درەو: زاک کۆپلن ئەو رۆژنامەنوسە ئەمریکییەی کە بە ئاشکراکردنی موڵکێکی نهێنی مەسرور بارزانی لەسەر کەناراوەکانی شاری میامی هەڵایەکی گەورەی نایەوە، لە نوێترین راپۆرتیدا نێچیرڤان بارزانی تۆمەتبار دەکات بە گەندەڵی و سپیکردنەوەی سەدان ملیۆن دۆلارو گواستنەوەی خاوەندارێتییان بۆ سەر ناوی کەسە نزیکەکانی. لە راپۆرتێکدا گۆڤاری (زە ئەمریکان پرۆسپێکت) ئاماژە بەوە دەکات بە پێی ئەو بەڵگەنامانەی دەستیان کەوتووە دەرکەوتووە کە دەوڵەتی کوردی چۆن بەشێوەیەکی سیستەماتیک گەندەڵی دەکات. 🔻 نێچیرڤان بارزانی هەروەک ئامۆزاکەی پەیوەندی بە چەندین موڵکی نهێنی دەرەوەی وڵاتەوە هەیە بەڵام ناوەکەی ڕاستەوخۆ لەسەر هیچ کام لە بەڵگەنامەکانی خاوەنداریەتی دەرناکەوێت. 🔻 گۆڤاری زە ئەمریکان پرۆسپێکت نزیکەی 300 کۆشک و موڵک و ڤێلای نێچیرڤان بارزانی ئاشکرا کردووە کە نرخی سەرجەمیان نزیکەی 100 ملیۆن دۆلارە. 🔻 بە پێی بەڵگەکان نێچیرڤان بارزانی ژمارەیەکی زۆر موڵکی لە  دوبەی و ویلایەتی ڤێرجینیای ئەمریکادا هەیە 🔻 تەنها لە شەقامی مۆتترۆم، لە باکوری ڤێرجینیا 4 موڵک کە بە تەنیشت یەکەوەن و نرخەکەیان دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار لەلایەن پارێزەرەکەی نێچیرڤان بارزانی، (دان ویزەرس)ەوە هەوڵدراوە خاوەندارێتییەکەیان بشاردرێتەوە 🔻 یەکێک لە موڵکەکان لەلایەن نەبیلە مستەفای ژنی نێچیرڤان بارزانییەوە گوازراوەتەوە بۆ سەر ناوی (دان ویزەرس)ی پارێزەر، ئەمە لە کاتێکدایە کە ناوێکی دیکەی هەیە بە ناوی نەبیلە بارزانی و ئەمەش لادانێکی دیکەیە لە یاسا 🔻بەپێی داتایەکی دزەکراوی موڵکداری دوبەی کە لەلایەن سەنتەری لێکۆڵینەوەی بەرگری پێشکەوتووەوە دەستکەوتووە سالار حەکیم هاوسەری پوری کۆچکردووی نێچیرڤان بارزانی خاوەنی زۆرترین موڵک و ماڵی عێراقیە لەو شارەدا. 🔻موڵکەکانی سالار حەکیم خۆی لە 288 شوقەی هەوربردا دەبینێتەوە کە بەلایەنی کەمەوە نرخەکانیان بە زیاتر لە 100 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت  🔻کاتێک پەیوەندی پێوە کرا، حەکیم خاوەندارێتی ئەو موڵکانەی پشتراست کردەوە بەڵام رەتی کردەوە هیچ لێدوانێکی تر بدات. 🔻 نوێنەرانی نێچیرڤان بارزانی و پارێزەرەکەی وەڵامی داواکارییەکانی زە ئەمریکان پرۆسپێکتیان نەداوەتەوەو ئامادە نەبوون هیچ لێدوانێک بدەن   دەقی راپۆرتەكە بەڵگەنامەكان 

راپۆرت: ئالان بەرزنجی (58) كورسی پەرلەمانی كوردستان پشتیوانی ئەوە دەكات هەڵبژاردن هاوشێوی رابردوو بەشێوەی (یەك بازنەیی) بەڕێوەبچێت، لەبەرامبەردا (53) كورسی پەرلەمان داوا دەكات هەڵبژاردن بكرێت بە فرە بازنەیی، حزبە سیاسییەكانی كوردستان چۆن دابەشبوون بەسەر ئەم دوو بەرە جیاوازەدا، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ناكۆكی لەسەر بازنە ! سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی (1ی ئۆكتۆبەر)ی ئەمساڵی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكردووە.  لایەنە سیاسییەكان لەبارەی هەڵبژاردنەوە لەسەر چەند پرسێك ناكۆكن، لەوانە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەروەها هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كورسی پێكهاتەكان، بەڵام دیاترین كێشەی نێوان لایەنەكان لەسەر شێوازی هەڵبژاردنە.  لە شێوازی هەڵبژاردندا لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دابەشبوون بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك داوا دەكات لە یاساكەدا شێوازی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە (یەك بازنە)ی هەڵبژاردنەوە بگۆڕدرێت بۆ (فرە بازنەیی) هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی عێراق، واتە هەرێمی كوردستان دابەشبكرێت بەسەر چوار بازنەدا‌و هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت، لەبەرامبەردا بەرەكەی تر داوا دەكەن (یەك بازنەیی) هەڵبژاردن وەكو خۆی بمێنێتەوە‌و دەستكاری نەكرێت، واتە هەرێمی كوردستان یەك بازنە بێت.  لایەنگرانی فرەبازنەیی  ئەوانەی پشتیوانی ئەوە دەكەن هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بكرێت بە فرەبازنەیی، بریتین لە (یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان+ یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی دادگەریی+ جوڵانەوەی نەوەی نوێ+ 3 پەرلەمانتاری سەربەخۆ كە لە نەوەی نوێ جیابونەتەوە).  ئەم بەرەیە بەتێكڕا لە كۆی (111) كورسی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (53) كورسین، ئەمانە پێیانوایە هەڵبژاردن بەشێوەی (فرە بازنەیی) وادەكات حزبێك نەتوانێت بەتەنیا خۆی "زۆرینە"ی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكات، هاوشێوەی ئەوەی ئێستا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا هەیە، كە پارتی لەگەڵ كورسی كۆتای پێكهاتەكاندا زۆرینەی دروستكردووە‌و دەتوانێت بەبێ لایەنەكانی تر بڕیار‌و یاساكان تێپەڕێنێت.  لایەنەكانی ناو ئەم بەرەیە، لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو بەشێوەی فرە بازنەیی بەڕێوەچوو، هەندێكیان سودمەندبوون، بەتایبەتی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و یەكگرتووی ئیسلامی، بەڵام كۆمەڵی دادگەریی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە فرە بازنەییەكی عێراقدا زیانیان بەركەوت. ئەوەی لەبارەی شێوازی فرەبازنەییەوە زانراوە ئەوەیە كە حزبە بچوكەكان زیانی لێدەكەن، چونكە دەنگەكانیان لەناو بازنەكانی هەڵبژاردندا بەفیڕۆ دەچێت‌و توانای سەرخستنی كاندیدەكانیان بۆ پەرلەمان زۆر كەمتر دەبێتەوە.  لایەنگرانی یەك بازنەیی هەڵبژاردن ئەوانەی پشتیوانی ئەوە دەكەن شێوازی هەڵبژاردن لە كوردستان وەكو خۆی بەشێوەی "یەك بازنەیی" بمێنێتەوە برتین لە (پارتی+ 11 كورسی پێكهاتەكان+ حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستان+ بزوتنەوەی ئیسلامی+ حزبی زەحمەتكێشان). ئەم بەرەیە بە تێكڕا لە پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (58) كورسین، پارتی وەكو لایەنی بەهێزی ئەم بەرەیە، دەیەوێت لەرێگەی هێشتنەوەی شێوازی هەڵبژاردن وەكو خۆی، بۆ جاری دووەم‌و لە خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا "زۆرینەی پەرلەمان" كۆنترۆڵ بكات، پارتییەكان چاویان لەوەیە لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی كورسییەكانیان لە (45) كورسییەوە بۆ نزیكەی (50) كورسی زیاد بكەن، شێوازی فرەبازنەیی رێگر دەبێت لە بەدیهاتنی ئەم خەونەی پارتی، چونكە لەم شێوازەدا پارتی ناتوانێت لە پارێزگایەكی وەكو هەڵەبجەوە دەنگ بۆ سەرخستنی كاندیدێكی بدات لە پارێزگای دهۆك، ئەمە تەكتیكێكە كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا پارتی لێی سودمەند بووە.  ئەو لایەنانەی كە پشتیوانی پارتی دەكەن بۆ ئەوەی شێوازی هەڵبژاردن وەكو خۆی بمێنێتەوە، واتە كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، لەڕوانگەی بەرژەوەندی خۆیانەوە بڕیاریانداوە نەك بەرژەوەندی پارتی، ئەم لایەنانە كە ژمارەی دەنگەكانیان كەمە، بەشێوازی فرەبازنەیی چانسی سەرخستنی تاكە كاندیدێكیش بۆ پەرلەمانی كوردستان لەدەستدەدەن، چونكە دەنگە كەمەكانیان دابەش دەبێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و دەنگەكانیان بەفڕۆ دەڕوات، بەتایبەتیش بزوتنەوەی ئیسلامی كە پێگەیەكی جەماوەریی جێگیری لە پارێزگای هەڵەبجە هەیە‌و بە پشتیوانی دەنگدەرەكانی لەناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان رەنگە بتوانێت كاندیدێكی بۆ پەرلەمانی كوردستان سەربخات، هەمان دۆخ بۆ حزبی شیوعی‌و حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستانیش دروستە.  لەنێوان هەردوو بەرەكەدا  ژمارەكان دەریدەخەن ئەو بەرەیەی كە پارتی سەرۆكایەتی دەكات‌و پشتیوانی شێوازی (یەك بازنەیی) دەكات، لە پەرلەمانی كوردستان دەنگی لەو لایەنانە زیاترە كە داوای (فرەبازنەیی) دەكەن‌و یەكێتی سەرۆكایەتییان دەكات، بەرەكەی پارتی (58) كورسی هەیە، بەرەكەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر بە تێكڕا (53) كورسییان هەیە ئەگەر یاسای هەڵبژاردن بخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بەمەبەستی هەمواركردن، بەرەی نەیارانی (فرە بازنەیی) بەسەر پشتیوانەكانیدا سەردەكەون‌و رێگر دەبن لە گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردن بۆ (فرەبازنەیی).  ئەمە هۆكارەكەیە كە پارتی هەڕەشەی ئەوە دەكات زۆرینەی پەرلەمانی بەكاربهێنێت بۆ تێپەڕاندنی پرسی هەڵبژاردن، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە واقعی سیاسی هەرێمی كوردستاندا تەنیا بە زۆرینەی پەرلەمانی دەتوانرێت هەڵبژاردن بكرێت یاخود نا ؟ دابەشبوونی كوردستان بەسەر دوو ناوچەی دەسەڵاتدارێتی (پارتی‌و یەكێتی)دا ئەوە نیشان دەدات، لە پرسی هەڵبژاردندا پارتی تەنیا بە زۆرینەی پەرلەمانیی ناتوانێت هەڵبژاردن رێكبخات، چونكە لەڕووی واقعییەوە ئەگەر یەكێتی رێگر بێت لە هەڵبژاردن لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا، پرۆسەكە دەكەوێت‌و سەركەوتوو نابێت.  لەبارودۆخێكی لەم شێوەیەدا، لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، جگە لە رێككەوتن، هیچ دەرفەتێكی تریان لەبەردەمدا نییە‌و چارەنوسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بە ناڕوونی دەمێنێتەوە، بەردەوامبوونی ئەم بارودۆخەش رەنگە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی عێراق توشی "بنبەستی سیاسی" بكات.  یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان دەڵێن بەمەرجی ئەوە لەگەڵ پارتیدا بەشداری پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە، یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە، لەبەرامبەردا پارتی بۆ دەستكاریكردنی یاسای هەڵبژاردن باس لە دەنگی پەرلەمان‌و زۆرینە‌و كەمینە دەكات.   

(درەو):  وەفدی پارتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە كۆبونەوەدان بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، وەزیری دارایی بەشدارە لە كۆبونەوەكەدا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، وەفدی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە هۆڵی (سەعد عەبدوڵا) لە هەولێر، لە كۆبونەوەدان.  ئەم كۆبونەوەیە بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییە كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە‌و ماوەی زیاتر لە مانگێكە نیگەرانە‌و ناچێتەوە بۆ وەزارەتەكەی.  لە كۆبونەوەكەی هۆڵی (سەعد عەبدوڵا)دا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و هەریەك لە پشتیوان سادق سەرۆكی تیمی پارتی لە حكومەت‌و ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەشدارن، لە بزوتنەوەی گۆڕانیش  مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە. بەر لە كۆبونەوەی نێوان وەفدی پارتی‌و گۆڕان، ئەنجومەنی وەزیرانی لە كۆبونەوەدا بوو، سەرباری ئەوەی لە هەولێر بوو، بەڵام ئاوات شێخ جەناب بەشداری لە كۆبونەوەكەی حكومەتدا نەكرد.  لەپاڵ یەكلاكردنەوەی كێشەكەی وەزیری داراییدا، پێشبینی دەكرێت تیمی پارتی‌و گۆڕان تاوتوێی چەند پرسێكی تری هاوبەشی نێوانیان بكەن لەوانە لەمپەرەكانی بەردەم جێبەجێكردنی تەواوەتی رێككەوتنی نێوان هەردوو حزبەكە بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە ئێستا مشتومڕی لەنێوان پارتی‌و لایەنەكانی تردا دروستكردووە. لە پرسی هەڵبژاردندا، بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتیدا نییە‌و هاوشێوەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر داوای هەمواری یاسای هەڵبژاردن دەكات، بەجۆرێك هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی فرەبازنەیی بەڕێوەبچێت.

درەو: عەدنان ئەحمەد - گۆڤاری ئایندەناسی   دوای ئەوەی ھەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆرییەوە نەوتی ھەناردەی بازاڕەکانی جیھان کرد و سەربەخۆ نەوتەکەی فرۆشت لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراق، چەند جارێک سکاڵا تۆمار کرا. عێراق لە چەند ساڵی ڕابردوودا لە ڕێگای دادگا و چەند ڕێگایەکی دیکەوە ھەوڵی داوە دۆسێی نەوت لەژێر دەستی ھەرێمی کوردستان دەربھێنێت، ھەرێمیش بەردەوام بەرگریی لە سیاسەتی نەوتی خۆی کردووە و بە مافی خۆی زانیوە خۆی نەوتەکەی بەڕێوە ببات. ناوەڕاستی مانگی شوبات، دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیارێکی دەرکرد و ڕایگەیاند یاسای نەوت و گازی ھەرێمی کوردستان نادەستوورییە، ئەمەش گەورەترین و بەھێزترین ھەوڵی عێراقە لە چەند ساڵی ڕابردوو دژ بە یاسای نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان، چونکە بڕیارەکەی دادگا تانەی لێ نادرێت. دوای کاردانەوە توندەکانی سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان، دادگاکە ڕوونکردنەوەیەکی بڵاو کردەوە و ڕایگەیاند دادگاکەیان سوورە لەسەر بڕیاركەی لە بارەی نادەستووریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و پێشتریش لە دادگایەكی ئەمەریكا لەسەر سکاڵایەکی وەزارەتی نەوتی عێراق، بڕیارێكی هاوشێوە بەرامبەر هەرێم دراوە. دادگای فیدراڵیی عێراق دەڵێت سکاڵای تۆمارکراو بە ژمارە (59/فیدراڵی/2012) و یەکلاییکردنەوەی لە (15/2/2022) کە تایبەت بووە بە نادەستووریبوونی یاسای نەوت و غازی کوردستان، لەسەر بنەمای مادەکانی (110، 111، 110، 115، 121 و 130)ی دەستووری عێراق بووە. لە ڕوونکردنەوەکەی دادگای فیدراڵیدا ھاتبوو، ئەو کاتەی دادگا ئەمەریکییەکە بڕیارەکەی دەرکرد، حکومەتی هەرێم تانەی لە بڕیارەکەی دادگاكەی ئەمەریکا داوە و دادگای ئەو وڵاتەش لە 21ی کانوونی یەکەمی ساڵی 2015 تێهەڵچوونەوەی بۆ دۆسێکە کردووە، بە هەمان ناوەرۆکی پێشتر بڕیاری لە بەرژەوەندیی وەزارەتی نەوتی عێراق دەرکرد. سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیان ڕەت کردەوە و بە پێشێلکردنی دەستوور و داژایەتیکردنی مافەکانی ھەرێمی کوردستان ناویان برد.   بژاردەکانی عێراق لە ئێستادا باس لە چەند بژاردەیەک دەکرێت کە عێراق پەنای بۆ ببات بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا و تەنانەت ھەندێک شیکردنەوە دوورتر دەڕۆن و باس لە ئەگەری کۆنترۆڵکردنی ئەو بیرەنەوتانە دەکەن کە لەنزیک ھێزە عێراقییەکانەوەن. لە ھەرێمی کوردستان دوو بۆچوونی سەرەکی لە بارەی بڕیارەکەی دادگاوە ھەیە، بۆچوونێکیان ئەوەیە کە بڕیارەکە یاسایی و دەستوورییە و بۆچوونەکەی دیکەش بڕیارەکە بە سیاسی و دژایەتیکردنی قەوارەی ھەرێمی کوردستان ناو دەبات. زۆرینەی ھەڵگرانی ھەردوو بۆچوونەکەش بەنزیکەیی کۆکن لەسەر ئەوەی کە پێویستە ھەرێم لەگەڵ حکومەتی عێراق گفتوگۆ بکات لە پێناو ڕێککەوتنێکی سوودمەند بۆ ھەردوو لا.    پەیمان عیزەدین لە بارەی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵییەوە دەڵێت، لە ڕووی یاساییەوە بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییەوە پابەندن و دەبێت لە سەرتاسەری عیراقدا جێبەجێ بکرێن، حکومەتی عیراقیش لایەنی جێبەجێکارە. ئەو بژاردانەی لەبەردەم حکومەتدایە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە؛ زۆرن و دەوەستنە سەر ئاستی بەدەنگەوەچوونی هەرێمی کوردستان. بژاردەی یەکەم حکومەتی کازمی دەستی پێ کرد، ئەویش ڕاسپاردنی وەزارەتی نەوتی عێراق بوو بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستان. لە کاتی سەرکێشیکردنی هەرێم، ئاستی بژاردەکان بەرز دەبنەوە بۆ بڕینی ئەو ٢٠٠ ملیارەی کە عێراق مانگانە دەینێرێت بۆ هەرێم. حکومەتی هەرێمیش سەرباری فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، هێشتا بێ ئەو بڕە پارەیە توانای خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانی نییە. ئەمە جگە لەوەی ئەگەری بڕینی بەشەبودجەی هەرێم هەیە لە کاتی گفتوگۆی بودجەی ٢٠٢٢. ئەم بژاردانەش جێبەجێکردنیان ئاسانترە لەوەی حکومەتی هەرێم پێشبینیی بۆ دەکات. دانا جەزا عەلی کاتب بژاردەکان بە لاستیکی ناو دەبات و دەڵێت: ڕاستە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق مولزەمە، بەڵام بڕیاری کۆتایی نییە، دەتوانرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێتەوە و دەکرێت خودی دادگا تەفسیرەکەی بگۆڕێت. بە بۆچوونی ئەو، ئەمەش لە ڕێگەی حکومەتەی عێراقەوە دەکرێت کە پەیوەندی بە حکومەتی ھەرێمەوە بکات و پێکەوە ڕێگاچارەیەک بدۆزنەوە و ڕێک بکەون لە بارەی چۆنێتیی دەرھێنانی نەوت و بابەتە پەیوەستەکانی دیکە، بەڵام بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان ھەر لە دەستی ھەرێمدا دەمێنێتەوە و ڕەنگە ڕێککەوتنەکەش لەسەر ئەم بنەمایە بکرێت.   محەمەد حسێن چەند بژاردەیەک ڕوون دەکاتەوە و ئاماژە بەوە دەکات بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمیش پابەند دەکات بە جێبەجێکردنی. بەگشتی حکومەتی عێراق ئەم بژاردانەی هەیە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. بژاردەی سیاسی، ئەمە بریتییە لە ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێمدا لەسەر میکانیزم و چۆنێتیی جێبەجێکردنی بڕیارەکە بە جۆرێک کە هەردوو لایان ڕازی بکات. ئەمە ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە. تا بازاڕی نەوت بەم جۆرەی ئێستای لەژێر فشاری خواستی زیادبووی ئابوورییە پیشەسازییەکان بێت و نەوت گران بێت، ئەم بژاردەیە لایەنگری زۆرە. کەس نایەوێت ئەو ٤١٥ هەزار بەرمیلە نەوتەی هەرێم ڕۆژانە دەیخاتە بازاڕەوە؛ کەم بکات و ئەمەش جارێکی تر نرخی نەوت بەرز بکاتەوە. هاوکات بژاردەی دیپلۆماسی و یاسای بازرگانیی نێودەوڵەتییشی هەیە کە دەتوانێت ئەم بڕیارە بەکار بهێنێت لە دژی تورکیا لەو کەیسەی کە لە دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانیی پاریس هەیە، بەمەش هەوڵ دەدات وا لە تورکیا بکات ئیتر نەتوانێت بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بەکار بهێنێت. کە لەمەدا لایەنی عێراقی سەرکەوتوو بوو، دەتوانێت بۆریی نەوتی کوردستان دابخات. ئیتر هەرێم دەرگای بازاڕە جیهانییەکانی لێ دادەخرێت و تەنها بە تەنکەر و لە ڕێگەی ئێرانەوە (ئەگەر ئێرانیش ڕێگەی پێ بدات) دەتوانێت نەوتەکەی بفرۆشێت. وا چاوەڕێ دەکرێت دادگاکەی پاریس مانگی ٧ی ئەمساڵ بڕیار لەسەر ئەم کەیسە بدات. بژاردەیەکی تری بەغدا، فشاری سەر کۆمپانیا و وەبەرهێنەرەکانی نەوتی کوردستانە. حکومەتی عێراق دەتوانێت بڕیارەکەی دادگا بەکار بهێنێت لە دژی کۆمپانیا و بازرگانە نەوتییەکانی هەرێم و هەراسانیان بکات، یان بیانخاتە لیستی ڕەشی وەزارەتی نەوتەوە وەک ئەوەی لە ساڵانی ٢٠١٤ و ٢٠١٥ دواتریش کردی. ڕاستە سێکتەری نەوتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە یاخی بووە لە حکومەت و دەزگا فیدراڵییەکانی عێراق، ئەو کۆمپانیانەش کە هاتوون بۆ کوردستان ئامادە بوون مامەڵە لەگەڵ ئەم ڕیسکانە بکەن، بەڵام ئەم بڕیارە هێندەی تر مەترسییەکانی ژینگەی کار و بەرهەمهێنان لە کەرتی نەوتی کوردستاندا زیاد دەکات. دەرەنجامی ئەم مەترسییە زیادبووانەش ئەوەیە کە تێچووی وەبەرهێنان زیاتر دەکات، بەمەش کۆتا داهاتی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم هێندەی تر کەم دەبێتەوە. بژاردەیەکی تر فشاری سەربازی و ئەمنیی لایەنی عێراقییە. بۆ نموونە؛ حکومەتی بەغدا دەتوانێت بەئاسانی ئاسایشی کێڵگە گازییەکانی کۆرۆمۆر (کە نزیکەی ٤٠کم دوورە لە سوپای عێراقەوە) تێک بدات. ئەمە تەنها کێڵگەی غازی بەرهەمهێنەرە لە کوردستاندا. هاوکات نزیکەی نیوەی نەوتی کوردستان لە کێڵگەکانی خورمەڵە و سەرقەڵا بەرهەم دەهێنرێت، کە هەر وا ٤٠ تا ٥٠کم دوورن لە سنوورەکانی سوپای عێراقەوە. بەگشتی پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا و دینامیکیەتەکانی حکومەت و سیاسەتکردن لە هەردوو پایتەخت ئەوە دەستنیشان دەکات کە چ بژاردەیەک بەکار دەهێنرێت. ڕەنگە جێبەجێنەکردنی بڕیارەکەش بۆ خۆی بژاردەیەک بێت، چونکە بڕیاری دادگا ئەگەر حکومەتێکی بەهێز و توانایەکی پۆلیسیی باش نەبێت،  هەمیشە جێبەجێنەکردن ئەگەرێکە.   کازمی لەنێوان دادگا و ھەرێمدا مستەفا کازمی کە بە پشتیوانیی کورد پۆستی سەرۆکوەزیرانی وەرگرت، کەوتووەتە ژێر تاقیکردنەوەیەکی قورسەوە، لە لایەک بڕیاری ڕەتنەکراوەی باڵاترین دادگای عێراقی خراوەتەوە بەردەست، لە لایەکیشەوە چاوی لەوەیە بە پشتیوانیی کورد جارێکی دیکە پۆستی سەرۆکوەزیران وەربگرێتەوە. ھەر بۆیە خێرا داوای لە وەزارتی نەوت کرد لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی ھەرێم دەست بە گفتوگۆ بکەن. کازمی ھەوڵ دەدات دۆخەکە بەم جۆرە درێژ بکاتەوە، تا ئەو کاتەی حکومەتی نوێی عێراق پێک دێت و پۆستەکەی بەدەست دەھێنێتەوە. محەمەد حسێن بە دووری دەزانێت حکومەتەکەی کازمی ئەم بڕیارەی دادگا جێبەجێ بکات و دەڵێت ئەوە ڕوونە کە حکومەتی کاربەڕێکەری مستەفا کازمی نە دەتوانێت و نە دەشیەوێت ئەم بڕیارەی دادگا جێبەجێ بکات لە ئێستادا. ماوەتەوە بزانین حکومەتی ئایندە هیی کێ دەبێت و چی دەکات. ئاستی هاوبەشیی کورد لە حکومەتی فیدراڵ و هاوکێشە سیاسی و سەربازییە هەرێمایەتییەکان ڕۆڵیان دەبێت لەوەی کە چ حکومەتێک، کەی و چۆن و کام لەم بژاردانە بەکار دەهێنێت بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. بە بۆچوونی دانا جەزا عەلی کاتب، ئەم حکومەتەی ئێستا عێراق زەحمەتە بڕیارەکە جێبەجێ بکات و ئەرکەکە دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی داھاتوو، ڕێککەوتنەکەش لەگەڵ ئەو حکومەتە بە ئاڕاستەی ئەوە دەبێت کە حکومەتی ناوەند بەشدار بێت لە ژمارە و بەبازاڕکردن، بەڕێوەبردن، دەرھێنان و گواستنەوەش لە دەستی حکومەتی ھەرێمدا بمێنێتەوە، بەڵام بە ئاگاداری و چاودێریی حکومەتی عێراق. پەیمان عیزەدین دۆخی سیاسیی ئێستا و ھەوڵی کازمی بە دوو لەمپەری بەردەم جێبەجێکردنی بڕیارەکە لەلایەن حکومەتی ئێستا بە دوور دەزانێت، باس لەوە دەکات حکومەتی ئێستای عێراق نییەتی جێبەجێکردنی پیشان داوە، بەڵام بە حوکمی بارودۆخی ئێستای عێراق و هەوڵدانی کازمی بۆ دووبارە وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆکی حکومەت، ئەگەری نەرمینواندن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکە هەیە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک پێش دەرچوونی بڕیارەکە دەستکراوە بێت بۆ فرۆشتنی نەوت و غاز.   کاردانەوەی ھەرێم سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان بە زمانێکی توند و ڕەق وەڵامی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیان دایەوە و بە پێچەوانەی دەستوور و بڕێکی سیاسی و دژ بە مافەکانی ھەرێم ناویان برد. بەشێک لە چاودێران کاردانەوەکانی ھەرێم بە پێویست دەزانن و بەشێکیشیان بە مەترسیداری دادەنێن بۆ ئێستا و ئایندەی ھەرێمی کوردستان. جەزا عەلی کاتب کاردانەوەی حکومەتی ھەرێم بە چاوەڕوانکراو دادەنێت، چونکە پێی وایە بڕیارەکەی دادگا ناکۆکە لەگەڵ تەفسیری دەستوور و دەڵێت لە ڕاستیدا کاردانەوەکان چاوەڕوانکراو بوون، چونکە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی لەگەڵ تەفسیری دەستوور یەک ناگرێتەوە و ناکۆکن، چونکە مادەی یەکی دەستوور دەڵێت عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە، فیدراڵیەتیش واتە شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتەکان بۆ ھەرێمەکان نەک کۆکردنەوەیان لە دەستی حکومەتی ناوەند. مادەی ١١٢؛ مادەیەکی تایبەتە بە بابەتی دەرھێنان، بەڕێوەبردن، وەبەرھێنان و گەشەپێدانی سامانە سروشتییەکان. وەک دەزانین دەستوور ئەم دەسەڵاتانەی لە مادەی ١١٠ دانەناوە کە تایبەتە بە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ناوەندی، ئەمەش واتای ئەوەیە ئەم بابەتە بەشێک نییە لە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ناوەندی، بەڵکوو لە مادەی تایبەت بە دەسەڵاتە ھاوبەشەکانی ھەرێمەکان و ناوەند دانراوە، کەچی دادگا بە پێچەوانەی دەستوور؛ دەسەڵاتەکانی گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی، کە ئەمەش پێشێلکردنی دەستوور و ڕۆحی فیدراڵیەتە. مادەیەکی دیکەش ھەیە دەڵێت ھەر بابەتێک لە دەسەڵاتەکانی حکومەتی ئیتیحادی نەنووسرابێت کە لە مادەی (١١٥)دا ھەن، واتای ئەوەیە دەبێت بە دەسەڵاتی ھەرێمەکان، ھەر ناکۆکییەکی یاساییش ھەبێت ئەولەویەت بۆ ھەرێمەکانە. ئەمانە مادەی ڕوون و ئاشکران، بۆیە کاردانەوەکانی حکومەتی ھەرێم چاوەڕوانکراو بوون. پەیمان عیزەدین دەڵێت کاردانەوەکانی سەرۆکایەتییەکانی هەرێم وەک هەمیشە چاوەڕوانکراو بوو لە ڕووی یاساییبوون و نالۆژیکیبوونیەوە، بۆ نموونە کە دەڵێن ئەم بڕیارە نادەستوورییە، لە  کاتێکدا ئەو لایەنەی کە بڕیار لەسەر دەستووریبوون و نادەستووریبوون دەدات؛ دادگای فیدراڵییە کە هەرێمی کوردستان پشتیوانیی لێ کردووە و یەکێتی و پارتی دادوەریان هەیە تیایدا. دەسەڵات لە هەرێمی کوردستاندا لە ڕێی ئەو کاردانەوە نەرێنییانەیەوە وێنەیەکی خراپی هەرێم دەخاتە ڕوو کە ئەم جۆرە سەرکێشییانە هەموو هەرێمەکە دەخاتە بەردەم مەترسیی گەورە. تەنیا هۆکاریش پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتە، ئەگەرنا ئێمە بینیمان هەمان دەسەڵات چۆن ملیان دا ئەو کاتەی نادەستووریبوونی ڕیفراندۆم بڕیاری لەسەر درا، ئەو بڕیارەی کە پەیوەندیی بە خەونی چەند ساڵەی گەلێکەوە هەبوو، بینیمان چۆن بەخێرایی ڕیفراندۆم بوو بە تاقیکردنەوەی مەزاجی خەڵکی کورستان و بە یەک وشەش پارتی دیموکرات دژی ئەو بڕیارە نەوەستایەوە و پەرلەمانی کوردستان نەیانوت بڕیارێکی نادەستوورییە.   محەمەد حسێنیش پێی وایە ئەم کاردانەوانە چاوەڕوانکراو بوون، چونکە ئەم بڕیارە یاسای نەوت و غازی کوردستانی بە نادەستووری ناساند، ئەمەش کۆتایی بەو بنەما یاساییە هێنا کە هەموو سێکتەری نەوت و غازی کوردستانی لەسەر بونیاد نرابوو. تەواوی کەرتی نەوت و غازی کوردستان لەلایەن وەبەرهێنەر و کۆمپانیای بیانییەوە دروست کراوە (بە هەڵاوێردی کار گرووپ). بۆ ئەم وەبەرهێنەرە بیانییانە گرنگە یاسایەک هەبێت کە ماف و سەرمایەکەیان بپارێزێت. بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ئەم بنەما یاساییەی بەجارێک هەڵتەکاند. هەر بۆیە کاردانەوەکانی بەرپرسانی هەرێم چاوەڕوانکراو بوو لەوەی بڕیارەکەیان بە نادەستووری و نادادپەروەر ناساندووە، بەڵام ئەوەیان باشە کە لە دواجاردا جەخت لە هاریکاریی نێوان هەردوو حکومەت دەکەنەوە بۆ چارەسەری پرسەکە.   بژاردەکانی ھەرێم شیکەرەوە و چاودێران باس لە چەند بژاردەیەک دەکەن کە لەبەردەست ھەرێمی کوردستاندایە، ئەو بژاردەشی کۆدەنگیی لەسەرە گفتوگۆکردن و ڕێککەوتنە لەگەڵ حکومەتی عێراق. پەیمان عیزەدین ڕێککەوتن و جێبەجێکردنی بڕیارەکە بە بژاردەی ھەرێم ناو دەبات: “لە ڕاستیدا تەنیا بژاردەیەک لەبەردەم حکومەتی هەرێمدا هەیە، ئەویش ڕێککەوتنە لەگەڵ حکومەتی عێراق و جێبەجێکردنی بڕیارەکە، هەر بژاردەیەکی تر لە دەرەوەی ئەمە یاریکردنە بە چارەنووسی خەڵک و ئایندەی هەرێمی کوردستان. کاتی ئەوە هاتووە پارتی و یەکێتی خاڵی کۆتایی بۆ هەڕاجکردنی نەوت و غازی هەرێم دابنێن و یاسای نەوت و غاز بە جۆرێک هەموار بکەنەوە لەگەڵ دەستووری عێراق بگونجێت”. محەمەد حسێن باس لە دوو بژاردەی سەرەکی دەکات و دەڵێت حکومەتی هەرێم دوو بژاردەی سەرەکیی هەیە: یەکەم، پابەند بێت بە بڕیارەکە و هەوڵ بدات لە ڕێگای هاریکاری و گفتوگۆکردن لەگەڵ بەغدا زیانەکانی بڕیارەکە کەم بکاتەوە و کۆنترۆڵی بکات. بەڵام ئەمەش هەر وا ئاسان نییە و بەشێکی گەورەی پشت بەوە دەبەستێت کێ حکومەتی بەغدای بەدەستەوەیە. بژاردەی دووەم، ئەوەیە کە پابەند نەبێت و درێژە بە سیاسەتی ئەمری واقع بدات تا ئەو شوێنەی بڕ دەکات. ئەمەش مەترسیی زۆرە و هەر وا ئاسان نییە. وەک چۆن لە کوردستان توێژە دەسەڵاتدارەکە و هەندێک خەڵکی تریش هەیە ناشادن بە بڕیارەکە و ڕەنگە نەیانەوێت پێیەوە پابەند بن، لە بەرامبەردا شەقامی عێراقی و چینە دەسەڵاتدارەکەیان هاوڕان لەسەر ئەوەی کە ئەم بڕیارە دەستکەوتێکی گەورەی نیشتمانییە و سەروەری و هەیبەتی دەوڵەتی عێراق دەگەڕێنێتەوە و بەهەدەردان لە نەوت و سەرچاوە سروشتییەکاندا سنووردار دەکات. هەر بۆیە لەوە ناچێت بژاردەی دووەم، سەرپێچیکردنی بڕیارەکەی دادگا، بۆ هەرێم ڕێگایەکی دروست و سەلامەت بێت. بە باوەڕی من، باشترین بژاردەی هەرێم ئەوەیە کە بڕیارەکەی دادگا بکاتە دەرفەتێک بۆ ئەوەی ناکۆکییە نەوتییەکانی لەگەڵ بەغدا کۆتایی پێ بهێنێت. ئاشکرایە ئەمە دەستکەوتی بازرگانی و دارایی ڕاستەوخۆی تێدایە. لانی کەم هەرێم پێویستی بەوە نامێنێت نەوتەکەی ١١ دۆلار کەمتر لە بازاڕ بفرۆشێت، ئەگەر سۆمۆ (کۆمپانیای بەبازاڕیکردنی نەوتی عێراق) بۆی بفرۆشێت. بەڵام ئەم پڕۆسەیە هێندە ئاسانیش نییە. هێشتا دیار نییە وەزارەتی نەوت چۆن مامەڵە لەگەڵ گرێبەستەکانی هەرێم دەکات و تا چەند دەتوانێت کۆمپانیا نەوتییەکان ڕازی بکەن. ئەم وردەکارییانە، ئەگەر ویستێکی بەهێز نەبێت بۆ چارەسەر و ڕێککەوتن، دەرگای زۆر کێشە و ناکۆکیی تر دەکاتەوە. بەگشتی لە بەرژەوەندیی هەرێمدایە کە کەرتی نەوت و غاز لەم ئاڵۆزییە سیاسییانە دوور بخاتەوە هێندەی پێی دەکرێت و چاوی لەوە بێت کە چۆن بیکاتە بنەمایەک بۆ گەشەی ئابووریی کوردستان، ئەمەش بەوە دەکرێ لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق هاریکاریی هەبێت و سنوورێک دابنێت بۆ ئەم ناکۆکییە سیاسی و یاساییانە. دانا جەزا عەلی کاتب ڕێککەوتن بە تاکە بژاردەی بەردەم ھەرێم دادەنێت و باس لەوە دەکات بژاردەی حکومەتی ھەرێم ئەوەیە لەگەڵ حکومەتی ناوەند ڕێک بکەوێت و بتوانن لەسەر بابەتەکانی دەرھێنان، وەبەرھێنان، گەشەپێدان، بەڕێوەبردن و فرۆشتنی نەوت بگەنە ڕێککەوتن، چونکە ئەمە بابەتێکی قووڵە و باسکردنە لە کێڵگەکانی ئێستا، کێڵگەکانی پێش و پاش ٢٠٠٣، فرۆشتنی نەوت لە ناوخۆ و دەرەوە، گواستنەوە، نرخەکەی، قەرزی کۆمپانیاکان و چەندین بابەتی دیکەش، بۆیە پێویستە ھەردوو لا بە جۆرێک ڕێک بکەون زیانی بۆ ھیچ لایەکیان نەبێت و نەگاتە بنبەست.   “ئابووریی سەربەخۆ” بەرەو کوێ؟ لەدوای ھەناردەکردن و فرشتن نەوتی ھەرێم، بەشێک لە بەرپرسانی ھەرێم باسیان لە ئابووریی سەربەخۆ کرد و بە بناغەی ئایندەیەکی “گەش” ناویان برد و بەشێک لە توێژەرانیش ڕەخنە لە لەو سیاسەتە دەگرن و دەشڵێن حکومەتی ھەرێم خاوەن ئابووریی سەربەخۆ نییە. محەمەد حسێن پێی وایە شتێک نییە ناوی ئابووریی سەربەخۆ بێت و دەڵێت لە ڕاستیدا هەرێمی کوردستان هەرگیز ئابووریی سەربەخۆی نەبووە. ئەوەی بە ئابووریی سەربەخۆ ناو دەبرا، تەنها نەوت فرۆشتنی سەربەخۆ بووە. ئەم نەوت فرۆشتنەش هەرگیز نەبووە هۆی سەربەخۆیی دارایی کوردستان. تۆ باش دەزانیت هەر مانگێک بەشەبودجەکەی هەرێم (یان ٢٠٠ ملیار دینارە سلفەکە) نەیەت، چۆن لێرە دۆخی دارایی حکومەتی هەرێم کاریگەر دەبێت. یان ئەوەی کە هەموو نەوت فرۆشتنەکە لەژێر ڕەحمەتی حکومەتی تورکیا و بۆرییەکی نەوتی کێشەلەسەرە (مەبەستم بۆریی نەوتی عێراق-تورکیایە کە لە فیشخاپورەوە تا بەندەری جەیهان نەوتەکە دەگەیەنێت)، قورسە بەمە بوترێت سەربەخۆیی دارایی. زۆر بەسادەیی، بۆ ئەوەی ئابوورییەکی سەربەخۆی هەبێت، هەرێمی کوردستان لانی کەم دەبووایە بانکی ناوەندیی خۆی، دراوی خۆی، نرخی سووی جیاوازی خۆی هەبێت، ئینجا سەرچاوەی دارایی سەربەخۆ. هەموو ئەمانە پێکەوە وڵاتێک دەکاتە خاوەن ئابوورییەکی سەربەخۆ. بەهەرحاڵ، ئەمەیان پرسێکی ترە و جیاوازە لەم کێشەیەی کە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیردراڵی دروستی کردووە. ئەم بڕیارەی دادگا (ئەگەر هەرێم پێیەوە پابەند بێت) زۆر بەڕوونی کۆتاییەک دادەنێت بۆ ئەو سەربەخۆ نەوت فرۆشتنەی لە (٢٠١٤)ەوە هەرێمی کوردستان دەستی پێ کردووە. پەیمان عیزەدین ڕەتی دەکاتەوە ئابووریی سەربەخۆ پایەی لەسەرپێوەستانی ھەرێم بووبێت و دەڵێت نەخێر، ئابووریی سەربەخۆ بە هیچ جۆرێک پایەی لەسەرپێوەستانی هەرێم نەبووە، کام لەسەر پێوەستانە؟ لەسەرپێوەستان بونیادنانی ژێرخانێکی ئابووریی بەهێزە، بەرزکردنەوەی یەدەگ و نەختینەی بانکییە، بەکارهێنانی ئابووریی سەربەخۆیە بۆ بونیادنانی هێزێکی پێشمەرگەی تۆکمەی یەکگرتوو، پاراستنی سەقامگیری و ئاشتیی کۆمەڵایەتییە. حکومەتی هەرێم نەک هیچ کام لەمانەی نەکردووە، بەڵکوو ئەوەی هەشبووە تێکی داوە، بانکەکانی بەتاڵتر کردووە، متمانەی بە حکومەت نەهێشتووە، هێزی پێشمەرگەی کردووتە میلیشیا و هێزی تایبەتی بەرپرسان، مووچەی فەرمانبەرانی بڕیوە و خەڵکی برسی کردووە. بۆیە بڕیاری ئابووریی سەربەخۆ بۆ لەسەرپێوەستانی یەکێتی و پارتی بووە، حسابی بانکیی ئەوانی پێ گەورە و گەورەتر بووە و بوونەتە خاوەنی زانکۆ، کۆمپانیا، بازاڕ و پاپۆڕی نەوت. بۆیە ئەم بڕیارە ئابووریی ئەوان تێک دەدا و ئابووریی خەڵک باشتر دەکات.   لە نەوتەوە بۆ غاز دوای ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا خواستی وڵاتەکەی بۆ وەبەرھێنان و کڕینی غازی سروشتی لە عێراق و ھەرێمی کوردستان، چاوەکان کەوتنەوە سەر ھەرێمی کوردستان، تەنانەت بەشێک لە چاودێرانیش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بە مەترسیی عێراق لە ئایندەی غازی سروشتیی ھەرێم دەزانن. لە بارەی پەیوەندی و کاریگەریی نێوان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و ئەگەری فرۆشتنی غازی سروشتیی ھەرێم بە تورکیا، پەیمان عیزەدین دەڵێت ئەم بڕیارە ئەگەر کاریگەرییەکانی لەسەر گرێبەست و ڕێککەوتنەکانی هەرێم و تورکیا خێرا نەبن، ئەوا بەدڵنیاییەوە کاریگەریی خێرای هەیە لەسەر فرۆشتنی غازی هەرێم، چونکە ئەگەر هەرێمیش ئامادەیی ئەو سەرکێشییەی هەبێت، ئەوا زەحمەتە هیچ دەوڵەت و کۆمپانیایەک خۆی تووشی کێشە بکات، بەتایبەتییش تورکیا کە تا ئێستا سکاڵای پێشووتری عێراقی لەسەر لا نەچووە تا خۆی گیرۆدەی سکاڵایەکی نوێ بکات. بەدڵنیاییەوە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی پەیوەندیی بەو لێدوانە و کۆی هەوڵدانی هەرێمەوە هەبوو بۆ فرۆشتنی غازی سروشتی، دەسەڵاتی سیاسیی هەرێم و بەتایبەتی پارتی پێی وایە ئەو سەردارییەی لە هەرێمدا هەیەتی، بەسەر کۆی پارتەکانی تر و دامەزراوە و دەسەڵاتەکانی هەرێمدا بۆ عێراقیش ڕاستە، بەڵام دەرکەوت کە سەرەتاکانی گێڕانەوەی پارتی بۆ سەر سکەی پابەندێتی بە دەستوور و یاساوە دەستی پێ کردووە. بەپێچەوانەوە دانا جەزا عەلی کاتب پێی وا نییە ھیچ پەیوەندییەک لەنێوان غاز فرۆشتن و بڕیارەکەی دادگادا ھەبێت: “بۆچوونم وا نییە بابەتی غازی سروشتی لەگەڵ تورکیا کاریگەریی لەسەر بڕیارەکەی دادگا ھەبێت یان بەپێچەوانەوە، چونکە ھیچ لێکتێگەیشتن و ڕێککەویتنێک لەم بارەیەوە لەنێوان تورکیا و ھەرێمدا نییە و تا ئێستا ھیچ بنەمایەکی یاساییشی نییە. ھەر چەندە غازی سروشتییش بەشێکە لە سامانە سروشتییەکان، بەڵام پێم وا نییە ئەم بابەتە و بڕیارەکەی دادگا پەیوەندییان بە یەکترەوە ھەبێت.” محەمەد حسێن لە بارەی کاریگەریی بڕیارەکەی دادگا لەسەر دۆسێی غازی سروشتی و پەیوەندیی بە ھەوڵەکانی تورکیا بۆ کڕینی غازی ھەرێم، پێی وایە هێشتا ڕوون نییە تورکەکان چ هەڵوێستێکیان دەبێت. ئەوانیش هەر لەسەر هەمان پرس تووشی سکاڵایەکی حکومەتی عێراق بوون، کە داوای ٢٥ ملیار دۆلار قەرەبوویان لێ دەکات لەسەر ئەوەی گرێبەستی نێوان هەردوو وڵاتی پێشێل کردووە و ڕێگەی بە خۆی داوە بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بەکار بهێنرێت. تورکەکان ئەگەر نەتوانن یارمەتیی هەولێر و بەغدا بدەن، بە ئاشتی ناکۆکییە نەوتییەکانیان چارەسەر بکەن، دەکەونە دووڕیانی ئەوەی کە پشتگیریی یەکێکیان بکەن لە دژی ئەوەی تر. ئەمەش بڕیارێکی هێندە ئاسان نییە. عێراقی عەرەبی بازاڕێکی ٣٤ ملیۆن کەسییە بۆ کاڵا و خزمەتگوزارییە تورکییەکان، بەڵام هەرێمی کوردستان دەروازەی ئەم بازاڕەیە. ئەمە جگە لەوەی حکومەتی تورکیا و کۆمپانیا تورکییەکانیش بەرژەوەندیی زۆر گەورەیان هەیە لە سێکتەری نەوت و غازی کوردستاندا. بۆ تورکیا ئاسان نییە دەستبەرداری هیچ کام لە هەرێم و عێراقی عەرەبی ببێت. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان و عێراقیش پێویستیان بە تورکیایە و هەڵوێستێکی لاوازی سیاسی و سەربازییان هەیە بەرامبەری. لێرەدا پرسی ئاوی ڕووبارەکان، دەستتێوەردانی سەربازی و ستراتیژی و ئەمنیی هاوبەشیش هەیە کە هەرسێ لایان کۆ دەکاتەوە، بەڵام زۆر جار ڕووی داوە کە بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان کراونەتە قوربانیی ناکۆکییە سیاسییەکان و هەندێک حساباتی سیاسی و ئەمنی. کە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی دەرچوو، زۆر چاودێری سیاسی پێیان وا بوو ئەم لێدوانەی ئەردۆغان وای کرد عێراق و ئێرانیش بکەونە جووڵە و هەر چییان پێ دەکرێت بیکەن بۆ ڕێگری لە هەناردەکردنی غازی سروشتیی کوردستان بۆ تورکیا. هەیشبوو کاتی دەرچوونی بڕیارەکەیان گرێ دەدا بە ڕۆڵی لایەنە کوردییەکان لە ناکۆکییەکانی ناو ماڵی شیعە و پڕۆسەی پێکهێنانی حکومەتی فیدراڵیی عێراق. ئەمانە ڕەنگە هەمووی، یەکێکیان، یان هیچیان ڕاست نەبن، بەڵام ئەمە هیچ لەو ڕاستییە مێژووییانە ناگۆڕێت کە ناکۆکییە نەوتییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا لانی کەم لە (٢٠٠٧)ەوە دەستی پێ کردووە. خودی سکاڵاکە لە ٢٠١٢دا تۆمار کراوە. ئینجا، لێدوانەکەی ئەردۆغان، بۆ ئەو کەسانەی لە پیشەسازیی غازی سروشتیدا کار دەکەن، دیار بوو کە هێندەی پڕوپاگەندەیەکی سیاسی بوو، مژدەیەکی ڕاستەقینە نەبوو. کەرتی غازی کوردستان لانی کەم تا ٣ ساڵی تر هیچی نابێت بۆ هەناردەکردن. ئەگەر هەموو پلانەکانی دانا غاز و هاوبەشەکانیشی بەباشی جێبەجێ بکرێن، وە هیچ ئاستەنگییەکی دارایی، یاسایی، ئابووری و ئەمنییان نەیەتە ڕێگا، تا کۆتایی ٢٠٢٥ هەرێمی کوردستان هێندە غازی نابێت پێداویستیی ناوخۆی تێر بکات و بۆ تورکیا هەناردەی بکات. لە قۆناغی داهاتووی فراوانکردنی کێڵگە غازییەکانی کۆرۆمۆر و پەرەپێدانی کێڵگەکانی چەمچەماڵدا، دانا گاز و هاوبەشەکانی بەهیوان بەرهەمی ڕۆژانەیان بگاتە سەرووی ٧٠٠ ملیۆن پێ سێجا، ئەمەش لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣دا. تا ئێرەش غازەکە هەر بەشی پێداویستیی ناوخۆی کوردستان و بەرهەمهێنانی کارەبای پێویست بۆ خەڵکی کوردستان دەکات. لە هەرێمی کوردستاندا توانای بەرهەمهێنانی ٧٠٠٠ مێگا کارەبا هەیە، بەڵام کەمتر لە ٤٠٠٠ مێگا بەرهەم دەهێنرێت، لەبەر ئەوەی حکومەت پارەی نییە سووتەمەنی بۆ وێستگەکان دابین بکات. بۆ نموونە: لە دهۆک وێستگەیەکی بەرهەمهێنانی کارەبا (١٠٠٠ مێگا توانای بەرهەمهێنانیەتی) هەر بەتەواوی کوژاوەتەوە، لەبەر نەبوونی سووتەمەنی و غاز. تۆ تا بڕی پێویست بۆ کارەباکەی خۆت دابین نەکەیت، چی دەفرۆشیت؟ بۆیە لە ڕاستیدا لێدوانەکەی ئەردۆغان هیی ئەوە نەبوو کەسی پێ بترسێنرێت. ڕەنگە بۆ هەندێک مەبەست و حساباتی سیاسیی ناوخۆی تورکیا بووبێت، زیاتر لەوەی کە واقعێکی بازرگانی و ئابووری نوێ نیشان بدات لە شەراکەتی وزەی نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا.   بڕیارێکی یاسایی یان سیاسی؟ دەرچوونی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لە کاتێکدا عێراق بە دۆخێکی ھەستیاردا تێدەپەڕێت، پڕۆسەی پێکھێنانی حکومەت بە ھۆی ڕێکنەکەوتنی لایەنەکان دوا کەوتووە و لایەنە کوردییەکانیش بەسەر چەند ئاڕاستەیەکدا دابەش بوون، ئەمەش ئەو گومانەی لای بەشێک لە ھێزە کوردییەکان دروست کردووە کە بڕیارەکە زیاتر لەوەی یاسایی و دەستووری بێت؛ سیاسییە. محەمەد حسێن دەڵێت هەموو شتێک لە بارەی کەرتی نەوت و غازی کوردستان یاسایی بێت یان بازرگانی، ڕاستەوخۆ ڕەهەندێکی سیاسییشی هەیە. یەکەم، لەبەر ئەوەی نەوتی خاو تەنها کاڵایەکە عێراق و کوردستانیش هەیانبێت بۆ فرۆشتن. دووەم، نەوت فرۆشتن سەرچاوەیەکی سەرەکیی داهاتە گشتییەکانی حکومەتەکانی هەولێر و بەغدادە. سێیەم، کەرتی نەوتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە لەگەڵ کێشە و ناکۆکییە سیاسییەکاندا لەدایک بووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان باجێکی زۆر زۆر گەورەی ئەم بەسیاسیکردنەی کەرتی نەوت و غازی داوە. ئەوەی کە زیاتر لە نیوەی داهاتە نەوتییەکانی دەڕوات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن و فرۆشتن بەزۆری لەبەر ئەم ناکۆکییە سیاسییانەیە، ئەگینا نەوتی کوردستان ڕێک هەمان کوالێتیی نەوتی کەرکووکی هەیە کە هەر بەرمیلێکی بە ٩ دۆلار زیاتر لە نەوتی هەرێم دەفرۆشرێت. دەکرێت فاکتەرە سیاسییەکان ڕۆڵیان هەبووبێت لە دیاریکردنی کاتی بڕیارەکەی دادگا. لە هەموو سەردەمێکدا هەرێمی کوردستان دۆست و دوژمنی سیاسیی دەبێت و ڕەنگە دادگای دیکە و کەیسی دیکەی لە دژ بجووڵێنن. بۆ نموونە: کەیسێکی دیکە هەیە هەر وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای باڵای فیدراڵی سکاڵای تۆمار کردووە لە دژی هەرێم لەسەر کێڵگەی کۆرۆمۆر. ئەوان دەڵێن ئەم کێڵگەیە پێشتر و لەلایەن کۆمپانیای نەوتی باکوورەوە دۆزراوەتەوە و ناحیەی قادرکەرەمیش بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکان، نەک سنووری پێش ٢٠٠٣ی هەرێمی کوردستان. دوور نییە هەر وا لە کاتێکی هەستیاردا ئەم کەیسەش بجووڵێنرێت لە دژی هەرێم. کەواتە باشترین ڕێگا، دۆزینەوەی دەروازەیەکە بۆ چارەسەری تەواوی ناکۆکییە نەوتییەکان و دەستپێکردنی هاریکاری و شەراکەتێکی پڕ بەرهەم. پێویستە بە عەقڵیەتێکی بازرگانی و پیشەسازیی ڕووت نەوت و غازی کوردستان ئیدارە بکرێت، نەک بەسیاسی بکرێت.   پەیمان عیزەدین لەگەڵ ئەوەی پێی وایە زۆربەی بابەتەکان لە عێراقدا ڕەهەندی سیاسییان هەیە، چونکە عێراق خۆی لە هەوڵی گەڕانەوەی سەروەریی خۆیدایە و تا ئێستا ئەمەریکا و ئێران کاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر کۆی بڕیارەکان، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی یاسایی نییە، چونکە ڕاست و دروستە کە هەرێم سەربەخۆ ناتوانێت پڕۆسەی گەڕان، دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غاز بەڕێوە ببات، ئەوەی تا ئێستا بێدەنگیی لێ کراوە و لە ساڵی (٢٠١٢)وە یەکلاییکردنەوەی سکاڵا لەسەر ئەم بابەتە دوا خراوە، ئەوەیان زۆرتر ڕەهەندە سیاسییەکە بووە. دانا جەزا عەلی کاتب پێی وایە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ڕەھەندی سیاسیی ھەیە و بۆنی ئەوەی لێ دێت کە بڕیارێکی سیاسی بێت. پێشتریش ھەندێک لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی بە تێگەیشتنی سیاسییەوە دەرکراون، ناڵێم دادگا سیاسییە، بەڵام خوێندنەوەی بۆ دۆخی سیاسی کردووە. ئەوەش ڕوونە کە ھەندێک لایەن و دەوڵەتی دراوسێ بوونی ھەرێمی کوردستانیان پێخۆش نییە، ئەگەریش ھەیە ئەمانە ھەموویان بەریەک بکەون و یەک بگرن و لە ئەنجامدا ئەم بڕیارانە و شتی دیکەی لێ دەربچێت.   غازی ھەرێم، لەنێوان ھەل و مەترسیدا دوای دۆزینەوەی غازی سروشتی لە ناوچەکانی ھەرێمی کوردستان و خەمڵاندنی بڕە زۆرەکەی، کۆمپانیاکان چاویان تێ بڕی. وڵاتە خاوەن غازەکان وەک ڕکابەرێکی نوێ و تەنانەت مەترسیداریش تەماشای دەکەن کە دوور نییە پێگە و قورسایی ئەوان بخاتە مەترسییەوە و لە ماوەیەکی دووریشدا ئاڕاستەی وڵاتان بەرەو ھەرێم بگۆڕێت. ھەندێک لە شیکردنەوەکان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیش دەبەستنەوە بە ترسی عێراق لە ئایندەی ھەرێم و بەشێک لە فشارەکانی وڵاتە خاوەن غازەکانی دۆستی ئێران و ڕووسیا. د. کاروان حەمەساڵح؛ پسپۆڕی گشتی لە کارگێڕی و ئابووری، بڕیارەکەی دادگا دەبەستێتەوە بە فشاری ھێڵی خاوەن غاز و ھاوپەیمانیی ئێران-چین-ڕووسیا و دەڵێت ئەم بڕیارە ھێندەی بڕیارێکە لەسەر ھێڵی ئێران-چین-ڕووسیا دەرکراوە، ھێندە بڕیارێکی عێراقی نییە، چونکە ئێستا سەدەی شەڕی وزەی غازی سروشییە، لە ئێستاشدا نەوتەکەی ھەرێم بەرەو کەمبوونەوە دەچێت و ئەوەی ئیستا زۆرتر چاوی لەسەرە غازە سروشتییەکەیەتی، غازیش ئەو چەکە بەھێزەیە کە لەدەستی ھێڵی ئێران، ڕووسیا و چینەوەیە، ھەرێمی کوردستانیش دوای قەتەر دووەم ناوچەی دەوڵەمەند بە غازە، ئەمەش یان دەبێت بە سەرئێشە بۆ ھەرێمی کوردستان، یان دەبێتە دەوازەی خێر، دەرئەنجامی ئەمەش دەکەوێتە سەر توانای سیاسی، دیپلۆماسی و عەقڵی نشتمانیی حوکمڕانانی ھەرێم، بۆ ئەوەی پرسی غازیش وەک پرسی نەوتی لێ نەکرێت. ئەم بڕیارەشی لە دادگای باڵای فیدراڵییەوە دەرچووە، بەرگرتنە لە ھەر جۆرە جموجووڵێکی ھەرێم لەسەر ھێڵی قەتەر و وڵاتانی ڕۆژئاوا لەسەر بابەتی وزە لەلایەن ھێڵی ئێران، ڕووسیا و چین. لەم ھاوکێشەیەدا ھەرێم بکەر نییە و کارلەسەرکراوە کە چاوی لەسەرە، یاریکەرە سەرەکییەکە دوو ھێڵەکەیە کە دانوستان و کێبڕکێ دەکەن. زۆر گرنگە بۆ ھەرێمی کوردستان ببێتە پردێکی پەیوەندی نەک گۆڕەپانی ململانێی غاز، چونکە دواجار غازەکە دەبرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە کاریگەری و لایەنە خراپەکانیەتی کە گرنگترینیان گەندەڵی و دوورکەوتنەوەی زیاترە لە بەغداد. د. کاروان حەمەساڵح سەرکەوتنی پرسی غازی سروشتی دەبەستێت بە دوو مەرجی سەرەکییەوە و دەڵێت لە دوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و دوای ھەناردەکردنی ھەر بەرمیلێک نەوت و پێشخستنی کەرتی غاز، ھاوڵاتییانی ھەرێمی کوردستان قەرزار دەبن، چونکە وەک چۆن قەرەبووی جەنگی کوێت لەسەر گیرفانی ھاوڵاتییانی ئێستای عێراق بوو، لە داھاتووشدا دەتوانرێت لە ڕووی یاساییەوە ئەم قەرزانە لە بودجەی وڵات و ھاوڵاتییان ببڕدرێت. بۆیە زۆر گرنگە بە دوو ئاڕاستە کار بکرێت: یەکەم، ھەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغداد گفتوگۆ بکات لە پێناو دۆزینەوەی چارەسەرێکی ناوەند، بە مەرجێک پڕۆسەی غازیش وەک پڕۆسەی نەوتی لێ نەکرێت و بخرێتە خزمەتی ھاوڵاتییانەوە. ئاڕاستەی دووەم ئەوەیە ھاوڵاتییان، ڕۆشنبیران و چالاکانی مەدەنی فشار بخەنە سەر دەسەڵاتدارانی ھەرێم کە جددی بن لە پرسی نەوت و غاز و کۆتایی بە گەندەڵی بھێنن لەم دۆسێیەدا، تاکوو نەوەکانی داھاتوو ناچار نەبن قەرزی ئێستا بدەنەوە.   چاوەکان لەسەر ھەرێمن دەبێت بزانین بۆچی چاوەکان لەسەر غازی سروشتیی ھەرێمە؟ ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستی غازی نێوان ئێران و تورکیا کۆتایی پێ دێت، ئەمەش یەکێک لە بابەتە ھەستیارەکان سەبارەت بە ئێران، بەتایبەت ئەگەر کەرتی غازی سروشتیی ھەرێم پێش بخرێت و وەبەرھێنانی تێدا بکرێت ساڵی ٢٠٢٥ دەتوانرێت دەست بە ھەناردەکردنی بکرێت. بە پێی خەمڵاندنەکان ساڵی ٢٠٣٥، بەرھەمھێنانی غازی سروشتیی ھەرێم دەگاتە ٤٠ ملیار مەتر سێجا، لەگەڵ ئەوەی ئەم بڕە ناتوانێت ببێتە شوێنگرەوەی غازی سروشتیی ڕووسیا، بەڵام دەکرێت کێشە بۆ پێگەی وزەی ئێرانی ھاوبەشی ڕووسیا دروست بکات و بەشێک لە پێداویستیی غازی سروشتیی ئەورووپا دابین بکات، ئەگەر بە بڕێکی کەمیش بێت، بۆیە ڕووسیا لە بەغدادەوە ھەرێمی ئاگادار کردووەتەوە لەم ھەنگاوە، واتە ھێڵی بەرامبەر نایانەوێت ئەم پێشکەوتنە ڕوو بدات. لە ئێستادا غازی ڕووسیا نەک ھەر کارتێکی ئابوورییە، بەڵکوو کارتێکی سیاسیی بەھێزیشە و دەکرێت بوترێت تاکە کارتی بەھێزە کە توانیویەتی مامەڵەیەکی سیاسی و سەربازیی پێوە بکات و ژێرخانە ئابووری و سەربازییەکەی بەھێز بکات. وەک دەرکەوت توانرا ھێڵی گواستنەوەی غازی سروشتی لە قەتەر و سووریاوە بۆ وڵاتانی دیکە پەک بخرێت و تەنھا پشت بە غازی سروشتیی ڕووسیا ببەسترێت. بینیشمان ھاوبەرژەوەندییەکانی ڕووسیا وەک ئێران و چین سەرکەوتوو بوون لەوەی ڕێگە نەدەن ئەسەد بکەوێت، کە سووریاش جگە لە پرسە مەزھەبی و سیاسییەکە پرسی غازیش بوو. لێرەوە گرنگە ھەرێمی کوردستان نەبێتە قوربانی، بەڵکوو ببێتە پردێکی پەیوەندی، چونکە ئێستا چاوەکان لەسەر ھەرێمی کوردستانە کە چۆن دەکرێت ببێت بە خاڵێکی بەھێز، بە ھەمان شێوەش ئەگەر ھەیە ببێتە خاڵی لاواز و تەنانەت لەناوچوونی ھەرێمی کوردستان.     د. کاروان حەمەساڵح ساڵی 1982 لە سلێمانی لەدایک بووە. پسپۆڕی گشتی لە کارگێڕی و ئابووری، پسپۆڕی تایبەت لە بواری سەرکردایەتیکردن و بەڕێوەبردنی نێودەوڵەتیدا. ئەندامی دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سەرکردایەتیکردنە کە بارەگای سەرەکیی لە نیویۆرکی ئەمەریکایە.   پەیمان عیزەدین عەبدولڕەحمان ساڵی ١٩٧٠ لەدایک بووە. ھەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە یاسا.   محەمەد حسێن ماستەر لە ئابووریی سیاسەتە گشتییەکان، قوتابخانەی بەرشەلۆنە بۆ زانستە ئابوورییەکان (Barcelona School of Economics). لە (٢٠١٣)ەوە لە سێکتەری نەوتی هەرێمدا کار دەکات بۆ دەزگای ئیراک ئۆیڵ ڕیپۆرت. پێشتر کاری کردووە بۆ گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، گۆڤاری فۆرین پۆڵەسی، دەزگای ئەڵمانی بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەپێدان و کۆمپانیای ئاوێنە.   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی

(درەو):  سەرەتای ناكۆكییەك لەنێوان سەدرو حەلبوسی لە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراقەوە دەركەوت، پەرلەمانتارێكی سوننە دەڵێ، سەدر فریانەكەوێت هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) هەڵدەوەشێتەوە.  مشعان جبوری پەرلەمانتاری هاوپەیمانی (سیادە)ی سوننەكان لە تویتێكدا ئاشكرایكرد"  ناكۆكی حاكم زاملی لەگەڵ سەرۆك حەلبوسی‌و سوربوونی لەسەر ئەوەی ئەو بەشێكە لە دەستەی سەرۆكایەتی نەك جێگری سەرۆك، هەڕەشە لە پەرتبوونی هاوپەیمانی "رزگاركردنی نیشتمان" دەكات ئەگەر سەید سەدر دەستوەردان نەكات". هاوپەیمانی "رزگاركردنی نیشتمان" هاوپەیمانی سێقۆڵی نێوان (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)یە، ئەم هاوپەیمانێتییە بوو كە ویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتی پەرلەمانی بۆ محەمەد حەلبوسی زامنكردەوە، بەڵام دانانی حاكم زاملی كە سەربە رەوتی سەدرە، هەر لەسەرەتاوە وا لێكدرایەوە، پێگەی سەرۆكی پەرلەمان لاواز دەكات، بەوپێیەی سەدرییەكان خاوەنی زۆرترین كورسی پەرلەمان‌و لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنن.   لەبارەی ئەم كێشەیەوە، جبوری دەڵێ" بۆ زانیاری ناوی دەستەی سەرۆكایەتی بەهیچ شێوەیەك لە دەستوردا نەهاتووە، دادگای فیدراڵیش جەختی كرد شتێك بوونی نییە بەناوی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، بەڵكو سەرۆكی جێگرەكانی هەیە !". لەبارەی ئەم كێشەیەوە دوێنێ نوسراوێك بڵاوكرایەوە، كە ئەمیندارێتی پەرلەمانی عێراق رۆژی 27ی مانگی رابردوو دەریكردووە، لە نوسراوەكەدا ئاماژە بەوەكراوە، لەمەودوا لە نوسراوە فەرمییەكانی پەرلەماندا دەستەواژەی "دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان" لاببرێت‌و لەبری ئەوە دەستەواژەی "سەرۆك و جێگرانی سەرۆكی پەرلەمان" دابنرێت.  ئەمە حاكم زاملی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمانی لە كوتلەی سەدرییەكان نیگەران كرد، دوێنێ نوسینگەی زاملی بە نوسراوێك وەڵامی ئەمینداری گشتی پەرلەمانی دایەوە‌و رایگەیاند، نوسراوەكەی رۆژی 27ی مانگی رابردوتان پێچەوانەی ماددەی (130)ی دەستورە كە دەڵێ ئەو یاسایانەی چونەتە بواری جێبەجێكردن، بەشێوەیەكی بەركار دەمێننەوە ئەگەر هەڵنەوەشێنەوە یاخود هەموار نەكرێن، ئەو ماددە یاسایانەی كە لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەماندا‌و یاسا بەركارەكانی تردا هاتوون، دەستەواژەی "دەستەی سەرۆكایەتی" لەخۆدەگرن‌و هەڵنەوەشاونەتەوە‌و هەمواریش نەكراون.  تەقینەوەی ئەم ناكۆكییە لەنێوان حەلبوسی‌و زاملیدا لەكاتێكدایە، زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، محەمەد حەلبوسی بەهۆی هاوپەیمانێتییەكەیەوە لەگەڵ سەدر، هاوشێوەی بارزانی كەوتوەتە ژێر فشاری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و ئێران‌و ترسی لە چارەنوسی خۆی هەیە.  تەنیا ماوەی دوو رۆژ مۆڵەت ماوە بۆ دواین هەوڵی پەرلەمان بەمەبەستی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، تائێستا حەلبوسی هیچ وادەیەكی بۆ كۆبونەوە دیاری نەكردووە، سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە، لە هەوڵەكانی بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت كشاوەتەوە‌و دەستپێخەریی داوەتە دەست لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی.  پارتی‌و سوننەكان بەم دۆخەشەوە هێشتا پابەندبوونی خۆیان بە هاوپەیمانێتەكەیانەوە لەگەڵ سەدر نیشان دەدەن، بەڵام بەكردەوە ئاماژەكان بۆ دوركەوتنەوەی حەلبوسی لە هاوپەیمانێتییەكە بەدەردەكەون، بەتایبەتیش كە زانییان هێشتا زووە بۆ تێپەڕاندنی هەژموونی ئێران بەسەر بارودۆخی سیاسیی عێراقەوە.    

(درەو)- فرانس پرێس لە یەكێك لە رۆژەكانی بەهاری 2021دا، ئەكرەم جەوهەری بەبێ هیچ پلانێكی پێشوەختە، بە شوێن كاردا، جانتا‌و پاسپۆرتە لوبنانییەكەی هەڵگرت‌و سواری فڕۆكەیەك بوو لە بەیروتەوە بەرەو بەغداد، ئەمەش دوای ئەوەی موچەكەی لە لوبنان بەشی خێزانەكەی نەدەكرد كە پێكهاتوون لە دوو منداڵ‌و دایك‌و باوكێكی پیر.  موچەكەی ئەكرەمی تەمەن (42 ساڵ) نەدەگەیشتە (100 دۆلار)، ئەمە بەهۆی قەیرانێكی بەردەوام لە لوبنان، كە ماوەی نزیكەی دوو ساڵە بەردەوامە‌و بانكی نێودەوڵەتی دەڵێ ئەمە خراپترین قەیرانی داراییە لە ساڵی 1850وە، ئەمە لەپاڵ داڕمانی بەهای دراوی لوبنانی بەرێژەی نزیكەی 90%، بۆیە ئەو هاوشێوەی زۆرێك لە لوبنانییەكان، ئەكرەم بڕیاریدا بڕوات.  كارەكەی لە لوبنان بەجێهێشت، بۆ ئەو بەغداد باشترین بژاردە بوو: شارێكی نزیكە، جوڵەیەكی ئابوری تازەگەشەكردووی تێدایە، بە ڤیزایەك لە فڕۆكەكانەوە پێشوازی لە لوبنانییەكان دەكات.  ئەكرەم كە ماوەی نزیكەی مانگێكە لە یەكێك لە شەقامە بازرگانییەكانی ناوەڕاستی بەغداد قاوەخانەیەكی كردوەتەوە، بە (فرانس پرێس) وت:" كاتی پێویستم نەبووە بۆ ئەوەی لە وڵاتانی كەنداو بەدوای كاردا بگەڕێم، دەبوو هەنگاوی خێرا بنێم. هاتم بۆ بەغداد‌و لەرێگەی ئینستگرامەوە دەستم بە گەڕان كرد بەدوای كاردا، تا ئەوكاتەی كارم دەستكەوت".  قەیرانێكی ئابوری بەهێز كە ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە دەستیپێكردووە، دەستی خستوەتە بینەقاقای لوبنانییەكانەوە، بوەتە هۆی ئەوەی رێژەی 80%یان بكەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە.  بەگوێرەی ئاماری دەسەڵاتدارانی عێراقی، لەنێوان حوزەیرانی 2021 بۆ شوباتی 2022، زیاتر لە (20 هەزار) هاوڵاتی لوبنانی هاتونەتە ناو عێراقەوە، ئەمە بەبێ ئەژماركردنی ئەو زیارەتكارانەی كە سەردانی نەجەف‌و كەربەلا دەكەن.  عەلی حەبحاب باڵیۆزی لوبنان لە عێراق لەبارەی جوڵەی هاوڵاتیانی لوبنانی بەرەو عێراق دەڵێ" بەمدواییە دوو هێندە زیاتر بووە، بەتایبەتیش لە كەرتی تەندروستیدا زۆر زیادی كردووە، ئەمەش بەدیاریكراوی لەسەر دەیان پزیشكی لوبنانی دەچەسپێت كە خزمەت دەكەن‌و لە نەخۆشخانە‌و بنكە تەندروستییەكانی عێراقدا وەكو سەردانكەر ئەژماردەكرێن".  بازاڕێكی نوێ عەلی راویی كە پسپۆڕێكی ئابوریی عێراقییە پێیوایە "روبەرو دەرفەتێكی گەورە هەیە بۆ كۆمپانیا لوبنانییەكان لە ئابوری عێراقدا، چونكە زۆربەی كۆمپانیا بیانییەكان دەترسن لە سەرمایەگوزاریكردن لە عێراق، بەهۆی ئەو وێنەیەی كە لەبارەی دۆخی ئەمنییەوە وەرگیراوە".  ئەم پسپۆڕە باسلەوە دەكات كۆمپانیا لوبنانییەكان "زیاتر بەریەككەوتنیان هەیە لەگەڵ ئابوری عێراق‌و بەباشی لە ژینگەی وەبەرهێنان تێدەگەن‌و لەگەڵیدا دەژین".  نزیكی عێراق‌و لوبنان لەڕووی كەلتوری‌و زمان، بەشدار دەبێت لە ئاسانكاریكردن بۆ سەقامگیربوونی كۆمپانیا لوبنانییەكان، هەروەك هەردوو وڵات لەڕووی دۆخی سیاسی‌و پێكهاتەی تائیفی‌و بڵاوبونەوەی گەندەڵییەوە زۆر لەیەكتر دەچن.  تێكچوونی دۆخی ئەمنی، بۆ ماوەیەكی زۆر عێراقی بێبەشكرد لە وەبەرهێنان‌و ئەوەی ببێت بە شوێنێك بۆ كاركردن، بەتایبەتیش دوای جەنگی ئەمریكا لە ساڵی 2003‌و دواتر ململانێ تائیفییەكان‌و هێرشی داعش‌و ئەو توندوتیژیانەی كە بەدوایدا هات.  ئەمڕۆ وردە وردە ژیان بۆ شەقامەكانی بەغداد دەگەڕێتەوە، شارێك كە ساڵانی رابردوو كوشتاری خوێناوی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێك قاوەخانەكانی تاوەكو درەنگانێكی شەو دەرگاكانیان كراوەیە، سەنتەرەكانی جوانكاری‌و كلینیكە پزیشكییەكان لە هەموو گۆشەیەكدا بڵاوبونەتەوە.  بەڵام ئەم ترپە نوێیە هاوتایە لەگەڵ كەمی پسپۆڕو تەنگژەی قوڵی بژێوی لە وڵاتێكدا كە داهاتەكانی بەرێژەی 90% پشت بە نەوت دەبەستێت، عێراقییەكان خۆیان بەدەست هەژاریی‌و بێكاریی‌و داڕمانی ژێرخانی وڵاتەكەیانەوە دەناڵێنن، بەجۆرێك رێژەی بێكاریی لەنێوان لاواندا دەگاتە رێژەی 40%، یەك لەسەر سێی دانیشتوانی عێراق كە ژمارەیان زیاتر لە (40 ملیۆن) كەسە، بەدەست هەژارییەوە دەناڵێنن، لەكاتێكدا زۆرێكیان هاوشێوەی لوبنانییەكان هەوڵی كۆچكردن دەدەن.  لەپاڵ ئەمەشدا، كەرتی تەندروستی بەتایبەتیش لە عێراق بەدەست كێشەو گرفتی زۆرەوە دەناڵێنێت، ئەمە وایكردووە زۆرێك لە عێراقییەكان بەرەو وڵاتانی دراوسێ لە نمونەی ئێران‌و توركیا‌و لوبنان بڕۆن بۆ وەرگرتنی چارەسەر.  "هەناسەیەك" وەكو مایكڵ شەرفان بەڕێوەبەرەی سەنتەرەكە لە بەغدادەوە بە (فرانس پرێس) دەڵێ، زۆرێك لەوانەی سەردانی سەنتەری تایبەتمەندی بەیروتیان دەكرد بۆ پزیشكی چاو لە لوبنان، هاوڵاتیانی عێراقی بوون، قەیرانی ئابوری كاریگەری كردەسەر كاری سەنتەرەكە لە لوبنان، ساڵی 2020 زیانی گەورەیان كرد "زۆرێك لە پزیشكەكان لوبنانیان بەجێهێشت‌و ئێمە پزیشكەكانمان لەدەستدا".  ئەوكاتە عێراق بوو بە شوێنێكی نمونەیی: بازاڕێك كە تێر نەبووە، پێكهاتەی دیمۆگرافی تێیدا گونجاوە، ئەو خزمەتگوزارییانەی كە سەنتەرەكە پێشكەشی دەكات لە عێراقدا بوونی نییە، ئەمە وەكو ئەوەی شەرفان باسی دەكات.  بوونی ئەم سەنتەرە كە بەر لە ساڵێك كراوەتەوە، نەخۆشەكانی عێراقی رزگاركردووە لەوەی گەشتی بەیروت بكەن، بەڵام هاوكات بووەتە هۆی ئەوەش زۆرێك لە پزیشكە لوبنانییەكان "هەناسەیەك" بدەن‌و قەرەبویەكی ئەو زیانانە بكەنەوە كە بەهۆی قەیرانەكەی لوبنانەوە بەر سەنتەرەكە كەوتووە.  شەرفان دەڵێ" پزیشكەكانمان بە نۆرە دێن بۆ ئێرە، هەموو هەفتەیەك پزپشكێك یان دوان نەشتەرگەرییەكان دەكەن، هەندێك پارەیان دەستدەكەوێت‌و دەگەڕێنەوە بۆ لوبنان، ئەمەش هەندێك لە زیانانەكانیان بۆ قەرەبوو دەكاتەوە".  هاوكات ئەم سەنتەرە، خزمەتگوزارییەك پێشكەشی نەخۆشەكان دەكات كە لە عێراقدا نییە، محەمەد حەمزە ئەحمەد كە پزیشكێكی عێراقییە‌و وەكو پزیشكێكی سەردانكەر لە سەنتەرەكە كاردەكات دەڵێ" هەندێك نەشتەرگەریی هەیە كە لە عێراقدا نییە، ئێمە لەم سەنتەرە فەراهەممان كردووە".  ئێستا لە عێراق زیاتر لە (410) كۆمپانیای لوبنانی لە بوارە جیاوازەكانی وەكو كەرتی خوێندن‌و بنیادنان‌و گەشتیاری ریستۆرانت‌و هۆتێلەكان كاردەكەن، بەگوێرەی قسەی باڵیۆزی لوبنان، لە هەرێمی كوردستانیش زیاتر لە (500) كۆمپانیا هەن، بەتایبەتی لە هەولێرو سلێمانی.  سەرباری ئەوەی (ئەكرەم) دەتوانێت بژێوییەكی باش بۆ خێزانەكەی بەهۆی كارەكەیەوە لە بەغداد دابین بكات، بەڵام بۆ ئەو وەكو تاڵاوە، چونكە زۆر ئازار دەچێژێت كە ناتوانێت دوو منداڵەكەی ببینێت كە لەبەردەمیدا گەورە دەبن، ئەو بە (فرانس پرێس)ی وت:" زۆر خەمبارم كە ناتوانم كچە كۆرپەكەم ببینم كە تەمەنی دوو مانگە". بەڵام نزیكی نێوان هەردوو وڵات، هەندێك ئەم سەختییە كەمتر دەكاتەوە. ئەو دەڵێ" دەتوانم هەمو مانگێك گەشت بكەم‌و خێزانەكەم ببینم". 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەوەی سەیری پرۆسەی سیاسیی چەقبەستو و کایەی سیاسیی داخراوی عێراق بکات بە ئاسانی بۆی دەردەکەوێت، لە پاڵ زۆر ھۆکاری تردا، ڕق یەکێکە لە ھۆکارە ھەرە سەرەکییەکانی ئەو چەقبەستن و داخرانە. ڕق تەنھا وەک ھێزێکی دەرونیی نا بەتەنھا، بەڵکو وەک وەزەیەکی سیاسیی بھەێز و بەربڵاو، بەڵام تێکدەر و پەکخەر. ڕق لە عێراقدا لەوە کەوتووە تەنھا دیاردەیەکی سایکۆلۆژیی بێت، بەڵکو گۆڕاوە بۆ دیاردەیەکی سیاسیی، گۆڕاوە بۆ یەکێک لە دیاردە سیاسییە ھەرە بەرچاو و دەستنیشانکەرەکان لەو وڵاتەدا. ڕقەکان فرەجۆر و فرەدەرکەوتن، ڕقی سەدر لە مالیکی و شیعەکانی تر، ڕقی مالیکی لە سەدر و لە سونە، ڕقی ئالی حەکیم لە ئالی سەدر، ڕقی گروپە جیاوازەکانی ناو حەشدی شەعبی لە زۆرینەی ھێزەکانی تر. ئینجا ڕقی ئەم باڵی سونەکان لەو باڵیتریان و ڕقی ئەوان بەرامبەر بە شیعە و بە کورد، لە کۆتایشدا ڕقی ھەمەجۆری ھێزە کوردییەکانیش لەیەکتری و ڕقیان لە ھێزەکانی تری ناو کایەی سیاسیی عێراقی.   لە ھەموو ئەو دۆخانەدا ڕق لەناو ئەم کایە سیاسییەدا ڕقێکی فرەلایەنە، تەنھا ڕقی یەک لایەن یان یەک کەس نییە بەرامبەر بە لایەن و کەسەکانی تر، بەڵکو زۆربەی لایەنەکانە لەیەکتر. ئەم دۆخە بە ڕادەیەکە دەکرێت قسە لە ”ئیرادەی ڕق“ بکەین لای ئەم ھێزانە، ئیرادەی ڕقێک کە بە دەیانشێوە بە ئیرادەی ھێزەوە گرێدراوە، بە ڕادەیەک بووە بە یەکێک لە  دەستنیشانکەرەکانی کردەی سیاسیی لە عێراقدا. ئەوەی بەشی ھەرەزۆری پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندیی ھێزەکان لەگەڵیەکدا دەستنیشاندەکات ئەم ئیرادەی ڕقبوونەوەیەیە،  ئەوەی دەیانجوڵێنێت ستراتیژیەتی ڕقبوونە لەیەکترە، یان ئیرادەی ڕقبوونە لە کەسایەتییەکی تایبەتی ناو ئەم یان ئەو ھێزە. ھاوکات ڕقی ئەم ھێزانە لەیەکتری بووە بە بەشێک لە شوناسیی ئەو ھێزانەش، قووڵ ڕۆچووە بەناو ڕوانینایاندا بۆ خۆیان و ڕوانینیاندا بۆ ھێزەکانی تر، بووە بە وزەیەکی سایکۆلۆژیی بزۆک و لەناو زیاد لە ڕەھەندێکی ژیانی شەخسیی و ژیانی حیزبایەتی ئەو ھێزانەدا ئامادەیە. ئەم دۆخەش بەڕادەیەکە بووە بە بەشێک لە بوونیان بەو شێوەیەی لە ئێستادا ھەن و ئامادەن. ڕق لەم ژینگەیەدا تەنھا ھەستێکی ئاسایی نییە، سایکۆلۆژییایەکی گشتیی بێگوناھ نییە، بەڵکو ھەستێکی دروستکەر و تێکدەرە، ھەم شوناسی ئەو ھێزانە دروستدەکات و ھەم سەرجەمی ئەو پەیوەندییانەش تێکئەدات کە ئەو ھێزانە بە دەرەوەی خۆیانەوە، گرێئەدت.  بەڵام بەڕاست ئەم ھەموو ڕقە لە کوێوە دێت؟ ئەم ھێزانە بۆ بەو شێوەیە و بەو ڕادەیە ڕقیان لەیەکە؟ بۆ ڕق بووە بە وەزەیەکی سیاسیی گەورەی ناو کایەی سیاسیی لە عێراقدا؟ بێگومان مرۆڤ دەتوانێت چەندان ھۆکاریی ئابوریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی بۆ بەرھەمھێنان و بڵاوبوونەوەی ئەم ڕقە بدۆزێتەوە. گرێیبدات بە تەماحی دەسەڵات و خواستی ئیھانەکردنی یەکترەوە، یاخود بیبەستێتەوە بە سایکۆلۆژیای شەخسی ئەم یان ئەو سیاسیی فاشیل و نیمچەفایلەوە. بەڵام، بە بۆچوونی من، دەشێت لە پاڵ فەیلەسوفی ئەڵمانی فریدریک نیتشەدا، ھۆکارێکی دیکە و بنەڕەتی بدۆزینەوە، کە بریتییە لە ”ڕقی کۆیلەکان لەیەکتری“. لای نیتشە ڕق ئاکاری سەرەکیی و بەرچاوی کۆیلەیە. ڕقی کۆیلەش بەرلەوەی ڕقبێت لەوانیتر، ڕقە لە خۆد خۆی. کۆیلە ڕقێکی گەورەی لە خۆیەتی. ئەم ڕقەش ھاوکات ھە ڕقە لە ژیان و ھەم ڕقیشە لە ئیرادە، ئیرادەی ژیان، ئیرادەی بوون و مانەوە وەک بوونەوەرێکی ئازاد و سەربەخۆ. ڕقە لەو ھێز و لەو ئیرادە ناوەکییەی دەتوانێت دەسکاریی مرۆڤ بکات و بیکات بە بوونەوەرێکی تر، بە کەسێکی خاوەن ئیرادە و خاوەن ھەڵبژاردن و خاوەن بڕیار.  لەسەر ئەم ھێڵی بیرکردنەوەیە دەکرێت بڵێین کایەی سیاسیی لە عێراقدا کایەیەکە پڕ لە کۆیلەی سیاسیی ھەمەجۆر، پڕ لەو پارت و ڕێکخراو و کەسایەتیی و سەرکردە، کە ئیرادەی سیاسیی سەربەخۆی خۆیان نییە، ئەوەی دەیکەن و دەیڵێن دەنگدانەوەی خواست و ویست و ئیرادەیەکی دەرەکییە. بەشێکی گەورەی کایەکە، سایکۆلۆژیا و کولتوری کۆیلەبوون دەیبات بەڕێوە: کۆیلەی ئێران، کۆیلەی تورکیا، کۆیلەی سعودیە و وڵاتانی خەلیج، کۆیلەی ئەمریکا، کۆیلەی ئیسرائیل، یان لەیەککاتدا کۆیلەی زیاد لە لایەنێک لەو لایەنانە دەرەکییانە. ئەمانە دەزانن ئەوان لە داشی دامەیەک زیاتر نین کە ھێزە ئیقلیمیەکان لەسەر تەختەی دامەی سیاسیی لە عێراقدا دەیانجوڵێنن، ھەستکردنی ئەم ھێزانە بەم کۆیلایەتییە ھەستکردنێکی ڕۆژانە و ھەمەلایەنە، بەڕادەیەکیش بەناوەکیی کراوە ھەریەکێک لەو ھێزانە ئەویتریان وەک کۆیلە مامەڵەدەکات. ئەمەش وادەکات مەوداویەک بۆ قبووڵکردنی یەکتر نەمێنێتەوە و یەکتر وەک ڕکابەر و ھێزی خاوەن ھەمان ماف و ھەمان کەرامەت و ھەمان ئینسانبوون نەبینن. مەگەر تەنھا لەناو پلان و ستراتیژیەتێکی ئیقلمی دەرەکیی دیاریکراودا، نەبێت. لەناو ئەم دۆخەدا تۆڵەکردنەوە، تۆڵەی ئەم ھێز لەو ھێز، یان تۆڵەی ئەم سەرکردە لەو سەرکردە، دەبێت بە یەکێک لە دەرکەوتە سەرەکییەکانی ئەم بەکۆیلەبوونە گشتییەی کایەی سیاسیی لە وڵاتەکەدا. لەم دۆخەدا کولتوری تۆڵەکردنەوە دەبێتە درێژکراوەیەکی ئاسایی کولتوریی ڕق و ھەردوکیشیان لەسەر ئەو ھەست و واقیعی بەکۆیلەبوونە ڕاوەستاون کە باسمانکرد.  لە ڕاستیدا ڕق وەک وزەیەکی سیاسیی گەورەیە و لە دۆخی ئەمڕۆکەی عێراقدا، تەنھا بەناو ڕقبوونەوە و بە سوک تەماشاکردنی ئەویتردا تێناپەڕێت، بەڵکو بەناو ڕقبوونەوە لە خود خۆی و بەناو بە بچوک و بە ھیچنەزانینی خود خۆیشیدا تێدەپەڕێت، ھێزە سیاسییەکانی ناو عێراق دەزانن ئەوان بەبێ درێژکراوە ئیقلیمییەکانیان قورساییەکی ناوەکیی ڕاستەقینەیان نییە. گەر تەنھا لەسەر دۆخی ھەرێمی کوردستان بوەستین ئەم ڕاستییە بە ئاشکرا دەبینین . لە دواھەمین ھەڵبژاردندا یەکێتی نیشتیمانی کورستان تەنھا ٨% ، ھەشت لە سەدی. دەنگی خەڵکی کوردستان و پارتی دیموکرات ١٣% ، سیازدە لە سەدی، دەنگی خەڵکی کوردستانیان بەدەستھێنا. ھەردووکیان نوێنەرایەتیی کەمایەتییەکی ھێجگار بچووکی خەڵکی کوردستان دەکەن. ھێزی ئەوان لەناو ھاوکێشە سیاسییەکاندا ڕەنگدانەوەی ئەم  پێگەی ناوەکیە لاوازەی ئەوان نییە، بەڵکو وابەستەی ھێزی ئەو دەوڵەتە ئیقلیمیانەن کە ھەریەکێکیان لەناو ھاوکێشە و خواستە سیاسییەکانیدا ئیشدەکەن. بۆیە ھەستکردنی ئەم ھێزانە بە بچووکی ھەستێک سەیر و نامۆ نییە، بەڵکو ھەستێکی واقیعییە، ئەو دۆخی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ناوەکییە دروستیکردوە کە ئەم ھێزانە لەناویدا ئامادەن. دۆخی لەدەستدانی باوەڕڕ و متمانەی زۆرینەی ھەرەزۆری خەڵکی کوردستان. ئەوەتا بە ئاشکرا دەبینین ئەمیان لەبەردەمی تورکیادا و ئەویتریان لەبەردەمی ئێراندا چ خزمەتکارێکی گوێڕایەڵن. زۆرینەی ھێزە عێراقییەكانی تریش لەناو ھاوکێشەیەکی ئیقلیمیی لەو شێوەیەدان.

(درەو): عیمران خان سەرۆك وەزیرانی پاكستان روبەڕووی قەیرانێكی سیاسی گەورە بوەتەوە، حكومەتەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەمان لەدەستداوە، دەڵێ ئەم قەیرانە ئەمریكا بۆی دروستكردووە، چونكە لە پرسی روسیا‌و چیندا، ئەو پشتیوانی لە هەڵوێستی واشنتۆن نەكردووە، پەرلەمان هەوڵی سەندنەوەی متمانەی لە حكومەتەكەی (خان) راگرت، (خان) هێرشی پێچەوانەی دەستپێكرد، داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكات‌و هێزە ئۆپۆزسیۆن بە (دز) ناودەبات، عیمران خان بڕوات، كوڕەكەی (بەینەزیر بۆتۆ) یان براكەی (نەواز شەریف) یەكێكیان حكومەت دەگرنەدەست. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  زۆرینەی لەدەستدا   عیمران خان سەرۆك وەزیرانی پاكستان‌و حكومەتەكەی، ئەمڕۆ رزگاریان بوو لە دەنگدان بۆ سەندنەوەی متمانە لێیان لەناو پەرلەمانەوە. جێگری سەرۆكی كۆمەڵەی نیشتمانی پاكستان (پەرلەمان) یاداشتێكی بۆ سەندنەوەی متمانە لە عیمران خان رەتكردەوە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی پاداشتەكە "نادەستوری"یە.  ئۆپۆزسیۆن ئەم یاداشتەی پێشكەش كردبوو، تێیدا سەرۆك وەزیران تۆمەتبار كرابوو بەوەی ئابوری وڵات‌و كاروباری دەرەوە بەشێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبات، عیمران خان ئەم تۆمەتانەی رەتكردەوە، وتی: ئەمە پیلانگێڕی ئەمریكایە، چونكە ئێمە لەگەڵ هەڵوێستی ئەمریكا نین لەبارەی روسیا‌و چینەوە.  عیمران خان داوای لە لایەنگرەكانی كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان‌و لەپێناو "پاكستانێكی ئازادو سەربەخۆدا" ناڕەزایەتی دەرببڕن. دوای ئەوەی پەرلەمان رەتیكردەوە متمانە لە حكومەتەكەی وەربگرێتەوە، عیمران خان هێرشی پێچەوانەی دەستپێكردو داوای كرد پەرلەمان هەڵبوەشێندرێتەوە‌و هەڵبژاردنێكی پێشوەختە لە پاكستان بەڕێوەبچێت.  ئەم ئاوەژووبونەوەیە لە بارودۆخەكە دوای ئەوە هات، (خان) كەوتە بەردەم مەترسی، حزبەكەی كە ناوی (بزوتنەوەی ئینساف)ە، بەر لە چەند رۆژێك زۆرینەی لەناو پەرلەمانی پاكستان لەدەستدا، ئەو بەهۆی ئەم زۆرینەیەوە پارێزگاری لە متمانەی حكومەتەكەی كردبوو، بەڵام یەكێك لە حزبە هاوپەیمانەكانی كە خاوەنی (7) كورسی بوو لەناو پەرلەمان، رایگەیاند دەنگ بە یاداشتەكەی ئۆپۆزسیۆن دەدات بۆ سەندنەوەی متمانە لە حكومەت.  بەڵام بەرلەوەی سەندنەوەی متمانە بخرێتە دەنگدانەوە، (قاسم سوری) جێگری سەرۆكی پەرلەمان یاداشتەكەی رەتكردەوە‌و وتی ئەمە پێچەوانەی دەستورە. عیمران خان لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا داوای لە (عارف علوی)ی سەرۆكی وڵات كرد پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە، بۆ ئەوەی ئەوان داوای هەڵبژاردن بكەن‌و بڕیار بدەنە دەست گەل.  پەرلەمانی پاكستان لە (342) كورسی پێكدێت، سەرباری ئەوەی حزبێكی هاوپەیمان بە (7) پەرلەمانتارەوە لە حزبی دەسەڵات جیابوەتەوە، هاوكات زیاتر لە (12) پەرلەمانتاری حزبی دەسەڵاتداریش لە حزبەكەیان جیابونەتەوە، بەڵام سەركردەكانی حزبەكەیان بەهۆی هەندێك رێوشوێنی یاسایی لەدژیان، مافی دەنگدانیان لێ قەدەغە كردون. "ئۆپۆزسیۆن دزن"  عیمران خان سەرۆك وەزیرانی پاكستان هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی وڵاتەكەی بە "دز"‌و "ترسنۆك" ناوبرد، دوێنێ وتی: نیگەران مەبن، بۆتان دەسەلمێنم لە پەرلەمان دەیانشكێنم.  لەم هەفتەیەدا عیمران خان باسی لەوەكرد ئەمریكا دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی پاكستاندا دەكات، میدیا ناوخۆییەكانی پاكستانیش هەواڵی ئەوەیان بڵاوكردەوە گوایە عیمران خان راپۆرتێكی لەلایەن باڵیۆزی پاكستان لە واشنتۆن بەدەستگەیشتووە، لەم راپۆرتەدا باڵیۆزەكە دیداری خۆی لەگەڵ فەرمانبەرێكی باڵای ئەمریكا تۆماركردووە كە پێی وتووە" پەیوەندی ئەمریكا لەگەڵ پاكستان باشتر دەبێت ئەگەر سەرۆك وەزیرانی پاكسان لە پۆستەكەی بڕوات"، ئەمریكا رەتیكردەوە قسەی لەم شێوەیەی كردبێت.  هەڕەشەی تالیبان لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان عیمران خان تۆمەتبار دەكەن بەوەی دۆخی ئابوری وڵات بەشێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبات، هەڵاوسان زیادی كردووە‌و بەهای روپیەی پاكسانی دابەزیوە‌و قەرزێكی زۆر لەسەر وڵات كەڵەكەبووە، لەپاڵ ئەمەشدا دەڵێن لەسەر ئاستی دەرەوە پەیوەندییەكان بەشێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبات.  عیمران خان كە تەمەنی (69 ساڵ)ە‌و پێشتر یاریزانی (كریكێت) بووە، لەدوای هەڵبژاردنی وەكو سەرۆك وەزیران لە ساڵی 2018وە، ئێستا روبەڕووی مەترسیدارترین قەیرانی سیاسی دەبێتەوە. لەپاڵ ئەمانەدا، حكومەتەكەی روبەڕووی هەڕەشەی بزوتنەوەی تالیبانی پاكستان دەبێتەوە، رۆژی چوارشەممەی رابردوو تالیبان رایگەیاند، دەیەوێت لە مانگی رەمەزاندا هێرش بۆسەر هێزە ئەمنییەكانی پاكستان دەستپێبكات. كوڕەكەی (بەینەزیر) یان براكەی (نەواز شەریف) ؟  هەردوو حزبی (گەلی پاكستان)‌و حزبی (پەیوەندی ئیسلامی پاكستان) كە ئێستا دوو هێزی سەرەكی ئۆپۆزسیۆنن، ماوەی چەندین دەیە هەژمونیان بەسەر ژیانی سیاسی پاكستاندا كردبوو، لەو سەردەمەدا چەند كودەتایەكی سەربازیش رویدا، ئەم دۆخە بەردەوام بوو تا ئەو كاتەی عیمران خان هات‌و هاوپەیمانێتییەكی دروستكرد‌و حكومەتی گرتەدەست، ئەو بەڵێنی بە دەنگدەرانی پاكستانی دا، ئەو گەندەڵییە ریشەكێش بكات كە چەندین دەیەیە لە وڵاتدا بڵاوبوەتەوە.  هەندێك لە سەرچاوەكان لە پاكستانەوە باسلەوە دەكەن، سەرباری ئەوەی زۆرینەی لەناو پەرلەمان لەدەستداوە، عیمران خان پشتیوانی سوپای پاكستانیشی لەدەستداوە كە كلیلی دەسەڵاتی سیاسییە لە وڵاتدا.  لەدوای سەربەخۆییەوە لە ساڵی 1947، پاكستان چوار كودەتای سەربازی سەركەوتوو و چەند كودەتایەكی تری سەرنەكەوتووی بەخۆوە بینیوە، سوپا ماوەی 30 ساڵ حوكمی ئەم وڵاتەی كردووە.  ئەگەر عیمران خان بكەوێت، پێدەچێت (شەهباز شەریف) حكومەت بگرێتە دەست كە برای نەواز شەریف سەرۆك وەزیرانی پێشووی پاكستانە‌و سەربە (حزبی پەیوەندی ئیسلامی)یە، نەواز شەریف سەرۆكی ئەم حزبە ساڵی 2017 بەتۆمەتی گەندەڵی لادراو زیندانی كرا، بەلان ئۆكتۆبەری 2019 بەهۆی دۆخی تەندروستییەوە بە كەفالەت لە زیندان ئازادكرا.  شەهباز شەریف هاوشێوەی براكه‌ی تۆمەتبار بوو بە سپیكردنەوەی پارە‌و لە ساڵی 2020دا ئەم تۆمەتەی ئاڕاستە كرا، بەڵام ئەویش بە كەفالەت ئازادكرا، دوێنێ حكومەتەكەی عیمران خان داوای لە دادگا كرد بڕیاری ئازادكردنی شەهباز هەڵوەشێنێتەوە.  هەروەك بە دوور نازانرێت (بیلاوال بۆتۆ زەرداری) كوڕی (بەینەزیر بۆتۆ) سەرۆك وەزیرانی كۆچكردوو و ئاسف عەلی زەرداری سەرۆكی پێشووتر، پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت كە لە (پارتی گەلی پاكستان)ە.  سەرچاوە: فرانس 24  

شیكاری: درەو   بەپێی داتاکانی دیلۆیت نەوتی هەرێمی كوردستان بەردەوام (11 - 12) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێت  سەربارەی ئەوەی بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورەترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بەهاکەی زیاتر بووە لە (9 ملیار) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (5 ملیار) دۆلاری بە ڕێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، تەنها نزیکەی (4 ملیار) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. (دیلۆیت) كێیە و چۆن و بۆچی هاته‌ هه‌رێمی کودستان به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی که‌ له‌ ماڵپه‌ڕی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان بڵاوکراوه‌ته‌وه‌، كۆمپانیای (دیلۆیت تۆش تۆهامتسۆی سنووردار)، كە ناسراوە بە (دیلۆیت)، یەكێكە لەو "چوار گەورە" كۆمپانیایەی بواری ژمێریاری و وردبینی كە گەورەترین تۆڕی خزمەتگوزاری جیهانین لە بواری ئەژماركردنی داهات و ژمارەی كەسانی پسپۆڕەوە. لەگەڵ زیاتر لە (244 هه‌زار و 400) ئەندامی پسپۆڕ لەو كۆمپانیایانەی كە خزمەتگوزاری لە بواری وردبینی و باج و ڕاوێژكاری و ڕاوێژكاری دارایی و ڕاوێژكاری پەیوەندیدار بە كاری سەركێشی و خزمەتگوزارییە پەیوەندیدارەكان لە زیاتر لە (150) وڵات و ناوچەی جیاجیا پێشكەش دەكەن، (دیلۆیت) كۆمپانیایەكی باوەڕپێكراوە لە سەرتاسەری جیهان و وەك پێوەر و خاوەن بڕیار لە بواری كارەكەیدا پشتی پێ دەبەسرێت. ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێم بە بڕیاری (ژمارە ٧٣) لە ٣ی شوباتی 2016 دەرچووە، كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی بواری وردبینی ڕاسپارد بۆ پێداچوونەوە بە سێكتەری نەوت و گاز لە هەرێم و ئاشكراكردنی ئەنجامەكەی لە پابەندبوونی حكومەتی هەرێم بە شەفافیەت و خواستی حكومەت بۆ پتەوكردنی متمانەی خەڵك بە سێكتەری نەوت و گاز، هەوڵە بەردەوامەكانی بۆ بەرەوپێشردن و چاكسازیی لە سامانی گشتی سەرچاوەی گرتووە. جگە لەوەش جێبەجێكردنی بڕگەی (شەشەم)ە لە ماددەی (١٥) لە یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧ كە تایبەتە بە نەوت و گازی هەرێمی كوردستان كە دەخوازێت پێداچوونەوە بكرێت بە داهاتەكانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان و بخرێتە بەردەم ڕای گشتی، لە هەمان كاتدا سندوقی داهاتی نەوت و گاز بەرپرسیارێتی خۆی جێبەجێ بكات بە پێی پرەنسیپ و پێوانەی دەستپێشخەریی نێودەوڵەتی بۆ شەفافیەت لە بواری پیشەسازییە دەرهاتووەكان (EITI) كە لە بەندی 4 - 9ی دەستپێشخەرییەكەدا هاتووە: •    پێویست دەكات خەرجی و داهاتەكان لەلایەن دامەزراوەیەكی متمانەپێكراوی سەربەخۆوە بەراورد بكرێن كە پێوەرەكانی وردبینی نێودەوڵەتی پیادە دەكات، و ڕای ئەو دامەزراوەیەش بڵاوبكرێتەوە سەبارەت بە بەراوردكردنەكە بە دەرخستنی دەرئەنجامەكان •    پێویستە بەراوردكردن ئەنجام بدرێت لە نێوان شایستەی خەرجكراو بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان لەگەڵ داهاتی بەدەستهاتوو بۆ حكومەت لەلایەن دامەزراوەیەكی سەربەخۆ كە پێوەرە پیشەییە نێودەوڵەتییەكان پیادە دەكات. سەرەڕای ئەوەش، ماددەی ٧ لە یاسای پەرلەمانی كوردستان ژمارە 2ی ساڵی 2015 تایبەت بە سندوقی كوردستان بۆ داهاتە نەوتی و گازییەكان ئەوە دەخاتە ڕوو كە پێویستە سەرجەم داتاكانی تایبەت بە ژمێرە و چالاكییەكانی سندوقی كوردستان بۆ داهاتە نەوتی و گازییەكان ئاشكرا بكرێن و لەلایەن كۆمپانیای ژمێریاریی جیهانیی لێهاتوو و متمانەپێكراو پێداچوونەوەیان پێدابكرێت و ئەژمێرەكانیان وردبینی بكرێنەوە، هەروەها پێویستە چالاكی و ڕاپۆرتی كۆمپانیاكانی ژمێریاریی جیهانی بدرێتە ئەنجومەنی وەزیران. سەرەڕای ئەوەش، لە بڕگەی (4)ی ماددەی (7)ی ئاماژەپێدراوی سەرەوەدا هاتووە كە پێویستە ستاندەردی ژمێریاریی پەیڕەوكراوی جیهانی جێبەجێ بكرێت بۆ مسۆگەركردنی شەفافیەت و دركاندن لە پرۆسە داراییەكاندا. حكومەتی هەرێم كۆمپانیای (دیلۆیت)ی هەڵبژارد لەسەر بنەمای تەندەرین بە كەمرتین نرخ و بە پێی بڕیاری ژمارە (73)ی ئەنجومەنی وەزیران كە لە بەرواری 3/2/2016 دەرچووە و تیایدا داوا كرابوو پێداچوونەوەیەكی نێودەوڵەتی ئەنجام بدرێت لەلایەن "هەر چوار گەورە كۆمپانیاكە"؛ (دیلۆیت، PwC، EY  وKPMG) كە پێشنیارە هونەری و داراییەكانیان پێشكەش بكەن، ئەمەش لەسەر بنەمای پێوەرە نێودەوڵەتییە وردەكانی بانكی نێودەوڵەتی پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنیان بۆ كراوە، بۆ ئەوەی لەسەر بنەمایەكی ڕوون و بە پێی پێوەرە سەرەكییەكانی كاركردن كۆمپانیایەك بۆ ئەو پڕۆژەیە دەستنیشان بكرێت. ئامارەکانی ئامارەکانی دیلۆیت بۆ ساڵی (2021) ڕۆژی (31/3/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتەکانی خۆی بۆ تەواوی ساڵی (2021) بڵاو کردەوە، ئەمە لە کاتێکیدا سێ مانگی ساڵی (2022) تێپەڕیووە. ئەمە لەکاتێکدایە وەزارەتی نەوتی عێراق مانگانە دوو جار بەشێوەی ڕاپۆرتی (سەرەتایی و کۆتایی) فرۆش و داهاتی مانگانەی نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە ڕادەگەیەنێت، واتە لەو ماوەیەی حکومەتی هەرێم و کۆمپانیای دیلۆیت هیچ زانیارییەکی فەرمی ئەوتۆیان لەبارەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمەوە بڵاو نەکردبویەوە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە (تەموزی 2021 – شوباتی 2022) (16) ڕاپۆرتیان لەبارەی هەناردەو داهاتی نەوتەوە بڵاوکردووەتەوە. داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2021) بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ساڵەکەدا بڕی (152 ملیۆن و 1 هەزار و 154) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕوکانی جیهان کردووە، بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) بڕو داهاتی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی 2021 ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە ترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بەهاکەی بریتی بووە لە (9 ملیارو 107 ملیۆن و 309 هەزار و 205) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (5 ملیار و 161 ملیۆن و 172 هەزار و 554) دۆلاری بە ڕێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، تەنها بڕی (3 ملیار و 964 ملیۆن و 814 هەزار و 502) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 کرێی بۆری نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2021) بەپێی وردبینیەکانی کۆمپانیای دیلۆت، کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، یەکێكە لەو خەرجییانەی گەورانەی سەرنجی چاودێرانی بوارەکەی ڕاکێشاوە، چونکە بە تێکڕا لە تەواوی ساڵەکەدا نزیکەی (10%)ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ کرێی گواستنەوە بۆری خەرج کراوە، گواستنەوەی هەر بەرملێک نزیکەی (6) دۆلار تێچوونەکەی بووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). بەجۆرێک ئەو (152 ملیۆن و 1 هەزار و 154) بەرمیل نەوتەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕوکانی جیهان کردووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلاری ئەمریکی بڕی (870 ملیۆن و 174 هەزار و 286) دۆلاری دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) کە لە خاکی هەرێمی کوردستاندا هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفت)ن لە خاکی تورکیاشدا خاوەندارێتییەکەی بۆ (کۆمپانیای وزەی تورکی) دەگەڕێتەوە. سەرنج ڕاکێشتر لەوە خەرجکردنی داهاتی زۆرتر بۆ (بۆری نەوتی کوردستان) لە سنوری هەرێمی کوردستان زۆر گەورەترە لەو خەرجییەی کە لە سنوری تورکیادا دەکرێت، لە کاتێکدا نزیکەی (75%) بۆرییەکە لە سنوری تورکیادایە. خشتەی ژمارە (3) نەوتی فرۆشراو و کرێی بۆری (2021) خشتەی ژمارە (4) فرۆش و داهات و کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021) هەراج کردنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت هەرزان فرۆشتن و هەڕاجکردنی نەوتی هەرێم بەردەوامی هەیە و بەپێی داتاکان نەوتی هەرێم بەردەوام (10 - 12) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێت (خشتەی ژمارە (5)) ئەو ڕاستییە زۆرتر ڕووندەکاتەوە خشتەی ژمارە (5) هەرزان فرۆشکردنی نەوتی هەرێم بەراورد بە بازاڕەکانی جیهان نەوتی هەرێم و پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێویستیان بۆ دابین ناکات. بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لە ماوەی ساڵی (2021) پێیان دراوە، کە بۆ تەواوی ساڵەکە (8 ملیۆن و 357 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەیە کە دەکاتە (365) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (22 هەزار و 896) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (6) ڕاده‌ستکردنی نه‌وتی خاو له‌ له‌یان وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کان بۆ پاڵاوتن 2021 جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2021) دا بڕی(1 ملیۆن 581 هەزار و 979) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (57) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 334) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (88 ملیۆن و 100 هەزار و 34) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7) شیکاری پاڵاوگه‌و فرۆشتنه‌کانی ناوخۆ (2021) سەرچاوەکان -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q1%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی ٢٠٢١ تاکو ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q2%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی ٢٠٢١ تاکو٣٠ ئەیلوولی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q3%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ تاکو٣١ کانونی یەکەمی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q4%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    Average monthly Brent crude oil price from February 2020 to February 2022 https://www.statista.com/statistics/262861/uk-brent-crude-oil-monthly-price-development/

درەو: نوسینی: ئەنگێلا ستێنت وەرگێڕان: پەرۆش محەمەد - گۆڤاری ئاییندەناسی ئەم قەیرانەی ئێستا نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا، پڕۆسەیەکە ٣٠ ساڵە لە دروستبووندایە. ئەمە تەنها دەربارەی ئۆکرانیا و بەئەندامبوونی نییە لە ناتۆدا، بەڵکوو دەربارەی داهاتووی ئەو ڕێکخستنەوەیەی ئەورووپایە کە دوای ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت دروست بووە. لە ماوەی ساڵانی (١٩٩٠)ەکاندا، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی پێکهاتەیەکی ئەمنیییان لە ئەورووپا و زەریای ئەتڵەسی دامەزراند کە تێیدا ڕووسیا ئەرک و ڕۆڵێکی دیاریکراوی نەبوو. لەو کاتەوەی پوتن هاتووەتە سەر دەسەڵات، ڕووسیا تەحەدای ئەو سیستمە دەکات. پوتن بەبەردەوامی گلەیی ئەوەی کردووە کە ڕێکخستنی ئێستای جیهان نیگەرانییە ئەمنییەکانی ڕووسیای پشتگوێ خستووە و داوای ئەوەی کردووە کە ڕۆژئاوا دان بە مافی ڕووسیادا بنێت لەوەی کە بەرژەوەندیی تایبەتی هەبێت لە جیهانی دوای سۆڤیەتدا. پوتن داگیرکاریی بۆ وڵاتە دراوسێکانی وەکوو جۆرجیا ئەنجام داوە کە لەژێر کاریگەریی ڕووسیا دەرچوون، بۆ ئەوەی ڕێگرییان لێ بکات بەتەواوی ئاڕاستە بگۆڕن. پوتن ئێستا بەم ڕێگایەدا هەنگاوێ زیاتر دەنێت. ئەو لە ئێستادا هەڕەشەی داگیرکارییەکی گشتگیرتری ئۆکرانیا دەکات لەوەی لە داگیرکردنی کریمیا و دەستتێوەردانەکەی دونباس لە ٢٠١٤دا کردی، داگیرکارییەک کە ڕێکخستنی ئێستای جیهان لاواز دەکات و مەزنیی ڕووسیا دووپات دەکاتەوە لەوەی کە پوتن دەڵێت شوێنی “ڕەوا”ی ڕووسیایە لە کیشوەری ئەورووپا و پرسەکانی جیهاندا. ئەو ئێستا بە کاتێکی باش دەزانێت بۆ ئەوەی هەنگاو بنێت. لە ڕوانینی ئەودا، وڵاتە یەگرتووەکانی ئەمەریکا لاواز، دابەش و کەمتوانەیە لەوەی بتوانێ سیاسەتێکی هاوئاهەنگیی دەرەکی بگرێتە بەر. چەندین دەیە لە دەسەڵاتدا وای لە پوتن کردووە گومان لە مانەوەی دەسەڵاتی ئەمەریکا بکات. پوتن لە ئێستادا مامەڵە لەگەڵ پێنجەم سەرۆکی ئەمەریکادا دەکات و بەو دەرئەنجامە گەیشتووە واشنتن لە گفتوگۆدا باوەڕپێکراو نییە. حکومەتە نوێیەکەی ئەڵمانیا تازە خەریکە خۆی بگرێت و ئەورووپاش بەگشتی سەرقاڵی ئاڵنگارییە ناوخۆییەکانی خۆیەتی و بازاڕە دروستەکەی وزەش دەسەڵاتی زیاتر دەدات بە ڕووسیا بەسەر تەواوی کیشوەری ئەورووپادا. کرێملینیش پێی وایە دەتوانێ پشت بە پشتیوانیی چین ببەستێ وەکوو ئەوەی لە داگیرکردنی کریمیادا چین پشتیوانیی ڕووسیای کرد لە ٢٠١٤دا. پوتن ڕەنگە بڕیاریش نەدات ئۆکرانیا داگیر بکات، بەڵام ئایا دەیکات یان نا، ڕەفتارەکانی سەرۆکەکەی ڕووسیا کۆمەڵێ پرەنسیپی بەیەکداچووی سیاسەتی دەرەکی ئاڕاستەی دەکات کە ئاماژە بەوە دەکات مۆسکۆ لە ساڵانی داهاتوودا لاسار دەبێت. با ناوی ئەم سیاسەتەی ڕووسیا بنێین “ڕێبازی پوتن”. ڕەگەزی سەرەکیی ئەم ڕێبازە ئەوەیە ڕۆژئاوا وەها لێ بکات بە جۆرێ مامەڵە لەگەڵ ڕووسیادا بکات وەکوو ئەوەی یەکێتیی سۆڤیەت بێت، هێزێک کە دەبێت ڕێزی بگریت و لێی بترسیت، بە کۆمەڵێ مافی تایبەتییەوە لە دراوسێکانیدا و دەنگیشی هەبێت لە پرسە نێودەوڵەتییە جددییەکاندا. ئەم ڕێبازە پێی وایە تەنها چەند وڵاتێکی کەم دەبێ ئەم دەسەڵاتەیان هەبێت لەگەڵ سەروەریی تەواودا، هەروەها پێویستە ئەوانی تر مل بدەن بۆ خواستی ئەم چەند وڵاتە. ئەوەش سەر بۆ ئەوە دەکێشێت ڕژێمە دەسەڵاتگەرەکانی داهاتوو پشتگیری بکرێن و دیموکراسییەکانیش لاواز بکرێن. ڕێبازەکەش بەستراوە بە ئامانجە گرنگەکەی پوتنەوە: هەڵگەڕاندنەوەی دەرئەنجامەکانی ڕووخانی سۆڤیەت، پارچەکردنی هاوپەیمانیی ئەتلانتیک (ناتۆ) و دووبارە دانوستانکردنەوە لەسەر ئەو ڕێککەوتنە جوگرافیاییانەی جەنگی ساردی کۆتایی پێ هێنا. دەنگێک لە ڕابردووەوە بە بۆچوونی پوتن، ڕووسیا مافێکی ڕەهای هەیە کە شوێنی خۆی هەبێت لە هەموو بڕیارە نیودەوڵەتییەکاندا. ڕۆژئاوا دەبێ دان بەوەدا بنێ کە ڕووسیا یەکێکە لەوانەی کە جیهان بەڕێوە دەبەن. دوای ئەو ڕیسوابوونەی (١٩٩٠)ەکان، وەکوو پوتن ناوی لێ دەنێت، کاتێک ڕووسیایەکی زۆر لاواز ناچار کرا مل بۆ ئەجێندای ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی بدات، ئەو بە ڕێژەیەكی زۆر ئەم ئامانجەی بەدەست هێناوە. هەر چەندە دوای داگیرکردنی کریمیا لە ٢٠١٤، ڕووسیا لە “G8” دەرکراوە بەڵام ڤیتۆکەی لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و ڕۆڵی وەکوو زلهێزێکی جوگرافی، وزە و چەکی ناوکی؛ دەستەبەری ئەوە دەکات کە وڵاتانی تری جیهان بۆچوونەکانی ڕووسیا بەهەند وەربگرن. ڕووسیا بەسەرکەوتوویی هێزی سەربازیی خۆی بنیاد نایەوە دوای شەڕی جۆرجیای ٢٠٠٨ و لە ئێستاشدا هێزی هەرە دیاری سەربازیی ناوچەکەیە و دەتوانێ لە جیهاندا دەسەڵاتەکانی پیادە بکات. توانای مۆسکۆ بۆ هەڕەشەکردن لە دراوسێکانی، ڕۆژئاوا ناچار دەکات کە بێنە سەر مێزی دانوستان لەگەڵیدا وەکوو ئەوەی لە چەند هەفتەی ڕابردوودا بەڕوونی دەرکەوتووە. ئەوەندەی پەیوەندیی بە پوتنەوە هەیە، بەکار‌هێنانی هێز شتێکی زۆر گونجاوە ئەگەر ڕووسیا پێی وا بێ کە ئاسایشی لە مەترسیدایە: بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا هەمان ئەندازەی ئەوانەی ڕۆژئاوا ڕەوان و وەکوو پوتنیش دەڵێت ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی گوێیان بەمە نەداوە. زۆربەی کاتەکان ئەمەریکا و ئەورووپا نیگەرانییەکانی ڕووسیایان ڕەت کردووەتەوە کە بەزۆری لەدەوری هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت و جیابوونەوەی ئۆکرانیا دەخولێتەوە. کاتێک پوتن ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەتی وەکوو “گەورەترین کارەساتی جیۆپۆلەتیکیی سەدەی بیستەم” ناو برد، ئەو خەمی ئەوەی بوو ٢٥ ملیۆن ڕووسی لە دەرەوەی سنوورەکانی ڕووسیادا خۆیان بینییەوە. زۆر بەتایبەتییش ڕەخنەی لەوە دەگرت کە ١٢ ملیۆنیان لە وڵاتی ئۆکرانیای نوێدا خۆیان بینییەوە. وەکوو ئەوەی لە وتارێکی ٥٠٠٠ وشەییدا بە ناونیشانی “لە بارەی یەکێتیی مێژوویی ڕووسییەکان و ئۆکرانییەکان”ەوە، هاوینی ڕابردوو دەڵێت: “لە ١٩٩١ خەڵکی لە چاوترووکانێکدا خۆیان لە دەرەوەی وڵات بینییەوە، ئەم جارەیان لە خاکی مێژوویی دایکی خۆیان دابڕێنران”. ئەم وتارەی بەم دواییە بەناو سەربازانی ڕووسیادا دابەش کراوە. ئەم حیکایەتی دۆڕانە بەرامبەر ڕۆژئاوا، گرێ دراوە بە هۆگرییەکی تایبەتی پوتنەوە: ئەو باوەڕەی کە ناتۆ هەر بەوە ڕازی نییە وڵاتانی دوای سۆڤیەت وەربگرێت و هاریکارییان بکات، بەڵکوو ڕەنگە هەڕەشە لە ڕووسیا خۆشی بکات. کرێملن پێداگری دەکات لەوەی کە ئەم باوەڕە لە نیگەرانیی ڕاستەقینەوە سەرچاوەی گرتووە. دواجار ڕووسیا بەردەوام لەلایەن ڕۆژئاواوە داگیر کراوە. لە سەدەی بیستەمدا لەلایەن هێزە هاوپەیمانە دژەبەلشەفییەکانەوە داگیر کراوە، کە لە نێویاندا هەندێک هێزی ئەمەریکا هەبوو لە ماوەی ساڵانی شەڕی ناوخۆی ڕووسیادا لە ١٩١٧ بۆ ١٩٢٢. ئەڵمانیا دوو جار ڕووسیای داگیر کردووە کە بووە بە هۆی لەناوچوونی ٢٦ ملیۆن ڕووسی لە جەنگی جیهانیی دووەمدا، پوتن بەئاشکرا ئەم مێژووەی هەم بە نیگەرانییەکانی ئێستای ڕووسیاوە لە بارەی چوارچێوەی ناتۆوە لەنزیک سنوورەکانی ڕووسیا بەستووەتەوە، هەم ئەم مێژووەشی بە داواکارییەکانی ڕووسیاوە لە بارەی گەرەنتیی ئاسایشیەوە گرێ داوە. هەر چەندە لەمڕۆدا ڕووسیا زلهێزێکە کە مووشەکی نوێی خێراتر لە دەنگی هەیە. هیچ وڵاتێک نیازی داگیرکردنی ڕووسیای نییە، ئەوە دراوسێ بچووکە لاوازەکانی بە هیچ شێوەیەک. لە ڕاستیدا وڵاتانی دراوسێی لای ڕۆژئاوای ڕووسیا حیکایەتێ دیکەیان هەیە و پێداگری لەسەر لاوازیی خۆیان دەکەن لە سەدەکانی ڕابردوودا لەهەمبەر داگیرکارییەکانی ڕووسیا. وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەرگیز هێرش ناکاتە سەر ڕووسیا، هەر چەندە پوتن تاوانباری دەکات بەوەی کە دەیەوێ “پارچەیەک لە کێکە خۆشەکەمان” ببڕێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ڕوانینە مێژووییە بۆ خودێکی لاوازی ڕووسیا لای دانیشتووانی ڕووسیاش دروست کراوە. میدیای کۆنترۆڵکراوی حکومەت پڕە لەو بانگەشانەی کە ئۆکرانیا دەکرێت ببێت بە سەکۆیەکی مووشەکی بۆ دەستدرێژییەکانی ناتۆ. لە ڕاستیدا لە وتارەکەی ساڵی پاریدا، پوتن نووسیبووی کە ئۆکرانیا خەریکە بکرێت بە “سەکۆیەک دژی ڕووسیا”. پوتن هەروەها باوەڕی وەهایە کە ڕووسیا مافێکی ڕەهای هەیە کە لە شوێنەکانی دوای یەکێتیی سۆڤیەت، ناوچەی بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی هەبێت. ئەمە بەو مانایە دێت کە ئەو وڵاتانەی دراوسێی پێشووی بوون لە سۆڤیەتدا، نابێ پەیوەندی بە هیچ هاوپەیمانییەکەوە بکەن کە دژی مۆسکۆن، بەتایبەتی ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا. پوتن ئەمەی بەڕوونی ڕاگەیاندووە لەو دوو وتارەدا کە کرێملن لە ١٧-١٢ی ساڵی پێشوو پێشکەشی کردوون، کە تێیدا داوای کردووە ئۆکرانیا و وڵاتانی دیکەی پاش سۆڤیەت -سوید و فینلەنداشی تێدایە- هەمیشە بێلایەن بن و واز بهێنن لە بوون بە ئەندام لە ناتۆدا. ناتۆش دەبێ بگەڕێتەوە بۆ پێگەی پێش ١٩٩٧، بۆ پێش کاتی یەکەم فراوانبوونی خۆی، ئەویش لە ڕێگای کشاندنەوەی هەموو ئەو سەرباز و چەکانەوە لە ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا دایناون (ئەمەش ناتۆ بچووک دەکاتەوە بۆ قەبارەی ئەو کاتەی یەکێتیی سۆڤیەت تازە هەڵوەشابوویەوە)، هەروەها ڕووسیاش مافی ڤیتۆی هەبێ بەسەر سیاسەتی دەرەکیی وڵاتە دراوسێکانیەوە کە ئەندامی ناتۆ نین. ئەمەش دەستەبەری ئەوە دەکات کە ئەو وڵاتانەی سنووریان بە ڕووسیاوەیە، حکومەتەکەیان دۆستی ڕووسیا بێت، لە ناویشیاندا ئۆکرانیا لە هەمووی گرنگترە. پەرت کە و داگیری بکە تاوەکوو ئێستا هیچ وڵاتێکی ڕۆژئاوایی ئامادە نەبووە ئەم داوا نائاساییانەی ڕووسیا قبووڵ بکات. وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا و ئەورووپا بەگشتی ئەوەیان قبووڵ کردووە کە وڵاتەکان ئازادن لە دەستنیشانکردنی سیستمی ناوخۆیی و پەیوەندییەکانیان لە سیاسەتی دەرەکیدا. لەنێوان ساڵانی ١٩٤٥ بۆ ١٩٨٩، یەکێتیی سۆڤیەت ڕێگریی دەکرد لە مافی چارەنووسی وڵاتانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەورووپا و کۆنترۆڵی سیاسەتی دەرەکی و ناوخۆیی وڵاتانی پەیمانی وارشۆی کردبوو لە ڕێگای حیزبە کۆمۆنیستییە ناوخۆییەکان، پۆلیسی نهێنی و سوپای سوورەوە. کاتێک وڵاتێک لە مۆدێلە سۆڤیەتییەکە زۆر دوور دەکەوتەوە، وەکوو ئەوەی هەنگاریا لە ١٩٥٦ و چیکوسلۆڤاکیا لە ١٩٦٨، سەرۆکەکانیان بەزۆر لە دەسەڵات دوور دەخرانەوە. پەیمانی وارشۆ هاوپەیمانییەک بوو کە تۆمارێکی سەیری هەبوو: ئەم هاوپەیمانییە تەنها ئەندامانی خۆی داگیر دەکرد. لێکدانەوەی ئەمڕۆی کرێملن بۆ سەروەری، لەگەڵ ئەوەی یەکێتیی سۆڤیەت زۆر لەیەک دەچن. ئەگەر قسەیەکی جۆرج ئۆروێڵ دەستکاری بکەین، دەتوانین بڵێین ئەم لێکدانەوەیە پێی وایە هەندێ وڵات لەوانی تر سەروەرترن. پوتن ئەمەی گوتووە کە تەنها چەند هێزێکی گەورە، وەکوو ڕووسیا، چین، ئەمەریکا و هیندستان، دەتوانن سەروەریی تەواویان هەبێ و ئازاد بن هەر هاوپەیمانییەک هەڵبژێرن پەیوەندیی پێوە بکەن یان ڕەتی بکەنەوە. وڵاتانی بچووکی وەکوو ئۆکرانیا و جۆرجیا بەتەواوی سەروەر نین و پێویستە ڕێز لە داواکاریی ڕووسیا بگرن هەروەکوو وڵاتانی ناوەڕاست و باشووری ئەمەریکا دەبێت گوێڕایەڵێ دراوسێ مەزنەکەیان بن لە باکوورەوە. ڕووسیا هاوپەیمانیی ناوێت بە مانا ڕۆژئاواییەکەی وشەکە، بەڵکوو لە جێی ئەوە بۆ هاوکاری و هاوبەشییەک دەگەڕێت لەگەڵ وڵاتانی نموونەی چین کە تێیدا هەردوو لا سوودی لێ ببینن و سنوور بۆ ئازادیی ڕووسیا دانەنێت لە ناوخۆی خۆیدا چی بکات و حوکم لەسەر چی بدات. ئەم هاوبەشییە دەسەڵاتگەرییە ڕەگەزێکی ڕێبازەکەی پوتنە. سەرۆک پوتن ڕووسیا وەکوو پشتیوانی دۆخی ئێستا و پارێزەری بەها سوننەتییەکان نیشان دەدات و بە یاریکەرێکی نێودەوڵەتیی دەزانێ کە ڕێز لە سەرۆکە جێگیرەکان دەگرێت بەتایبەتی دیکتاتۆرەکان. هەروەکوو ڕووداوەکانی ئەم دواییەی بیلاڕووسیا و کازاخستان نیشانی دەدات ڕووسیا هێزێکە ئامادەیە بڕوات بۆ پشتگیریکردنی ئەو دەسەڵاتدارە دیکتاتۆرانەی تووشی شەڕ هاتوون. ڕووسیا بەرگریی لە دیکتاتۆرەکان کردووە لە دراوسێکانی خۆی و لە وڵاتانی دووریش وەکوو کوبا، لیبیا، سووریا و ڤەنزوێلا. بە پێی کرێملن، ڕۆژئاوا بەپێچەوانەوە پشتگیریی ئاژاوە و گۆڕینی ڕژێمەکان دەکات وەکوو ئەوەی لە شەڕی عێراق لە ٢٠٠٣ و بەهاری عەرەبی لە ٢٠١١ ڕووی دا. بەڵام لە “مەودای بەرژەوەندی”یەکانی خۆیدا، ڕووسیا دەکرێ وەکوو گۆڕانویستێ هەڵسوکەوت بکات کاتێک پێی وایە بەرژەوەندییەکانی کەوتوونەتە مەترسییەوە، یان کاتێک دەیەوێ ئەو بەرژەوەندییانە پەرە پێ بدات هەروەکوو داگیرکردنی کریمیا، جۆرجیا و ئۆکرانیا نیشانی دا. پاڵنەری ڕووسیا بۆ ئەوەی وەکوو ڕابەرێک و پشتیوانێکی ڕژێمی کەسە بەهێزەکان دانی پێدا بنرێت لەم ساڵانەی دواییدا سەرکەوتوو بووە، چونکە ئەو گرووپە شەڕکەرانەی کرێملن پشتیوانییان دەکات، لە زۆر بەشی جیهان لە جێی ڕووسیا شەڕیان کردووە، لە ناویاندا نموونەی ئۆکرانیا. دەستتێوەردانە گۆڕانویستەکانی ڕووسیا تەنها بەو ناوچانەوە ناوەستێ کە وەکوو پێگەی دەسەڵاتی خۆی دەیانبینێ. پوتن پێی وایە بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا ئەو کاتە باش بەدی دێن کە هاوپەیمانیی ئەتلانتیکی (ناتۆ) دابەش بکات. بەو بۆنەیەوە پوتن پشتیوانیی گرووپە دژەئەمەریکایی و دژەئەورووپاییەکانی کردووە، هەروەها پشتیوانیی گرووپە شمولییە چەپ و ڕاستەکانی لە هەردوو لای ئۆقیانووسی ئەتڵەسیدا کردووە، دەستتێوەردانی لە هەڵبژاردنەکاندا کردووە و بەگشتی کاری کردووە ئاژاوە و لێکترازان لەناو کۆمەڵگا ڕۆژئاواییەکاندا دروست بکات. یەکێ لە ئامانجە گەورەکانی ئەوەیە وەها بکات ئەمەریکا لە ئەورووپا بکشێتەوە. ترەمپی سەرۆکی ئەمەریکا ڕقی لە هاوپەیمانیی ناتۆ بوو لەگەڵ چەند هاوپەیمانێکی گرنگی ئەمەریکا لە ئەورووپادا پەیوەندیی باش نەبوو، دیارترینیان ئەنگێلا مێرکڵی ڕاوێژکاری ئەڵمانیا، هەروەها بەئاشکرا قسەی لە بارەی کشانەوەی ئەمەریکا لە ناتۆ دەکرد. ئیدارەی جۆ بایدن بەوردی سەرقاڵی چاککردنەوەی هاوپەیمانێتییەکەیە و لە ڕاستییشدا قەیرانە دروستکراوەکەی پوتنیش لە بارەی ئۆکرانیاوە یەکێتیی هاوپەیمانێتییەکەی توندتر کردووەتەوە، بەڵام بە ئەندازەی پێویست گومان هەیە لە بارەی پابەندبوونی ئەمەریکاوە لەدوای هەڵبژاردنەکانی (٢٠٢٤)ەوە کە ڕووسیا سەرکەوتووانە توانیویەتی بەکاری بێنێت بۆ دروستکردنی گومان، بەتایبەتی لە ڕێگای سۆشیالمیدیاوە. لاوازکردنی هاوپەیمانیی ناتۆ ڕێگا خۆش دەکات بۆ پوتن بۆ گەیشتن بە ئامانجی کۆتایی: فڕێدانی ئەو ڕێکخستنە نێودەوڵەتییە لیبراڵ و پشتئەستوور بە یاسایەی کە دوای جەنگی سارد دروست بووە و ئەورووپا، ئەمەریکا و ژاپۆن پشتگیریی دەکەن و دانانی ڕێکخستنێک گوێڕایەڵی ڕووسیا بێت. بۆ ڕووسیا ئەم سیستمە نوێیە لەو ڕێکخستنەی سەدەی نۆزدەی هێزەکان دەچێت. دەکرێ ئەمە سەر بکێشێ بۆ بەرجەستەبوونی سیستمێکی نوێی یەڵتا کە تێیدا ڕووسیا، چین و ئەمەریکا جیهان دابەش بکەن بۆ سێ ناوچەی جێگای کاریگەری. زیادبوونی نزیکبوونەوەی مۆسکۆ لە چین، لە ڕاستیدا بانگی ڕووسیای بۆ دروستکردنی ڕێکخستنێکی بەهێزتر کردووە لەدوای ڕێکخستنی ئێستای جیهان کە هیی ڕۆژئاوایە. هەردوو ڕووسیا و چین داوای سیستمێکی نوێ دەکەن کە تێیدا هەردوو لا کاریگەریی زیاتریان دەبێت لە جیهانێکی فرەجەمسەردا. سیستمەکانی سەدەی نۆزدە و بیست هەندێ یاسای یارییەکەیان دەزانی. لە کۆتاییدا لە ماوەی جەنگی سارددا هەردوو ئەمەریکا و یەکێتیی سۆڤیەت بەزۆری ڕێزیان لە پێگەی نفووزی یەکتری دەگرت. دوو ڕووداوی زۆر ترسناکی ئەو سەردەمە، داواکەی خرۆشۆف لە بارەی بەرلینەوە لە ١٩٥٨ و قەیرانی مووشەکی کوبای ١٩٦٢، بەر لەوەی بگەن بە پێکدادانی جەنگی هێورکرانەوە. بەڵام ئەگەر دۆخی ئێستا ئاماژەیەکی تێدا بێت ئەوەیە کە وەها دیارە “ڕێکخستن”ی پاش ڕۆژئاوای پوتن جیهانێکی ئاژاوەی هۆبزیانەیە بە کەمێک یاسای یارییەوە. بۆ گەیشتن بەو سیستمە نوێیە، پوتن شێوازی کارکردنەکەی ئەوەیە ڕۆژئاوا تووشی شڵەژان بکات کە خەمڵاندن بۆ نیازی ڕاستەقینەی ئەو بکەن و دواتر تووشی سەرسوڕمانیان بکات کە شتێک ئەنجام دەدات. دانانەوە ڕووسییەکە بە پێی ئامانجە کۆتاییەکەی پوتن و ئەو باوەڕەی کە ئێستا کاتیەتی بۆ ناچارکردنی ڕۆژئاوا بە وەڵامدانەوەی داواکارییەکانی، ئایا ڕووسیا دەکرێت بوەستێنرێت لەوەی هێرشێ تر بکاتە سەر ئۆکرانیا؟ کەس نازانێ لە کۆتاییدا پوتن چ بڕیارێک دەدات. بەڵام ئەو باوەڕەی کە ڕۆژئاوا بۆ ماوەی سێ دەیەیە بەرژەوەندییە ڕەواکانی ڕووسیای پشتگوێ خستووە، بەردەوام پاڵنەری کارەکانی پوتنە. ئەو سوورە لەسەر ئەوەی کە مافی ڕووسیا بسەپێنێ لە سنووردارکردنی بژاردە سەروەرەکانی وڵاتانی دراوسێ و ئەو وڵاتانەی پێشتر ئەندامی پەیمانی وارشۆ بوون، ئیدی ئایا شتەکە بە دیپلۆماسیەت بێت یان بە هێزی سەربازی.  ئەمەش بەو مانایە نایەت کە ڕۆژئاوا بێهێزە. ئەمەریکا دەبێت بەردەوام بێت لە دیپلۆماسیەت لەگەڵ ڕووسیا و بەدوای ڕێککەوتنێکدا بگەڕێن کە بۆ هەردوو لا قبووڵکراو بێت بەبێ کەمکردنەوەی سەروەریی هاوپەیمان و هاوبەشەکانی. لە هەمان کاتدا، ئەمەریکا دەبێ بەردەوام بێت لە هەماهەنگی لەگەڵ ئەورووپییەکان بۆ وەڵامدانەوە و سزادانی ڕووسیا. بەڵام شتەکە ڕوونە هەتا ئەگەر ئەورووپا لە شەڕیش دوور بێت، چیدی گەڕانەوە نییە بۆ دۆخی پێش ئەو کاتەی ڕووسیا هێزەکانی کۆ کردەوە لە ئازاری ٢٠٢١. ئەنجامی کۆتایی ئەم قەیرانە، سێیەم ڕێکخستنەوەی ئاسایشی ئەتڵەسی-ئەورووپییە لە (١٩٤٠)ەوە. یەکەم جار ئەو کاتە بوو کە سیستمی یەڵتا بوو بە دوو بلۆکی دژبەر لە ئەورووپا لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم. دووەم جار لە (١٩٨٩)وە بۆ ١٩٩١ سەری هەڵدا، لەگەڵ ڕووخانی بلۆکی کۆمۆنیستی و دواتریش یەکێتیی سۆڤیەت. دوای ئەوەش ویستی دروستکردنی ئەورووپایەکی “تەواو و ئازاد”ی بەدوادا هات. پوتن ئێستا تەحەدای ئەو ڕێکخستنە دەکات بە جووڵەکانی دژی ئۆکرانیا. لە کاتێکدا وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی چاوەڕوانی جووڵەی داهاتووی ڕووسیان و هەوڵی ڕێگریکردن لە داگیرکردن دەدەن بە دیپلۆماسیەت و هەڕەشەی سزای قورس، پێویستە لە ویستەکانی پوتن تێبگەن و بزانن چ ئاماژەیەکیان پێیە. قەیرانەکەی ئێستا لە کۆتاییدا دەربارەی هەوڵەکانی ڕووسیایە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی دوای جەنگی سارد و سەپاندنی نفووزی خۆی بەسەر نیوەی ئەورووپادا لەسەر ئەو بانگەشەیەی کە گەرەنتیی ئاسایشی خۆی دەکات. ڕەنگە بکرێت ئەم جارە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی ڕوو نەدات، بەڵام هەتا ئەو کاتەی پوتن لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ڕێبازەکەشی هەر ده‌مێنێته‌وه‌.   نووسەر: ئەنگێلا ستێنت/ پسپۆڕی سیاسەتی دەرەکی تایبەت بە پەیوەندییەکانی ئەوروپا و ئەمریکا لەگەڵ ڕوسیادا و بەڕێوەبەری سەنتەری توێژینەوە لە بواری ئۆراسیا، ئەوروپاو ڕوسیا لە زانكۆی جۆرج تاون. سەرچاوە: Foreign affairs/ گۆڤارێکی ئەمریکییە سەبارەت بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و سیاسەتی دەرەکی ئەمریکا كە لە لایەن ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوە دەردەکرێت. وەرگێڕان: پەرۆش محەمەد بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی

ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم  كۆی داهاتی مانگی ئازاری حكومەتی هەرێمی كوردستان ( ترلیۆنێك و 220 ملیار) دینارە، بە جۆرێك هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاردا (12 ملیۆن و 219 هەزار) بەرمیل نەوتی لە بەندەری جەیهانی توركیا فرۆشتووە، نرخی بەرمیلێك نەوت بە تێكڕا بە (106) دۆلار فرۆشتووە، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم ( ملیارێك و 291 ملیۆن) دۆلار، (723 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەرجی و ( 568 ملیۆن) دۆلاری بۆ حكومەت ماوەتەوە.   پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی ئازار = (164 ملیار) دینارە (کە بۆ موچە خەرج دەکرێت ، بەپێی زانیارییەکان بڕەکەی 370 ملیار ) دینارە •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (200 ملیار) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی ئازاری (2022)دا  بڕی (12  ملیۆن و 219 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  ئازار (117.7) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (105.7) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12  ملیۆن و 219 هەزار) بەرمیل X (105.7) دۆلار = (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 872 ملیار و 745 ملیۆن و 35 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300) دۆلار  X (56%) = (723 ملیۆن و 267 هەزارو 48) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (723 ملیۆن و 267 هەزارو 48) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 48 ملیار و 737 ملیۆن و 219 هەزار و 600) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300)  دۆلار  X (44%) = (568 ملیۆن و 281 هەزارو 252) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (568 ملیۆن و 281 هەزارو 252) دۆلار X (1450) دینار= (824 ملیار و 7 ملیۆن و 815 هەزار و 400) دینار. کۆی داهات لە مانگی ئازار 2022 (دینار) •    (824 ملیار و 7 ملیۆن و 815 هەزار و 400) داهاتی نەوت + (200 ملیار) پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (1 ترلیۆن و 219 ملیار و 507 ملیۆن و 815 هەزار و 400) دینار   

  (درەو): بەیاننامەی وەزارەتی نەوتی عێراق لەبارەی بڕی ھەناردەو داھاتی نەوت لە مانگی رابردوودا: 🔹 بڕی ھەناردەی نەوتی خاو (100ملیۆن و 563ھەزارو 999) بەرمیل بووە، بەمشێوەیە: 🔹 داھاتی نەوت گەیشتوەتە (11ملیارو 70 ملیۆن) دۆلار. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت گەیشتوەتە (٣ ملیۆن و 243ھەزار) بەرمیل. 🔹 تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت لە مانگی رابردوودا بڕی (110) دۆلار بووە.   بەیاننامەی وەزارەتی نەوتی عێراق لەبارەی بڕی ھەناردەو داھاتی نەوت لە مانگی رابردوودا: 🔹 بڕی ھەناردەی نەوتی خاو (٩٩ ملیۆن و ٢٨٦ ھەزارو ٧٨) بەرمیل بووە، بەمشێوەیە: 🔸 (٩٦ ملیۆن و ٤٣٠ ھەزارو ٥٩٦) بەرمیل لە کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و باشورەوە بووە. 🔸 ھەناردەی نەوت لە کێڵگکانی کەرکوکەوە بۆ بەندەری جیھان بڕەکەی (٢ ملیۆن و ٥٤٥ ھەزارو ٦٥٦) بەرمیل بووە. 🔹 داھاتی نەوت گەیشتوەتە (٨ ملیارو ٢٧ ملیۆن) دۆلار. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت گەیشتوەتە (٣ ملیۆن و ٢٠٣ ھەزار) بەرمیل. 🔹 تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت لە مانگی رابردوودا بڕی (٨٣.٢٤٦) دۆلار بووە. داهاتی مانگی تشرینی یدووەم نەوتی عێراق نزیكەی (7 ملیارو 590ملیۆن) دۆلارە وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی دووەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (98) ملیۆن (192) هەزار و( 317) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(590) ملیۆن  دۆلار، دەكاتە زیاتر لە (ترلیۆن) دینار  * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (273)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 77.33) دۆلار. داهاتی مانگی تشرینی یەكەم نەوتی عێراق نزیكەی (7 ملیارو 680 ملیۆن) دۆلارە   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی یەكەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (96) ملیۆن (708) هەزار و( 660) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(680) ملیۆن  دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (120)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 79.37) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئەیلولی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (92) ملیۆن (422) هەزار و( 485) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(711) ملیۆن (7) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (81)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72.6) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

(درەو)- فرانس پرێس لەنێوان حكومەتی زۆرینە‌و حكومەتی تەوافوقی، عێراق روبەڕووی گرێیەكی سیاسی دەبێتەوە كە سێ هەوڵی شكستخواردووی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لێكەوتوەتەوە، دواترینیان دانیشتنی رۆژی چوارشەممەی پەرلەمان بوو، لەگەڵ بەردەوامبوون لەسەر پێشێلكردنی دەستور دوای شەش مانگ لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختە، بەبێ بوونی هیچ چارەسەرێك لە ئاسۆدا.  رۆژی چوارشەممە پەرلەمانی عێراق تا "كاتێكی نادیار" دانیشتنەكەی خۆی هەڵگرت، كە بڕیاربوو تێیدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت.  بۆچی تائێستا یەرلەمان سەرۆك كۆماری هەڵنەبژاردووە ؟ سەرچاوەی ئەم ناكۆكییانە دەگەڕێتەوە بۆ راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە مانگی ئۆكتۆبەردا، ئەوكاتە رەوتی سەدر بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر كە پیاوێكی ئاینییە، زۆرترین كورسی بەدەستهێنا.  لە عێراق، وەكو نەریتێك دەسەڵات لەسەر بنەمای تەوافوق دابەش دەكرێت، هێزە شیعەكان كۆدەبنەوە‌و پێكەوە كوتلەی گەورەی پەرلەمان پێكدەهێنن، كە پەرلەمانیش لەسەریەتی سەرۆكی حكومەت هەڵبژێرێت، بەڵام سەدر دەیەوێت ئەم نەریتە بشكێنێت.  لەوكاتەوە سەدر سوربوونی خۆی نیشان دەدات لەسەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە‌و خاوەنی كوتلەی گەورەیە بە هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵییەوە بەناوی "رزگاركردنی نیشتمان"، لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و گروپێك لە حزبە سونییەكان، كە دیارترینیان حزبێكە بە سەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، بە نزیكەی (155) كورسییەوە.  بەڵام چوارچێوەی هەماهەنگی، كە هاوپەیمانی بەتوانای شیعەیە، كوتلەكانی "دەوڵەتی یاسا"  بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، كوتلەی فەتح كە گروپەكانی سەربە ئێران لەخۆدەگرێت، ئارەزوو لە حكومەتێكی تەوافوقیە لەنێوان سەرجەم هێزە شیعەكاندا، وەكو ئەوەی پێشتر كراوە.  تا ئەوكاتەی داواكەی بەدی دەهێنرێت، پەرلەمانتارەكانی كە ژمارەیان لە (130) پەرلەمانتار زیاترە، دانیشتنەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بایكۆت دەكەن، ئەمەش وایكرد نیسابی دوو لەسەر سێی دانیشتنی چوارشەممە تەواو نەبێت‌و رێڕەوی سیاسی پەكخست.  ئاسۆی چارەسەری ئەم ناكۆكییانە چییە ؟ دانیشتنی سێیەمی چوارشەممەی پەرلەمان‌و لێدوانە سیاسییەكانی دواتری هەروەها جەختكردنەوەی سەدر لەسەر ئەوەی "تەوافوق"ی ناوێت، سەلمانی چارەسەر هێشتا دوورە.  ئیحسان شەممەری مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی بەغداد بە (فرانس پرێس)ی راگەیاند" دیاری نەكردنی وادە بۆ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی هیچ ئاسۆیەكی چارەسەر‌و نزیكبوونەوە لەنێوان هاوپەیمانی سێقۆڵی (رزگاركردنی نیشتمان)‌و چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەدا نییە".  لە وڵاتێكدا كە سیاسەت لەسەر بنەمای دابەشكردنی پشكەكان‌و هەژموونی چەكە‌و ناكۆكییە سیاسییەكان لە پشتی پەردەوەن نەك لەناو هۆڵی پەرلەمان، ئەمە بەواتای ئەوەدێت دوو لایەنە سەرەكییەكە سوردەبن لەسەر هەڵوێستەكانیان‌و قەیرانەكە بۆ چەندین مانگی تر بەردەوام دەبێت.  جوان عەبدوڵا عومەر پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ دەزگاكانی راگەیاندن وتی" دانوستانەكان بەردەوامن.. بەڵام ناكۆكی جۆراوجۆر لەنێوان هێزە سیاسییەكاندا هەیە لەبارەی تێپەڕاندنی سەرۆك كۆمارەوە".  حەمزە حەداد شیكەرەوەی سیاسی عێراقی دەڵێ" ئەزمونی پێكهێنانی حكومەتەكانی پێشتر ئەوەی بۆ سەلماندوین كە توێژی سیاسی توانای هەیە بۆ ماوەی چەندین مانگ دانوستان بكات، مەگەر لەكاتێكدا هەڕەشەیەكی دەرەكی هەبێت وەكو رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە ساڵی 2014دا، كە وا لە سەركردە سیاسییەكان دەكات بەشێوەیەكی خێرا لەنێوان خۆیاندا بگەنە رێككەوتن".  باسلەوە دەكات" درێژترین كات بەردەوامی پێدەدەن بۆ ئەوەی ئەو شتانە بەدەست بهێنن كە دەیانەوێت، تەنانەت ئەگەر ئەوە بەواتای تێپەڕاندنی وادەی دەستوریش بێت، وەكو ئەوەی لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا لە مانگی شوباتی ئەمساڵەوە روودەدات".  لەبارەی دەستورەوە چی ؟  دەستور جەخت لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دەكات لەماوەی (30) رۆژدا لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەمانەوە، واتە لەم حاڵەتەدا لە 9ی كانونی یەكەم.  ئەحمەد سۆفی شارەزای یاسایی بە (فرانس پرێس)ی وت:" تەنیا بەوەی رۆژی 9ی شوباتمان تێپەڕاند، كەوتینە بەردەم سەرپێچی دەستورەوە".  ئەو وای دەبینێت، بەوەی هێشتا پەرلەمان ناتوانێت تەوافوق بكات، واتە سەرپێچی دەستوریی بەردەوامە.. لەم حاڵەتەدا هیچ ئاسۆیەك نییە جگە لە تەوافوقی سیاسی.  بەپێی قسەی سۆفی، لەم حاڵەتەدا دادگای فیدراڵی كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە وڵاتدا، جگە لە نیشاندانی یەك بۆچون، نەیتوانیوە هیچ شتێكی تر بكات، ئەویش ئەوەیە " پەرلەمان سەرپێچی دەستوری كردووە بەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لە رۆژی یەكەمین كۆبونەوەی پەرلەمانەوە سەرۆك كۆماری هەڵنەبژاردووە، دەبێت پەرلەمان لەماوەیەكی كورتدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێرێت".  باسی لەوەكرد" دادگای فیدراڵی هیچ دەسەڵاتێكی تری نییە، جگە لە دیاریكردنی سەرپێچیی دەستوریی".  لەڕووی یاساییەوە، پەرلەمان تاوەكو رۆژی 6ی نیسانی لەبەردەمدایە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، ئەمەش بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی، بەرزترین دەسەڵاتی دادوەریی لە وڵاتدا.  ئەگەر ئەم رێكەوتە پێشێل كرا، لە دەستوردا نییە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بكرێت، بۆیە ئەگەرەكان بە كراوەیی دەمێننەوە لەحاڵەتێكدا ئەگەر لایەنە پەیوەندیدارەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. بابەتەكە بەدەست یاساوە نییە، بەڵكو بەدەست چینی سیاسییەوەیە.   ئەگەر بنبەستی سیاسی بەردەوام بوو، رەنگە پەنا ببرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و رۆشتن بەرەو هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی نوێ، ئەمەش پێویستی بەوەیە "یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان، هەڵوەشاندنەوە بخاتە بەردەم پەرلەمان، دواتر پەرلەمان خۆی بە 50+1 دەنگی لەسەر بدات‌و خۆی هەڵوەشێنێتەوە". بەڵام حەمزە حەداد كە شیكەرەوەیەكی سیاسی عێراقە، وای دەبینێت" ئارەزووی سیاسی لەناو حزبەكاندا نییە بۆ ئەم كارە، هەروەك بەشداریی لە دوو هەڵبژاردنی رابردوودا دەریخستووە، لەناوەندی عێراقیدا ئارەزوییەكی زۆر نییە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن‌و دەنگداندا". 

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) من لێرەدا قسەم لەسەر ئەوە نییە ئەم جەنگە چ ڕەهەندێکی جیهانیی فراوانی هەیە و  چ کاریگەرییەکی ئابووریی و ئینسانیی گەورەی بەسەر ژیانماندا دروستکردووە و وەک هەموو جەنگەکانی تر نرخی شمەکەکان گران و نرخی ژیان هەرزان دەکات، بەڵکو دەمەوێت هەندێک لە ڕەهەندە مەترسییدارەکانی تری ئەم جەنگە دەستنیشانبکەم، کە پەیوەندی نەک تەنها بە ژیانی ئۆکرانییەکانەوە هەیە، بەڵکو دەشێت پەیوەندی بە ژیانی کۆی مرۆڤایەتییەوە هەبێت لەسەر گۆی زەوی.  لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین لە تێزی یەکەمەوە دەستپێبکەین و بڵێین، لەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەمەوە، ئەم جەنگەی ڕوسیا و ئۆکرانیا بەشێوەیەکی قووڵتر سەلماندی کە لە دونیای ئێستاماندا جەنگی دوور و جەنگی نزیک بوونی نەماوە. کاریگەریی ململانێی توندوتیژی هێزە ئەتۆمییەکان دەتوانێت بگات بە هەموو کیشوەر و دەوڵەت و ناوچە و شار و گەڕەک و ماڵێک. جەنگی هێزە ئەتۆمییەکان جەنگێکی نائاساییە، جەنگێکە نە دوورە و نە نزیک، بەڵکو هەمیشەئامادەگیی هەیە و لەناو ئێستای ئێمەدا دەژیی و داهاتووی مرۆڤایەتیی و ژیان و ژینگە لەسەر گۆی زەوی دیاریدەکات.  تێزی دووەم، ئەم جەنگە نە بە جیهانبینیی ئایدیۆلۆژییانەی بەرەی ئەنتی ئەمریکانیزم و ئەنتی کەپیتالیزم تەفسیردەکرێت و بیرمان بخاتەوە کە کۆلۆنیالیزمی ئەوروپیی و ئیمپریالیزمی ئەمریکیی چەند جەنگی ناڕەوای دژ بە گەلانی دونیا بەرپاکردووە، وە نە بەبێدەنگبوون لە دیکتاتۆرییەتی پوتین و خواستە تۆتالیتارییەکەی و مەترسییەکانی بۆ سەر ئاشتیی جیهانییش ڕاڤەدەکرێت. ئەم جەنگە تەعبیرە لە قەیرانێکی قووڵتر، ئەویش قەیرانی کۆی سیستەمی جیهانیی دوای جەنگی سارد و ئەو رێکخستنە نێونەتەوەییەیە کە ئەمریکا تاوەکو ئەمڕۆ سەرکرایەتیی دەکات.  تێزی سێیەم، یەکێک لە بناغەکانی سیستەمی نوێی دوای ململانێی سۆسیالیزم و کەپیتالیزم، بریتیی بوو لە ڕێککەوتن لەسەر پاراستنی ئاشتیی لە ئەوروپا و بەکارنەهێنانی توندتوتیژیی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و پاراستنی سەروەریی دەوڵەتیی و ئازادیی لە دروستکردنی هاوپەیمانێتییدا. کارەساتەکە بۆ گەلی ئۆکرانیا ئەوەیە کە نە سەر بە هاوپەیمانێتیی ناتۆیە و نە سەر بە یەکێتی ئەوروپایە بۆئەوەی ئەمریکا و ئەوروپا بەرگریی لێبکەن، بەڵکو تەنها خواستی ئەوەی هەبوو لە ئاییندەدا ببێت بە ئەندامێک لە یەکێتیی ئەوروپا و هاوپەیمانێتیی ناتۆ. ئەم خواستەی ئۆکرانییەکان بوو بە تەڵەیەک بۆ گەلی ئۆکرانیا و هۆکارێک بۆئەوەی ئەو باجە گەورەیە بدات کە ئێستا لەدووتوێی جەنگە داگیرکاریی و خوێناویییەکەی پوتین و ناردنی چەکی ئەمریکیی و ئەوروپیی بۆ بەرگریی لەخۆیان، بەردەوامیی هەیە. تێزی چوارەم، جەنگی ئۆکرانیا نە بەتەنها بە کاڵفامیی سەرانی ئۆکرانیا ڕاڤەدەکرێت کە نەیانتوانی مۆدێلی فینلاند لە ئۆکرانیا دووبارەبکەنەوە و نەبن بە بەشێک لە هاوپەیمانێتییە سەربازییەکانی هەم خۆرئاوا و هەم خۆڕهەڵات و بەو چەشنەش وڵاتەکەیان لەم جەنگە کارەساتبارە رزگاربکردبایە؛ وە نە بەتەنهاش بە خواستی ئیمپریالییانەی ئەمریکا و ئەوروپا لە گەورەکردنەوەی سنوورەکانی یەکێپی ئەوروپا و ناتۆ بەرەو خۆرهەڵات تەفسیردەکرێت. هاوکات ئەم جەنگە بەشێکی دانەبڕاوی خواستی ئیمپریالییانەی ڕوسیای دوای سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت و خەونە نیو قەیسەرەییەکانی شەخسی پوتینە. بۆ ئەم مەبەستەش پوتین پێویستی بە سێ گوتار هەبوو، یەکەمیان گوتاری ناسیۆنالیستییە کە گوایە ئەم جەنگە پاراستنی مافی روسەکانی هەردوو هەرێمی دۆنێسک و لوهانسکە، دووهەمیان ئەو پرۆسەیەی پوتین بە پاککردنەوەی ئۆکرانیا لە نازییە نوێیەکان ناودێریدەکات و سێیەمیش ڕاستکردنەوەی مێژووی ڕووسیای نوێیە کە ئۆکرانیا یەکێکە لە قوربانییەکانی.  تێزی پێنجەم، ئوکرانیا چەندین سەدە بەشێکی دانەبڕاوی جوگرافیای ڕوسیای قەیسەری و ڕوسیای سۆڤێتی بوو، دواجار لە ساڵی1991دا بوو بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. ئەم مێژووە درێژەی ناو کیانی سیاسیی ڕوسیی و مێژووە کورتەی سەربەخۆیی ئەم دەوڵەتە نوێیە، پێماندەڵێت بۆچی پوتین وەک ناسیۆنالیستێک کە خەون بە ئیمپراتۆرییەتێکی نوێی ڕوسیییەوە دەبینێت، خولیای غەربزەدەییی ئۆکرانییەکانی پێ هەرسناکرێت. پوتین نەک تەنها ئەم خواستەی ئۆکرانییەکانی پێقووت ناچێت، بەڵکو ڕەخنەی توند لە سیاسەتی (ڤلادیمێر لێنین)یش دەگرێت کە چۆن شەخسی ئەو بەرپرسیارە لە دروستکردنی شوناسی ناڕوسییبوون بۆ ئۆکراینییەکان. لەم ڕوانگەیەوە جەنگی ئۆکرانیا بۆ پۆتین ڕاستکردنەوەی مێژوویەکی تەحریفکراوی ڕوسیایە کە بەتەنها بە داگیرکردن و جیاکردنەوەی نیمچەدورگەی قرم و هەردوو هەرێمی دۆنێسک و لوهانسک کۆتایی نایەت، بەڵکو بە ڕوخاندنی حکومەتی ئۆکرانیی و دانانی ڕژێمێکی هاوشێوەی بێلاڕوسا ئامانجێتی.  تێزی شەشەم، سەرکەوتنی ئەم مۆدێلەی جەنگی پوتین لە ئۆکرانیا مانای کردنێتی بە مۆدێلێک کە لە زۆر شوێنی تری جیهان لاساییبکرێتەوە. سەرکەوتنی سیاسەتی جەنگاوەرانەی پوتین لە ئۆکرانیا مانای ئەگەری داگیرکردنی سەربازیی تایوان لەلایەن دەوڵەتی چین و داگیرکردنی تەواوی هەرێمی کوردستان لەلایەن دەوڵەتی تورکیا دەگەیەنێت. هەردوکیشیان هەمان ئەو پاساو و گوتارانەیان هەیە کە پوتین جەنگەکەی پێهەڵستاند. چین دەوڵەت و گەلی تایوان بە بەشێک لە مێژوو و خاکی خۆی دەزانێت، با تایوانییەکان بەو مافەش ڕازیی نەبن. بەهەمان شێوە تورکیا چەندین پاساوی هەیە بۆئەوەی مودێلی قرم و ئۆکرانیا لە هەرێمی کوردستاندا دووبارەبکاتەوە، هەم بەناوی لەناوبردنی تیرۆری پەکەکە و هەم بە پاساوی پاراستنی تورکمانەکان لە هەرێم و هەم بە تەفسیری پان تورکیی بۆ ویلایەتی موسڵ کە بە بەشێک لە خاک و نیشتیمانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی دەزانێت. تێزی حەوتەم، لەناو جەنگدا ئامادەگیی بۆ پرۆسەی ئاشتیی دەکرێت، چونکە لە کۆتاییدا هەموو جەنگێک بە ڕێککەوتنامە کۆتایی دێت. بەدەر لەو هەموو کارەساتە مرۆییانەی جەنگەکە بەرهەمی هێناوە، ئەم جەنگەی ڕوسیا و ئۆکرانیاش بە ڕێککەوتننامەیەکی ئاشتیی کۆتایی دێت. ئیملاکردنی ئەم ئاشتییە مەرج نییە لە خزمەتی ئۆکرانییەکاندا بێت. هەموو ئەگەرەکان لەبەردەم دۆزینەوەی لێکتێگەیشتن و دامەزراندنی ئاشتیی یان دوورکەوتنەوە لەیەکتر و گەورەکردنەوەی جەنگەکە کراوەیە. ئاشکرایە کە ئامانجی سەرەکیی پوتین داگیرکردنی ئۆکرانیا و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتێکی سەربەخۆیە بەزەبری هێز. گەر لەشکری ئۆکرانیی توانی بەرگریی لەم پێکهاتە بکات، ئەوا دانوستاندن لەنێوان دوو هێزدا دەکرێت کە هەریەکەیان داواکاریی خۆی هەیە و لە دوادەرئەنجامدا رێکدەکەون. ئۆکرانیا ئامادەگیی خۆی نیشانداوە کە بیر لەوە بکاتەوە وەک دەوڵەت بێلایەن بێت و نەبێت بە بەشێک لەو هاوپەیمانێتییانەی کە دەبن بە مەترسیی بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی ڕوسیی. بەدیوی ئەودیویشدا شکستی سەربازیی ئۆکرانیا دەرئەنجامی کارەستباری بۆ دەوڵەتی ئۆکرانیی دەبێت و مانای کۆتایی بە بوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی نیشتیمانییە. ئەو کاتەش رێککەوتنامەی ئاشتیی مانای ئیملاکردنی بەرەی براوەیە بۆ پرسی داهاتووی ئاشتیی لەو وڵاتەدا. تێزی هەشتەم، بەدەر لەم سیناریۆیانە، چ ئەمریکا و چ خۆرائاوا لەبەردەم بەرپرسیارێتییەکی گەورەی مرۆڤایەتییدان. هەموو هەڵەیەکی ستراتیژیی لەگەڵ پوتین بەتەنها مانای لەناوچوونی سەروەرێتیی ئۆکرانیا نییە وەک دەوڵەت، بەڵکو مانای لەناوچوونی هەموو بەشەرییەتە بە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمیی، گەر دۆخەکە بگاتە پێدادانی سەربازیی ناتۆ لەگەڵ ڕوسیا. عەقلانییەت پێماندەڵێت گەر لەسەر پشتی ئازار و کارەساتیی نیشتیمانیی بۆ ئۆکرانییەکانیش بێت، ڕێگاچارەیەک بۆ پاراستنی ئاشتیی جیهانیی دەدۆزرێتەوە. وەکی دی نەک تەنها ئەوروپا لەبەردەم هەڕەشەی جەنگێکی بێئاماندایە، بەڵکو کۆی مرۆڤایەتیی لەبەردەم هەڕەشەی وێرانبوون و لەناوچووندایە.  

نووسینى: د. زولفو داغدەڤیرەن وەرگێڕانی لە تورکییەوە: ڕەنجە عەبدوڵا/  گۆڤاری ئایندەناسی پوختە لەم توێژینەوەیەدا پەیوەندییە مێژووییەکانی وزەى نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق[1] و تورکیا لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە تاوەکوو ئەمڕۆ لە چوارچێوەى تیۆرییەکانی هاووابەستەیی (Interdependence) و هەماهەنگیی ناوچەیی شی کراوەتەوە. جیاواز لە توێژینەوەکانی دیکە، لێرەدا تەنها جەخت لە پەیوەندییەکانی وزە لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و تورکیادا کراوەتەوە. ئەنجامە بەدەستهاتووەکان ئەمانەن: حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا و بە گوێرەى دەستوورى عێراقی بووە خاوەنی ستاتۆیەکی فیدراڵی. دەوڵەمەندیی ناوچەکانی هەرێمی کوردستان سەرنجی دەوڵەتانی دیکەى کەمەندکێش کرد. لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە بە هۆى پەیڕەویکردنی سیاسەتی ئاساییکردنەوە و نەرمکردنەوەی پەیوەندی لەنێوان لایەنی تورکی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا پەیوەندییە ئابوورییەکان چڕبوونەوەى بەخۆوە بینی. بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە ناوەندەکەوە و ئەمەش بووە بزوێنەرى پەیوەندییەکانی وزە لەنێوان تورکیاى هاوردەکار و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. پەیوەندیی وزە لەسەر بنەماى هەماهەنگی و دووبارە بونیادنانەوەى پەیوەندییەکان، وەک خاڵی بەرژەوەندی و سوودی هەردوو لایەنەکە هەڵسەنگێنراوە. دەروازە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆى ڕێژەیی لەنێوان بەکارهێنانی وزە و گەشەى ئابووریی بەردەوامدا هەیە. وڵاتی تورکیا هاوشانی ئەو گەشەکردنە خێرایەى هەیەتی، یەکێکە لەو وڵاتانەى لە دونیادا بە شێوەیەکی خێرا بەکارهێنانی وزە تێیدا بەرز دەبێتەوە. بەڵام تورکیا لە ڕوانگەى سەرچاوەکانی وزەوە لەو وڵاتانە نییە کە پێداویستییەکانی خۆى پڕ بکاتەوە، بە هۆى زیادبوونی خواست لەسەر وزە بە تێپەڕبوونی کات زیاتر وابەستە و شوێنکەوتەى دەرەوە دەبێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق (IKBY[2]) لەم دواییانەدا لەگەڵ دۆزینەوەى یەدەگی نەوت و گازی سروشتی، سەرنجى وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتیی بۆ لاى خۆى ڕاکێشا. سیاسەتی وزەی سەرەکیی تورکیا: بەئامانجی دەستەبەرکردنی وزە، پەنا دەباتە بەر زیادکردنی ژمارەى ئەو وڵاتانەى وزە دابین دەکەن، ئەمە دەبێتە هۆى دەستکەوتنی سەرچاوەى جێگرەوە (ئەلتەرناتیڤ) بە نرخێکی گونجاو، بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ بچڕان و لە هەمان کاتدا سەقامگیرى و دڵنیایی تێدا دەبێت. ئامانجێکی دیکەى بنەڕەتیی تورکیا ئەوەیە ببێتە ناوەندی وزە. سیاسەتی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق: دروستکردنی بونیادێکی ئابووریی بەهێز بەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراق لە پێناو زیادکردنی داهاتەکەیدا، چونکە بەم هۆیەوە دەستی لە ململانێ سیاسییەکانیشدا بەهێز دەکات. پەیوەندیی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شکڵی گرتووە. بونیادنان لە ئێستاوە، باشترین ڕێگەى پێشبینیکردنی ئایندەیە. هەر بۆیە ئامانجی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە لە ڕێگەى شیکردنەوەى پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، چارەسەرێکی خاکەڕایانە بۆ یەکێک لە بنەڕەتیترین بابەتەکانی ڕۆژەڤمان بخاتە ڕوو، ئەمەش سەرەداومان دەربارەى ئێستا و ئایندە پێ دەدات، لە هەمان کاتدا دیدگایەکی ڕەسەن بۆ ئەوانەى کە ئەم بابەتە بەلایانەوە سەرنجڕاکێشە دەخاتە ڕوو، لەگەڵ سەربارکردنێکی تیۆریى گرنگ بۆ ئەو توێژینەوانەى لەم بوارەدا ئەنجام دەدرێن. کێشەکانی توێژینەوەکە ئەمانەن: پڕۆفایلی وزەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق چییە؟ ئەو فاکتەرانە کامانەن کە پەیوەندیی هاووابەستەیی نێوان تورکیا و خۆبەڕێوەبەریى کوردی عێراق پێک دەهێنن؟ ئایا ئامانجەکانى تورکیا بۆ بوون بە ناوەندێکی وزە و ئامانجەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ گەیاندنی وزە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، بووەتە هۆى دەستەبەرکردنی هەماهەنگی لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا؟ ئایا هیچ بەربەستێکی یاسایی لە ناوخۆى عێراق و یاسا نێودەوڵەتییەکاندا لەمەڕ پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە؟ لە کاتی لێکۆڵینەوە لە ئەرشیف و توێژینەوەکاندا لە بارەى پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى سیاسی، ئابورى و کۆمەڵایەتییەوە کۆمەڵێک توێژینەوەى ئەنجام دراون. بە هۆى ئەوەى وزە لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی یەکێکە لەو بابەتە ڕۆژەڤیانەى گەنگەشەى لەسەرە، ئەم توێژینەوەیە جیاواز لە توێژینەوەکانی دیکە، تەنها لە پەیوەندیدا بە وزەوە کنەى بابەتەکە دەکات و لەمەشدا زانیارى و سەرچاوە ڕەسەنەکانی بەکار بردووە. وزە بە هۆى پۆتانشیەڵی زیادکردنی هەماهەنگیی هەرێمی، کۆمەڵێک فاکتەر لەخۆ دەگرێت کە دەبێتە هۆى زیادکردنی هاووابەستەیی لەنێوان کارەکتەرەکاندا. بەم هۆیەوە لێرەدا شیکردنەوە بۆ گریمانە سەرەکییەکانی هەماهەنگی و هاووابەستەیی لە ڕوانگە تیۆرییەکەوە کراوە، لە ئەنجامدا پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە چوارچێوەیەکی تیۆریدا لە لایەنی هاووابەستەیی و هەماهەنگیی هەرێمییەوە شی کراوەتەوە. گریمانە سەرەکییەکانی تیۆرى هەماهەنگیی هەرێمی: هێزە هەرێمییەکان لە تەواوى ناوچە جوگرافییە جیاوازەکاندا لە پێناو زیادکردنی خێرایی گەشەکردندا، مۆدێلی جۆراوجۆى هەماهەنگی پەیڕەو دەکەن. جیاوازیی نێوان ڕژێمەکانی بەڕێوەبردنی کارەکتەر و وڵاتەکان نەبووەتە بەربەست لەبەردەم ئەم هەماهەنگییەدا. لایەنە جیاوازەکان لە چوارچێوەى هەماهەنگیدا، ستراتیژى هاوبەش لە بوارى ڕێککەوتنی بازرگانی و وزە لە تەواوى کایەکانی دیکەدا پەرە پێ دەدەن (Keohane, 2002: 27-29). ڕێبەرانی سەرەکیی ئەم تیۆرییە کەسانی وەک: (ئێرنست هاس، فلیپ شمێتەر، لیۆن لیۆنبێرگ، جۆسێف س. نای، ڕۆبێرت ئۆ. کیەهن، لۆرێنس شایمێن و ئامێتای ئێتزیۆنی)ن. چەمکی هەماهەنگی لە بنەماکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بریتییە لە پەیوەندیی نێوان کارەکتەرەکان بە شێوەیەک گونجان لە نێوانیاندا هەیە و لەسەر برەودان بە سیاسەتی هاوبەش لە نێوانیاندا کار دەکەن. ئامانجی هەماهەنگی خۆى لە بەرژەوەندی لایەنەکان، بونیادنانی ئاشتییەکی پارێزگاریلێکراو و ئابوورییەکی بەهێزدا دەبینێتەوە. بنەڕەتی هەماهەنگیی هەرێمی ئەمەیە: کاتێک بە هۆى ئەو سوود و قازانجەى کە لایەنەکان لە ئەنجامی هەماهەنگی لە بوارێکدا بەدەستی دەهێنن، دەبێتە پاڵنەرێک و چاوەڕوانیی ئەوەی لێ دەکرێت هەمان ئەزموون لە بوارەکانی دیکەشدا ڕەنگ بداتەوە (Haas, 1964: 30-39). لایەنەکان بە هۆى ئەو سوودەى لە ئەنجامی هەماهەنگیی یەکتردا بەدەستی دەهێنن، کار لەسەر زیاتر ڕەنگدانەوەى ئەو هەماهەنگییە لە بوارەکانی دیکەدا دەکەن. لە کۆتایی پڕۆسەکەدا ئەو دیدگایە خۆى نمایش دەکات لەگەڵ ئەوەى بەرژەوەندییەکان نەتەوەیین، لە هەمان کاتدا بەرژەوەندییەکی هەرێمییە. هەماهەنگیی هەرێمی لەمڕۆدا چالاکیی زیاد بووە، چونکە سیاسەتگەلێک دەرکەوتوون لەسەر بنەماى نۆرمە هاوبەش و لێکچووەکان پەیڕەویی لێ دەکرێت و لە ئەنجامی ئەمەشدا دیاردەى هاووابەستی لەنێوان لایەنەکاندا دروست بووە. گریمانە سەرەکییەکانی تیۆرى هاووابەستەیی “ڕۆبێرت ئۆ. کەیهن و جۆزێف س. ناى” لە کتێبەکەیاندا بە ناونیشانی هێز و هاووابەستەیی (Power and Interdependence) لە ساڵی ١٩٧٧دا، هێڵی چوارچێوە تیۆرییەکانی تیۆرى هاووابەستەییان کێشاوە، لە ساڵانی نەوەکاندا و لەگەڵ پڕۆسەى بەجیهانگیربووندا تیۆرەکە بەهێزیى زیاترى بەخۆیەوە بینی. تیۆرى هاووابەستەیی، بە پێچەوانەى سەپاندنی فکرەى زاڵی یەکێک لە لایەنەکان بەسەر ئەوى دیکەدا و سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەوى دی و یەکئاڕاستەیی لە وابەستەیی پەیوەندییەکاندا، لە پێناسەکەیدا جەخت لەسەر کارلێکی بەرامبەرى لە پەیوەندییە ئابوورى، کۆمەڵایەتی، سیاسی و وزەییەکانی نێوان لایەنەکان دەکاتەوە (Dalar, 2015: 50). لەگەڵ کۆتاییهاتنی جەنگی سارد و دەرکەوتنی بەجیهانگیربووندا، ئەو چالاکییانەى سیاسەتی دەرەوەى هەر دەوڵەتێک دیاری دەکات و پێداویستییەکانیان دەستنیشان دەکات؛ زیادی کردووە. ئەم دۆخە بووە هۆی ئەوەى کارەکتەرەکانی سیستمی نێودەوڵەتی جارێکی دیکە لەگەڵ گۆڕانی ئەم بزاوتەدا سیاسەتی دەرەوەى خۆیان دابڕێژنەوە. لەم پڕۆسەیەشدا هەماهەنگی و هاووابەستەیی پاڵپشتیی یەکتریان کردووە (Keohane ve Nye, 2001: 20-21). تیۆرى هاووابەستەیی سەرەڕاى ئەوەى بەزۆرى لە ڕوونکردنەوەى پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتاندا بەکار براوە، بەڵام زۆربەى تیۆریستەکان (بە ناى و کەیهنەوە) جەخت لەسەر بەشداریى هێزە نادەوڵەتییەکان لە سیستمە نێودەڵەتییەکەدا بە هۆى بەجیهانیبوونەوە دەکەنەوە. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم توێژینەوەیەدا وەک کارەکتەرێکی نادەوڵەتی پەسەند کراوە. بە گوێرەى ئەو شیکردنەوانەى لە ڕۆژگارى ئەمڕۆماندا لە بارەى بەرەوپێشچوونی هەلومەرجەکانی هاووابەستەیی لە پەیوەندیدا بە بەجیهانیبوونەوە ئەنجام دراوە، بڵاوبوونەوەى زیاتر و بەردەوامی لێ دەخوێنرێتەوە، چونکە ئەو ئاڕاستانەى کە پێشبینی دەکرێ لە ماوەیەکی کورتدا گۆڕان تێیاندا ڕوو نەدات، پاڵپشتیی ئەم پێشبینییە دەکەن. لەم چوارچێوەیەدا کنەى ڕێژەى بەرهەمهێنان و بەکاربردنی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق کراوە، هەروەها گرنگیی ئەم بابەتە لە ڕوانگەى جیۆپۆلەتیکی وزە و پەیوەندییەکانی وزە لەسەر سیاسەتی دەرەکی شی کراوەتەوە. بەڵام بەرەوپێشچوونی ئەم هەماهەنگییە لەگەڵ ئەوەى پەیوەندیی بە بڕیارەکانی هەردوو لایەنەکەوە هەیە، لە هەمان کاتدا بەندە لەسەر ئەو بەربەستانەى کە دێنە بەردەم پڕۆسەکە. لەم چوارچێوەیەدا، لە دیارترین ئەو بەربەست و گرفتانەى لەبەردەم ئەم پڕۆسەیەدا خۆی دەبینێتەوە، کێشە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، بۆیە لە ڕوانگەى یاسا ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانیشەوە شیکردنەوە بۆ ئەم بابەتە کراوە. ئەو ئەنجامانەى کە توێژینەوەکە پێی گەیشتووە، ئەمانەن: حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا بە گوێرەى دەستوور بووە خاوەن ستاتۆیەکی فیدراڵی. دەوڵەمەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە سەرچاوە سروشتییەکان، سەرنجی دەوڵەتانی ناوچەکەی بەرەو خۆى کەمەندکێش کرد. بەم هۆیەوە بابەتی وزە بووەتە بزوێنەرى سەرەکیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. تورکیا سوودی لە هەڵکەوتەى جوگرافیی خۆى وەرگرتووە بۆ گواستنەوەی ئەو نەوت و غازە سروشتییەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەیەتی بۆ بازاڕە جیهانییەکان، چونکە هەرێم دەستی بە گواستنەوەى دەریایی دیکە ڕاناگات. پەیوەندیی وزە لەسەر بنەماى هەماهەنگی و دووبارە بونیادنانەوەى پەیوەندییەکان، وەک خاڵی بەرژەوەندی و سوودی هەردوو لایەنەکە هەڵسەنگێنراوە. ١. پڕۆفایلی وزەى تورکیا تورکیا بەو ڕێژە گەشەکردنە خێرایەى لەنێوان ساڵانی (٢٠٠٢-٢٠١٧) بەدەستی هێنا، بووە سیازدەیەمین وڵاتی خاوەن ئابووریى گەورە لەسەر ئاستی دونیا. بە گوێرەى داتاى “OECD[3]“، تورکیا لە ڕوانگەى پێویستی بە وزەوە لە ڕیزبەندییەکەدا لە پلەى یەکەمدا دێت (Dış İşleri Bakanlığı, 2018: 1). بۆ ئەوەى ئابوورى لە گەشەکردن بەردەوام بێت، دەبێت بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ پچڕان وزەى پێویست بۆ ئەو سێکتەرانە دابین بکرێت کە گەشەکردنی ئابوورى دەستەبەر دەکەن. تورکیا بە هۆى ئەو گەشەکردنانەى کە لە ڕووى ئابوورییەوە بەدەستی هێناوە، بەکاربردنی وزەى زیاتر کردووە. بە گوێرەى زانیارییەکان، لە ساڵی ٢٠١٨دا لە تورکیادا (٢٥%)ى نەوت لە بوارى پیشەسازی، (٢٤%)ى لە بوارى بەرهەمهێنانی کارەبا، (٢٠%) لە گواستنەوە و گەیاندن، (١٥%)ى لە خانوو و نشینگەکان، (٨%) لە بوارى بازرگانی و سێکتەرەکانی خزمەتگوزاریدا بووە (TPAO, 2020: 30-31). ١,١. دۆخی نەوت یەدەگی نەوتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨دا بە ٣٦٦ ملیۆن بەرمیل خەمڵێنراوە. ئەم یەدەگە، بە بەراورد بە ڕێژەى بەکارهێنانی ساڵانە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەى ١٨ ساڵدا بەکۆتا بێت. کۆنیی کەرەستە و تەکنەلۆژیاى بەرهەمهێنانی نەوت لە تورکیادا، کاریگەریى لەسەر خێرایی بەرهەمهێنانی نەوت کردووە. بە هۆى بەتەمەنیی کێڵگە نەوتییەکانەوە لە تورکیا، بە تێپەڕبوونی کات بەرهەمیان ڕووى لە دابەزین دەکات. لە ساڵی ٢٠١٩دا لە تورکیا بەنزیکەیی ٢٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەر هەمهێنراوە، لە بەرامبەردا نزیکەى ٢٥٠ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەکار براوە. لە ساڵی ٢٠١٩دا، بەرهەمهێنان و بەکاربردنی نەوتی خاوى ناوخۆیی ڕێژەى (٨.٨%)ی پێک هێناوە. بە دەربڕینێکی تر: ڕێژەى هاوردەى نەوت لە ساڵی ٢٠١٩دا بریتی بووە لە (٩١.٢%). تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکارى نەوت بووە لەم وڵاتانەوە: ڕووسیا (٣٥.٤%)، عێراق (٢١.٣%)، کازاخستان (٧.١%)، هیندستان (٦.٩%)، ئێران (٤.٧%)، سعودیە (٤.٤%)، نێجیریا (٤.١%)، ئیسرائیل (٣.٤%)، لیبیا (٢.٥%)، بولگاریا (٢.١%)، یۆنان (١.٧%)، تورکمانستان (١.١%). ١.٢. دۆخی غازی سروشتی بە گوێرەى ئەو دیاریکردنەى بۆ ڕێژەى غازى سروشتی لە ساڵی ٢٠١٨ لە تورکیادا ئەنجام دراوە، ڕێژەى یەدەگی غازەکە ٣.٨ ملیار مەتر سێجایە. کاتێک ئەم ڕێژەیە بەراورد بە بەکارهێنانی ڕێژەى ساڵانەی ناوخۆ دەکرێت، پێشبینی دەکرێ لە ماوەى ٩ ساڵدا بەکۆتا بێت. ساڵی ٢٠١٩ لە تورکیا بڕى ٤٨٣ ملیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بەرهەم هێنراوە. لە بەرامبەردا لە ساڵی ٢٠١٩دا بڕى ٤٥.٧ ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی بەکار براوە. تورکیا لە بابەتی دابینکردنی غازی سروشتیدا بە ڕێژەى (٩٨.٩%) پشتی بە هاوردەکردن بەستووە. تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکارى غازی سروشتی بووە لەم وڵاتانەوە: ڕووسیا (٣٣.٦%)، ئازەربایجان (٢١.٢%)، ئێران (١٧.١%)، جەزائیر (١٢.٦%)، قەتەر (٥.٤%)، نێجیریا (٥.٤%)، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا (٢.٧%) (TPAO, 2020: 35). تورکیا لە پێشتردا و لە مانگەکانی زستاندا ئەو غازەى کە لە ڕووسیا و ئێرانەوە بۆى دەهات؛ دووچارى پچڕان لە تەوژمی غازەکەدا دەبووەوە، بۆیە ئەمە تورکیاى دووچارى قەیران دەکرد. لەبەر ئەوەى تورکیا بۆ دابینکردنی غازی سروشتی پشت بە دەرەوە دەبەستێت و لە هەمان کاتدا گەنجینەى پێویستی بۆ گلدانەوەى غازەکە نەبوو، بۆیە دووچارى کێشەى جددی بووەوە. هەر بەم هۆیەوە پڕۆژەى زیاترى نوێی گەنجینە و زەخیرەکردن خرایە بوارى جێبەجێکردنەوە (Enerji Bakanlığı, 2018: 2). ٢. پڕۆفایلی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی (٢٠٠٦)ەوە بە هۆى ئەو گرێبەستانەى لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەنجامی دا، بەشێوەیەکی خێرا دەستی بە چالاکییەکانی گەڕان و پشکنین کرد و لە کۆى ١٠ بیرەنەوت، (٨)یان ئەنجامێکی ئەرێنیی هەبوو. ١,٢. یەدەگی نەوت لە ساڵی ٢٠٠٩دا کۆمپانیایەک بە ناوى گۆڵف کیستۆن، لە کێڵگەکانی شێخان لەنزیک سنوورەکانی تورکیا، لە ئەنجامی گەڕانەکانی لە ناوچەکەدا، ناوچەیەکی بەرفراوانی نەوتی دۆزییەوە کە بە گوێرەى پێشبینییەکان بڕى خەمڵێنراو لەنێوان ١٢ بۆ ١٥ ملیار بەرمیل نەوتدایە (Chazan, 2012: 1-2). پێشبینی دەکرێ بڕى ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق دۆزرابێتەوە (Ticaret Bakanlığı, 2020: 3). بە گوێرەى ئامارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەگەڵ ئەو نەوتەى کە لە ناوچەى شێخان دۆزراوەتەوە، وا پێشبینی دەکرێت بڕى یەدەگی نەوت (٦٠-٦٥) ملیار بەرمیل نەوت ببێت (Balcı, 2014: 12). بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردی بەم شێوەیە دابەش بووە: (٣٦%) لە کێڵگەکانی تەقتەقە، (٣١%) لە کێڵگەکانی خورمەڵەیە، (٢٩%) لە کێڵەگەکانی تاوکیە، (٤%) دەکەوێتە کێڵگە نەوتییەکانی خۆرمۆر و چەمچەماڵەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم ماوانەى کۆتاییدا بەئامانجی دۆزینەوەى کێڵگەی نەوتی زیاتر، لە چەند ناوچەیەکی دیکە دەستی بە گەڕان و پشکنین کردووە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 13). لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە ناوچە جیاوازەکاندا ڕۆژانە بڕى ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرێت، لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پلانیدایە ببێتە خاوەن قسە لە بازاڕى وزەدا، ئامانجی ئەوەیە لە داهاتوودا بڕى بەرهەمهێنانی ڕۆژانەى نەوت بۆ دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە (Dalar, 2015: 60). لەمڕۆدا نرخی ئەو بڕە یەدەگەى نەوت لە دەوروبەرى ٣ ترلیۆن دۆلاردایە. ئەم داهاتە کە تاوەکوو ساڵی ٢٠٠٣ بۆ تاکەکەس بڕەکەى لەنێوان (٣٠٠-٤٠٠) دۆلاردا بوو، لە ئێستادا بڕەکە بەرز بووەتەوە بۆ (٥-٦) هەزار دۆلار.   ٢.٢. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی عێراق وەک چۆن لە نەوتدا دەوڵەمەندە، ئاوەهاش یەکێکە لەو ناوچانەى کە بە یەدەگی غازى سروشتی دەوڵەمەندە. غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا بە بڕى ٥.٦٧ ترلیۆن مەتر سێجا خەمڵێنراوە. لە کێڵگە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانی عێراقدا غازی سروشتی دۆزراوەتەوە. لە هەمان کاتدا لە کێڵگە نوێیەکانیشدا گەڕان بۆ یەدەگی غازی سروشتی بەردەوامە (KRG Ministry of Natural Resources, 2021: 1). کۆمپانیاى هێریتیچ ئۆیلی ئینگلیزی کە لە بوارى گەڕانی نەوتدا کار دەکات، لە کێڵگەکانی میرانی خۆرئاوا (٨،٦-١،٩) ترلۆن مەتر چوارگۆشە غازی سروشتیی دۆزیوەتەوە. کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕوون کردووەتەوە کە نرخی ئەم سامانە سروشتییە بە نزیکەى ١ ترلیۆن دۆلار دەبێت. ئەو بۆرییە غازەى میرانی خۆرئاوا پلانی بۆ دادەنرێت لە تورکیاوە بەرەو ئەورووپا بگوازرێتەوە، هەروەها کۆمپانیاکە ئاماژەى بەوە داوە ئەم بڕە بەنزیکەیی پێداویستیی غازی سروشتیی ١٩٠ ساڵی تورکیا پڕ دەکاتەوە. بەشێکی گەورەى ئەو غازە سروشتییەى کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە، ساڵانە تێکڕا ١١ ملیار مەتر چوارگۆشەی غازە سروشتییەکەى بە هۆى نەبوونی ژێرخانی پێویستەوە بیرەکانیان بەسەردا دەڕووخێت و پڕ دەبنەوە. بڕى (%٦٠)ی ئەو غازە سروشتییەى بەرهەم دەهێنرێت، بە هۆى ئەم حاڵەتەوە لەناو دەچێت و زیانی ئابووریى گەورەى دەبێت. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەوڵی بەگەڕخستنی پڕۆژەى نوێ لەگەڵ تورکیادا دەدات، بەئامانجی بونیادنانی ژێرخان بۆ غازە سروشتییەکەى (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 14). پسپۆڕانی بوارەکە هەموویان لەوەدا کۆکن بە هۆى ئەوەى لە ساڵانی (١٩٨٠)ەوە بەرهەمهێنان لەم کێڵگانەدا نەبووە، غازی سروشتی و نەوتی خاو زۆر زیاترە لەو بڕە یەدەگەى کە خەمڵێنراوە، بەم هۆیەوە پێگەى هەرێمی کوردستانی عێراق لە داهاتوودا و بە پێی تێپەڕبوونی کات لە تەواوى دونیادا لە ڕووى وزەوە دەکرێت بەرزبوونەوەیەکی گەورە بەخۆیەوە ببینێت (Ayhan, 2009: 2).   ٣,٢. تێچووى بەرهەمهێنانی نەوت تێچووى دەرهێنانی نەوت هێندەى خودی سامانی نەوتەکە لە وڵاتێکدا گرنگە. کاتێک دەڕوانینە سامانی خاکەکانی ئەم ناوچەیە، بە شێوەیەکی چڕ یەدەگی نەوت لە قووڵایی زەویدا نین، ئەمەش دەبێتە هۆى دابەزینی نرخی تێچوونی دەرهێنانی نەوتەکە (İzzeti, 2006: 24). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەچاو زۆربەى وڵاتانی بەرهەمهێنەرى نەوت، بە تێچوویەکی کەمتر نەوت بەرهەم دەهێنێت. یەدەگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق بەشێکی زۆریان دوورییان لەسەر ڕووی زەوییەوە لە قووڵیی ٥٠٠ مەتردایە. هەر لەبەر ئەم هۆیە، تێچوونی دەرهێنانی یەک بەرمیل نەوت لەنێوان (٢،١-٥) دۆلاردا لە گۆڕاندایە. بڕى ئەم تێچوونە لە زۆربەى شوێنەکانی دونیادا لەنێوان (١٥-٢٠) دۆلاردایە. بۆ نموونە: بەرهەمهێنانی یەک بەرمیل نەوت لە وڵاتی کەنەدا تێچووەکەى لە ٢٥ بۆ ٣٠ دۆلار بەرز دەبێتەوە. وەک چۆن دەکرێ تێچووى دەرهێنانی نەوت کەم بێت، ئاوەهاش دەکرێ تێچووی ناردنەدەرەوەکەشی هەر کەم بێت. وەک ئەوەى لە ڕووسیا هەیە کە پێویستی بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و ئامێرى قورس نییە، بە شێوەیەکی زۆر ئاسان نەوتەکە بۆ بەندەرەکان دەگوازێتەوە و لێرەدا تا بڵێی لە ڕێگەیەکی کورتەوە دەیگەیەنێتە بازاڕە جیهانییەکان (International Energy Agency, 2012: 54-55). ئابووریى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەسەر هەناردەى نەوت دامەزراوە. بۆ نموونە؛ لەگەڵ بەهارى عەرەبیدا نرخی نەوت دابەزی، ئەمەش کاریگەریى لەسەر بەرتەسکبوونەوەى ئابووریى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. لەگەڵ کەمبوونەوەى مەترسییەکان لە ناوچەکەدا، ئەم فشارى بەرتەسکبوونەوەیە بەرەو کەمبوونەوە چوو.   ٣. پەیوەندییەکانی وزەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە، کۆمەڵێک گۆڕاوى نوێ دەرکەوتن کە کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. ئەم گۆڕاوانە لە هەردوو لایەکەوە پەیوەندییەکانی ڕابردووى گۆڕى و دەروازەیەکی نوێی کردەوە.  هۆکارى سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییانەش گۆڕانی ستاتۆى کوردەکان و پێشکەوتنی پەیوەندییەکانی وزەیە، بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە نێوەندەکەوە و ئەمەش بووە ڕەگەزێکی گرنگی ئاڕاستەکردنی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق (Balcı, 2014: 7). تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لە ڕووى ماددەی خاو، ئابوورى و سەربازییەوە؛ خاوەنی هێزى جیاواز لە یەکترن. بە ڕاى کەیهن و ناى، ئەو لایەنانەى لە نێوانیاندا پەیوەندیی هاووابەستەیی هەیە، مەرج نییە کە خاوەنی هەمان هێزى سەربازی و ئابووریی لێکچوو بن. کاتێک دوو لایەن لە ڕووى توانا و چۆنێتییەوە لە یەکەوە نزیک بن، ئەوا هاووابەستەیی هاوسەنگ لە پەیوەندییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە، بەڵام کاتێک دوو لایەن لە ڕووى توانا و چۆنێتییەوە جیاواز بن، ئەوا پەیوەندیی نێوان ئەو دوو کارەکتەرە پەیوەندییەکی هاووابەستەیی ئاڵۆز لە پەیوەندییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە. ئەو کارەکتەرانەى لە ڕووى ئابوورى و سەربازییەوە زۆر بەهێزن، ڕێی تێدەچێت لە ڕووى سامان و سەرچاوەکانەوە وابەستەى کارەکتەرە لاوازەکان بن. گەر لەم ڕوانگەیەوە بیرى لێ بکرێتەوە، لە دونیادا دەوڵەتێک نییە “خۆى بۆ خۆى بەس بێت[4]“. ئەمەش جەوهەرى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە (Dalar, 2015: 48-66). بەم مانایە، ئەم پەیوەندییە لەلای لایەنێکەوە لەسەر هێزى دانوستان و لەلاى لایەنەکەى دیکەشەوە بە گوێرەى ئاستی هەستیارییەکەى شکڵ دەگرێت. لەبەر ئەوەى تواناى ئابووریى لایەنەکان جیاوازە، ئەوا ڕێی تێدەچێت کە هەستیارییان بەرامبەر گۆڕاوە دەرەکییەکان جیاوازیی هەبێت (Keohane ve Nye, 2001: 10-11). هەندێک جار بە هۆى پەیوەندیی هاووابەستەییەوە لایەنە لاوازەکە دەتوانێت ڕەفتارى سیاسەتی دەرەکیى لایەنە گەورەکە بگۆڕێت. بۆ ئەمەش دەکرێ نموونەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پیشان بدرێت، لەبەر ئەوەى تورکیا پێویستی بە نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەیە. لە پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا لەگەڵ هەرێمی خۆبەڕێوەبەرى عێراقدا، هیوا و چاوەڕوانیی سەرەکیی تورکیا ئەوەیە هاوتەریب لەگەڵ گەشەکردنی ئابوورییەکەیدا پێویستییەکانی بە نەوت زیاد دەبێت، بۆیە دەیەوێت بە نرخێکی گونجاو نەوتی دەست بکەوێت و فرەچەشنیی سەرچاوەکانی زیاد بکات، هەروەها لە ڕێگەى تێپەڕینی هێڵی بۆرییەوە بە خاکەکەیدا ببێتە ناوەندی گوێزەرەوەى نەوت. هیوا و چاوەڕوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا ئەوەیە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراقدا بەهێز بێت، دەیەوێت بونیادە ئابوورییەکەى لە کاتی قەیرانەکاندا کەمترین زیانی بەر بکەوێت و شکستە نەبێت، دووچارى کەمترین زیان ببێتەوە، بۆیە لەم ڕێگەیەوە هەوڵی زیادکردنی داهاتەکەى دەدات و دەیەوێت لە سایەى ئەمەوە دەستی لە هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکاندا بەهێز بێت. خواستی زیادکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شێوەى گرتووە (Balcı, 2014: 8). جگە لەوەش، گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت (Anaid, 2014: 49). کۆمەڵێک ڕەگەزی زۆر هەن کاریگەرییان لەسەر دڵنیایی وزە هەیە. ئەم ڕەگەزانە لە چوارچێوەی دڵنیایی وزەدا، کاریگەریى لەسەر سیاسەتی دەرەکی دەبێت. لە پەیوەندیدا بەمەوە، کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا فشاری لە وڵاتانی کڕیارى نەوتی ئێران کرد بۆ ئەوەى هاوردەی نەوتەکەى نەکەن، تورکیا بۆ ئەوەى لە دابینکردنی وزەدا فشارى لەسەر دروست نەبێت، هەوڵێکی چڕی دا و وزەیەکی زۆرى سەرف کرد بۆ ئەوەى پێداویستییەکانی لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دابین بکات. جگە لەوەش، کاتێک لە ساڵی ٢٠١٥ لەگەڵ خستنەخوارەوەى فڕۆکە ڕووسییەکەدا پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ڕووسیا پچڕا، دەرکەوت لە حاڵەتی پچڕانی غازە سروشتییەکەى ڕووسیادا بەدیلێکی ئەوتۆى لەبەردەست نەبوو. ڕووسیا بە هۆى ئەوەى کە خاوەنی سامان و سەرچاوە سروشتییەکانە، کاتێک تووشی کێشە دەبێت وەک چەکێکی کاریگەر لە چەندین قەیراندا بەکارى دێنێت. هەر بەم هۆیەوە لە حاڵەتی پچڕان لە سەرچاوەکانی وزەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا، کاریگەرییەکى گەورە و چارەنووسسازی لەسەر تورکیا دەبێـت (Aydoğan, 2016: 38-41).   ١,٣. کێشەى گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا خاڵی وەرچەرخان لە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە ڕێکەوتی ١ی حوزەیرانی (٢٠٠٩)ەوە بوو، کاتێک بۆ یەکەم جار بە شێوەیەکی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیی عێراقدا ڕێک کەوتن بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى لە ڕێگەى کۆمپانیا سۆمۆى دەوڵەتی عێراقەوە بە ڕێگەى بۆریى کەرکووک-جەیهان، لێرەوە ناردنی نەوتەکەیان بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان دەست پێ کرد. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەتی هەوڵی هاندانی کۆمپانیا نەوتییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و تورکیای دا تاوەکوو گرێبەستی نەوتی لەگەڵدا بکەن. مەسعوود بارزانی لە چاوپێکەوتنەکانی لەگەڵ ئیدارەى ئۆبامادا پێشنیارى دروستکردنی هەماهەنگییەکی تایبەتی کرد و لەم چوارچێوەیەدا داواى پارێزگاریکردنی ستاتۆی هەرێمی کوردستان و پاراستنی لەلایەن ئەمەریکاوە کرد، لە هەمان کاتدا پاڵپشتیی بۆ دروستکردنی هێڵی بۆرى لە تورکیا خواست. بەڵام ئیدارەى ئەمەریکی لەم بابەتەدا پێشنیارى کارکردنی لەگەڵ بەغدادا بۆ کردن و وەڵامێکی نەرێنیی دانەوە. سەرەڕاى ئەمەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەو دیدگایەى کە پێی وایە “کۆمپانیا نەوتییەکانی ئەمەریکییەکان یەکسانە بە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا” کاری کرد، لەم ڕێگەیەوە بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە ئەمەریکییەکان هەوڵى بەدەستهێنانی پاڵپشتیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکای دا. بەم هۆیەوە بەئامانجی بەهێزبوون لەبەرامبەر حکومەتی فیدراڵدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناوچە جێناکۆکەکان دەستی بە کارکردن لە کێڵگە نەوتییەکاندا کرد و لەمەشدا لەپێشینەیى بە کۆمپانیا ئەمریکییەکان دا (International Crisis Group, 2012: 4). دۆزینەوەى یەدەگە زەبەلاحەکانی وزە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هاندەر و ئاڕاستەکەرى کۆمپانیا گەورەکان بوو بۆ ئەنجامدانی گرێبەست (Balcı, 2014: 11). یەکەمین گرێبەست لە ساڵی ٢٠١١دا کۆمپانیاى ئیکسۆن مۆبێلی ئەمەریکی ئەنجامی دا. لەدواى ئیکسۆن مۆبێلەوە، شیڤۆنی ئەمەریکی، تۆتاڵی فەڕەنسی و گازپڕۆمی ڕووسی گرێبەستیان ئەنجام دا. لەمڕۆدا چوار کۆمپانیاى گەورەى نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدان. هەروەها لە ئێستادا کۆمپانیاکانی وەک بریتیش پێترۆڵمی بەریتانی، لۆک ئۆیلی ڕووسی، کۆمپانیاکانی بوارى وزەى چینی لە چاوپێکەوتندان بە مەبەستی ئەنجامدانی گرێبەست (Wildenburg, 2012: 51). هاتنی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بوارى وزە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، وەک خاڵی تێکەڵبوون و چوونەناوەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ نێو سیستمی ئابووریى نێودەوڵەتی لێک درایەوە. مەسعوود بارزانی بەهاى ئەنجامدانی ئەو گرێبەستەى لەگەڵ کۆمپانیاى ئیکسۆن مۆبێلدا ئەنجامی دابوو، چوواندوویەتی بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ دە بەتالیۆنی سەربازی ئەمەریکی، بۆیە ئەم گرێبەستانەى لە دەرەوەى ڕێککەوتننامە ئابوورییەکەى وەک کردەیەکی سیاسیی گرنگ هەڵسەنگاندووە (Danilovich ve Owtram, 2014: 123). هۆکارى سەرەکیی وەبەرهێنانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بوارى وزە لە هەرێمی کوردستانی عێراق ئەوە بوو چالاکیی پشکنین و گەڕان بە ڕێژەیەکی زۆر کەم لە هەرێمەکەدا ئەنجام درابوو، ئەمە لە کاتێکدا زۆربەى شوێنی یەدەگی نەوت و غازی سروشتیی عێراق دیاری کراوە. کۆمپانیاکان سەرەڕاى ناڕوونی و نادیارى لە یاساکاندا، وەکوو هێزە سیاسییەکان چارەسەرى ساتەوەختییان بەرهەم هێناوە. هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، پێی وا بوو ئەو دەوڵەتانەى کە کۆمپانیاکانیان لەوێ کار دەکەن، لە پێناو قازانج و بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا پاڵپشتیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرامبەرى حکومەتی ناوەندیی عێراقدا دەکەن (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 27). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە پشتبەستن بە یاساکانی خۆى لە بوارى نەوت و غازی سروشتیدا، کۆمپانیاى بەبازاڕکردنی نەوتی کوردستان (KOMO)ی دامەزراند، لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا گرێبەستی ئەنجام دا (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 18). حکومەتی ناوەندی جەختی لەوە کردەوە ئەم یاسایانە تاک لایەنە دەرکراون و هیچ چاوپێکەوتن و ڕاوێژێک بە ناوەند نەکراوە. لە مادەى ١١٠ى دەستووردا هاتووە: “دەسەڵاتی فیدراڵی ئابوورى دەرەکی و سیاسەتی بازرگانی دیاری دەکات، سیاسەتی دارایی و سیستمی گومرگ دیارى دەکات، سیاسەتی بازرگانی لەسەر سنوورى هەرێمەکان ڕێک دەخات”، هەروەها لە بڕگەى دووەمی مادەى ١١٢دا هاتووە: “حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکەوە سیاسەتی وزە دیاری دەکەن”، ئەمەشیان وەک پێشێلی دەستوورى ناساندووە (Bell ve Saunders, 2006: 3). لەبەر ئەوەى ئەو گرێبەستانە لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە پەسەند نەکراون، ئەوا لە ڕووى یاساییەوە بە قبووڵکراو هەژمار ناکرێن، لەم دۆخەدا ئەو کۆمپانیایانەى لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا کار دەکەن دووچارى سزایان دەکاتەوە، هەر بە هۆى ئەم ئامانجەوە بوو کە بە نووسراوى فەرمی کۆمپانیاکانیان ئاگادار کردەوە (Khalil, 2009: 7-8). هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، داکۆکیی لە یاساکانی نەوت و غازی سروشتیی خۆى کردەوە و پێیان وایە هیچ بەربەستێکی یاسایی لەبەردەم ئەم یاسایانەدا نییە. بەم شێوەیە ئەوەیان خستە ڕوو ئەگەر یاسایەکی پێچەوانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە دەربچێت، ئەوا لە ڕووى یاساییەوە کاریگەریى لەسەر هەرێمی کوردستانی عێراق نابێت (Holland, 2012: 29). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەم لێکدانەوەى خۆى هەوڵی دا ئەو گرێبەستانەى تا ئەو ڕۆژە ئەنجامی دابوون؛ گەرەنتییان بکات و هەروەها ئەو فاکتەرانەى دەبنە جێگەى مەترسیی کار و چالاکیی کۆمپانیاکان لە ناوچەکەدا، لە ڕووى یاساییەوە نەیهێڵێت. پسپۆڕان پێیان وایە مادەى ١١٠ى دەستوور لە پەیوەندیدایە بە جێبەجێکردنی دەستوورەوە. بۆ نموونەى بڕگەى یەکی مادەى ١١٠، بڕیار و حوکمەکانی تایبەتە بە لایەنی ئابوورى، سیاسەتی بازرگانی، سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی لە پەیوەندیدا بە دەوڵەتانی دیکەوە، هەروەها ئەو حوکمانە لەخۆ دەگرێت کە پەیوەندییان بە ئەنجامدانی ڕێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە. لەبەر ئەمە ئەو مادەیەى کە باس کرا، ناوەرۆکی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی دەوڵەتەکە لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەدا لەخۆ دەگرێت. لە ناوەرۆکی مادەکەدا کە بە دەسەڵاتی دەرەکی ئاماژەى بۆ کراوە، ئاڕاستەى دەسەڵاتی دەوڵەتان کراوە وەک لەوەى ئاڕاستەى کۆمپانیاکان کرابێت. بەم هۆیەوە داکۆکییان لەوە کردووە ئەم مادەیە لە ناوەرۆکەکەیدا ڕێگە بە ئەنجامدانی گرێبەستە تەکنیکییەکان لەگەڵ کۆمپانیاکاندا دەدات (Zedalis, 2009: 255). جگە لەوە، لە مادەکانی ١١٥ و ١٢١ی دەستووردا هاتووە کە ئیدارەى هەرێم دەسەڵاتی هەیە بۆ پیادەکردن و خستنەبوارى جێبەجێکردنی ئەو یاسا و بڕیارە کارگێڕییانەى کە ناچنە نێو سنوورى دەسەڵاتی کارگێڕیى ناوەندییەوە. ئەگەر بێتوو جیاوازیى لێکتێگەشتن لەم بابەتانەدا دروست ببێت، ئەوا لەپێشینەیی بەو ڕێکخستنانە دەدرێت کە ئیدارەى هەرێم دەریکردووە. بۆیە دەتوانین بڵێین بە گوێرەى ڕێکخستنە یاسایی و کارگێڕییەکانی پشتئەستوور بە دەستوورى فیدراڵیی عێراق، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەلایەن دەستوورەوە دەسەڵاتی بۆ بەڕێوەبردن و کاروبارەکانی پەیوەست بە سەرچاوەکانی نەوت و غازی سروشتییەوە پێ دراوە. هەر بۆیە دەتوانرێت ئەو دەرئەنجامە بخرێتە ڕوو کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستەکانی لەگەڵ کۆمپانیاکانی بوارى نەوت و غازی سروشتیدا خاوەنی چوارچێوەیەکی یاسایی و دەستوورییە (Zedalis, 2009: 53). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەت لەگەڵ کۆمپانیاکانی دەوڵەتەکاندا گرێبەستی ئەنجام دا، ئەمەش لە پێناو بەدەستهێنانی پاڵپشتیی ئەو دەوڵەتانە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندیدا، بۆ ئەوەى نەچێتە ژێر بارى قبووڵکردنی خواستەکانی ناوەندەوە. لەم چوارچێوەیەدا حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە دروستکردنی پەیوەندییەکى باش لەگەڵ تورکیادا، خواستی بەهێزکردنی خۆى هەبوو لەبەرامبەر دەسەڵاتی فیدراڵیی عێراقدا (Dalar, 2015: 62). بڕیارى کۆمپانیا گەورە و ناسراوەکانی دونیا بۆ سەرمایەگوزارى و ئەنجامدانی گرێبەست و بەبازاڕکردنی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، فاکتەرێکی گرنگ و کاریگەر بوو لەسەر تورکیا بۆ گۆڕینی سیاسەتی وزەى وڵاتەکەى (Varol, 2013: 12). دواى ئەم بەرەوپێشچوونانە، کۆمپانیا تورکییە حوکمی و تایبەتییەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی نەوت گرێبەستیان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجام دا. کۆمپانیایەکی وەک تپاو[5] کە لە ناوچەى بەسڕە کارى بەرهەمهێنانی دەکرد، کاتێک حکومەتەکەى مالیکی گرێبەستەکەى لەگەڵ هەڵوەشاندەوە، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستی ئەنجام دا. کۆمپانیاى گەنەل ئینێرجی وەک یەکێک لە گرووپی کۆمپانیاکانی چوکرۆڤا هۆڵدین، لە شەش کێڵگە دەستی بە بەرهەمهێنانی نەوت کرد. خاڵی وەرچەرخان لە پڕۆسەى دروستکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئیمزاکردنی یاداشتنامەى لێکگەیشتنی نێوان هەردوو لایەنەکە بوو. لە دەرئەنجامی ئەمەشدا، بازرگانە تورکەکان لەپێش هەمووانەوە بەتایبەت ئەوانەى بوارى وزە لە زۆر بواردا دەستیان بە سەرمایەگوزارى کرد (Çağaptay ve Evans, 2012: 3-8). مەسعوود بارزانی لە ساڵی ٢٠١١دا جەختی لەوە کردەوە گرێبەستەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستێکی تەواوکاریى ئابوورییە. دواى ساڵی ٢٠١١، کاتێک حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرامبەر پێکهاتەکانی دیکەى عێراقدا هەستی بە تەنهایی کرد، زیاتر لە تورکیا نزیک بوویەوە. لەدواى ئەمەوە، هەردوو لایەنەکە بەتایبەت لە ڕووی وزەوە دەستیان بە هەماهەنگی کرد. مشتومڕێکی گەرم لەنێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هاتە ئاراوە کە ئاخۆ دەسەڵاتی ئیمزاکردنی گرێبەستەکان لەلاى کێیە، هەروەها حاڵەتەکانی وەک نەدانی بڕی ١.٥ ملیار دۆلارى حەقی کارى کۆمپانیاکان دەرکەوت. لەسەر ئەمە، لە ٢ى نیسانی ٢٠١٢دا حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ناردنەدەرەوەى نەوتی ڕاگرت. لە ساڵی ٢٠١٢ بەدواوە، وزە کۆمەکی هەردوو لایەنەکەى کرد تاوەکوو هەماهەنگیی نێوانیان زیاد بکەن. دەستپێکردنى چاوپێکەوتنەکان لەم بوارانەدا، بووە هۆى ئەوەی کە لە بوارە جیاوازەکانی دیکەشدا هەماهەنگی و کارى پێکەوەیی ئەنجام بدرێت، ئەمەش کۆمەکی زیادبوونی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکەى کرد. لە ٢٠ی مایسی ٢٠١٢، سەرەڕاى ڕازینەبوونی حکومەتی ناوەندی، گرێبەستێکی بەرفراوان لە بوارى وزە لەنێوان وەزیرى وزەى تورکیا و وەزیرى سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئیمزا کرا. بە هۆى ئەم ڕێککەوتنەوە، گەشتنە بڕیارى ناردنی نەوت و غازی سروشتیی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ بازاڕە جیهانییەکان لە ڕێگەى تورکیاوە (Çandar, 2012: 1). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە هۆى ئەو کێشانەى لەگەڵ حکومەتی ناوەنددا دووچارى بوویەوە، ناردنی نەوتەکە بە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهان لە ڕێگەى سۆمۆوە ڕاگرت. لە ٢٦ى تەممووزى ٢٠١٢، سەرەڕاى ناڕەزاییەکانی حکومەتی ناوەندی، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەستی بە گواستنەوەى نەوتەکەى لە ڕێگەى تەنکەرەوە کرد. بە گوێرەى بانگەشەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەبووایە حکومەتی ناوەندی (١٧%)ى نەوتی پاڵفتەکراو بداتە هەرێمی کوردستان، بۆیە ئەمانیش نەوتی خاویان بە تورکیا فرۆشت و لە بەرامبەردا نەوتی پاڵفتەکراویان وەردەگرتەوە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 25). لە ساڵی (٢٠١٥-٢٠١٦) بە هۆى دابەزینی نەوت بۆ ئاستێکی زۆر نزم و بەرزبوونەوەى تێچووى گواستنەوەى نەوتەکە، کاریگەریى نەرێنیی کردە سەر بەردەوامیی گواستنەوەى نەوتەکە لە ڕێگەى وشکانییەوە. جگە لەوەش، لە مانگی یەکی (٢٠١٤)ەوە لە ڕێگەى هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە فرۆشتنی نەوت دەستی پێ کرد، لە ساڵی ٢٠١٦دا گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەى تورکیاوە بەکۆتا هات (Zhdannikov, 2016: 2). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ئەوەى سامانە سروشتییەکانی بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و بە نرخێکی باش بە وڵاتانی کڕیارى نەوتەکەى بفرۆشێت و لە هەمان کاتدا بتوانێت کاری دەرهێنان و بەرهەمهێنانی لێ بکات و خۆی پڕۆسەى پاڵفتەکردنی ئەنجام بدات، پێویستی بە سەرمایەگوزارى لەو پێداویستییانەدا هەیە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەبێت لەگەڵ هەموو ئەمانەدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا بەرەو پێشەوە ببات کە هێڵى بۆریى نەوتەکەى پێدا تێپەڕ دەبێت، چونکە ئەمانە تۆڕێکی گرنگی لۆجستیی سەرچاوەکانی وزەن. بە دەربڕینێکی تر: کاتێک باسەکە دێتە سەر سامانی وزە، ئیتر پەیوەندیی هاووابەستەیی دێتە کایەوە (Hinnebusch, 2003: 35). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پلانی هەبوو لە ڕێگەى بۆتاش (BOTAŞ)[6]ەوە ئەو هێڵە بۆرییەى کە لە کێڵگەکانی تاوکی و تەقتەقەوە دەست پێ دەکات، ببەستێتەوە بە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە لە فیشخابوور، کە دەکەوێتە بەرامبەر ناوچەى سلۆپی لە تورکیا. ئەو هێڵی بۆرییە بەتەواوى لەو ناوچانەدایە کە لەژێر قەڵەمڕەوى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدان. درێژیى هێڵى بۆرییەکە (٢٥٠کم)ە، ڕۆژانە لە توانایدا هەیە بڕى …,..٤ بەرمیل نەوت بگوازێتەوە. مەوداى دووریى نێوان فیشخابور و سلۆپی، تەنها ٣٠ کیلۆمەترە (İşeri, 2014: 10-13). لەبەر ئەوەى هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-جەیهان بەتەواوى لەژێر کۆنترۆڵی عەرەبەکاندایە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق چەندین ساڵ پڕۆژەگەلى نوێی خستە ئاراوە بۆ دامەزراندنی هێڵی بۆریى نەوتی نوێ. لە بابەتی بونیادنانی هێڵێکی بۆریى نوێ کە لە ڕێککەوتنەکەدا هاتووە، ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ سەرهەڵدانی گرژیى زیاتر لەنێوان حکومەتی مەرکەزیی عێراق و تورکیادا. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ڕێگەى ڕوونکردنەوەیەکەوە پەیامێکی ئاگادارکردنەوەى ئاڕاستەى تورکیا کرد، کە نابێت بەبێ ڕەزامەندیی حکومەتی ناوەندیی عێراق لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕێک بکەون. کاتێک کۆمپانیا ئەمەریکییەکانی بوارى نەوتیش گرێبەستەکانیان ئەنجام دا، دەرکەوت ئەو ئاگادارکردنەوەیە ئەنجامێکی جددیى نابێت. زۆربەى تیۆریستەکان (بە ناى و کەیهن)یشەوە جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە هاووابەستەیی بەگشتی لەنێوان دەوڵەتەکاندایە، بەڵام پێیان وایە پڕۆسەى بەجیهانگیربوون ڕێگەخۆشکەرە بۆ ئەوەى کارەکتەرە نادەوڵەتییەکانیش بێنە ناو سیستمە جیهانییەکەوە. بەم هۆیەوە، کارەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەک حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق کە سەر بە دەوڵەتی فیدراڵیی عێراقە، کەوتە ناوانەوە. لەم چوارچێوەیەدا کاتێک لە پەرلەمانی تورکیا لە ڕێکەوتی ١٨ى شوباتی ٢٠١٣دا لەم بارەیەوە پرسیارێک ئاڕاستەى وەزیرى وزە کرا، بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە: وەک ئەوەى پێشبینی کراوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەن یەدەگێکی زۆرى وزەیە، بۆ کارکردن لەم سەرچاوانەدا کارەکتەرە دیارەکانی بوارى وزە دەستیان بە جووڵە کردووە، لە ٢٠ وڵاتی جیاوازەوە چەندین کۆمپانیاى گەورە دەستیان بە کارکردن لەم ناوچەیە کردووە و چالاکیی خۆیان ئەنجام دەدەن، لە کاتێکدا کۆمپانیا گەورەکانی دونیا گرنگییەکی زۆر بەم بابەتە دەدەن، چیتر پێویست ناکات تورکیا خۆى لەمە بەدوور بگرێت. بەم هۆیەوە بە گوێرەى یاسا نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکانی عێراق و پەیوەندییەکانی وزەش، هیچ بەربەستێکی یاسایی لەبەردەم ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا نییە. هەروەها جەختی لەسەر ئەوەش کردەوە کە ئەم ڕێککەوتنانەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دامەزراوە تایبەتی و گشتییەکان بە سروشتی خۆیان لە چوارچێوەى ڕێککەوتنی بازرگانیدان، ئەم ڕێککەوتننامانە شوێنکەوتەى حوکمەکانی یاسای تایبەتە و لە چوارچێوەى پەیمانبەستن و ڕێککەوتنی هەمیشەییدا پۆلێن ناکرێن. جگە لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى ئیدارییەوە سەر بە عێراقە و بە گوێرەى ئەو سنوور و هێڵانەى کە لە چوارچێوەى دەستووردا کێشراون، خاوەنی کیان و دەسەڵاتێکی فیدراڵییە. هەروەها ئاماژەى بەوە دا ئەم ڕێککەوتنەى وەزارەتەکەى ئەنجامی داوە، وەک تەواوى ئەو پەیوەندییانەیە کە دەوڵەتە باڵادەستەکانی دیکە لە چوارچێوەى یاسا و دەستوورى عێراقدا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئەنجامیان داوە (Yıldız, 2013: 1). لە یاساى نێودەوڵەتیدا ڕێگە دراوە کە پەیماننامە لەنێوان دەوڵەتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا لەسەر بنەماى ئیرادەی خۆیان ئەنجام بدەن. ئەو گرێبەستانەى لەنێوان دامەزراوە تایبەتی و گشتییەکانی دەوڵەتێکدا ئەنجام دەدرێت، لە چوارچێوەى پەیماننامەدا پۆلێن ناکرێن. تەنانەت ئەگەر لەنێوان دوو دەوڵەتی خاوەن هەژموون و سەروەریدا ئەنجام بدرێن، دیسانەوە ئەم گرێبەستانە وەک پەیماننامە هەژمار ناکرێن (Dalar, 2015: 65-66). ڕەوانەکردنی نەوتەکەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى تەنکەرەوە؛ خاو و تێچوویەکی زۆرى هەبوو، لە بەرامبەریشدا پڕۆسەى بەرهەمهێنانی نەوتەکە خێرا بوو، ئەمەش لە ئەنجامدا بیرۆکەى هەڵکەندنی هێڵی بۆریى لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بەهێز کرد. لە ڕێکەوتی ٢٥ى ئادارى ٢٠١٣دا، ڕێککەوتنێکی دیکە لە پەیوەندیدا بە وزەوە لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئیمزا کرا (Aydoğan, 2016: 38-41). سەرەڕاى دژایەتییەکانی ئەمەریکا و بەغدا، کەچی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق مکوڕ بوون لەسەر هەڵوێستەکەیان و لە ڕێکەوتی ١٥ى تشرینی دووەمی ٢٠١٣دا ئەو هێڵی بۆریی نەوتەى دروستیان کرد و بڕى تێچوونەکەى ٤٠٠ ملیۆن دۆلار بوو، تەواو کرا. لە پڕۆسەى دروستکردنەکەدا سەرەتا هێڵی بۆریى تەقتەق-خورمەڵە و دواتریش لە قۆناغی دووەمدا هێڵی بۆریى خورمەڵە-فیشخاپور تەواو کرا. لە یەکەم ڕۆژى ساڵی ٢٠١٤دا نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى ئەم هێڵەوە ڕەوانەى تورکیا کرا (Genel Energy, 2016: 1). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پێکەوە لەگەڵ تورکیادا یەکەمین هێڵی بۆریى نەوتی خۆی بونیاد نا، ئەمەش بۆ ئەوەى کۆتایی بە وابەستەبوونی بە حکومەتی ناوەندییەوە بهێنێت، چونکە پێشتر لە ڕێگەى هێڵی کەرکووک-جەیهانەوە کە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراقیدایە؛ نەوتەکەى ڕەوانە دەکرد. جگە لەوەش، لە کاتێکدا هەریەک لە حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گەشتنە ئامانجەکەیان کە ناردنەدەرەوەى یەک میلیۆن بەرمیل نەوتە بەجیاجیا لە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە، ئیتر پێویستیان بە هێڵی بۆریى نوێ بوو، چونکە تواناى لەخۆگرتن و گواستنەوەى نەوت لە ئێستادا لەم هێڵەوە ١.٦٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانەیە کە ئەمەش بەس نییە. بڕی نەوتە هاتووەکە گەیشتە ٢.٥ ملیۆن و لە گەنجینەکانی جەیهاندا هەڵگیران، چونکە چاوەڕوانی ئەنجامی یاداشت و دانوستانەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی دەکرا و لەم ماوەیەدا ناردنەدەرەوەی بۆ بازاڕە جیهانییەکان وەستێنرا. ئەنجامی دانوستانەکان سەرکەوتوو نەبوو و لە مایسی ٢٠١٤دا گەنجینەکانی جەیهان پڕ بوون. بەڵام سەرەڕاى ئەوەى کە هێشتا مشتومڕەکان هەر بەردەوام بوون، دەست کرایەوە بە ناردنی نەوتەکە بۆ بازاڕە جیهانییەکان. بەم شێوەیە بە هۆى ئەو کێشەیەى لە واقیعدا بوونی هەبوو، قەیرانەکە تا دەهات قووڵتر دەبوویەوە. نەوتەکە بۆ وڵاتەکانی دیکە نێردرا، بەڵام تورکیا ئەم نەوتەى نەکڕى بۆ ئەوەى کاریگەرى لەسەر پڕۆسەى ئیمزاکردنی گرێبەستەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بە زیان نەشکێتەوە. نێچیرڤان بارزانی ڕوونی کردەوە کە گرێبەستێکی پەنجا ساڵەیان لەگەڵ تورکیادا ئەنجام داوە و دەکرێ ئەم ماوەیە درێژتریش بکرێتەوە، هەروەها جەختی لەوەش کردەوە کە ئامانجیان وەرگرتنی بەشەبودجەى خۆیانە بە ڕێژەى (١٧%) کە وەک مافی یاسایی خۆیان دەیبینن، لە هەمان کاتدا پێی وا بوو کە تەواوى پڕۆسەکە زۆر بە ڕوون و ئاشکرایی بەرەوپێشەوە دەچێت، ئەو کێشەیەى کە لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا تووشی بوون بە هۆى نەبوونی کۆنترۆڵی بابەتەکەیە لە دەستی خودی بەغدادا. ئاماژەى بەوە دا لە چوارچێوەى دەستوورى عێراقدا لە حوزەیرانی ساڵی (٢٠١٤)ەوە بایی ٩ ملیار دۆلاریان نەوت فرۆشتووە (Dalar, 2015: 62). دواى ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەگەڵ تورکیا لە تشرینی دووەمی ٢٠١٤دا بە مەبەستی بازرگانیی نێودەوڵەتیی نەوت لە ڕێگەى هێڵی بۆریى جەیهانەوە، دیسانەوە چاوپێکەوتنەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی دەستی پێ کردەوە. ساڵی ٢٠١٤ ساڵێکی گرنگ بوو کە تێیدا لایەنەکان هەنگاوێکی گرنگیان لە پێناو بەرژەوەندی و ئاشتیدا هاویشت. نزیکبوونەوەى نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی و سەرهەڵدانی ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش و گرتنی هەندێک لە ناوچەکانی ژێردەستیان و کردنەوەى بەرەى جەنگ بەرامبەر هەردوو لایەنەکە، کاریگەرییەکی زۆر گرنگی هەبوو. دواى ئەوەى لە ٦ى حوزەیرانی ٢٠١٤ ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش کە پێشتر چالاکییەکانی خۆى لە سووریا ئەنجام دەدا؛ پەلامارى عێراقی دا، موسڵ و بەشێکی دیار و بەرچاوى ناوچە جێناکۆکەکان کەوتنە ژێر دەستیەوە، دیسانەوە دۆخێکی نوێی خوڵقاند. بە هۆى پێشڕەوییەکانی داعشەوە، سوپاى عێراق لە زۆربەى شارەکان کشانەوە. کەرکووک لەلایەن سوپاى عێراقەوە چۆڵ کرا، لەبریى ئەمان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ١٢ی حوزەیراندا لە ڕێگەى پێشمەرگە و هێزە سەربازییەکانیانەوە کۆنترۆڵی کەرکووکیان گرتە دەست. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەکۆنتڕۆڵکردنی کەرکووک و بەشێکی زۆرى ناوچە جێناکۆکەکان، کێڵگە نەوتییەکانی ئەو ناوچانەشیان کەوتە ژێر دەست. لە ڕوانگەى دەسەڵاتی هەرێمییەوە، لەبەر ئەوەى ئەو ناوچانە کەوتبوونە ژێر دەسەڵات و کۆنترۆڵی ئەوانەوە، دەبێت ئەوانیش سوود لە سەرچاوەکانی نەوت و غازی سروشتیی ناوچەکە لە ڕووى ئابوورییەوە وەربگرن، لە کاتێکدا دەسەڵاتی فیدراڵی دەیویست تەواوى سەرچاوەکانی وزە بەناوەندی بکات و بیانخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە و وەک ئامرازێک بەکاری بهێنێت بۆ سەپاندنی تەواوى هێزى خۆى بەسەر تەواوى وڵاتەکەدا (Zedalis, 2009: 262). لەم ماوەیەدا حکومەتی ناوەندی بابەتی بودجەى هەرێمی وەک کارتێکی فشار بەکار دەهێنا، هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیشە بابەتی فرۆشتنى نەوتی بە شێوەى سەربەخۆ وەک کارتی فشار بەکار دەهێنا. لەبەر ئەم هۆیە ململانێ لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا هەیە بۆ سەپاندنی هێز و هەژموونی خۆیان بەسەر سەرچاوە سروشتییەکاندا. لە کاتی دانوستان و چاوپێکەوتنەکانی هەردوو لایەنەکەدا، پتر لەوەى هەوڵی لێکنزیکبوونەوە و ڕێککەوتن بە مەبەستی چارەسەرکردن هەبێت، هەر لایەنێک هەوڵی سەپاندنی ئامانج و دیگاکانی خۆى بەسەر ئەوى دیکەدا داوە. بەم هۆیەوە ڕێگرى لەبەردەم بەیاساییبوونی ئەو بابەتانەدا هاتە ئاراوە و جیاوازییەکانیش قووڵتر بوونەوە. لە ماوەى ئەم قۆناغەدا هەندێ کاریگەریى دەرەکی لەسەر بابەتەکە دروست بوون کە فشارى لێکتێگەشتنیان دروست دەکرد، بەڵام ئەم لێکتێگەیشتنانەش کاتی بوو و بۆ ماوەیەکی زۆر بڕی نەدەکرد. تەنانەت لەو بابەتانەشدا کە ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتن لە بارەیەوە هەبوو، دیسانەوە لایەنەکان هەوڵی تۆمەتبارکردنی یەکتریان دەدا (Deek ve Burton, 2007: 55). بە گوێرەى پڕۆتۆکۆلی ئەو یاداشتی لێکتێگەشتنەى لە تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی ناوەندیدا لە بوارى وزەدا هاتە ئاراوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە ناوى دەسەڵاتی ناوەندییەوە ڕۆژانە بڕى ٢٥٠٠٠٠ بەرمیل نەوت لە ڕێگەى هێڵى بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە دەنێرێتە دەرەوە، لە هەمان کاتدا لەسەر ئەوەش ڕێک کەوتن هەرێمی کوردستان لە ڕێگەى تورکیاوە بڕى ٣٠٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی دیکە بنێرێتە دەرەوە. تورکیا، لەبریى دەستوەردان لە مشتومڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی فیدراڵی ، چاوەڕێی ئەوە بوو کێشەکە لەنێوان خۆیاندا یەکلایی بکەنەوە. بڕیارى دادگاى باڵاى دەسەڵاتی ناوەندی لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، هەم دەستی هەرێمی کوردستانی عێراقی لە هاوکێشەکەدا بەهێز کرد، هەم ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى تورکیا بە ئاسوودەییەکی زیاترەوە بازرگانیی لەگەڵدا بکات (Dalar, 2015: 66). ڕێککەوتنی ساڵی ٢٠١٤ى نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە بابەتی ناردنەدەرەوەى نەوتدا، لە ڕەواندنەوەى کێشەکانی نێوانیاندا قۆناغێکی گرنگی بڕى. پێویستیی تورکیا بە نەوت و پێویستیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە داهاتی نەوتەکە، چونکە سیستمە ئابوورییەکەى پشتی بە نەوت بەستووە، هۆکارى هاتنەئاراى هەماهەنگیی ئابووریى نێوانیان بوو. سەرەڕاى ئەمەش، بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندیی سیاسیی نێوان لایەنەکان لە دیدگایەکی ئەمنیی نەریتیدا دەبینرا، بۆیە ئاستی پەیوەندییەکانی نێوانیان ڕووى لە دابەزین کرد (Dalar, 2016: 160). ٢,٣. گەیاندنی وزە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەبێ ئەوەى چاوەڕێی چارەسەرى ئەو ناکۆکییانەى کە لە سەرەوە باس کرا بکات، لە ساڵی ٢٠١٣ لەگەڵ تورکیادا دەستیان بە ڕاکێشانی هێڵی بۆریى نەوت کرد، لە ساڵی ٢٠١٤ ناردنەدەرەوەى نەوت لەم هێڵەوە و لە ڕێگەى تورکیاوە دەستی پێ کرد. بەم شێوەیە دۆخەکە تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوو. حکومەتی ناوەندیی عێراق بردنەدەرەوەى ئەم نەوتەى وەک کارێکی قاچاغچییانە لێک دەدایەوە (Zedalis, 2009: 300-303). حکومەتی ناوەندیی عێراق دەیویست ئەو نەوتەى کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا دۆزراوەتەوە، تەنها لە ڕێگەى سۆمۆوە بفرۆشرێت. بەو هۆیەوە گرژى و لێکتێنەگەشتن لەنێوان لایەنەکاندا ڕووی دا. پێشتر مشتومڕێکی وەها لەئارادا بوو کە ئاخۆ ئەنجامدانی گرێبەستی نەوت لە دەسەڵاتی کێدایە، بەڵام لە مایسی (٢٠١٤)ەوە مشتومڕێکی توندی دیکە هاتە ئاراوە کە ئاخۆ دەسەڵاتی ناردنەدەرەوەى نەوت لە توانای کێدایە، بەم شێوەیە گرفتەکە هەنگاوێک زیاتر ئاڵۆزیی بەخۆیەوە بینی. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دیوە یاساییەکانی ئەم بابەتەى لەگەڵ پسپۆڕى بوارى یاسای نێودەوڵەتی جەیمس ر. کرافۆرد پڕۆفیسۆر لە زانکۆى کامبریج کنە کرد و دیدگایەکی یاسایی سەربەخۆى بەدەست هێنا. بە تێڕوانینی کرافۆرد، ئەو گرێبەستانەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجامی داوە؛ هەمووی یاساییە و لەگەڵ دەستووردا یەک دەگرێتەوە (Kurdistan Regional Government, 2014: 1-2). حکومەتی ناوەند بە هۆى ئەو بەریەککەوتنانەى لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە بارەى دەسەڵاتەکانەوە بۆی دروست بووبوو، بە پاڵپشتیی مادەی ٩٣ى دەستوور بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە لە دادگاى باڵاى عێراق بە تۆمەتی پێشێلی یاسا سکاڵاى تۆمار کرد. دادگاى باڵا لە ٢٣ى حوزەیرانی ٢٠١٤، بە کۆى دەنگ بڕیارى ڕێگریکردن لە ناردنەدەرەوەى نەوت و سەپاندنی سزاى بەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕەت کردەوە. دادگا ئاماژەى بەوە دا مادەى ١١٠ی دەستوورى عێراق کە سنوورى دەسەڵاتەکان دیاری دەکات و پشت بە یاساکانی پێش ساڵی ٢٠٠٣ دەبەستێت، بەهەڵە لێکدانەوەى بۆ کراوە. لە پەیوەندیدا بە دەستوورەوە، دادگا بڕیاری دا کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەسەڵاتی ناردنەدەرەوەى نەوتی هەیە و ناردنەدەرەوەى نەوتەکەش پێشێلکاریى دەستوورى نییە. بۆیە ئەمە بڕیارى کۆتاییە و لە چوارچێوەى دەستووردایە و دەبێت پەیڕەویى لێ بکرێت. هەموو ئەو گرێکوێرانەى کە بە هۆى ناردنەدەرەوەى سەرچاوەکانی وزە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دروست بووبوو، کرانەوە. ئەگەرچی دادگاى باڵاى عێراق لە ڕووى یاسای ناوخۆییەوە بڕیارەکانی دا و تانەگرتنیشی ڕەت کردەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق شەرعیەتی بۆ خۆى بەدەست هێنا و مەترسیی سزادان لەسەرى هەڵگیرا، بەڵام هێشتا هەر مشتومڕە یاساییەکان کۆتاییان پێ نەهات. بۆیە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق داواى پابەندبوونی لە حکومەتی ناوەندی عێراقی بەرامبەر ئەم بڕیارە کرد، داواى لێ کرد ئەو کۆمپانیانەى بە هۆى ئەنجامدانی گرێبەستی نەوتی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا خرابوونە لیستی ڕەشەوە؛ دەریهێنێت و لەو بڕیارە پەشیمان ببێتەوە (Kurdistan Regional Government, 2014: 7). ئەم بڕیارە لە هەمان کاتدا لە ڕوانگەى تورکیاوە دەرئەنجامێکی زۆر گرنگی هەبوو، چونکە نەوتەکە لە ڕێگەى تورکیاوە دەگەیشتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەم بڕیارە ڕەوایەتیی ڕێگەپێدانی لە خۆیدا هەڵگرتبوو، لە هەمان کاتدا ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە بوارەکانی دیکەشدا ڕێککەوتن ئەنجام بدرێت. وەزیرى ئابووریى عێراق ئەوەى ڕوون کردەوە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا سەبارەت بەو نەوتەى لە ناوچەکە دەردەهێنرێت، ڕێک کەوتوون تاوەکوو لە ڕێگەى هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە بنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان (Dalar, 2015: 64). نەوتە دۆزراوەکەى هەرێمی کوردستانی عێراق هەر لە سەرەتاى بەرهەمهێنانیەوە تاوەکوو پڕۆسەى ناردنەدەرەوەى، هۆکارى سەرهەڵدانی چەندین گرژى و ناکۆکی بوو لەنێوان دەسەڵاتی ناوەند و هەرێمدا. بنەماى یاسایی ئەم ناکۆکییانە پاڵپشتە بە دەستوورى عێراقی کە لە ساڵی ٢٠٠٥دا پەسەند کراوە. لەبەر ئەوەى دەستووری عێراق حوکمەکانی ڕوون نەکردووەتەوە، هەردوو لایەنەکە بە ئاڕاستەى بەرژەوەندییەکانی خۆیان لێکدانەوەیان بۆ مادە دەستوورییەکان دەکرد و دواتر هەر لەسەر ئەم لێکدانەوانەى خۆشیان پەیڕەویى ڕێوشوێنەکانیان دەکرد، بۆیە لێرەوە وزە و سیاسەت خاڵی دەستپێکی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکە بوون (Moradi ve Saie, 2013: 593). لەم قۆناغەدا و لە چوارچێوە نێودەوڵەتییەکاندا تێڕوانینێکی وەها بەربڵاو بوو کە لە ڕووى یاساییەوە هەق و مافی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە کە ئیدارەى سەرچاوەکانی وزەى بدات. هۆکارى سەرەکیی جیاوازییەکانی نێوان ئەم دوو لایەنە، ڕێکنەخستنی دەسەڵاتەکانە بەوردی لە بابەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی وزە لە دەستوورى حکومەتی فیدراڵیدا، لە لایەکی دیکەوە نەبوونی هەستی دڵنیایی و متمانەیە بە یەکتر بە هۆى ئەو ململانێیانەى لە پڕۆسە مێژووییەکەدا ڕووی داوە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 19). بابەتێکی دیکە کە هێندەى بەرهەمهێنانی سەرچاوەکانی وەک نەوت و غازى سروشتی گرنگە، کێشەى گواستنەوەی سەرچاوەکانە لە ئاسایش و دڵنیاییدا. هێڵەکانی بۆرى ڕۆڵێکی گرنگ لە گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتیدا دەگێڕن. لەبەر ئەوەى هێڵەکانی بۆرى بە زیاتر لە وڵاتێکدا تێپەڕ دەبن، نرخی تێچووی دارایی و گواستنەوەى تێپەڕبوونەکە بەرزتر دەکەنەوە. لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەندەرى ئاوى نییە، ئەمەش دەبێتە بابەتێکی گرنگ کە ئاخۆ لە کوێوە نەوتە بەرهەمهێنراوەکەیان بنێرنە سەر دەریا. گەر لە ڕووى جوگرافییەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم بابەتە بکرێت، ئەوا دەتوانرێت نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى وڵاتانی عێراق، ئێران، سووریا، ئیسرایل و تورکیاوە بنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر لە ڕوانگەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم هەڵبژاردنانە بکەین: دەسەڵاتی فیدراڵیی عێراق پێی وایە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەسەڵاتی ئەنجامدانی گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا نییە و هەروەها لە سنوورى دەسەڵاتەکانیدا نییە نەوت بنێرێتە دەرەوە، لەبەر ئەوەى کە لە بنەڕەتدا ڕەزامەند نییە لەسەر پڕۆسەکە، کەواتە ڕێگە نادات لە ڕێگەى هێڵەکانی بۆریی خۆیەوە، ئێمە (حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق) نەوتەکە بنێرینە دەرەوە. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەندەرى بەسڕە بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى هەڵنابژێرێت. ناردنەدەرەوەى نەوتەکە لە ڕێگەى ئێرانەوە، بەتایبەت لە گەرووى هورمزەوە بەدیلێکی سەرنجڕاکێش نییە، چونکە ئێران بە هۆى کێشە ئەتۆمییەکەیەوە ساڵانێکی دوورودرێژە لەژێر گەمارۆى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتیدایە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، بۆ ئەوەى دووچارى هەمان تەنهایی ئێران نەبێتەوە، کەواتە ئێران بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى هەڵنابژێرێت. هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-بانیاس کە لە سووریاوە تاوەکوو دەریاى سپی درێژ دەبێتەوە، ڕۆژانە تواناى گواستنەوەی ٧٠٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی هەیە. بەڵام لە ساڵی (٢٠٠٣)ەوە بە هۆى پڕۆسەى ئازادیى عێراقەوە ئەم هێڵە نەوتییە زیانی بەر کەوت و دووچارى پەککەوتن بوویەوە. بە هۆى سەرهەڵدانی شەڕى ناوخۆى سووریا لە ساڵی ٢٠١١دا هەڵبژاردنی ئەم ڕێگەیە بە هۆى ناسەقامگیرییەوە بووە ئەگەرێکی دوور. بەڵام گەر بێتوو پەیەدە لە باکوورى سووریا یاخود لە خاکی نێوان هەرێمی کوردستانی عێراق و سووریادا ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی دابمەزرێنێت، لە هەمان کاتدا گەر ئەمەریکاى پاڵپشتیکارى هێزەکانی سووریاى دیموکرات و پەیەدە فشار لە  حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بکات، لێرەدا هێڵێکی بۆریى نەوتی نوێ لێدەدرێت ئیتر لە ڕێگەى دەریاى سپی یاخود ئیسرائیلەوە بێت دەگەیەنرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پاڵپشتیی ئەمەریکاى لە بابەتی ناوچە جێناکۆکەکان و سەربەخۆیدا لێ بدیبایە، دەکرا ئەو داواکارییەى بەم ئاڕاستەدایە قبووڵ بکرێت. ئیسرائیل لە ڕێگەى گەیاندنی سامانی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە بە تێپەڕین بەناو خاکەکەیدا و ناردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، ئامانجیەتی ببێتە ناوەندەوزە. بەم هۆیەوە ئیسرائیل پڕۆژەى چاککردنەوەى هێڵی پەککەوتووى بۆریى نەوتی کەرکووک-هەیفای پێشکەش کردووە، دەیەوێت لە ڕێگەى سووریا یاخود ئەردەنەوە نەوتی کەرکووک بگەیەنرێتە ئیسرائیل و لەوێشەوە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ئەوەى کاردانەوە و سەرنجی دونیاى عەرەبی بۆ خۆى ڕانەکێشێت، ئەم هێڵە بۆرییە نەوتییە هەڵنابژێرێت. درێژیى هێڵی ئەم ڕاڕەوە ١١٠٠کیلۆمەترە. ئەم ڕێڕەوە وەک ئەوەى تورکیا شاخاوى نییە، تەختە و بۆ هێڵی بۆرى زۆر گونجاوە. لەسەر ڕێڕەوەکە دوو پاڵاوگەى تێ دەکەوێت، یەکێکیان لە ئوردن و ئەو دیکەیان دەکەوێتە هەیفاوە. ئەم تایبەتمەندییانە ئەگەرى کارکردن لەسەر هێڵەکە زیاتر دەکات، بەم هۆیەوە هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-هەیفا لە دۆخێکدا ئاسانتر بەدی دەهێنرێت. گەر ئەمە بهێنرێتە سەر ئەرزى واقع، ئەوا هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهان گرنگییەکەى وەک خۆى نامێنێتەوە. ئەگەر هێڵی کەرکووک-جەیهان لە کارکردنیدا بەردەوام بێت، ئەوا هێڵی کەرکووک-هەیفا وەک جێگرەوەیەک بۆ هەمیشە وەک ئەگەرێکی کراوە دەبینرێت. هەرچی تورکیایە، لەبەر ئەوەى لە ڕووى جوگرافییەوە خاوەن ئەو تایبەتمەندییەیە کە بتوانێت نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق بگەیەنێتە سەر دەریاى سپی، لە هەمان کاتدا ئەوەش خاڵێکی ئەرێنیی مەزنە بۆ تورکیا کە بازاڕى وزەی دراوسێی ئەورووپایە. تورکیا دەتوانێت ئەو نەوتە بە تێچوویەکی کەم بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، ئەمەش بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ماناى بەرزبوونەوەى ڕێژەى قازانجەکەیەتی. تواناى تەکنەلۆژیی تورکیا بەراورد بە وڵاتە دراوسێکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ئاستێکی بەرزتردایە، ئەمەش وای کردووە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق؛ تورکیا بە گونجاوتر ببینێت (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 17). لە ڕووى سیاسییشەوە تورکیا کاندیدە بۆ بوونە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، ئەندامی ناتۆیە و لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەمەریکادا پەیوەندییەکانی لە ئاستێکی باشدان، هەموو ئەمانەش وای کردووە تورکیا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرنجڕاکێش بێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لە ڕووى مێژوویی، ئایینی و کولتوورییەوە، تورکیا لە خۆی و خەڵکەکەیەوە بە نزیکتر دەبینێت. جگە لەوەش، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە زۆر ڕووەوە ئەو ئامانجەى هەیە کە زیاتر تێکەڵ بە تورکیا و دونیاى ڕۆژئاوا ببێت (Dalar, 2015: 62). لە ساڵی ٢٠١٢دا نێچیرڤان بارزانی جەختی لەوە کردەوە کە تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق تەواوکەرى باڵایی یەکترن و لە زۆر لایەنەوە پێویستیان بە پاڵپشتیی تورکیا هەیە، چونکە تورکیا نزیکترین شوێنە بۆ سەر دەریا، پەیوەندیی وزەیان لەگەڵ تورکیادا خۆى لە هەماهەنگییەکی بەرامبەریدا دەبینێتەوە (Çandar, 2012: 1). کەموکورتییەکانی تورکیا لە ڕووى وزەوە و سنوورداریى جوگرافیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئەم نزیکبوونەوەیەى بەرەو هەماهەنگیی بەرامبەرى وەرچەرخاند.   ٣,٣. ئامانجی تورکیا بۆ بوون بە ناوەندی وزە یەکێکی دیکە لەو بابەتە گرنگانەى کە هێزە هەرێمی و ناهەرێمییەکانیش هەوڵ دەدەن لە بەرژەوەندیی خۆیان بەکاری بهێنن، ئامانجی بوون بە ناوەندی وزەیە. ئەم ئامانجە یەکێکە لە گرنگترین ڕەگەزە بنەڕەتییەکانی دیاریکردنی سیاسەتی وزە. بە هۆکارى دابەشبوونی سامانی وزە بە شێوەیەکی ناهاوسەنگ لە سەرانسەرى جیهاندا، هەندێک لە وڵاتان بە گوێرەى هەڵکەوتەى جوگرافیی ناوچەکەیان بوونەتە ڕێڕەوەى ڕاکێشانی هێڵی بۆریى نەوت، ئەم وڵاتانە خاڵی کلیلی و بەستەرەوەى نێوان وڵاتانی بەهەمهێنەر و بەکارهێنەرى تەوژمی سەرچاوەکانی وزەن، ئەمانە وەک پردی پەیوەندین و بە هۆى ئەم تایبەتمەندییەیانەوە وەک وڵاتی گوێزەرەوە (ترانزێت) ناو نراون و لە ڕووى گرنگییەوە لە پلەى یەکەمیدان. تورکیا وەک یەکێک لەم وڵاتانە، ئامانجیەتی وەک یاری دروستکەرێکی گرنگ لە ناوچەکەدا ڕۆڵی هەبێت (Kantörün, 2010: 88). لە سایەى جێکەوتەى جیۆستراتیژى و هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە، تورکیا وەک یەکێک لە کارەکتەرە گرنگەکانی ناوچەکە ڕۆڵ دەگێڕێت. لەمڕۆماندا لەو ڕێڕەوانەى کە بیرى لێ دەکرێتەوە وەک ڕێڕەوى نەوت بەکار بهێنرێت، ئەم لە سەنتەرەکەیدا شوێنپێی خۆى قایم کردووە. تورکیا پێگەیەکی ستراتیژیی گرنگی هەیە، چونکە لە لایەکەوە لە ڕووى جوگرافییەوە نزیکە لە ناوچەیەکی دەوڵەمەند بە سامانی وزە و لە لایەکی دیکەشەوە کەوتووەتە نێوان ئەم ناوچەیە و وڵاتانی بەکارهێنەرى پیشەسازیى خۆرئاوا، لە هەمان کاتدا لەچاو وڵاتەکانی دیکەى ناوچەکەدا لە ڕووى ئاسایش، سەقامگیرى و بەردەوامی لە گواستنەوەى سەرچاوەکانی وزە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان وەک ناوەندێکی گرنگی بازرگانی خۆى نمایش دەکات. لەمڕۆدا داتا و زانیارییەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە لەلایەن دەوڵەتانەوە وەک سەرچاوەیەکی تۆکمەى خەمڵاندن و دووربینی پەسەند دەکرێت. بە گوێرەى ڕاپۆرتەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، تورکیا بە هۆى هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە لە بابەتی فرەچەشنکردنی سەرچاوەکانی وزەدا خاوەن دەرفەتێکی گەورەیە. بۆیە پێویستە وڵاتەکە هەماهەنگی لەسەر ئاستی هەرێمی بەرەوپێش ببات. بەشداریى تورکیا لە ئاسایشی وزەی ئەورووپادا، بابەتێکی گرنگ و ژیانییە (International Energy Agency, 2016: 1-2). یەکێتیی ئەورووپا لە دونیادا دووەم گەورەترین هاوردەکارى وزەیە. ڕێژەى وابەستەبوونی بە دەرەوە لە بوارى وزەدا لە (٥٠%)یە. وا پێشبینی دەکرێت ئەم ڕێژەیە لە ساڵی ٢٠٣٠دا بۆ ئاستی (٧٠%) بەرزتر ببێتەوە. لە ڕوانگەى یەکێتیی ئەورووپاوە، ئەو وڵاتانەى کە وزەیان پێدا تێپەڕ دەبێـت هێندەى وڵاتانی دابینکەرى وزە گرنگن. بە هۆى قەیرانەکانی (٢٠٠٦-٢٠٠٨)ى ئۆکرانیا، گرنگیی وڵاتانی گوێزەرەوەى وزە بەدەر کەوت. ناردنی وزە لە تورکیاوە، وابەستەیی وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا بە ڕووسیاوە کەم دەکاتەوە و وەهاى لێ دەخوێنرێتەوە خاڵێکی یەکلاکەرەوەى گرنگ بێت لە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپادا (Özpek, 2013: 358). هەر ئەم گرنگییە بایەخی تورکیاى لە بوارى وزەدا زیاد کردووە و کۆمەکێکی ئەرێنییش بە پەیوەندییەکانی تورکیا و یەکێتیی ئەوروپا دەکات. ئەو بابەتانەى ئەرکە لەسەر تورکیا لە پڕۆسەى ئەندامێتیی یەکێتیی ئەورووپادا ئەنجامیان بدات، لەژێر ٣٣ ناونیشاندا کۆ کراونەتەوە (Pamir, 2005: 74-81). لەم ٣٣ ناونیشانەدا یەکێکیان “سەردێڕى وزە”ەیە. لە حاڵەتێکدا گەر تورکیا بتوانێت ببێت بە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، دەبێت پەیڕەوى لە سیاسەتی وزەى یەکێتیی ئەورووپا و هەموو ئەو یاساوڕێسایانەى دەچێتە ئەو چوارچێوەیەوە بکات (Ergün, 2007: 1-5). بەم هۆیەوە دەکرێ لە داهاتوودا وزە ببێتە دیاریکەرى بنەما سەرەکییەکانی پەیوەندیی نێوان تورکیا و یەکێتیی ئەورووپا. تورکیا دەیەوێت بڕى وزەى هێنراو بۆ بەندەرى جیهان دوو هێندە بەرز بکاتەوە و لێرەدا دامەزراوەیەکی گەورەى وزە و پاڵاوگە لەگەڵ تێرمیناڵێکی گەورەى ناردنەدەرەوەى وزە دروست بکات و بۆرسەى وزەش بکاتەوە (Yıldız, 2013: 65). ئەو سەرچاوە و سامانە سروشتییەى لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە و لە ڕێگەى تورکیاوە دەنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی دونیا، تورکیا لە ئامانجەکەى بۆ بوونە ناوەندێکی وزە نزیک دەکاتەوە. بە ئاڕاستەى بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەدا، هێڵێکی بۆرى کە نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەرەو تورکیا دەگوازێتەوە؛ ڕاکێشرا، ئەو نەوتەش کە لەم هێڵی بۆرییەوە دێت، دەگەیەنرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی دونیا. هەرێمی خۆبەڕێوەبەریى کوردی عێراق لە پلانیدایە لە داهاتوودا ڕێژەى هەناردەى نەوتی خاو بۆ ٢ ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە. گەیاندنی ئەم نەوتەش لە ڕێگەى تورکیاوە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، کۆمەکبەخش و هاوکار دەبێت لە هێشتنەوەى هەژموون و باڵایی جیۆستراتیژیى تورکیا لە بوارى وزەدا. تێکڕا نرخی گواستنەوە و ترانزێتی یەک بەرمیل نەوت بە دۆلارێک دیاری دەکرێت، ئەمەش ماناى وایە تورکیا تەنها بە هۆى ئەم گواستنەوەیەوە ڕۆژانە بڕى یەک ملیۆن دۆلارى دەست دەکەوێت، ئەمە لە حاڵەتێکدا گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق وەک ئەو ئامانجەى کە دیاریی کردووە ساڵانە بڕى یەک میلۆن بەرمیل نەوتی خاو بنێرێتە دەرەوە (Yıldız, 2013: 65). سیاسەتی تورکیا بۆ بوونە ناوەندێکی وزە لە ناوچەکەدا، تورکیا ئاڕاستە دەکات تاوەکوو هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بکات. بازرگانیی نەوت تەنها بریتی نییە لە فرۆشتنی نەوتی خاو، بەشێکی گەورەى بازرگانییەکە لەسەر گواستنەوە، پاڵاوتن و گەیاندنی بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان وەستاوە. داهاتی گەورەتر لە پڕۆسەى بەرهەمهێنانەکە لەم قۆناغانەدا بەدەست دەهێنرێت. هەر بەم هۆیەوەیە بەشێکی زۆرى پارەى نەوت کە لە بازاڕدایە، بە هۆى خزمەتگوزارییەکانەوە زیاتر کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی کۆمپانیاکانەوە (Ayhan, 2009: 2). ماوەى نێوان ئەو کێڵگەیەى کە نەوتەکەى لێ بەرهەم دەهێنرێت و ئەو بەندەرانەى کە بە کەشتی نەوتەکەى لێ بار دەکرێت، تێچوونەکە بە هەمان ڕێژە زیاتر دەکات. گەر تورکیا بتوانێت هەڵسەنگاندێکی تەندروست بۆ لایەنە ئەرێنییەکانی جێکەوتە جوگرافییەکەی و پەیوەندییەکانی لە ناوچەکەدا بکات و برەویان پێ بدات، ئەوا دەبێتە وڵاتێکی خاوەن ئاڕاستەکەرى گەمە سیاسییەکان لە ناوچەکەدا. ئەنجام و هەڵسەنگاندن ئەو وڵاتانەى دەتوانن سەرچاوەکانی وزە بە تێچوویەکی کەمتر و فرەچەشنی لە دابینکردنی سەرچاوەکاندا بەدی بهێنن، لەچاو وڵاتانی دیکەدا لە حاڵەتی قازانجدان. ئەو وڵاتانەى لە ڕووى وزەوە وابەستەى دەرەوەن، وەک چۆن لە بوارى سیاسەتی دەرەوەدا چالاک نین، بە هەمان شێوە لە کاتی قەیرانە ناوخۆیی و جیهانییەکانی وزەدا زۆر بەخراپی کاریگەریی قەیرانەکە لەسەریان دەردەکەوێت. بۆیە وزە وەک چۆن لە پەیوەندییە ئابوورییەکاندا ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێت، بە هەمان شێوە یەکێکە لە دیاردە کاریگەرەکان کە ئاڕاستەى پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکان دەکات. لە ساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە، هەندێ گۆڕاوى نوێ دەرکەوتن کاریگەرییان لەسەر چۆنێتیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. ئەم گۆڕاوانە لە هەردوو لاوە  گۆڕانکاریى بەسەر پەیوەندییەکاندا هێنا و ئاسۆیەکی نوێی لە بەردەمیاندا واڵا کرد. هۆکارى سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییەش، گۆڕانی ستاتۆى کوردان و برەوسەندنی پەیوەندییەکانی وزە بوو، بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە ناوەندەکەوە و ئەمەش بووە بزوێنەرى پەیوەندیی وزە لەنێوان تورکیاى هاوردەکارى وزە و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. لەبەر ئەوەى وزە پۆتانشیەڵی زیادکردنی هەماهەنگیی هەیە، هەڵگرى کۆمەڵێک فاکتەرە کە لە توانایدایە لایەنەکان ڕازى بە هەماهەنگیی یەکتر بکات. بە هۆى ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەنی نەوت و غازی سروشتییە، تورکیاش خاوەنی توانایەکی تەکنەلۆژییە، بۆیە پەیوەندییەکانیان لەسەر بنەماى هەماهەنگی، هاووابەستەیی و “براوە و براوە” بەڕێ دەکرێت. لە پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراقدا، هیوا و چاوەڕوانیی سەرەکیی تورکیا ئەوەیە هاوتەریب لەگەڵ گەشەکردنی ئابوورییەکەیدا؛ پێویستییەکانی بە نەوت زیاد دەبێت، بۆیە دەیەوێت بە نرخێکی گونجاو نەوتی دەست بکەوێت و فرەچەشنی لە سەرچاوەکانی زیاد بکات، هەروەها لە ڕێگەى تێپەڕینی هێڵی بۆرییەوە بە خاکەکەیدا ببێتە ناوەندی گوێزەرەوەى نەوت. هیوا و چاوەڕوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا ئەوەیە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندی عێراقدا بەهێز ببێت، دەیەوێت بونیادە ئابوورییەکەى لە کاتی قەیرانەکاندا کەمترین زیانی بەر بکەوێت و شکستە نەبێت و دووچارى کەمترین زیان ببێتەوە، بۆیە لەم ڕێگەیەوە هەوڵی زیادکردنی داهاتەکەى دەدات و دەیەوێت لە سایەى ئەمەوە دەستی لە هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکاندا بەهێز بێت. خواستی زیادکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شێوەى گرتووە (Balcı, 2014: 8). جگە لەوەش، ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان؛ داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت (Anaid, 2014: 49). چالاکیی ھێڵی بۆریى نەوت لە گواستنەوەى وزەدا بۆ بازاڕە جیهانییەکان، لێهاتوویی و کارامەیی لۆجستی، نزیک لە بازاڕ و گواستنەوە لە چوارچێوەى تایبەتمەندییەکانی بازاڕدا، سەقامگیرى و ئاسایشی ناردنەدەرەوەى نەوت؛ لە گرنگترین ئەو تایبەتمەندییانە بوون کە هانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقی دا بەراورد بە وڵاتانی دیکەى دراوسێ ڕوو لە تورکیا بکات. لە ڕووى سیاسییشەوە تورکیا کاندیدە بۆ بوونە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، ئەندامی ناتۆیە و لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەمەریکادا پەیوەندییەکانی لە ئاستێکی باشدان، هەموو ئەمانەش وای کردووە تورکیا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرنجڕاکێش بێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى مێژوویی، ئایینی و کولتوورییەوە؛ تورکیا لە خۆی و خەڵکەکەیەوە بە نزیکتر دەبینێت، جگە لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە زۆر ڕووەوە ئەو ئامانجەى هەیە زیاتر تێکەڵ بە تورکیا و دونیاى ڕۆژئاوا ببێت. تورکیا، لەبریى دەستوەردان لە مشتومڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی فیدراڵی، چاوەڕێی ئەوە بوو کێشەکە لەنێوان خۆیاندا یەکلایی بکەنەوە. بڕیارى دادگاى باڵاى دەسەڵاتی ناوەندی لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، هەم دەستی هەرێمی کوردستانی عێراقی لە هاوکێشەکەدا بەهێز کرد، هەمیش ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى تورکیا بە ئاسوودەیەکی زیاترەوە بازرگانیی لەگەڵدا بکات. جگە لەوەش گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت. وزەى هێڵەکانی بۆریى نەوت دیاردەى هەماهەنگی و هاووابەستەیی لەنێوان لایەنەکاندا هێنایە کایەوە. هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٨ بەدواوە گۆڕانی بەسەردا هات، پەیوەندییەکان لەسەر بنەماى ئەمنی وازی لێ هێنرا و چوونە قۆناغێکەوە ئیتر بایەخ بە پێشخستنی هەماهەنگی دەدرا. هەماهەنگیی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە بوارى وزەدا، کۆمەکی زیادبوونی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکەى کرد. کۆبوونەوەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا جۆرێک لە پەیوەندیی لەنێوان خۆیاندا برەو پێ دا کە هەردوو لایەنەکە تێیدا براوە بن. وەها دەردەکەوت لایەنەکان لە بابەتی پارڤەکردنی مەترسییەکاندا مکوڕ بن، ئەمەش لە پێناو تێپەڕاندنی ئەو ئاڵنگارییانەى لە بەردەمیاندا بوو، چونکە سەرەڕاى فشارەکان؛ لەم پەیوەندییە پەشیمان نەبوونەوە و بەرەوپێشتریشیان برد. سەردانکردنی یەکترى هەردوو لا لەسەر ئاستی باڵا زیاتریش بەهێزى دەکات. بەشێکی گەورەى داهاتی بازرگانیی نەوت لە ڕێگەى گواستنەوەى نەوتە خاوەکە، پاڵاوتنی و ناردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان بەدەست دەهێنرێت. بەشێکی زۆرى ئەم داهاتە بە هۆى پێشکەشکردنی ئەم خزمەتگوزارییانە لەلایەن کۆمپانیاکانەوە، کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی ئەوانەوە. تورکیا هەماهەنگییەکی فرەلایەن لەگەڵ کارەکتەرەکاندا دەکات، بۆیە وزە وەک ئامرازێکی ململانێ بەکار ناهێنێت، بەڵکوو وەکوو ئامرازێک بۆ ئاشتی و نموونەیەکی ئایدیاڵیی داهاتوویەکی خۆشگوزەران بۆ مرۆڤی ناوچەکە بەکاری دەهێنێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەیەوێت لە داهاتوودا لەبەرامبەر ئەو ڕێژە لە سامانی وزە کە دەینێرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان؛ داهاتێکی جێگیر و ڕێکوپێکی دەست بکەوێت، ئەمەش وای لێ دەکات بە هۆى پەیوەندییەکانی وزەوە لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی وەک کارەکتەرێکی ئاماژەبۆکراو هەژمار بکرێت. هێڵەکانی وزەى تێپەڕیو بە تورکیادا دەبێـت وەک ئامرازێک بۆ ئاشتی و سەقامگیرى ببینرێت. تا چەندە هێڵەکانی بۆرى بە تورکیادا تێپەڕ ببن، ئەوەندەش پردى بەهێزى ئاشتی بونیاد دەنرێت. سەرچاوەکان Anaid, A. (2014). Turkish Economic Expansion and its Regional Implications. The Review Kurdistan Region of Iraq Kurdistan, 1(5), 41-53. Arı, T. (2013). Uluslararası İlişkiler Teorileri Çatışma, Hegemonya, İş Birliği. İstanbul: MKM Yayıncılık. Aydoğan, B. (2016). Türkiye-IKBY İlişkilerinde Yeni Dönem mi? Ortadoğu Analiz, 8(72), 38-41. Ayhan, V. (2009). Ortadoğu ve Petrol: İmparatorluk Yolu. Bursa: Dora Yayıncılık. Ayhan, V., Barzani, A. ve Demir, H. (2013). Enerji Siyaseti, Türkiye Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Boru Hatları, Petrol Satışı ve Bağdat’ın Pozisyonu. IMPR, Kasım 2013, 1-31. Balcı, A. (2014). Enerji’sine Kavuşan Komşuluk Türkiye-Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri. SETA Analiz, 97(1), 7-26. Bell, J. C. & Saunders, C. (2006, July 7). Iraq Oil Policy-Constitutional Issues Regarding Federal Government and Regional Authority. http://www.iraqoilforum.com/inc/uploads/2011/11/Joseph-Bell-Oil-Policy-Issues-Constitution.pdf (Erişim Tarihi: 15.06.2020). Chazan, G. (2012, December 10). An Ocean of Reserves Waiting to be Tapped. Financial Times. https://www.ft.com/content/d93421e8-3ef7-11e2-9214-00144feabdc0 (Erişim Tarihi: 22.08.2020). Çağaptay, S. & Evans, T. (2012, January 24). Turkey’s Changing Relations with Iraq: Kurdistan Up, Baghdad Down, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/turkeys-changing-relations-iraq-kurdistan-baghdad-down (Erişim Tarihi: 18.06.2020). Çandar, C. (2012, 26 Mayıs). İşin İçine Kürdistan Petrolü Girerse. Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/isin-icine-kurdistan-petrolu-girerse-20630287 (Erişim Tarihi: 17.04.2020). Dalar, M. (2015). Türkiye-Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri: Karşılıklı Bağımlılık Teorisi Bağlamında Petrol İlişkisine Dayalı Bir Analiz. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 34(1), 47-70. Dalar, M. (2016). Tarihsel, Siyasal ve Hukuksal Perspektifiyle Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi. Bursa: Aktüel Yayınları. Danilovich, A. & Owtram, F. (2014). The Federalization of Natural Resources. In A. Danilovich (Ed.), Iraqi Federalism and the Kurds (pp. 113-141). New York, ABD: Ashgate Publishing Ltd. Deek, A. & Burton, M. D. (2007). Iraq’s Constitution: A Drafting History. Cornell International Law Journal, 40(1), 2-84. Dış İşleri Bakanlığı (2018, 10 Aralık). Petrol Fiyatlarının Ekonomilere Etkisi. http://www.mfa.gov.tr/petrol-fiyatlarinin-ekonomilere-etkisi.tr.mfa (Erişim Tarihi: 13.08.2020). Enerji Bakanlığı (2018). Türkiye’de Doğalgaz Depoları. https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Dogal-Gaz (Erişim Tarihi: 19.04.2020). Ergün, Ç. E. (2007). Avrupa Birliği Enerji Hukuku. Ankara: Çakmak Yayınevi. Genel Energy (2016, September 20). Kri Oil Production. Retrieved from: http://www.genelenergy.com/operations/kri-oil-production (Erişim Tarihi: 25.08.2020). Haas, Ernst B. (1964). Beyond The Nation-state: Functionalism And International Organization. 1st edition. California: Stanford Universitiy Press. Hinnebusch, R. A. (2003). The International Politics of The Middle East. New York, ABD: Manchester University Press. International Crisis Group (2012, April 19). Iraq and the Kurds: The High-Stakes Hydrocarbons Gambit, Crisis Group, Middle East Report No120. https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iraq/iraq-and-kurds-high-stakes-hydrocarbons-gambit (Erişim Tarihi: 23.06.2020). International Energy Agency (2016, September 30). Energy Policies of IEA Countries: Turkey 2016 Review. https://www.iea.org/reports/turkey-2012 (Erişim Tarihi: 22.07.2020). International Energy Agency (2012, October 20). Iraq Energy Outlook, Paris. https://www.iea.org/reports/iraq-energy-outlook-2012 (Erişim Tarihi: 18.07.2020). İşeri, E. (2014). Barış Boru Hattı Vizyonu. Ortadoğu Analiz Dergisi, 6(61), 10-13. İzzeti, İ. (2006). Soğuk Savaş Döneminde Irak, (Çev. H. Uygur). İstanbul: Küre Yayınları. Kantörün, U. (2010). Bölgesel Enerji Politikaları ve Türkiye. Bilge Strateji, 2(3), 87-114. Keohane, R. O. & Nye, J. S. (2001). Power and Interdependence. New York, ABD: Addison Wesley Longman. Keohane, Robert O. (2002). Power and Governance in A Partially Globalized World. New York: Routledge. Khalil, L. (2009, June 20). Stability in Iraqi Kurdistan: Reality or Mirage? https://www.brookings.edu/inc/uploads/2016/06/06_kurdistan_khalil.pdf (Erişim Tarihi: 25.01.2021). KRG Ministry of Natural Resources (2021, January 27). Vision, Erbil. http://mnr.krg.org/index.php/en/gas/vision-gas (Erişim Tarihi: 28.01.2021). Kurdistan Regional Government (2014, June 20). KRG statement on oil exports. http://mnr.krg.org/index.php/en/index.%20Php/en/pressreleases/379-krg-statement-on-oil-exports (Erişim Tarihi: 14.09.2020). Moradi, J. & Saie, A. A. (2013). Energy Strategy of A Study of Obstacles on the Way of Federalism in Iraq. Journal of American Science, 8(9), 589-597. Özpek, B. B. (2013). Securing Energy or Energising Security: The Impact of Russia’s Energy Policy on Turkey’s Accession to the European Union. Journal of International Relations and Development, 16(1), 358-379. Pamir, N. (2005). Avrupa Birliği’nin Enerji Sorunsalı ve Türkiye. Stratejik Analiz, 5(11), 74-81. Pazarcı, H. (2007). Uluslararası Hukuk. Ankara: Turhan Kitabevi. Ticaret Bakanlığı (2021). Irak Ülke Profili. https://ticaret.gov.tr/data/5efddfdd13b876a83c6f2fba/Irak%20%C3%9Clke%20Profili.pdf (Erişim Tarihi: 18.01.2021). Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (2019, 15 Kasım). 2019 Yılı Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu. http://www.tpao.gov.tr/file/2005/2019-tpao-sektor-raporu-3185ed3b4af5442c.pdf (Erişim Tarihi: 23.08.2020). Varol, T. S. (2013). Ankara’nın Kuzey Irak Politikasında Genel Enerji ve Siyah Kalem. Yüzyıl Dergisi, 55(1), 5-13. Wildenburg, W. (2012). Breaking From Baghdad: Kurdish Autonomy vs. Maliki’s Manipulation. World Affairs, 175(4), 47-53. Yıldız, T. (2013). Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TBMM Genel Kurul Konuşması. Ankara: TBMM Yayınları. Zedalis, R. J. (2009). The Legal Dimensions of Oil and Gas in Iraq. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Zhdannikov, D. (2016, November 18). Exclusive: Glencore seeks $550 million to raise stakes in Kurdish oil Game. https://www.reuters.com/article/us-glencore-oil-kurdistan-exclusiveidUSKBN13D1O7 (Erişim Tarihi: 21.09.2020). [1]  توێژەر لە تەواوى نووسینەکەیدا وەک لە پەراوێزى دووەمدا ڕوونی کردووەتەوە، بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەستەواژەى هەرێمی خۆبەڕێوەبەریى کوردیی عێراقی بەکار هێناوە، لە هەمان کاتدا بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، هەرێمی کوردیی عێراقی بەکار بردووە. لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و هەرێمی کوردستانی عێراق لە یاسای نێودەوڵەتی و لە دەستوورى عێراقدا وەک هەرێمێکی فیدراڵی ناوى هاتووە، لەم وەرگێڕانەدا ئەوەى دووەمیان هەڵبژێردراوە. (وەرگێڕ) [2]  لەژێر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتی، کێشەى ناسنامە لەلایەن دەسەڵاتی عێراقی و نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دیاری کراوە. ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ٣٠ى حوزەیرانی ٢٠٠٣دا، عێراقی وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەرى ناساند. لە ڕێکەوتی ١٥ى ئۆکتۆبەرى ٢٠٠٥دا، لە مادەى (١١٧)ەمیندا هەرێمەکە وەک “هەرێمی کوردستان” ناسێنرا. لە وێبسایتی فەرمیی وەزارەتی دەرەوەى تورکیادا (http://www.mfa.gov.tr/sayin-bakanimizin-erbil-i-ziyareti-10-06-2019.en.mfa)   ناوى هەرێمەکە بە “هەرێمی کوردیی عێراق”  (IKB)   و ئیدارەکەشی بە هەرێمی بەڕێوەبەریى کوردیی عێراق (IKBY)   هێنراوە، لەم توێژینەوەیەدا ناوهێنانەکەى وەزارەتی دەرەوەى تورکیا بۆ ناوچەکە هەڵبژێردراوە. [3] Organization for Economic Co-operation and Development (ڕێکخراوى هاریکارى بۆ ئابورى و گەشەپێدان) [4]  واتە لە دونیادا وڵاتێک نییە لە ڕووى دابینکردنی تەواوى سەرچاوە سروشتی و تەکنەلۆژییەکانەوە بەتەنها پشت بە خۆى ببەستێت، بۆیە پێویستی بە دروستکردنی پەیوەندییە لەگەڵ وڵاتانی دیکەدا. [5]  (TPAO, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı)  کۆمپانیاى هاوبەشی نەوتی تورکی [6] (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi)، کۆمپانیاى گواستنەوەى نەوت و هێڵی بۆرى   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی