تەواو بكەن یان ڕێگر بن لە بەردەم بەشداریان.  توانای دامەزراندن: ئامانجی پڕۆسەی بۆڵۆنیا بریتییە لە دابینكردنی كارامەیی و زانیاری و لێهاتووییی پێویست بۆ قوتابی/ خوێندكار بۆ بازاڕی كار, بە وەڵامدانەوەی زیاتر بۆ پێداویستییەكانی بازاڕی كار. خوێندن دەتوانێ یارمەتیدەر بێ لە ڕزگاربوون لە بێكاری و بەشداریی لە گەشەی ئابووریدا بكا.  فێربوونی درێژخایەن: فێربوونی درێژخایەن یارمەتیدەر دەبێ بۆ گەیشتن بەو گۆرنكارییانەی لە پێویستییەكانی بازاڕی كار ڕوو دەدا لە ڕێگەی ڕێڕەوەكانی فێربوونی نەرم (خۆگونجێن) و گۆڕانكاریی گونجاو لەنێوان پەروەردە و كاركردندا. فێربوونی هەتاهەتایە دەتوانێ دڵنیایی بدا لە ڕەخساندنی دەرفەتی بەردەوام بۆ گەشەپێدانی زانست و زانیاری و كارامەیی و لێهاتووییەكان. لە هەمان كاتدا، لەوانەیە دەستگەیشتنی نەرمتر و ئاسانتر بۆ خوێندنی باڵا دابین بكا بۆ گرووپە كەم دەرهێنراوەكان (كەمینەكان) ئەندەرریپرزێنتت. مەرجەكانی ئەندامبوون :  لە كۆنفرانسی وزاریی بێرگن، پێوەرەكانی ئەندامێتی لە بەیاننامەی بەرلین ) Communiqué berlin ( بەو شێوەیە داڕێژراوە: وڵاتە بەشدارەكان لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی شایستەی ئەندامیەتی لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا دەبن بە مەرجێك لە هەمان كاتدا ئامادەییی خۆیان بۆ بەدواداچوون و جێبەجێكردنی ئامانجەكانی پڕۆسەی بۆلۆنا لە سیستەمەكانی خوێندنی باڵادا ڕابگەیەنن. بنەماكان: ئەم بنەمایانەی خوارەوە، لە بەیاننامەی بۆڵۆنیا و پڕاگ و بەرلین ڕاگەیاندراون:  1.    جوڵەی نێودەوڵەتی خوێندكاران و ستاف. "هاندانی لابردنی هەموو ئاستەنگەكانی بەردەم جووڵەی ئازادانەی قوتابییان/ خوێندكاران و مامۆستایان و توێژەران و دەستەی كارگێڕی و لەگەڵ  ڕەچاوكردنی ڕەهەندی كۆمەڵایەتی" ( بەیاننامەی بۆلۆنیا) 2.    زانكۆ سەربەخۆكان  (سەربەخۆییی زانكۆكان)    ئەمە یەكێكە لە بنەما هەرە گرنگەكان، بەو پێیەی سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا " (بەیاننامەی بۆلۆنا) "وەزیرەكان ڕەزامەند دەبن لەسەر ئەوەی پێویستە دامەزراوەكان بەهێز بكرێن بۆ وەرگرتنی بڕیارەكان لەسەر ڕێكخستنی ناوخۆیی و كارگێڕیی خۆیان"  (بەیاننامەی بەرلین)  3.    بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداری خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا. هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و رێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگاكانی زیادكردنی بەشداری راستەقینەی خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود رێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین) 4.    بەرپرسیاریەتیی گشتیی خوێندنی باڵا. پێویستە خوێندنی باڵا لە سوودی گشتی بێ و لە ئاستی بەرپرسیاریەتیی گشتی بمێنێتەوە" (بەیاننامەی پڕاگ) 5.    ڕەهەندی كۆمەڵایەتی لە پرۆسەی بۆلۆنیا    وەزیرەكان گرنگیی ڕەهەندی كۆمەڵایەتییان لە پڕۆسەی بۆڵۆنیا دووپات كردووەتەوە، كە پێویستە بۆ زیاد كردنی تونای پێشبڕكی كە هاوسەنگ بێ لەگەڵ ئامانجی باشكردنی تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا، كە ئامانج لێی پتەوكردنی پێكەوەییی كۆمەڵایەتی و كەمكردنەوەی نایەكسانییە كۆمەڵایەتی و ڕەگەزییەكانە لە ئاستی نەتەوەیی (ناوخۆییی هەر وڵاتێك ) و لەسەر ئاستی ئەوروپیدا" (بەیاننامەی بەرلین)      ئامانجەكانی پرۆسەی بۆلۆنیا لە ژێر 10 هێڵی كرداردا كورت كراوەتەوە, كە  پێویستە هەموو داواكارەكان و ئەندامان پێكەوە ئەو ئامانجە هاوبەشانە بەدەست بهێنن, كە لە جاڕنامەی بۆڵۆنیادا پێناسە كراون و لە جاڕنامەی پڕاگ و بەرلیندا تەواوكراون یاخود گەشەیان پێ دراوە.  １.    گرتنەبەری سیستەمێك بە ئاسانی بخوێندرێ و توانای بەراورد كاریی پلەكانی هەبێ.  ２.    گرتنە بەری سیستەمێك لەسەر بنەمای دوو بازنەی سەرەكی. ３.    دانانی سیستەمی كریدت. ４.    بەهێزكردنی جووڵە (مۆبیلتی) ５.    بەهێزكردنی هەماهەنگیی ئەوڕوپی لە دڵنیاییی جۆریدا. ６.    بەهێزكردنی ڕەهەندە ئەوروپییە پێویستەكان لە خوێندنی باڵادا. ７.    فێربوونی درێژخایەن (بەردەوام) ８.    دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا و قوتابییان/ خوێندكاران ９.    برەودان بە سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا . １０.    خوێندنی دكتۆرا و ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا و ناوچەی لێكۆڵینەوەی ئەوروپا - دوو كۆڵەكەی مەعریفەین لەسەر بنەمای كۆمەڵ.  بۆلۆنیا لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستاندا       ئێستا لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا لە بەشێك لە كۆلێژەكانی زانكۆ حكومییەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین و سۆران و سلێمانی و كۆیە و هەڵەبجە و زاخۆ و چەرموو و راپەرین, هەروەها لە زانكۆ ئەهلییەكانی وەك زانكۆی تیشك و جیهان و گەشەپیدانی مرۆیی و نۆڵج و كۆمار و...هتد پرۆسەی بۆڵۆنیا پەیرەوە دەكرێ. ئەوەی تێبینی دەكرێ لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان ئەم پرۆسەیە وەك هەر پرۆسەێكی تر بە دەر نییە لە كەمو كووڕی, كە بەشێكی ئەم كەموكووڕییانە كێشەی بنچینەیین و لەناو زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بەدی دەكرێن, لەبەر ئەوەی  لە بنەڕەتدا ئەم پڕۆسەیە تایبەتە بە وڵاتە ئەورپییەكان و لە ڕووی عەقڵیەت و سەرچاوە مرۆییەكان و شێوازی بەڕێوەبردنی زانكۆكان و سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییی زانكۆكان  و پرۆگرامی خوێندن و تەكنیك و باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن جیاوازی زۆرە لەگەڵ زانكۆكانی هەرێمی كوردستان, بۆیە گرفتی زۆر بۆ پرۆسەكە دروست بووە, بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان.  ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە  لە هەرێمی كوردستان:    "لەبەر ئەوەی ئەم پڕۆسەیە لە ڕێگەی لیژنە و دیراساتی وردەوە نەهاتووەتە ناو زانكۆكانی كوردستان و نەتوانراوە ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە دیاری بكرێ و بە شێوەیەكی یەكانگیر لە گشت زانكۆكان جێبەجێ بكرێ. بە هۆی نەبوونی چوارچێوەیەكی گشتی, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پەل و پۆ كراوە و گونجێنراوە" ئەمەش بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی زیاتر و لێكدابڕاندنی زانكۆكان لە یەكتری ئەمەش دژی یەكێك لە ئامانجەكانی پڕۆسەكەیە ئەویش لێك نزیكردنەوەی زانكۆكان لە یەكتر بە ڕێگەی مۆبیلتی و توێژینەوەی هاوبەش" ئەمەش قسەی بەشێك بەشداربووان و مامۆستایانی زانكۆ بوو لەناو فۆكس گرووپەكان.  سەربەخۆیی ( ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان):    لە بەیاننامەی پڕاگدا هاتووە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا, بەلام زانكۆ حكومییەكانی هەرێمی كوردستان سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییان نییە (جگە لە زانكۆی كوردستان_هەولێر و زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك), كە زانكۆی حكومین و تایبەتمەندیی خۆیان پاراستووە، بۆیە نەبوونی توانای ماددی و بودجەی پێویست گەورەترین بەربەستە لە بەردەم پڕۆسەكە بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان, چونكە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆ نین  و تەمویلیان لای حكومەت و وەزارەتە, بۆیە ناتوانن بەئاسانی گرفتەكانی تری وەك  كەمیی باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن و كەمیی ستاف و زۆریی قوتابییان/ خوێندكاران چارەسەر بكەن. ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا:     لە بۆلۆنیا قوتابی/ خوێندكار سەنتەرە, بەڵام لە یاسای ژمارەی (١٠ ) ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و تویژینەوەی زانستی كەمترین باس لە ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/خوێندكاران لەناو پێكهاتەكانی زانكۆ كراوە. لەناو زانكۆ حكومییەكانی هەرێم لە نێوان هەردوو  زۆن بە شێوازی مەركەزی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دیاری دەكرێ نوێنەرایەتییەكی لاوازی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن و ڕۆڵیان نییە لە سیاسەت و داڕشتنەوەی ناوەڕۆكی پەروەردە و خوێندنی باڵا. (ڕێكخراوەكەمان پێشنیازی خستووەتە ڕوو بۆ بابەتی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران و زیادكردنی ڕۆڵیان لە ڕێگەی پێشنیازی یاسایەكی تایبەت, كە بۆ ماوەی سێ ساڵ كاری لەسەر كراوە).  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "قوتابییان/ خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا, هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و ڕێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگەكانی زیادكردنی بەشداریی ڕاستەقینەی قوتابییان/ خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود ڕێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین). نەبوونی هەڵسەنگاندن دەرەكی بۆ بۆڵۆنیای كوردستان:  لە ڕووی یاساییەوە كوردستان ئەندامی بۆڵۆنیای ئەوروپی نییە، چونكە كوردستان هەرێمە و دەوڵەت نییە و سەروەری نییە بەبێ عێراق ناتوانێ ببێ بە ئەندام. ئایا دەكرێ عێراق ببێ بە ئەندام لە پڕۆسەكەدا لە كاتێكدا بەشێك نین لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی, هەروەها مەرجەكانی بە ئەندامبوونی وەك جووڵەی نێودەوڵەتیی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف و كارگێڕییەكانی زانكۆ بەدی ناكرێ، زانكۆكانی سەربەخۆی كارگێری و دارایان نییە و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەی ڕێكخستنەوەی خوێندنی باڵادا بەدی ناكرێ, یاخود  ڕۆلیان یەكجار كەمە. نەبوونە ئەندام لە بۆلۆنیای ئەوڕوپی گرفت بۆ پرۆسەكە دروست دەكا بە تایبەت لە كاتی بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێبەكردنی مەرجەكانی بۆڵۆنیا لە ناوەی زانكۆكان لە لایەن پشكنەرە دەرەكییەكان. فەراهەمكردنی جووڵەی ستاف:      بە هۆی ئەوەی شێوازی بەڕێوەبردن و دابەشبوونی زانكۆكان لە نێوان دوو ئیدارە كۆنەكەی هەرێمی كوردستان جووڵەی ستاف و  مامۆستایانی زانكۆ بەئاسانی فەرهەم ناكرێ!     بە هۆی نەبوونی چوارچیوەیەكی گشتی و ڕێنمایی ڕوون, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پڕۆسەكە جێبەجێ دەكرێ, ئەمەش بووەتە لەمپەر لە بەردەم جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران لە زانكۆیەك و بۆ زانكۆیەكی تر (كە لە سیستەمەكانی پێشووتر ئاسانتر قوتابی/ خوێندكار دەگوازرایەوە)، بۆ نموونە لە بەشە ئەندازیارییەكانی زانكۆكانی سەڵاحەدین و سۆران و كۆیە و پۆلیتەكنیكی هەولێر ئالوگۆرییەكانیان یەكجار سەخت بووە, زۆر جار قوتابی/ خوێندكار لە كاتی گواستنەوەدا وانەی بۆ زیاد دەبیت یاخود دەخرێتە قۆناغێكی تر. ستاف و شێوازی دامەزراندن و هەڵسەنگاندنی:     كەمیی ستافی زانكۆ كێشەیەكی تره,‌ چونكە لە بۆڵۆنیا پڕۆسێس دەبێ قوتابی/ خوێندكار دابەشی سەر گروپی بچووك بچووك بكرێ, بەڵام ئەگەر ستافی پێویست لەبەردەست نەبێ وانە بڵێتەوە, چۆن دەتوانرێ پڕۆسەكە وەك خۆی جێبەجێ بكرێ، لە كاتێكدا  سنورداری ژمارەی خوێندكار لە هەر پۆلێك  و هاوسەنگی ژمارەیان لەگەڵ ژمارەی  مامۆستایان مەرجێكی سەرەكی سەركەوتنی پڕۆسەكەیه.     . بە پێی بۆلونیا پڕۆسێس نابێ مامۆستا میلاكی هەمیشەیی بێ, بەڵكوو مامۆستا بە پێی گرێبەست دادەمەزرێ و لە كۆتاییی ساڵ هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێ,  تا بڕیار بدرێ ئایا گرێبەستەكەی بۆ نوێ بكرێتەوە یاخود نا. هەڵسەنگاندنەكە پشت بە سێ لایەن دەبەستێ : یەكەم:  فیدباكی قوتابی/ خوێندكار(ڕێژەیەكی كەم %)، دووەم: پڕۆفیلی ئەكادیمی، سێیەم: مۆدڵی توێژینەوە و كارگێریی.‌ لەوانەیە مامۆستا لە هەر كاتێكدا هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێ, بۆیە مامۆستا هەمیشە لە ئامادەباشیدا دەبێ. پێداویستییەكانی تری خوێندنی پێشكەوتوو: نەبوونی پێداویستییەكانی خوێندن وەك هۆڵی گونجاوی خوێندن و تاقیگە و ئامێری پێویست و پڕۆگرام و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێتی خێرا و نەبوونی سۆفتوێری تایبەت بۆ ڕێگریكردن لە دووباربوونەوە (كۆپی پەیست) ڕاپۆرتی قوتابییان/ خوێندكاران و هیی تر. لە لایەكی ترەوە كەمیی شارەزاییی مامۆستا و قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی تەكنیكی و توانای بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو و نەبوونی ویستی نوێبوونەوە لە نێوان مامۆستایانی سیستەمی كۆن و پڕۆسەكە. كاتەكانی كاركردنی ستاف و دەوامی زانكۆ:  لە زانكۆ حكومییەكان دەوامی كاركردنی مامۆستایان و ستاف و فەرمانبەران دیاریكراوە، زۆر جار زانكۆ وەك هەر فەرمانگە یەكی تری حكومی تاوەكوو كاتژمێر٢ی دوای نیوەڕۆ دەوام دەكەن دواتر دەرگاكانی هۆڵی خوێندن و بەش و پەرتووكخانە و تاقیگەكان و تەنانەت كەمپەسی زانكۆش دادەخرێ, ئەمەش بووەتە گرفت, چونكە زانكۆ دەبێ تا درەنگانێكی ئێوارە كراوە بێ بۆ ئەوەی بەئاسانی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف لەناو زانكۆ بمێنەوە و درێژە بە كار و چالاكییە زانستی و مەعریفییەكانیان بدەن. بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە لە هەرێمی كوردستان :  لە هەرێمی كوردستاندا مامۆستایان و شارەزایانی بواری خوێندن بوون بە دوو بەشەوە: هەندێكیان داكۆكیكاری سەرسەختی جێبەجێكردنی  بۆڵۆنیا پڕۆسێسن، هەندێكیشیان دژایەتییان دەربڕیوە, پێیان وایە ئەم پرۆسێسە ئەنجامی زۆر خراپ لەسەر كوالیتیی خوێندن جێ دەهێڵێ,  چونكە ناتوانرێ لێرەدا وەك خۆی جێبەجێ بكرێ.  داكۆكیكارانی پرۆسەكە پێیان وایە ئەم پرۆسەیە ئەنجامی باشی دەبێ وەك:  •    دروستكردنی كەسایەتیی سەركردەیە لەناو قوتابییان/ خوێندكاران, بەئاگاهێنانەوەی قوتابی/ خوێندكارە بۆ ئەوەی زیاتر هەوڵ بدات و بەتەنیا ڕۆڵی گوێگر نەبینێ, بەڵكوو دەبێ قسەی هەبێ و ڕای خۆدەربڕێ.  •    گەشەپێدان بە بیرۆكەی ڕەخنەی دروستكردنی كەشێك گونجاوە بۆ ئەوەی دیبەتی ئازاد بێتە كایەوە و قوتابی/ خوێندكار بتوانێ ڕەخنە بگرێ و گفتوگۆی بابەتەكان بكا.  •    مۆبلیتی و كارئاسانی: كە بریتییە لەوەی مامۆستا دەتوانێ لە زانكۆیەكی تر وانە بڵێتەوە و قوتابی/ خوێندكاریش دەتوانێ ببێ بە میواندار لە زانكۆیەكی تر, كە هەمان پڕۆسە پەیڕەو دەكا و كۆرسەكەی لەوێ تەواو بكا. •    دادگەری و یەكسانی: لە پۆلۆنیا عەدالەت هەیە, وەرگرتنی نمرە یاخود كردیت بە پێی ئامادەیی و چالاكیی قوتابی/ خوێندكارە.  •    مامۆستا لە پۆڵۆنیا پرۆسێس ڕۆڵی زۆرە لە هەڵسەنگاندنی قوتابییان/خوێندكاران, بەڵام مامۆستا قوتابییان/خوێندكاران كۆنتڕۆڵ ناكا, تەنیا هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكا. بەلام دژەكانی بۆلۆنیا پرۆسیس پێیان وایە ئەم پرۆسیە دەرئەنجامی زۆر خراپی دەبیت  چونكە لەهەرێمی كوردستان بەربەستی زۆر هەن لەبەردەم پرۆسەكە وەك :  زۆری ژمارەی خوێندكاران لەناو پۆل،  نەبوونی كەمپەس و هۆلی گونجاوی وانە وتنەوە وشوێنەكانی راهێنان،كەمی ستافی ئەكادیمی و  كەمی پەرتوكخانەكان ، جیاوازی مەنتاڵیتی و شیوازی پەروەردەیی خوێندكاران و مامۆستایان . نەبوونی بودجەی پێویست . نەبوونی چاودێر و لێپێجینەوە لەسەر مامۆستا لەكاتی ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكان و پیدانی نمرەكان و دەرچوواندنی خوێندكاران ( بەهۆی نەبوونی لیژنەی تاقیكردنەوەكان ) . “ئەمە جگە لەوەی كە نەتوانراوە پرۆسەكە وەك خۆی جێبەجی بكرێت لەگەڵ ئەوەشدا پێویست بوو بەرگێكی خۆماڵی بەبەردا بكرێت و وەك پرۆسەیەكی چاكسازی هاوشێوەی بۆلۆنیا پرۆسێس لە سیستەمی خوێندنی باڵادا جێبەجبەجێ بكرێت و ئاستی زانكۆكانی پێ بەرز بكرێتەوە ".  " بۆڵۆنیا پڕۆسێس بۆ بەشە زانستی و كرداریەكان لە سیاقی خۆی وبە هەبوونی پێداویستیەكانی جێبەجێكردنی شتێكی چاكە ،بەڵام بۆ بەشی زانستیە مڕۆڤایەتیەكان شتێكی باش نیە چونكە بەشێكی وەكو مێژو یان یاسا هەر هەمان سەرچاوە بەكاردێنن كە بەر لەچەندان ساڵ و دەیە بەكارهێندراون و مامۆستا ناتوانێ چالاكی نوێ دابهێنێت"   ئەمان پێنان وایە بۆلۆنیا  دەرئەنجامی خراپی هەیە وەك :  １.    نزم كردنەوە و دابەزاندنی زیاتر كوالێتی خوێندن و ئاستی خوێندكارە ، ئەمان پێیان وایە خوێندكاران زیاتر بەروو تەمبەڵی دەچێت ، چونكە بەشێكی زۆری خوێندكاران هەڵدەستن بەئامادەكردنی راپۆرت كۆپی پەیست و ئەنجامدانی چالاكی بێ سوود . ( لێرە زیاتر فۆكەس لەسەر راپۆرتە و چالاكی رۆژانەیە )  ２.    ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە ، مامۆستا ئازادە لەوەی چۆن  نمرەكان دابەش بكات و چۆن خوێندكاران دەردەچوێنێت بەبێ هەبوونی چاودێر و لێپێچینەوە .  ３.    ئەو بۆلۆنیا پرۆسێسەی لەهەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت زیاتر خۆی وەك سیستەمی كریدت خۆی نواندوە كەمتر دەتوانێت ئامانجەكانی پرۆسەكە مسۆگەر بكات و ئەلینگاریە قورسەكان تێپەرێنێت . ئەمەش دەرئەنجامی پێچەوانەی دەبێت .  ４.    بۆلۆنیا   وا دەكات زانكۆكان هەمان منهج و پرۆگرامیان هەبێ ئەوەش وادەكات زانكۆكان هەموو كۆپی پەیستی یەك بن و جیاوازیی جۆری و پێشبرێك دروست نەبێ لەنێوان زانكۆكان ، بەڵام ئەگەر هەر زانكۆیەك تایبەتمەندی خۆی هەبوو پێشبرێكی و هەوڵی باشتركردن پەیدا دەبێ. ５.    لە بۆڵۆنیا خوێندكار ئەوەندەی بە تاسك و ڕاپۆرت و كویز و دەرەجە كۆكردنەوە خەریكە  مەجالی بیركردنەوەو داهێنانی نابێ ، لەكاتێكدا خۆی ئامانجی خوێدن داهێنان و گۆرینی مێژوی مرۆڤایەتیە.  چۆنیەتی جێ بە جێكردنی پرۆسەكە و جیاوازی بۆڵۆنیا لەگەڵ سیستەمە كۆنەكه: گرفتە هەناویەكانی پرۆسەكە لەهەرێمی كوردستان ، گرفتەكان رێژەین لە زانكۆیەوەك بۆ زانكۆێكیتر دەگۆریت تەنانەت لە بەشە زانستەكرداریەكان و زانستە مرۆڤایەتیەكان دەگۆرێت .گرینگترین جیاوازی بۆڵۆنیا لە گەڵ سیستەمە تەقلیدیەكە لە چەند خالێكدا كۆدەبێتەوە،لەوانه:  1.    سەنتەركردنی خوێندكار/ قوتابی  و پێدانانی ڕۆڵی زیاتر پێی. بەڵام لەهەمانكاتدا ئەركی سەرشانی مامۆستاش قورستردەبێ چونكە مامۆستا پێویستی بە خۆئامادەكردنی زیاتر هەیە و پێویستە ساڵانە ئەپدەیتی ئەو كۆرسبوكە بكاتەوە كەهەیەتی بەجۆرێك لەگەڵ بازاری كار بگونجێ . 2.    پیادەكردنی سیستەمی كریدت  ECTSكە خوێندكار دەبێ خاڵ كۆبكاتەوە تاوەكو دەربچی بە مشێوەیەی خوارەوه - بەكالۆریۆس 240، ماستەر120 ،  دكتۆرا .180  "بەڵام زۆربەی زانكۆكان و بەش هەڵبژاردەیان دراوەتی كە  ئەگەر خوێندكارەكە چەند خاڵكیشی كەمتر بێت ئەچێ بۆ قۆناغی دوواتر " 3.    كۆكردنەوە كاتەكانی دەوام كردن و خێراكردنی دەرچوونی خوێندكار ، ئەویش لەڕێگەی كەمكردنەوەی ماوەی خوێندن لە 8 سیمیستەرەوە بۆ 7 سمستەر، ئەمەش لەڕێگەی كردنەوەی زانكۆ تا ئێوارە یان درەنگ. بەڵام لە سیستەمی كۆن زوو زانكۆ دا دەخرێ " لە زۆر شوێن سەرەڕای جدول تا درەنگ وانە هەیە بەڵام وانەكان دەمج دەكرێت تا زوو زانكۆكە دابخرێت" 4.    بە پێی سیستەكە كۆنەكە زانكۆ ناوەندێكی شارستانیە كە لەوێوە نرخ و بەها بۆ كۆمەڵگا دەگوازێتەوە و بەسەر كۆمەڵگای دەسەپێنێ بەڵام بۆڵۆنیا  كار لەسەر توانای تاك و بەرەوپێشبردنی و دەرئەنجام و بازاری كار دەكات.. بەشی سێیەم گرفتەكانتری  ناو ژینگەی  دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا سیستەمەكانی بەڕێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران    لە زۆربەی زانكۆ جیهانییە گەورەكان قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵێكی ئێجگار گەورە و بە‌هێز لە ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كاروبارەكانی خۆیان و ئەنجامدانی چالاكی جۆراوجۆر دەبینن ئەمەش بە بەرجەستەكردنی ماف و ئازدییەكان بە پڕۆسەیەكی دیموكراسی و دادگەرانە. خوێندكارانی زانكۆ لە جیهاندا چەندین فۆرمی خۆ بەڕێوەبردنیان هەیە، لەهەندێك وڵاتدا خوێندكارانی زانكۆ خۆیان لەڕایەڵە نیشتمانیەكاندا رێكدەخەن، بەڵام لە هەندێك وڵاتیتردا لەهەر زانكۆیەكدا رێكخستنێكی  تایبەت بە خۆیان هەیە. مەبەستیش لە خۆبەڕێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆ ئەوەیە كە خوێندكارانی زانكۆ كاروباری خۆیان لەلایەن خۆیانەوە بەرێوەبەرن  نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بكەن، خۆبەرێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆش دەرفەتی پەڕاوەكردنی بەرپرسیارەتی كۆمەڵایەتی و سیاسییان لە ئاستی كۆمەڵگەدا بۆ دەرەخسێنێت و ڕاهێنانیانە لەسەر ئەوەی كە پەڕاوی بنەماكانی ژیانی دیموكراسی بكەن. قوتابیان كاتێك دەگەنە ئاستی زانكۆ دەكەونە قۆناخێكی هەر گرینگی ژیانیان، لەم قۆناخەدا ئاستی سەربەخۆیان دەگاتە لوتكە، پرۆسەی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەكادیمییەكانیان دەگەنە خێراییەكی نوێ، لە چوار ساڵی زانكۆ كەسایەتی دەپشكوێت، و فێری بیركردنەوەی ئازاد و رێكخستنی رێچكەی ژیانی دەبێت. خوێندكارانی زانكۆش بە شێوە ناسراون كە '' دەستبژێری كۆمەڵگەن'' و '' خاوەن بریارن بۆ سبەی'' لەبەر ئەوە قالبونیان لەسەر بەها دیموكراسییەكان مەرجێكی گرنگی و پێویستە بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵگە ئازادەكان و بەردەوامبونیان.   لە هەرێمی كوردستان بەهۆی هەبوونی ڕێكخراوە قوتابی و خوێندكارییەكانەوە, كە هەریەكەیان نوێنەرایەتیی حزبێك دەكەن، زانكۆ وەك ناوەندێكی ململانی سیاسی دەبینرێت، هەرلایەنەو تێدا هەوڵی ڕاكێشان و زیادكردنی لایەنگیران و دەنگدەرانی دەدات، حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەكان هەوڵدەدەن كاریگەریان بەئەندازەیەك بێت كە لە كاتی پێویست بتوانن خوێندكارانەوە بۆ جوڵاندنی شەقام دژی دەستەڵات بەكاربهێنن، بەپێچەوانەی ئۆپۆزیسیۆنیش حیزبە دەستەڵاتدارەكان هەوڵ دەدەن خوێندكاران بۆ پشگیری خۆیان و كۆنتڕۆڵ كردنی كۆمەڵگا بەكاربهێن. زۆر جار ڕێكخراوە قوتابی / خوێندكاریەكان بوونەتە كەناڵێك بۆ فشاری نامەشرووع بۆ سەر پڕۆسەی خوێندن و كەمترین نوێنەرایەتیی خودی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن. زۆرجاران وەك نوێنەری حیزب و كەس ڕۆڵ دەگێرن لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە فشار لەسەر كارگێڕی و توێژی مامۆستایان دروست دەكەن بە مەبەستی بابەتی كەسی و داواكاریی نازانستی  و پەكخستنی پڕۆسەی خوێندن.  ئێستا سیستەمی بەرێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە هەندێك زانكۆ  گۆراوە و لە سیستەمە تەقلیدییەكان جیاوازترە,  بۆ نموونە (زانكۆی كۆمار، زانكۆی كوردستان_ هەولێر، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك, زانكۆی ئەمریكی لە عێراق_ سلێمانی) كە ئەم زانكۆیانە تا ڕادەیەك لەو چوارچیوە حیزبییە دەرچوون و نوێنەرایەتیی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانیان هەیە  و مۆدێلێكی جیاوازتر پێشكەش دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا لە یاسای ژمارە (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ یاسا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كەمترین رۆڵ بەخوێندكاران/قوتابیان دراوە لەناو ژینگەی زانكۆ و رێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.ئەمەش دژی رێفۆرمی خوێندنی باڵایە ئەگەر بمانەوێت لەرێگای بۆلۆنیا پرۆسیسەوە بەشداری قوتابیان/خوێندكاران بە‌هێز بكەین.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) هەربۆیە ئێمە وەك رێكخراوی چاوی زانكۆ بەپالپشتی سندوقی نیشتیمانی ئەمریكی بۆ ماوەی سێ ساڵ كارمان لەسەر ئامادەكردنی پرۆژەیەك تایبەت كردووە لەسەر  ( سیستەمی نوێی بەرێوەبردنی قوتابیان/خوێندكاران)، هەر زانكۆیەك دەستپشخەری بكات دەتوانێت پرۆژەكە و سیستەمەكە بۆ زانكۆكەی خۆی بەكاربهێنێت. بە كورتی پڕۆژە یاسای نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران چییە؟ １.    مۆدێلێكی نوێی سیستەمی قوتابی/خوێندكاری پێشییاز كردووە بە بەرگێكی خۆماڵی. ２.    پرۆژەكە ڕۆڵیكی ئێجگار گەورەی لە بەهێزكردنی سەكردایەتی و دروستكردنی ڕابەری پیشەیی لە ناو قوتابییان/ خوێندكاراندا هەیە  ３.    پڕۆژەكە كاری لەسەر(سەرلەنوێ)  پێناسەكردنەوەی نوێنەر و( نوێنەرایەتییەكان) كردووە. ４.    ئەم پڕۆژەیە كاری لەسەر شێوازی نوێنەرایەتیكردنی ڕەگەزی مێ و دروستكردنی كەسایەتیی سەركردە لەناو مێیندا كردووە بە ڕەخساندنی ژینگەی گونجاو و دەرفەتی یەكسان. ５.    پڕۆژەكە لە لایەن پسپۆڕانی بواری یاسایی و پەروەردەیی و خوێندنی باڵا و پسپۆرانی بواری هەڵبژاردنەوە هەڵسەنگێندراوە. ６.    پڕۆژەكە بە ڕاوێژی ڕاستەوخۆی دەزگە گەورەكان و بە بەشداری ڕاستەوخۆی قوتابییان/ خوێندكاران  لە هەرێمی كوردستاندا داڕێژراوە. ７.    پڕۆژەكە ڕاستەوخۆ پشتئەستورە بەو ڕاپرسییە مەیدانی و ئۆنڵاینانەی لەناو قوتابییان/خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوە. ...ستەڵ گرنگی و پێوەرەكانی سەركەوتنی مۆدێلە نوێیكەی سیستەمی نوێنەرایەتی: بۆ ئەم سیستەمە یاخود هەرسیستەمێكی هەڵبژاردنی باش دەبێ كۆمەڵێك پێوەری جیهانی و ناوخۆیی بهێنێتە دی، بۆیە ئێمە هەوڵمان داوە ڕەچاوی ئەم پێوەرانە بكەین بۆ ئەوەی ئەم سیستەمە بتوانێ سەركەتوو بێ و ئەزموون بكرێ. １.    هێنانەدی ئاشتەواییی كۆمەڵایەتی و تەباییی لەنێوان قوتابییان/ خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگەكان. ２.    هینانە كایەوەی مۆدێلێك (نوێنەرایەتییەك)ی جێگیر و شارەزا, كە كاروباری قوتابییان/خوێندكاران بە لێهاتووییەوە ڕایی بكا  و ڕێكیان بخا. ３.    هەلی هەڵبژاردن بۆ هەموو قوتابییان/ خوێندكاران بڕەخسێنێ وهەڵبژاردنەكە تەواو ئارام بێ. ４.    ملكەچكردنی نوینەرایەتی بە لێپرسینەوە لە لایەن قوتابییان/خوێندكاران (دەنگدەرەكان). ５.    بەهەند وەرگرتنی پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی هەڵبژاردن لە كاتی داڕشتنی سیستەمی هەڵبژاردن لەناو ناوەندەكان, بۆ نموونە (دەنگدان نهێنی بێ، هەموو قوتابی/ خوێندكارێك مافی بەشداری هەبێ، جیاكردنەوە و ژماردنی ئاشكرای دەنگەكان). ６.    بەدیهێنانی ئاستی جیاوازی نوێنەرایەتیكردن (ئایینی جیاواز، نەتەوەی جیاواز, ڕەگەزی جیاواز و حیزبی جیاواز). ７.    پڕۆسەی هەڵبژاردن پڕۆسەیەكە بەردەوامی دەبێ، واتە هەموو ساڵێك لە یەك كات و ڕۆژ ئەنجام بدرێ. ８.    هاندانی دروستكردنی یانە و گرووپ و ڕێكخراوی جیاواز لەناو كۆلێژ, كە ئەمە درەفەتی زیاتر بە قوتابییان/ خوێندكاران  دەدا, تا بەشدارییان هەبێ لە ناو كۆلیژەكان و چالاكیی مۆسیقا و كولتووری و سیاسی و زانستی ڕێك بخەن. بە جۆرێك زانكۆ لە ناوەندێكی ناچالاكەوە بگۆرن بۆ ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیریی گرنگیی پڕ چالاكی.   ９.    دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو ناوەندەكانی خوێندن و كاروباری قوتابییان/ خوێندكاران. بۆچی ئێمە كار لەسەر هاتنە پێشووەی مێینە دەكەین لە سیستەمەكە؟    ئێمە پێمان وایە دەبێ ئافرەتان بە هۆی كارامەیی و لێهاتووییەوە پلە و پۆست وەربگرن, نەك لەبەر ئەوەی ئافرەتن , بۆیە لە قۆناغی ئێستا ئێمە كارمان لەسەر ڕەخساندنی دەرفەتی ناچاری (جیاكاریی ئەرێنی) كردووە بۆ هێنانە پێشەوەی ڕەگەزی مێ. واتە زیادبوونی ڕێژەی ڕەگەزی مێ بە یەكسانی لەگەڵ ڕەگەزی نێر لە ڕێگەی پیادەكردنی شێوازی دوو نوێنەری ( كچ و كوڕ). ئەمەش بە ئامانجی دروستكردنی ژینگەی گونجاوە,  نەك بەتەنیا ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ڕەگەزی مێ. ئەم پڕۆژەیە تەواو زانستییە: ئەم پڕۆسەیە بریتییە لە پڕۆسەی بەهێزكردنی سەركردایەتی و گەشەپێدانی زانكۆكان و بەیەكبەستەنەوەی پێكهاتەكانی لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەمی نوێنەرایەتیی تۆكمە و بەرجەستە كردنی دادگەریی ڕەگەزی و ئایینی و نەتەوەیی و سیاسی. بێ گومان ئەم پڕۆسەیە پیوستیی بە حیكمەت و دووربینی و نیاز و ویست و پێداگری و لەخۆبوردووییی هەمووان بە تایبەت ڕێكخراوەكان, هەروەها پێوستیی بە فشار و پاڵپشتیی پەرلەمان و كۆمەڵی مەدەنی و هاندانی ڕۆشنبیر و مامۆستایانی زنكۆ و قوتابییان/ خوێندكاران هەیە, ئەگەر بمانەوێ هەرێمەكەمان وەك نیشتمانێكی یەكگرتوو گەشە بكات و بەسەر گرفتەكانیدا زاڵ بێ و زانكۆكانمان ببنە سەرچاوەیەكی باش بۆ دروستكردنی ڕابەری پیشەیی و كەسایەتیی سەركردە بۆ بازاڕی كار و كۆمەڵگا .  كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژەكان لە شار و شارۆچكەكان لە هەرێمی كوردوستان  لەهەردوو كەرتی تایبەت و گشتی تا دێت ژمارەی زانكۆكان و كردنەوەی  زانكۆی  نوێ و كۆلێژ و بەشی نوێ ڕوو لە زیادبوونە  . ئەمەش زۆر جاران وەك دەستكەوتێكی گرینگ لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاوە لێكدەدرێتەوە بەوەی لەزۆربەی شار و شارۆچكەكان توانیویانە گرینگی بەكردنەوەی خوێندنی باڵا بدەن و خەڵك و قوتابیانی ناوچەكان سوودمەند بكەن .  بەڵام لەراستیدا كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆ و كۆلێژ و پەیمانگایان جگە لەبارگرانی زیاتر لە رووی كارگێری و دارایەوە سوودێكی ئەتۆیان نەبووە لەلایەكی دیكەوە كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و پەیمانگا بێ پلان و لێكۆلینەوەیەكی ورد لەرووی دیمۆگرافیای و پێویستی ناوچەكە و بە بێ هیچ جۆرە توێژینەوەیەك كارێكی ئەوپەڕی نازانستیە .بگرە لەجیاتی سوود و قازانج بۆ ناوچەكەو قوتابیەكانی گەلێك دەرئەنجامی خراپی لێدەكەویتەوە ، هۆكاری كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانەش زۆر جار بەهۆی داواكاری دانیشتوانی ناوچەكە و یان پەیمانی لایەنێكی سیاسی یان سەركردەیكی سیاسی بەخەلكی ناوچەیك بووە . دەرئەنجامە خراپەكانی كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانە. １.    نەكرانەوە و قەتیس كردن و هێشتنەوەی خەڵكی لەناوچەكانی خۆیان ، بەمەش  خەڵكی پارێزگاكان و شارەكان زیاتر لە یەك دادەبڕێن و تێكەڵاوی  كۆمەڵایەتی  و سیاسی و كلتوری و ئاینی كەم دەبێتەوە  ، دانیشتوانی ناحیەو شارۆچكەكان  ناچنە دەرەوەی شار بخوێنن . كەمتر  ئاشنایەتی لەگەل خەلكی شارەكانی تر دروست دەكەن ، چەند هەنگاوێك لە دروستبونی پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی نێوان شارەكان دوادەكەوێ و بگرە زیاتر دەبێت .  ２.    ساڵانە لەشكرێك لە دەرچوی زانكۆ و پەیمانگامان دەبێت بێ ئەوەی هەلی كاریان دەست بكەویت  یان بە جۆرێك ئامادەكرابن  بۆ بازاری كار  تا بتوانن لە سەردەمی نوێی كار و بازاڕدا  كار بەدەستبهێنن بەمەش رێژەی بێكاری لەكۆمەڵگە  زیاد  دەكات و فشارەكانیش بۆسەر حكومەت زیاتر دەبن .   ３.    یەكێكی تر لە دەرهاویشتە خراپەكانی كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و كۆلێژی نوێ دابەزینی  ئاستی زانستی دەرچوانە بەهۆی نەبون  یان دابین نەكردنی  پێداویستیەكانی وەك ستافی ئەكادیمی  ، لۆجستیكی  ، تاقیگە  ، باڵەخانەی گونجاو .  ４.    بێزاربوون و بەهەداردانی توانایی مامۆستایان لەهاتووچۆی بەردەوامی رێگا سەختەكانی نێوان شار و شارچكەكەن بۆ گوتنەوەی وانەكانیان. راسپاردە :  پێویستە دامەزراندن كردنەوەی زانكۆی نوێ زۆر سنوردار و مەرج دار بكرێت وە هەوڵی تێكەل كردنەوەی زانكۆ فەرحیەكانی شارەكان بدرێت سەر لەنوێ لەسەر بنچینەی  دیمۆگرافیا  و پێویستی ناوچەكە و بازاری كار و پسۆری تایبەت  . بۆ نموونە  پسۆریەكانی نەوت لەیەك زانكۆ هەبێت لەهەموو شارەكانیتر قوتابی روو لەو زانكۆیە بكات بەمەش تێكەڵاوێكی گرینگی كۆمەڵایەتی و پەروەردەی و  كلتوری ئالوگۆری بیرۆكەی بازرگانی و و دەستپێشخەری كار لەنێوان خوێندكارانی زانكۆكە روودەدات و ناوچەكەش گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبێنیت    ئاستی كواڵیتی بەرزدەبێتەوە و هەڵئاوسانی پۆستهەلگرە كارگێریەكان  و مامۆستایان و فەرمانبەرانیش كەمدەبێتەوە .   دۆخی توێژەران و ئاستی توێژینەوەكان لە كوردستان    ئاشكرایە دەستپێكی هەموو پێشكەوتنە زانستییەكان و  پیشەسازی و وێژەییەكان  توێژینەوە گرنگ و مەزنەكان بووە, كە بوونەتە هۆی سەرچاوەی داهێنان لە بوارە جیاوازەكاندا، نەنگییە ئەگەر باسی زانست بكرێ لەگەڵیدا  باسی توێژینەوەی زانستی نەكرێ, لەبەر ئەوەی دووانەیەكی لێك دانەبڕاون و بەبێ ئەنجامدانی توێژینەوەی زانست گەشە ناكا. توێژینەوەی بەردەوام سەرچاوەی دەوڵەمەندكردنی  زانست و باشتركردنی گشت كایەكانی كۆمەڵگایە. كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان  چ لە ڕووە سیاسییەكەی یان پەروەردەییەكەی یان پیشەسازییەكەی، ئەوانەی  دیموكراسی و ئازادییەكانی تاك و  مافی مرۆڤ  و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی  تێیاندا بەرقەرارە، لە میانەی نووسین توێژینەوەكانیانەوە بەم ئاستە گەیشتوون.     لە جیهاندا گرنگیی زۆر بە توێژینەوەی زانستی دەدرێ، لە سەرجەم كایەكانی ژیاندا، توێژینەوەكان دەكرێن و بەكاردەهێنرێن لە  چارەسەركردنی كێشە هەنوكەییەكان و  كێشە قووڵەكان و لە بەرەو پێشبردنی سیستەمی كۆمەڵایەتی و دۆزینەوەی نەزانراوەكان، لێرەدا پرسیارێكی جددی دێتە گۆڕێ و لە مێشكی هەموو تاكێكی ئەم نیشتمانە لە خولانەوەدایە!    ئەرێ لە هەرێمی كوردستان بە كرداری چەند توێژەرمان هەیە؟  تا چەند گرنگیی بە توێژینەوەی زانستی لە زانكۆكان و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دراوە؟ لە كارنامەی كابینە یەك لەدوای یەكەكان كامیان پاڵپشت بە توێژینەوەی توێژەرێك هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكانیان داوە؟ ئایا سیاسییەكان تا چەند پێشوازییان لە توێژینەوەی  توێژەرە سیاسیەكانمان  كردووە لە شرۆڤەكردنی پێشهاتە سیاسییە نوێیەكان و بارودۆخی ناوچەكە؟ یا با بڵێین توێژینەوەكان  چ گۆڕانكارییەكییان دروست كردووە لەسەر ئاستی  تاك و كۆمەڵگا و خاك و نیشتمان؟    بەداخەوە دەبێ بڵێین لە زۆربەی زانكۆیەكانی هەرێمدا كاری توێژینەوە  كز و لاواز و ئاست نزمە، جا بە هۆی كەمیی توێژەرەوە بێ  یان كەمی هاندەری دارایی بێ، زۆربەی هەرە زۆری مامۆستایان بە ئەركی وانەبێژییەوە سەرقاڵن. ساڵانە ژمارەیەكی زۆر توێژینەوە لە هەرێمی كوردستان لە بوارە جیاوازەكان ئەنجام دەدرێن، بەڵام وەك پێویست سوودیان لێ وەرناگیرێ، نەبوونەتە هۆی گۆڕانكاریی گەورە و كاریگەرییان لەسەر بەرەو پێشبردنی ڕەوتی زانست و كۆمەڵگە و حكومرانی وەك پێویست نەبووە. ئەوەش كۆمەڵێك هۆكاری لە پشتەوەیە: １.    نەبونی سیستەم و كەشی گونجاو بۆ توێژینەوە، دابیننەكردنی  ئامراز و پێداویستییە ماددی و لۆجستیكی و مەعنەوییەكان. ２.    كەمتەرخەمیی حكومەت و پاڵپشتینەكردنی توێژەران و تەرخاننەكردنی بودجەی پێویست بۆ توێژینەوە جیاوازەكان و گرنگینەدان بە توێژینەوەكان و كارپێنەكردنیان لە سێكتەرە جیاوازەكان . ３.    نەبوونی پلان گشتگیریی حكومەت و نەبوونی هەماهەنگی  لە نێوان توێژەران و كۆمەڵگە و دامەزراوەكانی تایبەت بە توێژینەوە, كە یەكەیەكی كارگێڕیی حكومین. پێویستە ئەو دامەزراوانە توێژەران ڕابسپێرن و هانیان بدەن بۆ توێژینەوەی زانستی و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكان. ４.    زانكۆكان نەیانتوانیوە لە بازنەی كێبركێی ناوخۆ بازبدەن بۆ كێبڕكێی جیهانی لێكدابڕانێكی زۆر هەیە لە نێوان زانكۆكان و كۆلێژەكان و مامۆستایانی زانكۆ و نەبوونی كاری هاوبەش و خەمی هاوبەش لە بەرەوپێشبردنی ڕەوتی زانست و خەرجكردنی زۆربەی داهاتی زانكۆكان لە مووچە و پاداشتی فەرمانبەران, نەك لە پاڵپشتیكردنی توێژەر و توێژینەوەكان. ５.    فشاری زۆر و بەردەوامی سەر مامۆستایانی زانكۆ و توێژەران لە لایان زانكۆوە بە هۆی خوێندنی باڵا و گوتنەوەی وانەی زۆر و زۆری ژمارەی قوتابی/ خوێندكاری ماستەر و دكتۆرا لەگەڵیدا دەبێ لە ئەركی  وانەگوتنەوە بەردەوام بێ. ６.    بەكارهێنانی توێژینەوە لە لایەن هەندێ مامۆستاوە وەك بابەتی لاوەكی و تەنیا بۆ پلە بەرزكردنەوە  و وەرگرتنی ناسناوی زانستی،  هەروەها بەشێكیان بۆ بەدەستهێنانی خاڵی زیاترە  لە ڕیزبەندنی نیشتیمانیی زانكۆكان. ７.    نا واقعییبوون لە توێژینەوەكان و ئەنجامدانی توێژینەوەی چەند بارە  و هەڵنەبژاردن و كارنەكردن لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگا. ８.    نەبوونی دیدگە و خەونی گەورە و توێژەران تا ئێستا  نەیانتوانیوە توێژینەوەكانیان بكەنە سەرچاوەی داهاتیان، لە ڕێگەی نووسینی توێژینەوەی زانستیی دا‌هێنەرانە یان چارەسەركردنی كێشەیەك. هەنگاوەكانی چارەسەركردن 1.     تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت  لە لایەن حكومەتەوە  بۆ پاڵپشتی توێژەران و ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی داهێنەران ویاخود ئەو توێژینەوانەی چارەسەری كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە دەكەن لە گشت سێكتەرەكان. 2.    تەمویلكردنی زانكۆكان لە ڕێگەی پێشكەشكردنی پرۆپۆزەڵ و كاریگەریی توێژینەوەكانیان و دروستكردنی كێبڕكێی لە نێوان زانكۆكاندا. 3.    وەبەرهێنان لە توانا مرۆییەكانی زانكۆكان و دووبارە بەگەڕخستنەوەی بەرنامەی تواناسازی. 4.    ئاراستەكردن و گۆڕینی دونیابینیی حكومەت بۆ بابەتی توێژینەوە و گرنگیدانی زیاتر بە توێژینەوەكان و بكرێنە سەرچاوەی  دروستكردنی بڕیاڕەكانی حكومەت. پۆستە بەوەكالەتەكان! لە ناو هەموو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم ژمارەیەكی زۆری پۆستی بەتاڵ هەن  كە بە وەكالەت پڕكراونەتەوە  ، تا ئێرە حاڵەتەكە  ئاساییە  ،  بەڵام  پێویستە  بە دەقی یاسایی یاخود ڕێنمایی  لە یاساكانی هەر سێكتەرێك یا وەزارەتێك  بە ڕونی  ئاماژە بەوەبكرێت كە كێ بۆی هەبێ بە وەكالەت پۆستێك وەربگرێ  وە بۆ ماوەی چەند ئەم وەكالەتە كاری پێ بكرێ لە پاشان  ببێتە  ئەسیل ، یان پۆستەكە پڕ بكرێتەوە بە كەسێكی تری ئەسیل  .  هۆكاری هەبونی ئەو ژمارە زۆرە لە پۆستە بەوەكالەتەكان دەگەڕێتەوە بۆ : １.    هەبونی كۆمەڵێ ئیمتیازاتی بەرزتر و زیاتر  وەك لەوەی بە ئەساڵەت لەو پۆستە بن  . ２.    هەژمارنەكرنی ماوەی ئەزمونكردنی ئەو پۆستە بەوەكالەتە  ، بۆ نمونە   سەرۆك زانكۆیەك   بۆی هەیە  دوو خولی چوار سالی سەرۆك زانكۆ بێت  بەڵام    دەكرێ سەرۆك زانكۆیەك زیاتر لە ماوەی بۆی دیاری كراوە  لەو پۆستە بمێنێتەوە  ئەگەر چەند ساڵێكی ماوەی ئەزموونكردنی سەرۆكایەتییەكەی بە وەكالەت بێ، ئەمەش زیاتر لە فێڵێكی یاسایی دەچێ  ،  بۆیە پێویستە بە وردی لە یاساكانی وەزارەت  چۆنیەتی پركردنەوەی پۆستە بە وەكالەتەكان باسبكرێ ، بۆ ڕاگرێكیش بە هەمان شیوە  كە بۆی هەیە چوار ساڵ راگڕ بێ  بەڵام ڕاگڕی كۆلێژ هەیە  چەند ساڵێكی بەوەكالەت و چەند ساڵێكی بە ئەساڵەت ڕاگرایەتی كردووە. ３.    زۆجار بەهۆی  دڵنیا نەبون لە دڵسۆزی كەسەكە بۆ فڵان شەخس یان فڵان حیزب  یانیش بۆ فشارخستنە سەری بە لادانی لەو پۆستە چونكە وەكالەتە ، ناچار دەكرێ بەكردنی هەندێكاری نایاسایی ، پۆستەكان بۆ ماوەیەكی زۆر بەوەكالەت پر دەكرێنەوە . ４.    زۆر جار بۆمەبەستێكی كاتیە تاوەكو كەسێكی شیاو هەڵدەبژێردرێت بۆ پۆستەكە  

پاپلۆ ئۆجاوا- بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت سەرباری ئەو جەنگەی لەنێوان روسیا‌و ئۆكراینادا هەیە، هێشتا پسپۆڕان پێیانوایە لەمساڵدا ئابوری جیهان گەشە دەكات، بەڵام كاریگەریی جەنگەكە لەسەرتاسەری جیهان بەرجەستە دەبێت، ئاستی زیان لەسەر ماوەی درێژەكێشانی جەنگ راوەستاوە.  ئەم زیانەش دەكەوێتەسەر ئاستی بەردەوامبوونی ئاڵۆزییەكانی ئەمدواییە لە بازاڕەكاندا، سەبارەت بەوەی ئایا ئەمە شۆكێكی كاتییە یان قەیرانێكی بەردەوام.  جەنگ چۆن كاریگەری لەسەر ئابوری جیهانی دادەنێت، ئایا سەردەكێشێت بۆ داتەپین ؟ بە جیاوازی ئەو شوێنەی تێیدا دەژیت؛ كاریگەریی دەگۆڕێت بەگوێرەی كۆمپانیای راوێژكاریی (ئۆكسفۆرد ئیكنۆمیكس) كە بارەگاكەی لە بەریتانیایە، ئاكامە ئابورییەكانی جەنگ بۆ روسیاو ئۆكراینا "كارەساتبار" دەبێت، بەڵام سەبارەت بە ناوچەكانی تری جیهان جیاوازە. بۆ نمونە، هەریەكە لە پۆڵەنداو توركیا پەیوەندی بازرگانی گرنگیان لەگەڵ روسیادا هەیە، ئەم دوو وڵاتە زیاتر دەكەونە بەردەم كاریگەرییەكانی جەنگ بە بەراورد بە وڵاتانی تر.  پۆڵەندا زیاتر لە نیوەی پێداویستی نەوتی خۆی لە روسیاوە هاوردە دەكات، هەروەك توركیاش زیاتر لە یەك لەسەر سێی پێداویستی خۆی بەهەمان شێوە لە روسیاوە هاوردە دەكات.  مامەڵەی بازرگانی ئەمریكا لەگەڵ روسیا رێژەی 0,5%ی تێكڕای بەرهەمی ناوخۆیی تێناپەڕێنێت. سەبارەت بە چین، ژمارەكە 2,5%ە، بۆیە كاریگەریی قەیرانەكە لەسەر ئەم وڵاتانە زۆر سنوردار دەبێت.  (بن مای) بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسیرچ" لە "ئۆكسفۆرد ئیكۆنۆمیكس"ی پێشەنگ لەبواری پێشبینی جیهانیی‌و شكاریی چەندێتی دەڵێ: پێشبینی دەكرێت جەنگ بەرێژەی نزیكەی 0,2% ئاستی گەشەی ئابوری لەمساڵدا كەمبكاتەوە، واتە رێژەكە لە 4ەوە دابەزێت بۆ 3,8%، بەڵام ئەمە مەرجدارە بەوەی ململانێكە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام نەبێت".  "ئەگەر جەنگ بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بوو، كاریگەرییەكان زۆر خراپتر دەبن". "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" لەگەڵ نرخی نەوتدا پاڵنەرێكی تر هەیە كە زۆر گرنگە‌و دەبێت لەبەرچاوبگیرێت، كە كاریگەرییە لەسەر نرخی نەوت‌و ئەوەش بەشێوەیەكی كردەیی بووەتە هۆی ئاڵۆزی لە بازاڕەكاندا، بەگوێرەی ئیدارەی زانیارییەكانی وزەی ئەمریكا، روسیا سێیەم گەورە وەبەرهێنی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان لەدوای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و سعودیەوە.  لە ساڵی 2020دا روسیا رۆژانە (10 ملیۆن‌و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە، لەم بڕە (5 بۆ 6 ملیۆن) بەرمیلی هەناردە كردووە‌و نیوەی هەناردەی بۆ ئەوروپا بووە.  7ی ئازار نرخی نەوتی خاوی برێنت كە لە دەریای باكور دەردەهێنرێت، بەنزیكەیی بۆ ئاستێكی پێوانەیی بەرزبووەوە، ئەمەش دوای ئەوەی ئەمریكا‌و ئەوروپا وتیان تاوتوێی قەدەغەكردنی هاوردەی نەوتی روسی دەكەن.  دوای ئەوەی بەرێژەی 21% لە هەفتەی پێشوو بەرزبووەوە، بەرێژەی 18%ی تر بەرزبووەنەوەی بەخۆوە بینی‌و نرخی بەرمیلێكی گەیاندە نزیكەی 140 دۆلار، ئەمەش بەر لەوەی كەمێك نرخەكە پاشەكشێ بكاتەوە.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژی 8ی ئازار هاوردەی نەوتی روسیی قەدەغەكرد، بەریتانیاش بەڵێنیداوە لە كۆتایی 2022دا هەمان كار بكات. روب ویست سەرۆكی كۆمپانیای توێژینەوەی "سندەر سید ئینێرجی" بە رۆژنامەی فاینانشیال تایمز-ی وتووە:" رەنگە ئەم ئاڵۆزییانە نرخی نەوت بگەیەنێتە زیاتر لە 200 دۆلار بۆ یەك بەرمیل".  لە 8ی ئازاردا ئەلیكسەندەر نۆڤاك جێگری سەرۆك وەزیرانی روسیا لەمە زیاتریش رۆیشت‌و وتی:" بەرزبوونەوەی نرخەكان پێشبینی نەكراو دەبێت. دەگاتە 300 دۆلار بۆ یەك بەرمیل، ئەگەر زیاتریش نەبێت". نۆڤاك لە بەیاننامەیەكدا كە تەلەفزیۆنی حكومی بڵاویكردەوە، رایگەیاند" زۆر روونە قەدەغەكردنی نەوتی روسیا دەبێتە كۆتاییەكی خراپ بۆ بازاڕی جیهانیی".  زیادبوونی نرخی نەوت تەنیا نابێتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی سوتەمەنی، بەڵكو دەبێتە هۆی زیادبوونی نرخی هەموو كاڵایەك. هەڵاوسان زیاد دەكات، چونكە سوتەمەنی‌و وزە تێچووی بنەڕەتین لە دروستكردن‌و گواستنەوەی كاڵاكاندا.  ئەم تێكەڵەیە لە شۆك، رەنگە ببێتەهۆی "هەڵاوسانێكی هاوتا لەگەڵ داتەپین"دا، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئابوریناسانی بانكی باركلیز-ی بەریتانی، كە ئاستی پێشبینی خۆیان بۆ گەشەی ئابوری جیهان لەمساڵدا بەرێژەی یەك پۆینت لەسەد دابەزاندووە. "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" كاتێك روودەدات كە ئابوری دەوڵەت لە یەككاتدا بەرزبونەوەی لە نرخەكان‌و داتەپین بەخۆوە ببینێت.  بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان دەكرێت جەنگ ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان، چونكە هەریەكە لە روسیا‌و ئۆكراینا لە گەورە وەبەرهێنەرانی ماددە خۆراكییەكانن، ئەم دوو وڵاتە رێژەی 14%ی گەنمی جیهان بەردەم دەهێنن‌و سەرچاوەی 29%ی هەناردەی جیهانن، ئەمە بەگوێرەی قسەی لواندیل سیهلوب گەورە توێژە لەبواری ئابوری كشتوكاڵیدا لە زانكۆی (ستیلینبوش)‌و بانكی (جی پی مورگان). لەپاڵ ئەمەشدا، هەردوو وڵات لە گەورە وەبەرهێنەرانی زەیتی گەنمەشامی‌و گوڵەبەڕۆژەن. ئاڵۆزییەكان كاریگەرییان دەبێت لەسەر گەیشتنی دانەوێڵە بە هاوردەكاران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا‌و توركیا.  لوبنان زۆرینەی گەنمی خۆی لە روسیا‌و ئۆكراینا دەكڕێت، هەروەها میسرو توركیاش، سودان‌و نەیجیریا‌و تەنزانیا‌و جەزائیر‌و كینیا‌و باشوری ئەفریقا پشت بەو دانەوێڵەیە دەبەستن كە لە روسیا‌و ئۆكرایناوە هاوردە دەكرێن.  سڤن توری هولسیتیر سەرۆكی كۆمپانیای "یارا" كە یەكێكە لە گەورە كۆمپانیاكانی پەین لەسەر ئاستی جیهان دەڵێ" بەلای منەوە، بابەتەكە ئەوە نییە ئایا ئێمە بەرەو قەیرانێكی جیهانیی خۆراك دەڕۆین، بەڵكو قەبارەی قەیرانەكەیە".  بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی غازەوە، نرخی پەین بەرزبووەوە، روسیا گەورەترین هەناردەكاری ئەو پەینەیە كە لە بواری كشتوكاڵدا بەكاردەهێنرێت.  هولسیتیر بە بی بی سی رایگەیاند" بەر لە جەنگ لە دۆخێكی سەختدا بووین، نیوەی دانیشوانی جیهان خۆراك لە ئەنجامی پەینەوە بەدەستدەهێنن، ئەگەر هەندێك لە چێندراوەكان پەین نەكرێن، ئاستی بەرهەم بەرێژەی 50% دادەبەزێت".  بەرزبونەوەی نرخی سود پێشبینی دەكرێت زیادبوونی نرخی وزە‌و خۆراك ببێتەهۆی زیادبوونی هەڵاوسان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا، بەجۆرێك بگاتە یەك پۆینت لە سەد، ئەمە وەكو ئەوەی (جێنیفەر ماكیون) سەرۆكی بەشی خزمەتگوزاری ئابوری جیهانیی لە كاپیتاڵ ئیكۆنۆمیكس دەڵێت.  لە هەندێك وڵات كە خۆیان بەدەست هەڵاوسانەوە دەناڵێنن، بەتایبەتیش لە ئەوروپای ناوەڕاست‌و ئەمریكای لاتینی، بانكە ناوەندییەكان لەرێگەی بەرزكردنەوەی نرخی سودەوە دەیانەوێت روبەڕووی هەڵاوسان ببنەوە.  ماكوین بە بی بی سی وت:" ئەمە دەبێتە هۆی سەختییەكی زیاتر بۆسەر ئەو ئابورییانە".  هاوكات، بەشێك لە ئەروروپای خۆرهەڵات‌و ئەڵمانیا‌و ئیتالیا‌و توركیا كە بەشێوەیەكی زۆر پشت بە هەناردەی غازی روسیا دەبەستن، بەرزبوونەوەی نرخی بژێوی بەخۆیانەوە دەبینن. پێداویستییەكانی بەكاربەر ماكیون دەڵێ، پاشەكشێی توانای كڕین لەلایەن بەكاربەرانەوە لەسەر ئاستی جیهان، رەنگە گورز لە ئابوریی ئاسیا بدات.. لەوباوەڕەدام كاریگەری سەرەكی لەسەر ئاسیا لە پاشەكشێی خواستی بەكاربەران‌و خواست لەسەر هەناردەی ئاسیاوە سەرچاوە دەگرێت".  "بۆ نمونە ئەگەر بینیمان بەهۆی جەنگەوە خواست لە ناوچەی یۆرۆ پاشەكشێ دەكات، لەگەڵ زەرەرمەندبوونی توانای كڕین بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، ئەمە كاریگەری گەورەی لەسەر هەناردەی ئاسیا دەبێت". بوژانەوەیەكی ناڕێك هێشتا شیكەرەوەكان پێشبینی گەشەیەكی بەهێز دەكەن لەمساڵدا، هۆكاری بەشێكی ئەمەش بۆ گەڕانەوەی ئابورییەكان بۆ ئاستی بەر لە پەتای كۆرۆنا، دەگەڕێتەوە.  بن مای بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسێرچ" دەڵێ، گەڕانەوە بۆ ژیانی ئاسایی لەڕووی گەشەی ئابورییەوە "دەستكەوتی پێشبینی نەكراو" دروست دەكات.  تاوەكو ئێستا، جەنگ هەڕەشە لە هەندێك لەم گەشەكردنە دەكات، بەڵام كاریگەرییەكە بەشێوەیەكی زیاتر پشت بە ماوەی جەنگەكە‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە دەبەستێت.  مای ئاماژە بەوەدەكات" ئەمە شتێك نییە كە پاڵ بە ئابوری جیهانییەوە بنێت بۆ داتەپین یان هەر شتێكی تری لەوشێوەیە"، بەڵام دان بەوەدا دەنێت دۆخەكە بەشێوەیەكی گشتی حاڵەتێكی نەبوونی متمانە دروست دەكات‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە نەزانراوە.   

 (درەو):  سەرچاوەیەكی باڵا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، داهاتی نەوتی هەرێم بۆ مانگی (شوبات)ی ئەمساڵ، بەمشێوەیە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە خراوەتەوەڕوو: •    مانگی رابردوو (شوبات) 28 رۆژ بووە. •    رۆژانە بە تێكڕا هەرێم: (422 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. •    مانگی شوبات بەتێكڕا: (11 ملیۆن‌و 816 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە.  •    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت مانگی رابردوو بە (83 دۆلار) فرۆشراوە. •    كۆی گشتی داهاتی مانگی شوبات: (980 ملیۆن) دۆلار بووە. •    لە داهاتی فرۆشی مانگی رابردووی نەوت بڕی (420 ملیۆن) دۆلاری سافی بۆ حكومەت ماوەتەوە. •    بڕی (58 ملیۆن) دۆلاری داهاتی مانگی رابردووی نەوت بۆ قەرزی كۆمپانیاكان رۆیشتووە. •    بڕی (67 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت بۆ كرێی بۆری رۆیشتووە. •    بڕی (435 ملیۆن) دۆلار داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكان رۆیشتووە.   •    پارەی نەوت كە بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاوەتەوە: 420 ملیۆن دۆلار بووە.  •    لە بڕی (420 ملیۆن) دۆلاری سافی داهاتی نەوتی مانگی رابردوو كە گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، بڕی (134 ملیۆن) دۆلاری خەرجكراوە بۆ تەكمیلەی موچەی مانگی یەك، لەبەر ئەوەی 200 ملیار دینارەكەی بەغداد نەهاتووە، بۆیە پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی یەك بریتی بووە لە (350 ملیۆن دۆلار + 134 ملیۆن دۆلار= 484 ملیۆن) دۆلار تەرخانكراوە بۆ موچە . •    لە داهاتی مانگی شوباتى فرۆشی نەوت بڕی (286ملیۆن) دۆلار ماوەتەوە بۆ موچەی مانگی شوبات.  

درەو: راپۆرتی: كەركوك ناو   هێزە ئەمنییەكانی كەركوك چونەتە سەر ژمارەیەك ماڵی كورد لە گەڕەكی كوردستان (فەیلەق)و داوایان لێكردون خانووەكانیان چۆڵبكەن، ئەوەش دوای سكاڵای ژمارەیەك ئەفسەری سەردەمی رژێمی بەعس دێت كە خۆیان وەك "خاوەن"ی خانووەكان دەناسێنن. ئەو خانووانەی داواكراوە چۆڵبكرێن، موڵكی وەزارەتی بەرگری عیراق بون و لە سەردەمی رژێمی بەعس-دا بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن، بەسەر ئەفسەرانی باڵای ئەو وەزارەتەدا دابەشكراون. بەڵام لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، ئەو ئەفسەرانە خانوەكانیان بەجێهێشتووە و ئاوارە گەڕاوەكان (كورد) تیایاندا نیشتەجێ بون، لەوانەش ئەوانەی لە سەردەمی حزبی بەعسدا روبەڕوی پرۆسەی راگواستنی زۆرەمڵی تەعریب بونەوە و دوای 2003 گەڕانەوە كەركوك. سەرکەوت عومەر، مامۆستایە و یەکێکە لەو هاوڵاتیانەی لە 7ی ئازار مەفرەزەیەكی بنكەی پۆلیسی عەرەفە و لیوای 61ی تایبەتی سەر بە سەرۆك وەزیرانی عیراق، چونەتە سەر ماڵەكەی. بە (كەركوك ناو)ی وت "وتیان دەبێت ئەم خانووە چۆڵبكەن، سکاڵاتان لەسەرە، ئەمە  موڵكی ئەفسەرێکی پێشووە". بەپێی وتەی سەركەوت، ئەو ئەفسەرە، لە سەردەمی رژێمی بەعسدا ئەو خانووەی پێدراوە و "ئێستا دۆخەكە بۆ ئەو لەبارەو هاتووە ئێمە دەربكات و خۆی تیایدا نیشتەجێ ببێتەوە". بەپێی زانیارییەكانی (كەركوك ناو)، كە لە بنكەی پۆلیسی عەرەفە وەریگرتووە، لانیكەم 40 سكاڵا لە چەند مانگی رابردودا بەرزكراوەتەوە دژی دەیان خێزانی كورد كە لە خانوی هاوشێوەدا نیشتەجێن. خانووەكان كە زیاتر لە 500 خانوو دەبن، دەكەونە نزیك گەڕەكی كوردستان – فەیلەق -. فەیلەق لە سەردەمی حزبی بەعسدا سەربازگە بوو، دواتر زەوییەكانی لە دوای 2003وە كران بە یەكەی نیشتەجێ بون، بەسەر ئاوارە گەڕاوەكاندا دابەشكران، ئەوەش بەشێوەی هەرەمەكی. كەركوك/6ی ئاداری 2022/ كۆڵانێك لەو خانووانەی ئەفسەرانی سەردەمی رژێمی بەعس هەوڵی وەرگرتنەوی دەدەن. فۆتۆ: كەركوك ناو سەركەوت عومەر، وتی "من خانووەكەم كڕیوە و داگیرم نەكردووە... تائێستا هیچ كێشەیەكم نەبووە، بەڵام لە دوو مانگی رابردودا دوجار هاتونەتە سەرم... نوسراوی دادگای كەركوك و وەزارەتی بەرگری عیراقیان پێیە". خانووەكان بەشێكیان 400 مەترن و بەشێكی تریان 600 مەترن، لە سەرەتادا لەلایەن خەڵكەوە داگیركران، دواتر فرۆشران كە لەسەرەتادا نرخەكانیان زۆر كەمبوو، بەڵام ئێستا نرخەكانیان لە نێوان 30 ملیۆن بۆ 50 ملیۆن دینار دەبێت. ئەم هەوڵە هاوكاتە لەگەڵ كەمبونەوەی رۆڵی كورد لە پارێزگاكە لەڕوی دەسەڵات و هێزەوە. كورد تا ریفراندۆمی سەربەخۆیی 25ی ئەیلولی 2017، دەسەڵاتی یەكەمی لە پارێزگاكەدا هەبوو،  بەڵام لە دوای ریفراندۆم و لە تشرینی یەكەمی هەمان ساڵەوە هێزە عیراقییەكان بۆ پارێزگاكە گەڕانەوە، جگە لە پاشەكشێی پێشمەرگە و ئاسایشی سەر بە حكومەتی هەرێم، پارێزگاری كەركوكیش بۆ یەكەمجار لە دوای 2003وە لە كورد وەرگیرایەوە. سەركەوت زیاتر وتی "من مامۆستام، ناکرێت هێزی ئەمنی هەڵبکوتێتە سەر ماڵەكەم و ژن منداڵەکانم بترسێنن... نازانین هانا بۆ كێ ببەین". حەمەزیاد ئەحمەد، هاوڵاتییەکی تری گەڕەکەیە و بەهەمان شێوە ئاگاداركراوەتەوە خانووەكە چۆڵبكات، وتی "پێش پرۆسەی ئازادی عیراق – روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003- ئەفسەرە باڵاکانی سوپا لەم خانووانە نیشتەجێبون، ئەوەش بە فەرمانی وەزارەتی بەرگری عیراق، بەڵام لەكاتی پرۆسەی ئازادی عیراق ئەو ئەفسەرانە هەڵهاتن بۆ پارێزگاكانی باشور، لە جێگەیان ئاوارەكانی پارێزگاكانی هەرێم جێگیربون و نیشتەجێبون". "من بۆ خۆم پێشمەرگەم و خانوەکەم کڕیوە، بەهیچ شێوەیەك ئامادەنیم بۆ هیچ كەسێك چۆڵی بكەم". حەمەزیاد وای وت. پێشمەرگەم و خانوەکەم کڕیوە، بەهیچ شێوەیەك ئامادەنیم بۆ هیچ كەسێك چۆڵی بكەم دەیان هەزار خێزانی كورد لە سەردەمی رژێمی بەعسدا لە پارێزگای كەركوك دورخرانەوە، ئەوەش لە چوارچێوەی پرۆسەی راگواستن و تەعریبكردندا، دواتر لە ساڵی 2003 گەڕانەوە پارێزگاكە. سەرچاوەیەك لە بنكەی پۆلیسی عەرەفە، جەختیكردەوە لەوەی كە ئەوان بڕیاری دادگای كەركوك و وەزارەتی بەرگری عیراق جێبەجێدەكەن، ئەویش ئەوەیە كە دەبێت ئەو خانووانە بۆ ئەو ئەفسەرانە بگەڕێنرێتەوە. بەڵام بۆ (كەركوك ناو) پشتڕاستنەبۆوە، ئایا خانووەكان لەسەر ئەو ئەفسەرانەی سەردەمی رژێمی بەعس تاپۆكراون، یان موڵكی وەزارەتی بەرگری عیراقن. دیلان غەفور، پەرلەمانتاری شاری كەركوك لە فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان، چوارشەممە 9ی ئادار، بۆ ئەو مەبەستە لە بەغدا سەردانی جومعە عیناد، وەزیری بەرگری عیراقی كرد. ئەو بە (كەركوك ناو)ی وت "سەردانەكە تایبەت بوو بۆ بەدواداچون بۆ چارەسەرکردنی کێشەی خانوەکانی گەڕەکی کوردستان لە کەرکوک"، زیاتر وتی "لەگەڵ جەنابی وەزیر و لیوا عەلی لیوای یاسایی لە وەزارەت، بە وردی تاوتوێی ئەو بابەتەمان کرد، کاری جددی دەکەین بۆ دۆزینەوەی رێگەیەکی یاسایی بۆ چارەسەری ئەو دۆسیەیە". دیلان لەبەر لێكەوتەی وتەكانی لەسەر هەوڵەكانی وەزارەت، ئامادەنەبوو هیچ زانیارییەكی تر باس بكات و وتی "جارێ با چاوەڕێ بكەین".

لە هۆڵەندیەوە: خالید ڕەزا ئەمین ڤلادمیر پوتین ٢٠ ساڵ زیاترە سەرۆکی ڕوسیایە. بەردەوام بۆ مانەوەی خۆی لە دەسەلاتدا، داهێنان دەکات. بەهەرحاڵ پوتین کێ یە؟ ئایە ئەیەوێ ڕووسیا گەورەتر و فراوانتر بکات؟ چۆن هێزو توانای خۆی زیادە دەکات؟ (١) پوتین کێ یە؟ پوتین لە ٧ ی ئۆکتۆبەری ١٩٥٢ لە خێزانێکی مامناوەند لە لیننگراد(سانت بگرسبرغ) لەدایک بووە. لە ساڵی  ١٩٧٥ چوەتە ناو دەزگای موخابەراتی یەکێتی سۆڤێت(کەی جی بی) و ژیانی پیشەیی دەستپێکردوە، لەکاتی هەڵوەشانەوەی یەکێتی سوڤێت دا لە (١٩٨٥-١٩٩٠) لە شاری (دریسدن)ی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بووە، هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت زۆر کاری تێکردوە و پێێ خەمبار بووە. لە دوای هەڵوەشانەوەکە، ئەم لە ناو کەی جی بی دا، لە چالاکی سیاسی و ئەمنی دا بەردەوام بووە. لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٩٩ دا سەرۆکی ئەوکاتی ڕووسیا (بۆریس یڵتسن) پوتین ی کرد بەسەرۆک وەزیران و لە مانگی سێپتەمبەردا خۆی وازی لە سەرۆکایەتی ڕوسیا هێنا و بەکاتی ئەو ئەرکەشی بە پوتین سپارد. بەهۆی ئەم متمانەیەی پێ درا و بە هۆی سەرکەوتنییەوە لە دووەم جەنگ دژی چیچانیەکان، پوتین ناوبانگی زۆری دەرکرد و لە ساڵی ٢٠٠٠ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوو بە سەرۆکی ڕووسیا. سیاسەتی ئابوری پوتین لەسەرو هەمووشتێکەوە، لیبراڵیە، شێوازی سیاسەتکردنی تۆتالیتاری: خۆی سەرۆکە، ئازادی دەربڕین و ڕۆژنامەوانی سنوردار کرد، بەرهەڵستکارەکانی خۆیی زیندانیکرد. سور بوو لەسەر ئەوەی کە متمانەی ڕووسەکان کە لەدوای ڕوخانی یەکێتیی سۆڤێت شکابوو، بگەڕێنێتەوە. زۆر نیگەران بوو لەو وڵاتانەی یەکێتیی سۆڤێتی جاران کە بوبون بە ئەندامی هاوپەیمانی باکوڕی ئەتڵەسی (ناتۆ)، وەکو وڵاتەکانی هەنگاریا، پۆڵۆنیا و چیک لە ساڵی ١٩٩٩دا، وڵاتەکانی بولغاریا،ئیستوانیا، لێتلاند، لیتوانیا،ڕۆمانیا، سلۆڤەینیا، سلۆڤاکیا لە ساڵی ٢٠٠٤ و کرواتیا لە ساڵی ٢٠٠٩دا. بەم جۆرە ڕووسیا بوو بە هاوسنوری بەشێک لە وڵاتانی ناتۆ. لەم کاتەدا ڕووسیا ئەو هێزە گەورەیەی جارانی نەمابوو کە دنیا حسابی جارانی بۆ بکا، بەڵام ئەم هاوکێشەیە لەسەردەمی حوکمی پوتین دا وردە وردە گۆڕانی بەسەردا هات. لەساڵی ٢٠٠٥ دا پوتین هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤێتی "بە گەورەترین کارەساتی جێوسیاسی لە سەدەی بیستەمدا ناوزەدکرد"، جەختی لەوە کردەوە کە دەبێ ڕوسەکانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران لەهەر وڵاتێک دا بن بە باشی بپارێزرێن لەوانە روسەکانی(ئۆکراینا)، وە هەروەها لە ئیستوانیا و لێتوانیا و لێتلاند. لە ساڵی ٢٠٠٧ دا و لە کۆنفرانسی میونیخ، نیگەرانی خۆی لە مەیلی ئەمریکا بۆ دەستێوەردان لە کاروباری وڵاتان نەشاردەوە، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی کە لە ڕووسیاوە نزیکن. ئەم زمانە توندەی کە دژی ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەکاری هێنا بوە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی جەماوەری لە ڕووسیادا.  پەیامەکەی خۆی لە ساڵی ٢٠٠٨ دا، دا بەگوێێ دنیادا داو  پێێ وتن کەدەبێ حساب بۆ ڕوسیا بکەن، لەو ساڵەدا دەبابەی ڕووسی چوە ناو وڵاتی جۆرجیا، کە پێشتر بەشێک بوە لە یەکێتیی سۆڤێتی و لە هەردوو ناوچەی ئۆسیتیای باشور(Zuid-Ossetië) وئەبخازیا(Abchazië) سوپای ڕوس شانەبەشانی ئەمان دژی سپای جۆرجیا شەڕیانکرد کە ئەم دوو ناوچەیە زۆرینەیان رووسن و داوای سەربەخۆییان دەکرد. ڕوسیا لەم جەنگەدا سەرکەوت و جۆرجیا نفوزی خۆیی لەم دوو شوێنە لەدەستدا و بە پاڵپشتی ڕووسیا سەربەخۆیی خۆیان ڕێ‌گەیاند و لە جۆرجیایان دابڕی. وڵاتە یەگرتوەکان و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا ئیدانەی ئەم دەسدرێژییە ڕووسیایانکرد و جەختیان لە سەربەخۆیی جۆرجیا وەک یەک وڵات، کردەوە. (٢) پوتین چۆن ڕوسیا ئەگەڕێنێتەوە بۆسەر شانۆی نێودەڵەتی؟ لە ساڵانی ئایندەدا، ڕوسیا و ڕۆژئاوا  زیاتر ڕوبەڕووی یەکتر دەبنەوە. پوتین پێێ وایە مادام وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا وەک دەوڵەتێکی بەهێز مافی هەبێ دەستبخاتە ناو دەوڵەتانی ترەوە، بێگومان بۆ ڕوسیاش ڕەوایە هەمان دەستێوەردان بکات لەو وڵاتانەی کە نەتەوەی ڕوس یان تێا ئەژین. ئەم هەڵوێستانەی زیاتر لەسەر شانۆی سیاسی دونیا دەریانخست. ئاسایشی نەتەوەیی ڕوسیا و ئاسایشی ئەو وڵاتانەی دەوربەری روسیا  کە نەتەوەی ڕوس یان تیائەژی، بوو بە کاری لە پێشینە و گرنگی پێدانی  پوتین. لە دیدی پوتین ەوە  دەوڵەتانی ناتۆ مەترسی جدین لە سەر ڕوسیا.   لەساڵی ٢٠١٤ دا، ڕوسیا دەستیگرت بەسەر نیوەدورگەی کریم Krim  (قرم)دا لە لێواری دەریای ڕەش کە جاران بەشێک بوو لە یەکێتیی سۆڤێت، دواتر بو بەشێک لە ئۆکراینا. ئەگەر چی زۆربەی دانیشتوانی نیوەدورگە کە لەنەتەوەی ڕووسن، بەلام ئەمە ماف نادات بە ڕووسیا بەشێک لە وڵاتێکی سەربەخۆ داگیر بکات. لەکاردانەوەی ئەم داگیرکاریەی ڕووسیادا، دەوڵەتانی یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا گەمارۆی ئابورییان خستە سەر ڕووسیا. ڕووسیا لەهەمان ساڵدا دەستی خستە ناو کێشە و ڕووداوەکانی ئۆکرانیاوە. بەر لەساڵێک، لەوێ ڕێپێوان و خۆپیشاندانی گەورە لەلایەن هەوادارانی ئەوروپاوە ڕیکخرا دژ بە سەرۆکی ئۆکراینا فیکتۆر یانکۆڤیش (Viktor Janoekovytsj)کە بڕیاری دا بوو ئالوگۆڕی بازرگانی لە گەڵ ئەوروپا زۆر کەم بکاتەوە و لەگەڵ  پوتین فراوانی بکات. لەکار دانەوەی ئەمەدا خۆپیشاندەران دەستیان گرت بەسەر گۆڕەپانی مەیدان(Majdanplein )دا لە کیێف و چۆڵیان نەکرد، حکومەت بڕیاریدا بەهێز بڵاوەی پێکردن، لە فێبراوەریدا پارلەمانی ئۆکراینا متمانەی لە یانکۆڤیج سەندەوە، ئەمەش نەیتوانی ڕێگە لە شەڕی ناوخۆ بگرێ و هەتا ئەمرۆ بەردەوامە. کاتێک کە هەردوو هەرێمی لوخانسک(Loegansk) ودۆنیتسک (Donetsk) کە هەوادارانی ڕوسیان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکراینا و زۆریان رووسن، بە توندوتیژی سەربەخۆبونی خۆیان ڕاگەیاند. پوتین ، ئەمریکای تاوانبارکرد کە لەپشتی خۆپیشاندانەکانی لایەنگرانی سەر بە ئەوروپای گۆڕەپانی مەیدانەوەیە، هێزی ڕوسی نارد بۆ ئۆکراینا  بۆ پشتیوانیکردن لە ڕاپەڕینی  هەوادارنی ڕووس لە هەردوو هەرێمەکە. هەرچەندە ڕوسیا نکۆڵی لەوە دەکرد کە هێزی روسیا لە ئۆکراینا بێ، بەڵام یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکا بڕیاریاندا گەمارۆی ئابوری لەسەر ڕوسیا توندتر بکەن. روسیا نەک هەر بەهێزی سەربازی بەشداریکرد، بەڵکو یارمەتی پرۆ-روسەکانی ئەدا بۆ فراوانبوونی نا سەقامگیری لە ئۆکراینا.  ڕوسیا لەدژی ئەو گەمارۆ ئابورییەی خرایە سەری، بڕیاری دا خواردن و خواردەمەنی لە رۆژئاواوە هاوردە نەکات. ئەمە زلەیەکی گەورە بوو بۆ هۆڵەندا کە نەیتوانی بیبەر و تەماتە هەناردەی ڕوسیا بکات. جامی توڕەبوونی ڕۆژئاوا بەرامبەر ڕوسیا و پرۆ-ڕوسەکان ئەوکاتە سەرڕێژیکرد  کە فرۆکەیەکی مەدەنی MH17  لە ئەمستردام ەو بەرەو کۆلالمپور بەڕێوە بو لەسەر ناوچەی شەڕ لە رۆژهەڵاتی ئۆکراینا، خرایەخوارەوە. ٢٩٨ مەدەنی مردن، کە ٢٠٠ کەسیان هۆڵەندی بوون. ڕەنگە بە هەڵە و  کردەوەیەکی ئەنقەست نەبوبێ، بەڵام چەکدارە پرۆ-ڕوسەکان خستبویانە خوارەوە کە لەلایەن ڕوسیاوە پڕچەک کرابون. بە سیستمی موشەکی بوک (Boek-raketsysteem) خراوەتە خوارەوە، کە ئەو جۆرە موشەکە بەتەنها ڕوسیا دروستی دەکات و جوداخوازەکانی  ئۆکراینای بە هەموو جۆرە چەکێکی قورس پڕ چەک کردبوو. ئەمەش نێگەرانی و بیزاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لێ کەوتەوە چونکە ڕوسیا زۆر خاوخلیچک خەمسارد بوو لە هاوکاریکردن بۆ لێکۆڵینەوەیەکی بێلایەن لە کارەساتەکە، بۆ ئەمەش زیاتر گومانیان لە پوتین بوو کە نایەوێ هاوکاربێ بۆ ئەم پەرەسەندنە نێونەتەوەییە: بەتوندی ڕەخنەیان لێگرت، دژایەتی کردنی پوتین بۆ لێکۆڵینەوەی دادپەروەرانە و سەربەخۆ و بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە و زانیاری نادروست بۆ ئەوەی خۆی لەم کارەساتە بێ بەری بکات.  هەروەها پوتین  بەلایەوە گرنگ بوو دەستبخاتە ناو شەڕی ناوخۆی سوریا و لەگەڵ ڕۆژئاوادا لەسەر یەک هێڵ نەبوو. لە کاتێکدا پوتین پشتیوانی لە بەشار ئەسەد و مانەوەی لە دەسەڵاتدا دەکرد، بەڵام سازمانی ئاسایشی نێودەوڵەتی  پشتیوانیان لە بەرهەڵستکارانی ئەسەد و لابردنی ئەکرد. بەهەمان شێوەی ئۆکراینا و قرم، بەشداریکردنی ڕوسیا لە شەڕی سوریاش بەشێکی  بۆ ئاسایشی ڕوسیابو، ئەم سێ شوێنە گرنگیەکی گەورەی هەیە لە ڕوی ستراتیژی بنکەی سەربازییەوە. بەڵێ‌م بۆ پوتین ئەمە شێوازێک بوتا هێزو توانای خۆی پیشاندانی دەرەوە و نەتەوەی روس لە ناوخۆی وڵێ‌تەکەیدا بدات. ئەم هەژمون و باڵادەستیەی پوتین زیاتر بوو کاتێک لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩ دا لە پڕ و خێرا هێزەکانی ئەمریکا لە سوریا کشانەوە، پوتین لە گەڵ هاوتا تورکیەکەی ئەردۆگان لەسەر سنوری باکوڕی سوریا ڕێکەوتنیانکرد. بەشێک لە بەرزبونەوەی جەماوەری پوتین بۆ ئەم جۆرە کارە بەهێز و ئایندەییانە دەگەڕێتەوە. لایەنە تاریکەکانی پوتین برێتیە لە یاریکردن بە پرۆسەی هەڵبژاردن، کۆت و بەندی ڕۆژنامەوانی، سەرکوتکردن و زاڵ بونی بەسەربەرهەڵستکارەکانی و ئابوریەکی خراپ کە بە ئاسانی لەلایەن زۆرێک لە روسەکانەوە قبوڵ دەکرێ. (٣) پوتین دەیەوێ ڕوسیا فراوانبکات؟ بەهۆی ئەو پەرەسەندنانەی لە قرم، ئۆکراینا و سوریا ڕویاندا و پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژئاوا بە خێراییەکی دراماتیک خراپتر بوو. بارودۆخی شەڕی سارد گەڕایەوە، بە جیاوازی ئەوەی ئێستە لەچاو جاراندا دەوڵەتانی ناتۆ و ڕوسیا زۆر لەیەک نزیکترن و لە هەندێک شوێن سنوریان بە یەکەوەیە. هەردوولا پەرەیان بە لایەنی سەربازی دا. ناتۆ هەزاران سەربازی رەوانەی وڵاتانی بەڵتیک کرد و لە وڵاتی پۆلۆنیا دەستی بە ڕاهێنان کرد. ڕوسیا ش موشەکی ئەتۆمی لە نزیک سنورەکانی پۆلۆنیا و لیتوانیا، جێگیر کرد، بە بەردەوامی مەشق و ڕاهێنانی لە نزیک وڵاتانی ناتۆ دەست پێکرد.  ڕۆژئاوا بە گومانن لە نیازی ڕوسیا و متمانەیان پێێ نیە بەرامبەر ئێستلاند، لێتلاند و لیتوانیا. ئەم وڵاتانە لە ساڵی  ١٩٤٠دا  بەشێوەیەکی زۆر دڕندانە لەلایەن یەکێتیی سۆڤیەتەوە داگیرکراون. ترسیان لە ڕوسیا زیاتر بوە بەهۆی ئەو بودجە گەورەیەی کە بۆ بەرگری خەرجی دەکات. لە کاتیکدا بودجەی بەرگری لە سەر ئاستی  هەندێ لە وڵاتانی ڕۆژئاوا  ساڵ بەساڵ کەمیکردوە، لە بەرامبەردا ڕوسیا ساڵ لە دوای ساڵ بودجەی زیاتربۆ سوپا تەرخان دەکات.   پرسیاری گەورە لێرەدا ئەوەیە ئامانجی کرداری پوتین چیە: بەتەنها دەیەوێ سنورەکانی ڕوسیا بپارێزێ و بەرگری لە ڕوسەکان ی وڵاتانی دراوسێێ بکات، یان چاوی فراوانکردنی خاک  و ئامانجی وڵاتانی بلۆکی ڕۆژهەڵاتی جارانە کە ئێستە سەر بە ناتۆن، وەکو پۆلۆنیا؟ بە دڵنیاییەوە ئەو نوکی تیرەکەی ڕوو لە بلۆکی رۆژئاوا وهیوای ئەوەیە کە تۆوی لێکترازان لە ئەوروپا و لە ناو دەوڵەتانی ناتۆدا بچێنێ ولە ڕێڕەوی دەولی دا هەژمونی خۆی زاڵتر بکات. زۆر کەس بڕوایان وایە ئەوەی کە پوتین لەسەر شانۆی نێونەتەوەیی ئەیڵێ بۆ خەڵەتاندنە و بەرزکردنەوەی ئاستی جەماوەری خۆیەتی لە ناوخۆی وڵاتەکەیدا. تا هەوڵ بدات لەم ڕێگەیەوە سەرنجی هاوڵاتیان لەسەر کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی  وڵاتەکەی خۆی لاببات: لە ساڵی ٢٠١٥ وە روسیا بەدەست ئابوریەکی نەخۆشەوە ئەناڵێنێ  و لەسایەی حوکمی پوتین دا ڕەوشی دیمۆکراسی و حوکمی یاسا زۆر بە خراپی بەرەو دواوە ئەڕوات.  لەم ساڵانەی دوایدا پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژائاوا لە دەوروبەری ئۆکراینا بەرەو گرژی و ئالۆزی چووە. قسەکردنی نێوان پوتین و بایدن لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢١ شتێکی وای لێ سەوز نەبوو. بایدین پێی وایە پوتین زیادەڕۆیی دەکات ئەگەر بیەوێ ڕاستەوخۆی هیچ شتێ بەرامبەر وڵاتانی ناتۆ بکات. لەم حاڵەتدا وڵاتانی ناتۆ بەهانەیەیان بەدەستەوەیە کە بەرگری لە خۆیان بکەن  دژی ڕوسیا، بۆ نمونە گەمارۆی ئابوری بخەنە سەر، ئەمە ئەشێ گورزێکی گەورە لە ئامانجە گرنگەکەی پوتین بدات: ئاسایشی سنوری ڕوسیا  و پێرەوکردنی سیاسەتی سەربەخۆی نێونەتەوەیی.  لە لایەکی ترەوە  ڕوسیا هەست بە مەترسی بۆسەرخۆی دەکات لەڕێی کۆ کردنەوەی لەشکری ناتۆوە لە نزیک سنورەکانی ڕوسیا، لە ئەگەری فراوانبونی ناتۆدا بۆنمونە ولاتی ئۆکراینای هاوسنوری ڕوسیا کە ئەمە پرسێکی دووبارەیە و مایەی نیگەرانی پوتین ە. ئەشێ هەروا بمێنێ کاتێک کە ناتۆ وڵاتانی درواسێی ڕوسیا پڕچەک دەکات. جێگیر کردنی سیستمی بەرگری موشەکی ئەمریکی لە رۆمانیا لە ساڵی ٢٠١٦ دا، پوتین ئەمەی بە گەورەترین هەڕەشە دانا. پوتین وتی هیچ کەس بیر لەوەنەکاتەوە کە لەڕوی سەربازیەوە بەسەر ڕوسیادا سەردەکەوێ. لەم ڕستەیەدا تۆ دەتوانی ڕەفتاری پوتین وەکو ڕەددانەوەی ڕۆژئاوا ببینی، نەک بە پێچەوانەوە. پوتین وتی ئێستە ئەو کاتەیە کە روسیا کۆتایی بە باڵادەستی ستراتیژی رۆژئاوا بهێنێ.  پوتین، لە قسەکردنی ساڵانەیدا کە لە پارلەمانی وڵێ‌تەکەیدا  لە ١ی مارتی ٢٠٠١٨دا، کاتێک باسی توانا سەربازیەکانی ولاتەکەی کرد، بەرامبەر ئەمریکا و ئەوروپا  وتی: کەس گوێ لە ئێمە ناگرێ، ئێستە گوێمان لێبگرن. ناتۆ خۆی بۆ هەڕەشە و مەترسیەکانی ڕوسیا ئامادە دەکات. لە ڕاستیدا ڕوسیا دەیەوێ سنورە کۆنەکانی خۆی وەربگرێتەوە. ناوچەکانی دەوروبەری نیوە دورگەی کریم (قرم) وەک نموونە. لە ساڵانی دواتردا پوتین فشارەکانی لەسەر ئۆکراینا زیاتر کرد. هێزی سەربازی نارد بۆ سەر سنوری ئۆکراینا و سەربازگەی بۆ کردنەوە. هەوڵی دیپلۆماسی لە نێوان ڕوسیا، یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکادا هیچی لێ سەوز نەبوو. لە دواجاردا لەشکری ڕوسیا لە ٢٤ی مانگی ٢ی ساڵی ٢٠٢٢ دا، لە سێ ناوچەوە هاتنە ناو ئۆکرایناوە. سوپای ڕوسیا بۆردومانی فڕۆکەخانەکانی ئۆکراینا کرد. وڵاتانی ڕۆژائاوا دژ بەڕوسیا بڕیاریان دا گەمارۆی قورسی ئابوری بخەنە سەر. پوتین ئاگاداری رۆژئاوای کرد کە نابێ هیچ کاردانەوەیەکی سەربازی یان هەبێ و خۆیانی تێ هەڵنەقورتێنن ئەگەر کارێکی وا بکەن بە پێچەوانەوە " ئەبێتە هۆی کاردانەوەیەکی وا کە لەوە و پێش نەتان بینی بێ". هەروەها وتی: هەر کەسێک دژایەتی و هەڕەشە لە گەل و وڵاتەکەمان بکات، دەبێ بزانن یەکسەر وەلامیان ئەدەینەوە. (٤) پوتین چۆن دەسەلاتەکانی لە وڵاتەکەیدا گەورەتر کرد؟ هەتا ئێستە پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە دەسەڵاتدارە. هەمووی وەک سەرۆکی وڵات، نا. چونکە بەپێی دەستوری ڕوسیا، سەرۆک تەنها بۆ دوو خولی یەک لەدوای یەک دەتوانێ ببێ بەسەرۆک.  بۆیە لە ساڵی ٢٠٠٨ دا دمیتری میدڤیدیڤ (Dmitri Medvedev)ی خستە جێێ خۆی. پوتین بوو بە یەکەم سەروەزیرلە حکومەتەکەی دمیتری دا. بە نزیکی هەموو لەسەر ئەوە کۆکین کە پوتین لەو کاتەدا سەرۆکی بێ ڕکەبەری وڵاتەکەبوو، ئەو گۆڕانکاریەش فێڵێکی یاسایی بوو بۆ ئەوەی لە خولی داهاتودا خۆی بۆ سەرۆک کاندید بکاتەوە. ئەوە بوو بینیمان لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٢ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوەوە بە سەرۆکی وڵات، لە ساڵی ٢٠١٨ شدا بۆ دووەم جار بوەوە بە سەرۆک. لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ڕاپرسیەکی ئەنجامدا بۆ ریفۆرمی یاسای حکومەت  لە بەرژەوەندی ماوەی سەرۆکایەتی خۆی . ئەمەش هەلی دا بە پوتین کە هەتا ساڵی ٢٠٣٦ لە سەر کورسی دەسەڵات بمێنێتەوە. لەکاتی سەرۆکایەتیەکانی دا پوتین چەندین ڕێوشوێنی گرتەبەر بۆ گەورەکردنی دەسەڵاتەکانی. دەسەڵاتی دا بە حکومەت کە چاودێری ورد بخاتە سەر هاوکاری ڕێکخراوە نا حکومیەکان(NGO) و هاوکاری دەرەکی لێ قەدەغەکردن. ئەمەش ئاستەنگی گەورەی بۆ دروستکردن تا بتوانن بەرامبەر فشارەکانی رژیم بوەستن. کۆسپەکانی لە دیاریکردنی ڕیژەی بەشداریکردن لەهەڵبژاردن لابرد و ماوەی سەرۆکایەتی لە ٤ ساڵەوە وە بۆ ٦ ساڵ درێژ کردەوە. ئازادی رۆژنامەوانی بەرە بەرە کەمکردەوە و دەمی بەرهەڵستکارەکانی داخست. لەدوای پەلاماردانی ئۆکراینا کریملین وشەی داگیرکردن و هیرش کردنی لە ژۆرنالیستەکان قەدەغە کرد، لەماوەی یەک هەفتەدا یاسای رۆژنامەوانی بە پارلەمانی روسیادا تێ پەڕاند و هەموو جۆرە ڕەخنەگرتنێکی قەدەغەکرد. خەڵک و رۆژنامەوانەکان هەر هەواڵێک بڵاو بکەنەوە کە لە چاوی حکومەتەوە بە بەدرۆ هەژماربکرێ (nepnieuws)، سزای مادی قرس ئەدرێ و  سزای زیندانیکردنی هەتا ١٥ ساڵ ئەدرێ. بەهۆی ئەم یاسایەوە هەموو ڕاگەیاندکارەکانی وڵاتان روسیایان بەجێ هێشت، لەوانە بی بی سی(BBC)، سی ئین ئین (CNN)و پەیامنێرانی هۆڵەندا. (٥) نەیارو بەرهەڵستکارەکانی پوتین کێن؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕوسیا نیزامێکی دیمۆکراسی هەیە و ئەگەری ئۆپۆزسیۆن بوون هەیە. پوتین بەردەوام لە بەریەک کەوتن دایە لەگەل ئەم بەرهەڵستکارانەیدا. هەتا ئێستا هیچیان لە بەرامبەر پوتین دا سەرکەوتو نەبوون.  یەکێ لە بەرهەڵستکارە دیارەکانی ئەلێکسی نافاڵنی (Aleksej Navalny)ە. وەکو پارێزەرێک و چالاکوانێک چەندین ساڵە دژایەتی گەندەڵی ئەکا لە ڕوسیادا. بەردەوام دەگیرێ و دەخرێتە زیندانەوە و زوو زووش ئازاد دەکرێ. نافاڵنی حیزبی دروستکرد ولە هەڵبژاردنی  ساڵی ٢٠١٨ دا، خۆی بۆ سەرۆکی ڕوسیا پاڵاوت، بەڵێ‌م بەردەوام ڕوبەڕوی هێرش و پەلاماردان دەبوەوە، بۆنمونە لەکاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا پەلامار درا و شلەیەکی سەوز(zeljonka‌) یان کرد بە دەموچاویدا و چاوی ڕاستی خراپ بوو. لە کۆتایی دا دادگای ڕوسیا مافی خۆ کاندیدکردنی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨دا، لە نافاڵنی سەندەوە، بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و ڕێکخستنی خۆپیشاندانی سیاسی بێ مۆڵەت. لە ٢٠ ی ٨ی ٢٠٢٠ دا نافاڵنی بەگازی دەمار نۆفیتشوک (zenuwgif novitsjok) ژەهراوی کرا. لەدوای ژەهراوی بوونی بەتەواوی چاک بوەوە، بەگوێرەی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی کە نەتەوە یەکگرتوەکان پشتی گرت بۆیان دەرکەوت کە لەلایەن دەزگای ئاسایشی ڕوسییەوە ئەو کارە کراوە. کاتێک کە نافاڵنی گەڕایەوە بۆ ڕوسیا دەستگیر کرا، بە دووساڵ و نیو سزادرا.  ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیهانیی بڕیارەکەی بە ناداد پەروەرانە دانا وڕایگەیاند کە مۆتیڤی سیاسی لە پشتەوەیە. لە هەڵبژاردنی پارلەماندا لە ساڵی ٢٠٢١ دا لە زیندانەوە پەیامێکی بۆ دەنگدەران نارد داوای لێکردن "زیرەکانە " دەنگ بدەن، واتە دەنگ بدەن پارتی کۆمۆنیست نەک حیزبی یەکێتی ڕوسیا کە پوتین سەرۆکایەتی دەکات. سیاسی ئۆپۆزسیۆن بۆریس نیمتسۆف(Boris Nemtsov) یەکێکی تر بوو لە بەرهەڵستکارەکانی پوتین کە شەڕی مردن ی لەگەڵ دەکرد. چەندین ساڵ وەک کەسێکی لیبراڵ ئەندامی (دۆما) بوو، کە تێدەکۆشا بۆ ڕیفۆرمی ئابوری و خەڵکی لە مەترسی گەورە بوونی دەسەڵاتی پوتین ئاگادار دەکردەوە، لە رۆژی ٢٧ ی فێبریوەری ٢٠١٥ دا، Nemtsov کوژرا. بکوژەکە گیرا و حوکم درا تائێستە نادیارە کە ئاخۆ پوتین دەستی لەم کارەدا هەبووە یان نا. لەگەڵ ئەوەی کە هەموو کەس دەیزانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ دا جارێکی تر پوتین ئەیباتەوە، رۆژنامەوانی گەنج و بێژەری تەلەفزیۆن کسینیا سۆبتسجاک (Ksenia Sobtsjak) بڕیاری دا خۆی بۆ سەرۆکایەتی بەربژێر بکات. ئەمە شێوازێک بوو بۆ پرۆتێستکردنی کەڵتووری سیاسی ڕوسیا. پرسیارە ڕەخنە ئامێزەکانی دژ بە پوتین هیچ کاریگەرییەکی نەبو، زۆر بە ئاسانی خستیە لاوە. لە ٢٠٢١ یشەوە سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن لە لایەن پوتینەوە قسەی زیاتر هەڵدەگرێ.  لە ڕوی فەرمیەوە پوتین تەنها دەسەڵاتدار نییە، بەڵام لە وڵاتەکەی خۆیدا بەدەسەڵاترین کەسە. هەروەها لە سەر شانۆی نێودەوڵەتیس بەردەوام ڕۆڵی گەورە دەگێڕێ. ئەمە بەتەنها لە سوریا و ئۆکراینا نا. بەڵکە لە ئەفریقاش کاریگەری ڕوو لە زیاد بوونە. کۆبونەوەی لوتکەی روسیا- ئەفریقا لە سۆتسجی(Sotsji) لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ لەگەڵ چل سەرۆکی ولاتانی ئەفەریقا، ئەوەی بە دونیا ووت کە پوتین ئەیەوێ لە بەشێکی ئەم جیهانەدا ڕۆڵ بگێڕێ.  بەکورتی + لە ٢٠٠٠وە ئەفسەرێکی کەی جی بی (KGB) پوتین سەرۆکی ڕوسیایە، دوای ئەوە کە لەسەر دەمی سەروەزیریەکەیدا ڕۆڵی گەورەی لە شەڕی دژ بە چیچاچیەکاندا گێرا. + پوتین ئازادی رۆژنامەوانی کۆت و بەند کرد و بەسەر نەیارەکانیدا سەرکەوت، بەڵام لە سیاسەتی دەرەوەی دا لای زۆرێک لە ڕوسەکان وەک پێاوێکی بەهێز سەیر دەکرێ. + ئەوەی پوتین دەیکات بۆ سەلامەتی سنوری ڕوسیایە ئەوەی کە زۆرجار پوتین دەیڵێت بۆ گەورەکردنی ئاستی جەماوەری خۆیەتی. + پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە لە دەسەڵاتدایە و لە سایەی  ئەو گۆڕانکاریەی لە ماوەی سەرۆکایەتی دا  کردی ئەتوانێ هەتاساڵی ٢٠٣٦  بەسەرۆک بمێنێتەوە. بەردەوام نەیارەکانی سەرکوت دەکات و چانسی بردنەوەیان ناداتێ.