راپۆرت: درەو ساڵی 1999 بولەمەرزەیەك 18 هەزار كەسی كوشت‌و ئەمە ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، بومەلەرزەكەی ئەمدواییە نزیكەی 48 هەزار كەسی كوشتووە، ئایا ئەمە ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەخات، كورد هاوپەیمانێتییەكی لەناو خۆیدا دروستكردووە، بەڵام هێشتا لەنێوان دوو ركابەرە سەرەكییەكە (هاوپەیمانێتی گەل‌و هاوپەیمانێتی میللەت)دا خۆی یەكلانەكردوەتەوە، ئەردۆغان لەبەردەم هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازدا، لەم راپۆرتەدا.  بانگەشە هەیە‌و كاندید یەكلانەبوەتەوە ! لە رۆژی شەممەوە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لە توركیا دەستیپێكردووە، ئەم هەڵمەتە تاوەكو رۆژی 13ی ئایاری داهاتوو بەردەوام دەبێت، رۆژی 14ی ئایار لە یەككاتدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتیی لە توركیا بەڕێوەدەچێت. ئەگەر لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا هیچ یەكێك لە كاندیدەكان رێژەی زیاتر لە 50%ی دەنگەكانیان بەدەستنەهێنا، گەڕی دووەم هەڵبژاردن لە 28ی ئایاردا بەڕێوەدەچێت.   بەڵام دەنگدەران هێشتا لیستی كۆتایی كاندیدەكان نازانن، دەبێت تاوەكو رۆژی 31ی ئەم مانگە چاوەڕێ بكەن، چونكە سیاسییەكان دەبێت لە رۆژانی 18 بۆ 23ی ئەم مانگەدا ناوی كاندیدەكانیان پێشكەشی ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردنەكان (دەستەی سەرپەرەشتیاری هەڵبژاردنەكان) بكەن.  ركابەرێتی ئەمجارە ! ركابەرێتی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی توركیا لەنێوان چەند هاوپەیمانێتییەكدایە كە ئەمانەن:  هاوپەیمانی كۆمار ئەم هاوپەیمانێتییە لە 20ی شوباتی 2018 دامەزراوە، هاوپەیمانێتی نێوان پارتی (دادو گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدارە لەگەڵ پارتی (بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست). ئەم هاوپەیمانێتییە سیستەمی حوكمڕانی توركیای لە سیستەمی پەرلەمانییەوە (كە چەندین دەیە بوو بەركاربوو) گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە لە ساڵی 2017دا.  پارتی "یەكێتیی گەورە" سەرباری ئەوەی بەفەرمی نەبووە بەبەشێك لەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام لەزۆرینەی وێستگەكاندا پشتیوانی خۆی بۆ هاوپەیمانێتییەكە راگەیاندووە‌و ئەم چەند هەفتەی دوایی هەوڵی بۆ ئەوە داوە بچێتە پاڵ پارتەكانی ترەوە.   هاوپەیمانێتی گەل لەسەر رەوتی (راستڕەوی میانڕەو) ئەژماردەكرێت، پێكدێت لە رەوتی پارێزگاری میانڕەو كە پارتی دادو گەشەپێدان نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ رەوتی نەتەوەپەرەستەكان كە دێرینترین رەوتن لەسەر گۆڕەپانی هاوچەرخی توركیا‌و تێڕوانینیان زۆر دور نییە لە تێڕوانینی كۆنەپارێزەكانەوە بەتایبەتیش لەبواری ناسنامەی كەلتوری توركیا‌و رێزگرتن لە میراتی ئیسلامی عوسمانییەكان.  لایەنەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە هاوڕان لەسەر دژایەتیكردنی (پارتی كرێكارانی كوردستان)‌و بزوتنەوەكەی (فەتحوڵا گولەن)‌و وازیان لە هەندێك لە تێزەكانی لیبرالیزم هێناوە.  ئەم هاوپەیمانێتییە یەكەمین هەڵبژاردنی لە 24ی حوزەیرانی 2018دا بردەوە كاتێك كاندیدەكەی (ئەردۆغان) لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە‌و هاوپەیمانێتییەكەش زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا بە رێژەی 53,7%ی كۆی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. ئەمجارەش ئەردۆغان دەبێتەوە بە كاندیدی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری داهاتوودا.   هاوپەیمانێتی میللەت.. مێزە شەشقۆڵییەكە ئەم هاوپەیمانێتییە لە شوباتی 2022دا لەدایكبوو، لەپێناو هەڵبژاردنەكەی ئایاری ئەمساڵ دروستكرا. ئەم هاوپەیمانێتییە (6) پارتی ئۆپۆزسیۆن لەخۆدەگرێت، لە میدیاكانی توركیادا بە "مێزە شەشقۆڵییەكە" ناودەبرێت، پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە ئایدۆلۆژیایان جیاوازە‌و تێكەڵەیەكن لە "عەلمانی ئەتاتوركی"‌و "نەتەوەپەرەست"‌و "رەوتی راستڕەوی نەریتەوان". پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە بریتین لە:  •    پارتی (گەلی كۆماری بە سەرۆكایەتی (كەمال كلیچدارئۆغلۆ) •    پارتی (چاكە) بە سەرۆكایەتی خانم (میراڵ ئەكشنەر) •    پارتی (سەعادەت) بە سەرۆكایەتی (تەمەل كەرەمولائۆغلۆ) •    پارتی (دیموكرات) بە سەرۆكایەتی (گوڵتەكین ئویساڵ) •    پارتی (دیموكرات‌و پێشكەوتن) بە سەرۆكایەتی (عەلی باباجان) كە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە •    پارتی (ئایندە) بە سەرۆكایەتی (ئەحمەد داودئۆغلۆ) كە ئەمەش بە هەمان شێوەی باباجان لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە لە 13ی شوباتی رابردوودا، ئەم لایەنانە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە لەبارەی رێككەوتنیان سەبارەت بە دووبارە گەڕاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی بۆ حوكمڕانی توركیا.  ئەم هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییە سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (كەمال كلیچدارئۆغلۆ)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی مانگی ئایاری داهاتوو كاندید كردووە. هاوپەیمانێتی ره‌نج و ئازادی كورد پارت‌و رێكخراوە مەدەنییەكانی كورد لە توركیا، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو یەكێتییەكیان لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی گشتگیردا دروستكردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە هەڵبژاردنی داهاتووی توركیادا.  هاوپەیمانێتییەكە پێكدێت لە:  •    پارتی گەلی دیموكرات (HDP) •    پارتی كار توركیا (TÎP) •    پارتی بزوتنەوەی كرێكاری (EHP) •    پارتی ره‌نج (EMEP) •    پارتی ئازادی كۆمەڵایەتی (TOP) •    یەكێتی ئەنجومەنە سۆسیالیستییەكان (SMF) تائێستا ئەم هاوپەیمانێتییە ناوی هیچ كاندیدێكی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئاشكرا نەكردووە.  هاوپەیمانی "ئەتا" پارتی "سەركەوتن" بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. ئەم هاوپەیمانێتییە بەوە ناسراوە زۆر دژایەتی بوونی پەنابەرانی سوری دەكات لەسەر خاكی توركیا‌و بە دژە عەرەب ناسراوە.  وشەی "ئەتا" دەبەسترێتەوە بە ناوی (كەمال ئەتاتورك)ەوە‌و ئەتاتوركیش بەواتای "باوكی تورك" دێت.  ئەم هاوپەیمانێتییە (سەنان ئۆغان)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كردووە.  ئەردۆغان بومەلەرزە هێنای؛ بومەلەرزە دەیخات ؟  زۆرینەی چاودێرانی دۆخی سیاسی توركیا، ئەم هەڵبژاردنە بە سەختترین هەڵبژاردن بۆ ئەردۆغان ناودەبەن لەدوای گەیشتنی بە دەسەڵات لەماوەی نزیكەی 20 ساڵی رابردوودا.  دواین راپرسییەكان لە توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بە زیاتر لە 10 پۆینت لە پێش ئەردۆغانەوەیە.  راپرسییەكان دەڵێن هاوپەیمانێتی "میللەت" زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دەباتەوە. هاوپەیمانێتی میللەت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی توركیا روبەڕووی پارتی "دادو گەشەپێدان"ی ئەردۆغان‌و هاوپەیمانە راستڕەوە توندڕەوەكەی دەبێتەوە كە پارتی "بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست"ە‌و ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە بباتەوە، روخساری سیاسی توركیا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت.    راپرسییەكان باسلەوە دەكەن، پێناچێت ئەردۆغان بتوانێت بەسەر هاوپەیمانێتی "میللەت"دا سەربكەوێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ناوچەكانی باشوری وڵات (باكوری كوردستان) دروستبوون سەبارەت بە لاوازی حكومەت لە بەدەمەوەچوونەی خەڵك دوای بومەلەرزە وێرانكەرەكەی ئەمدواییە.  بومەلەرزەكە تائێستا نزیكەی 48 هەزار كوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، ئەمە ناڕەزایەتی لە توركیا دروستكردووە سەبارەت بە پلانەكانی حكومەت لە دروستكردنی بیناكانی نیشتەجێبووندا.  بومەلەرزە گەورەكەی پێشووی توركیا (بوڵنت ئەجەوید)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیای خست‌و ئەردۆغان شوێنەكەی گرتەوە، رەنگە بومەلەرزەكەی ئەمدواییەش ئەردۆغان بخات‌و (كلیچدارئۆغلۆ) بخاتە شوێنەكەی.  ساڵی 1999 كاتێك بومەلەرزەیەكی بەهێز ناوچەی (ئیزمیت)ی لە نزیك ئیستانبوڵ هەژاند، رەخنەی توند لە (ئەجەوید) گیرا بەوەی شكستی هێناوە لە دابینكردنی فریاگوزاری بەشێوەیەكی خێرا بۆ خەڵكی ناوچەكە، بومەلەرزەكە نزیكەی (18 هەزار) كەسی كوشت، ناڵەو ئازاری كەسوكاری قوربانییەكان، پارتی دادو گەشەپێدان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، ئێستا لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا دەیانەوێت بەسەر شانی بومەلەرزەكەی ئەمدواییەوە هەمان سیناریۆی ئەردۆغان دووبارە بكەنەوە.  سەرباری بومەلەرزەكە، هاوڵاتیانی توركیا توڕەن لە شكستی سیاسی‌و ئابوری سیاسەتەكانی ئەردۆغان، بەتایبەتیش دابەزاندنی نرخی سود كە بوەتەهۆی بەرزبونەوەی ئاستی هەڵاوسان لە وڵاتدا.  پایزی رابردوو هەڵاوسانی ئابوری توركیا گەیشتە پلەیەكی پێوانەیی لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا، كاتێك  ئاستی هەڵاوسانەكە گەیشتە 85%‌و ئێستا بۆ 55% دابەزیوە.  لە سەرەتای 2021وە بەهۆی رەشەبای پێچەوانەی ئابوری‌و سیاسەتەكانی ئەردۆغانەوە، دراوی توركی رێژەی 60%ی بەهای خۆی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستداوە.  لەپاڵ ئەمەدا، لەڕووی بازرگانییەوە توركیا توشی كورتهێنانێك بوەتەوە كە رێژەكەی دەگاتە 38%‌و فشاری خەرجی بژێویش چینی ناوەندی خستووە‌و لەناو هەژاریدا توشی نائومێدییەكی قوڵ بوەتەوە.  لەماوەی دوو دەیەی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان توركیایەكی نوێی دروستكردووە كە تێیدا سیستەمی "پەرلەمانیی" لاوازكراوە‌و گۆڕی بۆ سیستەمێكی "سەرۆكایەتیی" هاوشێوەی ئەو سیستەمانەی كە تێیاندا تاكە كەسێك حوكمڕانی دەكات،  ئەمە وایكردووە ئەردۆغان بە "سوڵتانی نوێی توركیا" ناوببرێت، بەتایبەتیش كە دادگاكان‌و دامەزراوەكانی جێبەجێكردنی یاسا‌و خزمەتی شارستانی‌و دامەزراوەكانی هەواڵگری‌و هێزە چەكدارەكان‌و میدیاكانی لە نەیارانی خۆی پاككردوەتەوە‌و خەڵكانی لایەنگری خۆی تێدا داناون، بۆ ئەمەش زیاتر لە هەوڵی كودەتا سەربازییە شكستخواردووەكەی 2016 سودی وەرگرت‌و سیستەمێكی سیاسی لە توركیا بەرپا كرد كە بەتەواوەتی دڵخوازی خۆیەتی.  میدیا.. چەكی بەهێزی ئەردۆغان سەرباری پاشەكشێكردنی لە راپرسییەكاندا، ئەو سیستەمە سیاسییەی كە لە توركیا دروستیكردووە، وایكردووە هێشتا هەندێك لە چاودێران پێیانوابێت ئەردۆغان هەڵبژاردنی داهاتووش دەباتەوە، بەتایبەتیش خستنەگەڕی میدیاكانی لەبەرژەوەندی خۆی.  بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە ئاژانسی (رۆیتەرز) كردویەتی" گەورەترین دامەزراوە میدیاییەكان لە توركیا لەژیێر كۆنترۆڵی ئەو كۆمپانیا‌و كەسایەتیانەدان كە نزیكن لە ئەردۆغان‌و  پارتەكەیەوە، ئەمەش دوای زنجیرەیەك دەستبەسەراگرتنی میدیاكان كە لە ساڵی 2008وە لە توركیا دەستیپێكرد".  لە توركیا میدیاكان چاودێرییەكی هەرەمی توندیان هەیە لەسەرەوە، (فەخرەدین ئاڵتون) كە ئەكادیمییەكی نزیك لە ئەردۆغانە، بەڕێوەبەری پەیوەندییەكانی حكومەتە‌و ئەو سەرپەرەشتی هەموو ئەو رێنماییانە دەكات كە رەوانەی ژورەكانی هەواڵ دەكرێن لە میدیاكانی توركیا، بۆ نمونە كاتێك بیرات بەیرەق زاوای ئەردۆغان ساڵی 2020 دوای دروستبوونی ناكۆكییەكی بێ پێشینە لەناو بازنەی نزیك لە ئەردۆغاندا، دەستی لە پۆستی وەزیری دارایی كێشایەوە، فەخرەدین ئاڵتون داوای لە ژوری هەواڵی میدیاكان كرد هەواڵی دەستلەكاركێشانەوەكە بڵاونەكەنەوە تا ئەوكاتەی حكومەت خۆی گڵۆپی سەوزیان بۆ هەڵدەكات.  لەدوای ئەو كۆنترۆڵەی ئەردۆغان بەسەر میدیاكانیدا سەپاندووە، بەپێی توێژینەوەی ناوەندێكی ئەمریكی كە ساڵی 2020 ئەنجامیداوە، هاوڵاتیانی توركیا زیاتر روویان لە سەرچاوەكانی تری هەواڵ كردووە لەرێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە، چونكە حكومەت كەمتر كۆنترۆڵی بەسەر ئەمجۆرە میدیایانەدا هەیە.  توێژینەوەكە ئاماژەی بەوەكردووە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوون بە بەدیلی میدیا لایەنگرەكانی حكومەت بەتایبەتیش تەلەفزیۆن‌و چاپكراوەكان، بەڵام ئەم تۆڕانەش خاكێكی بەپیتن بۆ هەواڵی ناڕاست‌و چەواشەكارانە.  حكومەتی ئەردۆغان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش لێنەگەڕاوە، بەشێكی زۆری كۆنترۆڵ كردووە‌و چاودێری لەسەر داناون، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو پەرلەمانی توركیا پڕ كۆتوبەندترین یاسای تایبەت بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی پەسەند كرد، یاسایەك كە كێشمەكێشی زۆری لەسەر دروستبووە‌و دەسەڵاتی ئەوەی بە لایەنە پەیوەندیدارەكانی توركیا بەخشیوە دەست بەسەر ئەو تۆڕانەدا بگرن، ئەمەش وەكو كۆتوبەندكردنی ئازادی رادەربڕین دادەنرێت لە هەر وڵاتێكی دیموكراتیدا.  ئیتر لەدوای دەرچوونی ئەو یاسایەوە، دەسەڵاتدارانی توركیا دەتوانن بە تۆمەتی قسەوتن یاخود سوكایەتی بە سەرۆكی وڵات یاخود هەر بەرپرسێكی تر، خەڵكانێك لە زیندان بكەن‌و لەوكاتەوە لەسەر ئەم تۆمەتانە 43 رۆژنامەنوس زیندانی كراون، ئەمە جگە لە زیندانیكردنی نەیارە سیاسییەكان.  ئەردۆغان دەسەڵات رادەست دەكات ؟  بەم بارودۆخەوە ئێستا ئیتر كاتی ئەوەیە پرسیار بكرێت لەبارەی ئەوەی ئایا ئەگەر ئەرۆدغان هەڵبژاردنی هەڵبژاردنی بردەوە، جارێكی تر هەڵمەتی لێدان لە نەیارە سیاسییەكانی دەستپێدەكات‌و تۆمەتی گەندەڵییان بۆ دەپێچێتەوە ؟ جارێكی تر پێگەی خۆی لە حوكمڕانیدا قایم دەكات‌و ئەندامانی خێزانەكەی لەناو دامەزراوەی حوكمڕانیدا زیاتر دەكات ؟ ئەمە پێشبینی سەركردەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانە بۆ دۆخی توركیا دوای سەركەوتنەوەی ئەردۆغان لە هەڵبژاردندا.  ئەی ئەگەر هەڵبژاردنی دۆڕاند، ئایا بەشێوەیەكی ئارام ئاڵای سپی هەڵدەكات‌و دەسەڵات رادەستدەكات ؟ ئەمەش بابەتێكە كە جێگەی نیگەرانی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان‌و تەنانەت هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی توركیاشە.  خاڵی هێزو لاوازی دوو ركاره‌به‌ر سه‌ره‌كییه‌كه‌  جگە لە ئەنجامی راپرسییەكان، خاڵی هێزو لاوازی تری هەردوو بەرە ركابەرەكەی توركیا بۆ هەڵبژاردن كاریگەری خۆیان لەسەر ئەنجامەكان دەبێت.  پەیمانگای واشنتۆن لە شیكارییەكدا دەڵێ" تاكە رێگەی بەردەم لایەنە ئۆپزسیۆنەكان ئەوەیە بچنە گەڕی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، چونكە لە گەڕی یەكەمدا كاندیدەكان زۆرن، لە گەڕی دووەمیشدا دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن لەیادی 100 ساڵەی دامەزراندی كۆماری توركیادا، سەرەنجی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە ئەتاتوركیان خۆشدەوێت، لەگەڵ راكێشانی دەنگی ئەوانەی كە لایەنگری پارتی دادو گەشەپێدان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستن، بەڵام توڕەن لە سیاسەتی ناوخۆیی پارتەكانیان". بەڵام شیكارییەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی بەهێزی گوتاری میدیایی پارتی دادو گەشەپێدانەوە بەتایبەتیش "گوتاری دەرەوە"، زۆرێك لەو لایەنگرانەی پارتەكە كە توڕە بوون، گەڕێندراونەتەوە بۆ ئامێزی پارتەكەیان بۆ ئەوەی جارێكی تر چانسی سەركەوتنی پێببەخشنەوە.  لەپاڵ ئەمەدا، شیكارییەكەی پەیمانگای واشنتۆن وای دەبینێت، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كێشەی ناوخۆیی نییە، ئەمە بابەتێكە كە بەسەر هاوپەیمانێتی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا "هاوپەیمانێتی میللەت" جێبەجێ نابێت، چونكە پێناچێت هاوپەیمانێتییەكەی پارتی گەلی كۆماری‌و پارتی (چاكە- İyi)و پارتە بچوكەكانی تر زۆر بەرگەی مانەوە بگرێت، بەتایبەتیش كە قسە دێتە سەر دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمان‌و پۆستە وزارییەكان". ئەمە جگە لەوەی هێشتا هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، هێشتا ئاڵنگارییەكی گەورەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، بەوپێیەی پارتی دیموكراتی گەلان ئەجێندای كاركردنی لەگەڵ ئەو پارتانەی تر جیاوازە.   

ئامادەكردنی: جیهانگیر سدیق گوڵپی (ده‌رزیه‌ك هه‌م جلی بوكێنی ده‌دورێ و هه‌م كفنیش)                                                         ڕه‌سوڵ حه‌مزاتۆڤ ماده‌ و بڕگه‌كانی تایبه‌ت به‌ ماف و پابه‌ندیه‌كان هه‌ریه‌ك له‌ هه‌رێم  و به‌غدا به‌رامبه‌ر یه‌كتری له‌ ڕه‌شنوسی یاسای بودجه‌ی ساڵی 2023ی عێراق به‌جۆرێكی ناڕون و لاستیكی  داڕیژراون كه‌ ئه‌گه‌ر وه‌كو خۆیان له‌ په‌رله‌مانی عێراق په‌سه‌ند بكرێن و پاشتریش به‌ربه‌ستیان بۆ دروست نه‌كرێت ئه‌وا هێشتا له‌كاتی جێبه‌جێكردندا ده‌رفه‌ت هه‌یه‌ كه‌ به‌دو شێوازی پێچه‌وانه‌ به‌ ئه‌رینی یانیش به‌ نه‌رێنی مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت، ئه‌وه‌یش ده‌وه‌ستێته‌ سه‌ر ویستی لایه‌نه‌كان و دۆخی په‌یوه‌ندیه‌كانیان به‌گشتی. هه‌روه‌ك ئه‌و ده‌رزیه‌ی‌ كه‌ هه‌م ده‌توانرێت جلی بوكێنیی پی بدوردرێت و هه‌م كفنیش.   له‌ ماده‌كانی 1و 12و13و14دا باس له‌ ئه‌رك و شایسته‌كانی هه‌رێم كراوه‌: ماده‌ی 1/ یه‌كه‌م/ ب هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاوی عێراق به‌ 3500000 به‌رمیل ڕۆژانه‌ خه‌مڵێنراوه‌، له‌ناویدا 400 هه‌زار به‌رمیل ڕۆژانه‌ی هه‌رێم، وه‌ تێكڕای نرخی نه‌وت به‌ 70 دۆلار بۆ یه‌ك به‌رمیل خه‌مڵێنراوه‌. ئاشكرایه‌ كه‌ هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی به‌كه‌متر له‌ تێكڕای نرخی فرۆشتنی نه‌وتی كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی ده‌فرۆشی، لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا پاشتر چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسه‌ ده‌كرێت؟ ئایا نرخی فیعلی فرۆشتنی نه‌وت له‌سه‌ر هه‌رێم هه‌ژمار ده‌كرێت؟(هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ عێراق به‌ فیعلی نه‌وته‌كه‌ی به‌ چه‌ند نرخێكی جیاواز ئه‌فرۆشێت) ئه‌گه‌ر به‌و جۆره‌ بێت ئه‌وه‌ ڕێگه‌ ئاسان ده‌بێت بۆ جێبه‌جێكردنی بڕگه‌و ماده‌كانی تر، یان تێكڕای نرخی نه‌وتی خاوی فرۆشراوی عێراق له‌سه‌ر هەرێم هه‌ژمار ده‌كرێن؟ ئه‌گه‌ر به‌و جۆره‌ بێت ئه‌وه‌ له‌كاتی مه‌قاسه‌دا پشكی هه‌رێم زۆر كه‌م ده‌كات وده‌بێته‌ هۆكارێك بۆ جێبەجێ نه‌بونی ئه‌و ماده‌و بڕگانه‌ی په‌یوه‌ندیان به‌هه‌رێمه‌وه‌ هه‌یه‌. بۆیه‌  پێویسته‌ ئه‌م خاڵه‌ به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. زۆریش گرنگه‌ كاربكرێت بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ عێراق كۆتوبه‌ند و هه‌ڕه‌شەکان له‌سه‌ر نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی هه‌رێم هه‌ڵبگرێت تاكو بتوانرێت به‌نرخی به‌رزتر بفرۆشرێت، نه‌وه‌ك عێراق خۆی ببێته‌ هۆی دابەزاندنی نرخی نەوتی هەرێم وەک ئێستا، ئایا عێراق ئه‌وه‌ ده‌كات؟! ئه‌بێ چاوه‌ڕێی ڕۆژو مانگه‌كانی داهاتو بین، به‌ڵام پێویسته‌ لایه‌نی هه‌رێم ئه‌و داواكاریه‌ی هه‌بێت. ماده‌ی12/ یه‌كه‌م  تێیدا هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌ كۆی گشتی خه‌رجیه‌ فیعله‌كانی فه‌رمانڕه‌وایی(النفقات الحاكمة) دیاریده‌کرێت.  ماده‌ی12/ دوه‌م تێیدا هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌كۆی گشتی خه‌رجكردنی فیعلی له‌ خه‌رجیه‌كانی ڕه‌وه‌ن و وه‌به‌رهێنان ( النفقات الجاریة و ونفقات المشاریع الاستثمارية) دیاریده‌كرێت، به‌جۆرێك كه‌ زیاتر نه‌بێت له‌ هه‌مان ڕێژه‌ی داهاتە نه‌وتیه‌كان و پشكی گه‌نجینه‌ی عێراق له‌ داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان، ئه‌وه‌یش پاش لی ده‌ركردنی خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان. لێره‌دا چه‌ند خاڵیك جێگه‌ی سه‌رنجن و پێویسته‌ گرنگیان پێ بدرێت: 1-    له‌ تێكسته‌كانی ئه‌م ماده‌ یاسییانه‌دا پشكی هه‌رێم نه‌ به‌ڕێژه‌ دیاریكراوه‌ وه‌ك ساڵانی پێشتر نه‌ وه‌ك ساڵانی 2018-2021 نوسراوه‌ به‌پێی ڕێژه‌ی دانیشتوان، كه‌ پێویسته‌ ئه‌وه‌ ڕون بێت. 2-    له‌ هه‌ردو بڕگه‌ی یه‌كه‌م و دوه‌مدا ئه‌وه‌ هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجی فیــعــلـی دیاریده‌كرێت (ئێمه‌ پێشتر له‌ زیاتر له‌وتارێكدا باسمان له‌ نالۆژیكی بونی هه‌ژماركردنی ته‌رخان كراوه‌كانی ناو یاسای بودجه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلیی هه‌مان ساڵ كردوه‌ و لێره‌دا ناچینه‌وه‌ سه‌ری)، مه‌ترسیی به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی فیعلی لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌ركات به‌غدا بیه‌وێت ئه‌توانێت جگه‌ له‌ خه‌رجیه‌كانی سیادی و حاكیمه‌، ته‌نها به‌م بڕگه‌ یاسایه‌ نزیكه‌ی 25% ی تری ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ لابدات و پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بڕه‌كه‌ی تر خەرج بكات، چونكه‌ به‌درێژایی ساڵانی ڕابوردو هیچ كات ڕێژه‌ی خه‌رجیی فیعلی عێراق 75%ی ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراوی زیاتر نه‌بوه‌، بێگومان بۆ ئه‌مساڵیش هه‌روا ده‌بێت. ئه‌گه‌ر به‌غدا ویستی هه‌بێت ئه‌وا ده‌توانێت له‌رێگه‌ی سود وه‌رگرتن له‌و بڕگه‌یه‌وه‌ نزیكه‌ی 4 ترلیۆن دینار له‌ بودجه‌ی ساڵانه‌ی هه‌رێم كه‌مبكاته‌وه‌. 3-    ئه‌و دێره‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی دوه‌می ئه‌و ماده‌یه‌دا هاتوه‌ كه‌ ده‌ڵێ (نابێت پشكی هه‌رێم زیاتر بێت له‌ ڕێژه‌ی داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و پشكی گه‌نجینه له‌ داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان)، شتێكی تازه‌یه‌ له‌ناو یاسای بودجه‌ی عێراق و جۆرێكه‌ له‌مامه‌ڵه‌ی بازرگانیانه‌، به‌پێی ئه‌و ده‌قه‌ نابێت پشكی هه‌رێم زیاتر بێت له‌و ڕێژه‌یه‌ی كه‌ هه‌رێم له‌ڕێگه‌ی داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كانه‌وه‌ به‌شداری له‌ پێكهێنانی داهاتی گشتی عێراق ده‌كات، واته‌ هه‌میشه‌ ئه‌بێت هه‌رێم زیاتر بداته‌ عێراق یان یه‌كسان بن و هیچ كات عێراق زیاتر له‌وه‌ ناداته‌ هه‌رێم كه‌ لێی وه‌رده‌گرێت، ئه‌مه‌یش چه‌كێكه‌و هه‌ركات به‌غدا ویستی هه‌بێت به‌كاری ده‌هێنێت.  4-    خه‌رجیه‌كانی سه‌روه‌ر‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی دوه‌می ئه‌م ماده‌یه‌دا هاتون 99 بڕگه‌ن، به‌هه‌مان شێوه‌ی ساڵانی پێشو به‌ده‌رده‌كرێن له‌ هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم، ئه‌و خه‌رجیانه‌ زیاتر له‌ 35-40%ی كۆی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كانی بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن، خه‌رجیه‌كانی فه‌رمانڕه‌واییش نزیكه‌ی 10%ی بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن، به‌مجۆره‌ له‌كۆی (199) ترلیۆنی بودجه‌كه‌ نزیكه‌ی 100 ترلیۆنی ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی پشكی هه‌رێمی له‌سه‌ر هه‌ژمار بكرێت، له‌گه‌ڵ به‌شی پێشمه‌رگه‌ له‌خه‌رجیه‌كانی هێزه‌ وشكانیه‌كانی سوپای عێراقی كه‌  له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی دانیشتوان دیاریده‌كرێت و تا ئێستا بڕه‌كه‌ی دیار نیه‌ چه‌نده‌، له‌گه‌ڵ تێچوی به‌گه‌ڕخستنی به‌ر‌هه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی هه‌رێم كه‌ ئه‌ویش هێشتا دیار نیه‌ چه‌نده.  تەرخانکردنی شایسته‌كانی پێشمه‌رگه‌ و تێچوی نه‌وت له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان  ئه‌وانه‌ دو بابه‌تی ئه‌رێنین و ئه‌گه‌ر وه‌ك پێویست جێبه‌جێ بكرێن واده‌كه‌ن هه‌رێمیش له‌ خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان سودمه‌ند بێت كه‌ مافی خۆیه‌تی. به‌ڵام ده‌بێ سه‌رنجی ئه‌وه‌ بدرێت كه‌ سه‌باره‌ت به‌شایسته‌ی پێشمه‌رگه‌ هه‌ر ئه‌و ده‌قه‌ له‌یاسای بودجه‌ی 2018 یش هه‌بو و جێبه‌جی نه‌كرا، له‌یاسای 2019یش به‌جۆرێك هه‌بو و جێبه‌جێ نه‌كرا، له‌یاساكانی 2007-2015 هه‌بو و جێبه‌جێ نه‌كرا، له‌كاتێكدا خه‌رجیی پێشمه‌رگه‌ وه‌ك به‌شێك له‌ دامه‌زراوه‌ی ئاسایشی عێراقی له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان پێویسته‌ په‌یوه‌ست نه‌كرێت به‌ بابه‌تی ڕاده‌ستكردنی داهات و كێشه‌كانی تری پشكی بودجه‌ی هه‌رێم هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌مو بڕگه‌كانی خه‌رجی سیادی به‌ده‌رن له‌و هاوكێشانه‌، گرنگه‌ له‌ یاسای بودجه‌دا بڕێكی دیاریكراو بۆ پێشمه‌رگه‌ ته‌رخان بكرێت وه‌ك به‌شێك له‌ خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان و به‌ده‌ر له‌ هاوكێشه‌ و گرفته‌كانی پشكی هه‌رێم مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت.  خه‌رجیه‌كانی نه‌وتی هه‌رێم ته‌نها خه‌رجیی به‌گه‌ڕخستن و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو نین، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ بۆ عێراق تێچوی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت به‌گشتی هاتوه‌ پێویسته‌ بۆ هه‌رێمیش به‌و جۆره‌ بێت، ئه‌بی میكانیزمی ڕونتر بۆ دیاریكردن و خه‌رجكردنی تێچوی نه‌وتی هه‌رێم دابنرێت، چونكه‌ له‌ساڵی 2010ه‌وه‌ تاكو ئێستا چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ تێچوی نه‌وتی هه‌رێم له‌هه‌مو رێككه‌وتنه‌كان و هه‌وڵه‌كانی رێككه‌وتن و له‌ یاساكانی بودجه‌دا یه‌كێك بوه‌ له‌ گرفته‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كان.  له‌كاتێكدا كۆی نه‌وتی هه‌رێم وه‌ك به‌شێك له‌نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق  بۆیه‌ پێویستیشه‌ بچێته‌ ژێرباری ته‌واوی تێچوه‌كه‌یه‌وه‌، سه‌باره‌ت به‌زۆری تێچوی نه‌وتی هه‌رێم ئه‌وه‌ عێراق ده‌توانێت له‌ڕێگه‌ی هه‌مئاهه‌نگیكردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی گوشارو مه‌ترسیی له‌سه‌ر كۆمپانیاكانی به‌شدار له‌پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم ڕۆڵ بگێڕێت له‌كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌شێكی گه‌وره‌ی تێچوی نه‌وتی هه‌رێم. له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ پێویسته‌ به‌شی هه‌رێم له‌ به‌كاربردنی ناوخۆیی نه‌وتی عێراق ڕه‌چاو بكرێت، چونكه‌ عێراق ڕۆژانه‌ زیاتر له‌ یه‌ك ملیۆن به‌رمیل له‌ به‌رهه‌مه‌كه‌ی ته‌نها بۆ به‌كاربردنی ناوخۆیی ته‌رخان ده‌كات. ماده‌ی 13/یه‌كه‌م له‌ بڕگه‌ی یه‌كه‌می ماده‌ی 13 دا هاتوه‌ كه‌ پاكتاوی شایسته‌ی دارایی نێوان هه‌رێم و به‌غدا بكرێت له‌ 2004-2022، ئه‌م ده‌قه‌ له‌هه‌مو یاسكانی بودجه‌ی عێراق له‌ 2006ه‌وه‌ تاكو ئێستا هاتوه‌، له‌هیچ  یه‌ك له‌و یاسایانه‌یشدا جێبه‌جێكردنی نه‌كراوه‌ته‌ مه‌رجی پیشوه‌خته‌ بۆ ناردنی پشكی هه‌رێم، به‌م ڕه‌شنوسه‌ی ئێستا و به‌یاسای بودجه‌ی ساڵی 2021یشه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنجه‌ كه‌ بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی عێراق بۆ به‌نایاسایی ناساندنی ناردنی 200 ملیار مانگانه‌ بۆ هه‌رێم یه‌كێك له‌ پاساوه‌كانی ئه‌و خاڵه‌ بوو، بۆیه‌ زۆر پێویسته‌ ئه‌و خاڵه‌ش به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. ماده‌ی 13/ دوه‌م /أ تێدا هاتوه‌ حكومه‌تی هه‌ریم پابه‌ند ده‌بێت به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاو به‌بڕێك كه‌ نابێت ڕۆژانه‌ له‌ 400 هه‌زار به‌رمیل كه‌متر بێت. وا باشتره‌ ئه‌و ده‌قه‌ به‌جۆرێكی تر دابرێژرێت كه‌  له‌گه‌ڵ خه‌سڵه‌تی بودجه‌دا بگونجێت، چونكه‌ یه‌كێك له‌ئه‌ركه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی بودجه‌ خه‌مڵاندنه‌ نه‌وه‌ك حكومدان و پابه‌ندكردنی لایه‌نێك به‌ هه‌نارده‌كردنی برێكی دیاركراو چونكه‌ بڕی هه‌نارده‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بڕی به‌رهه‌مهێنان وهه‌لومه‌رجی گواستنه‌وه‌و بازاڕه‌وه‌، هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یش هۆكاری كارتێكه‌ری خۆیان هه‌یه‌و زۆرجاریش له‌ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ته‌كان و كۆمپانیاكانیش نابێت به‌سه‌ر ئه‌و هۆكارانه‌دا زاڵ بن و به‌ته‌واوه‌تی پابه‌ندبن به‌ بڕی به‌رهه‌م یان بڕی هه‌نارده‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆ عێراقیش وایه‌ به‌ڵام عێراق له‌یاساكه‌دا ئه‌و مامه‌ڵه‌یه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌كراوه‌و نه‌نوسراوه‌ نابێت كه‌متر له‌ 3100000 سێ ملیۆن سه‌د هه‌زار به‌رمیل ڕۆژانه‌ هه‌نارده‌ بكات، ئه‌م خاڵه‌ جگه‌ له‌وه‌ی له‌ڕوی لۆژیكی ئابوری و هونه‌ریه‌وه‌ ناكۆكه‌ له‌گه‌ڵ سروشتی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردن و له‌گه‌ڵ خه‌سڵه‌تی بودجه‌ی خه‌مڵێنراویش ناگونجێت، له‌هه‌مان كاتدا ئێمه‌ ئه‌زمونمان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ مامه‌ڵه‌ كردنانه‌ له‌گه‌ڵ به‌رهه‌م و هه‌نارده‌ و بودجه‌ ‌ له‌ڕبوردودا بونه‌ته‌ گرفت و هۆكاری تێكچونی ڕێككه‌وتنه‌كان له‌ نێوان هه‌رێم و به‌غدا، وه‌ك ئه‌و گرفته‌ی كه‌ له‌ چوار مانگی سه‌ره‌تای 2015 بۆ ڕیككه‌وتنی نێوان هه‌رێم به‌غدا دروست بوو. ماده‌ی 13/ دوه‌م/ب تێیدا هاتوه‌ كه‌ هه‌رێم پابه‌نده‌ به‌ ڕاده‌ستكردنی داهاته‌ نانه‌وتیه‌كانی به‌ به‌غدا به‌پێی یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی، بۆ ئه‌وه‌یش دیوانی چاودێری دارایی ئیتیحادی به‌ هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم هه‌ڵده‌ستێ به‌ وردبینیكردنی ئه‌و داهاتانه‌. لێره‌دا دو خاڵ شیاوی له‌سه‌ر وه‌ستانن: 1-     ئایا داهاته‌ ئیتیحادیه‌ نانه‌وتیه‌كان كامانه‌ن؟ ئه‌مه‌ له‌هه‌یچ ده‌قێكی یاساییدا یه‌كلایی نه‌كراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام بۆچونی به‌غدا وایه‌ كه‌ هه‌مو داهاته‌كانی تری جگه‌ له‌داهاته‌ نه‌وتیه‌كان ده‌گرێته‌وه‌، ئه‌مه‌یش دروست نیه‌. ده‌یان و ده‌یان ساڵه‌ له‌هیچ ده‌وڵه‌تێكدا ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر فیدراڵیش نه‌بێت ئه‌و چڕبونه‌وه‌ییه‌ی ده‌سه‌ڵاتی داهات باوی نه‌ماوه‌و كاری پێناكرێت نه‌ك له‌ ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵی،  ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ یاسای پارێزگا نه‌به‌ستراوه‌كان به‌هه‌رێمه‌كان له‌عێراق نه‌گونجاوه‌ كه‌ به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ پارێزگاكان جگه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی ئیتیحادی چه‌ندین داهاتی تری خۆیان هه‌یه‌، شیاوه‌ كه‌ داهاتی گومرگه‌كان و به‌شێك له‌ باجه‌كان به‌تایبه‌تیش باجی ده‌رامه‌ت به‌ داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێن نه‌وه‌ك هه‌مو باج و ڕوسمات و پێبژاردن و كرێیه‌ك له‌هه‌مو شارو شارۆچكه‌و فه‌رمانگه‌یه‌ك به‌ داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێت، یانیش ته‌نها ئه‌و داهاتانه‌ به‌داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێن كه‌ به‌پێی یاسا ئیتیحادیه‌كان ده‌سه‌پێنرێن یان وه‌رده‌گیرێن. 2-     به‌پێی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی ده‌بێ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێریی ئیتیحادی وردبینی ئه‌و داهاتانه‌ بكات، نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م ڕه‌شنوسه‌دا هاتوه‌و ڕۆڵی سه‌ره‌كی به‌دیوانی چاودێری ئیتیحادی دراوه‌. له‌ هه‌ر بڕگه‌و ماده‌یه‌كی تردا ئه‌و بابه‌ته‌ به‌و جۆره‌ هاتبێت ئه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادیه‌. ماده‌ی 13/ دوه‌م/ ج تێیدا هاتوه‌ كه‌ وه‌زاره‌تی دارایی به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ پابه‌ند ده‌بێت به‌ پێدانی شایسته‌كانی هه‌رێم به‌شێوه‌ی مانگانه‌ به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم، وه‌پێویسته‌ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ته‌رازوی پێداچونه‌وه‌ی مانگانه‌ بنرێت بۆ فه‌رمانگه‌ی ژمێركاری له‌به‌غدا، هه‌ر‌وه‌هاو بۆ هه‌ر سێ مانگ جارێك پاكتاوی ئه‌رك و پابه‌ندیه‌كانی هه‌ردولا بكرێت پاش وردبینكردنیان له‌لایه‌ن دیوانی چاودێری داراییه‌وه‌. ماده‌ی 13/ دوه‌م/د تایبه‌ته‌ به‌پاكتاوكردنی ئه‌و قه‌رزانه‌ی بانكی بازرگانیی عێراق كه‌ له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمن له‌ڕیگه‌ داشكاندنی پشكی مانگانه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ماوه‌ی 7 ساڵدا له مانگی كانونی دوه‌می 2023وه‌.  ماده‌ی 14 ئه‌م ماده‌یه‌ له‌ حه‌وت بڕگه‌ پێكهاتوه‌، كه‌ تایبه‌تن به‌ دانان و جوڵه‌پێكردنی داهاتی نه‌وتی خاوی فرۆشراوی هه‌رێم و چاودێری و وردبینیكردنی، هه‌روه‌ها پێكهێنانی لیژنه‌ی پێداچونه‌وه‌ی گشتی بۆ ماوه‌كانی پێشو بۆ پرسه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به‌نه‌وت و گاز. وه‌ ئاماژه‌ كردن به‌وه‌ی كه‌ بڕگه‌كانی ئه‌م ماده‌یه‌ كاریان پێده‌كرێت تاكو ئه‌وكاته‌ی یاسای نه‌وت و گاز ده‌كه‌وێته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌. وه‌ پێك هێنانی لیژنه‌ی تایبه‌ت بۆ هه‌ركێشه‌یه‌ك كه‌ له‌نێوان هه‌ردولایه‌ندا سه‌رهه‌لده‌دات پێشكه‌شكردنی ڕاسپارده‌ له‌لایه‌ن لیژنه‌كه‌وه‌ بۆ سه‌رۆك وه‌زیران بۆ بڕیار له‌سه‌ر دانی. به‌گشتی ڕه‌شنوسی ئه‌م یاسایه‌ سه‌باره‌ت به‌ پشكی هه‌رێم و پابه‌ندیه‌كانی جیاوازیی به‌رچاوی تێدایه‌ له‌گه‌ڵ یاساكانی بودجه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابوردوو، له‌ڕواڵه‌تدا مامه‌ڵه‌كه‌ی ئه‌رێنیتره‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر به‌راورد بكرێت به‌ هه‌ڵوێسته‌ توندو ڕه‌تكه‌ره‌وه‌كانی به‌غدا له‌ سێ ساڵی ڕبوردودا به‌تایبه‌تتریش پاش بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی بۆ به‌نایاسایی ناساندنی پرۆسه‌كانی نه‌وت له‌هه‌رێم. به‌ڵام گرفتی ئه‌م ڕه‌شنوسی یاسایه‌یش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌رك و مافی هه‌ردوو لایه‌نی به‌وردی و به‌ژماره‌ دیارینه‌كردوه‌ و، ده‌رفه‌تی زۆر تێدا به‌جێهێڵراوه‌ بۆ هه‌ردو لایه‌ن به‌تایبه‌تیش بۆ به‌غدا، تاكو به‌پێی ویست و هه‌ڵوێست و ئاستی په‌یوه‌ندیه‌كان لێكدانه‌وه‌ی بۆ بكه‌ن و مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن، هه‌ربۆیه‌ چه‌ند ده‌توانرێت به‌ئه‌رێنیه‌وه‌ سه‌یری ئه‌م ڕه‌شنوسه‌ بكرێت به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌یش ده‌كرێ به‌ هه‌ستیاری و ته‌نانه‌ت به‌ نه‌رێنیش لێی بڕوانرێت.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەم ساڵ، بیست ساڵ بەسەر روخاندنی رژێمەکەی سەدام حوسیندا تێدەپەڕێت. جەنگی ئەمریکا دژ بەم رژێمە لە بەرە بەیانی رۆژی ٢٠ مارتی ساڵی ٢٠٠٣دا دەستپێکرد و سێ هەفتە دواتر، لە رۆژی ٩ نیساندا، بەغدای پایتەختی ولاتەکە گیرا و ئەو حوکمڕانییەی بەعس لە ساڵی ١٩٦٨ ەوە بە تێکەڵەیەک لە ترس و پاداشت، کوشتن و گرتن و ڕاونان، بە هێزی ماشێنەکانی سوپا و ئاسایش و موخەبارات، بە پارەی زۆری ئابوریی رەیعی نەوت و بە کۆمەکی دەیەها وڵاتی ناوچەکە و جیهان، بە کۆمەکی ئایدۆلۆژیای پان عەرەبیزم و دواتریش جۆرێک لە ئیسلامیزم، دروستیکردبوو، کۆتاییپێهات. داگرتن و روخانی پەیکەرە گەورەکەی سەدام حوسەین لە ناوەڕستی شاری بەغدادا رەمزی کەوتنی حومکرانییەکەی ئەم دیکتاتۆرە و پارتە سیاسییەکەی بوو.  لەگەڵ کەوتنی بەعس لە عێراقدا کۆتاییش بە شێوازێک لە دەوڵەتی مەرکەزیی هات کە دیکتاتۆرێکی ئایدیۆلۆژیی، لە پایتەختی وڵاتەکەوە و لە ڕێگای ئەو دەزگایانەی لەسەرەوە باسمکردن، حوکمی سەرجەمی ولاتەکەی دەکرد. دیکتاتۆرێک بەناوی عێراق و ئومەی عەرەبییەوە قسەیدەکرد و خۆی بە هەڵگری پەیامێکی مێژوویی دەزانیی و باسی لە ئازادیی وڵەتەکەیی و جیهانی عەرەبیی، دەکرد. خستنی ئەم سیستمە لەلایەن ئەمریکییەکانەوە هاوشان بوو بە لەدایکبوونی خەونی بە دیموکراسیکردنی وڵاتەکە، دروستبوونی دەوڵەتی یاسا و گەشەدان بە سیستمێک ڕێزی ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ بگرێت، کەمینەکانی ولاتەکە لە پەژارەی کەمینەبوون رزگاریان بێت و ژنان و گروپە پەراوێزییەکان هەلی پێشکەوتنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی یەکسان بەدەستبهێنن و هەمووان ببن بە هاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف.  هەر لەیەکەمین رۆژی کەوتنی بەغداوە دەرکەوت وەدیهێنانی ئەم خەونە  پێویستی بە موعجیزەیەکی گەورە هەیە، لە دوای کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی بەعس بەسەر پایتەختەکەدا، یەکەمین شت کە روویدا تاڵانیی و دزیی و ڕاو و ڕوتێکی هەلایەن و کەم وێنەبوو. ئەوەی قابیکی دزین و تاڵانیکردن بوو دزرا و تاڵانی کرا. تۆڵەی سیاسیی دەستیپێکرد و گروپی چەکداری بچووک لە هەموولایەکەوە دروستبوون.  لە ئێستادا هێلە سەرەکییەکانی مێژووی ساڵانی دوای کەوتنی بەعس لای زۆرینەی عێراقییەکان ئاشکرایە. کابوسی بەعس کۆتایی پێهات، بەڵام خەونی بە دیموکراسییکردن و دادپەروەریی و هاوڵاتی خاوەن ماف و ڕێز هەرزوو پوچ و بەتاڵکرایەوە. ئەوانەی دوای بەعس هاتنە سەر حوکم، نەک تەنها هێزگەلێکی تەواو نادیموکراس و نامۆ بە لانی هەرەکەمی مافەکانی مرۆڤ و ڕێزگرتنی ژیانی دانیشتوانی ئەو وڵاتەبوون. بەڵکو کەوتنە تالانکردنی وڵاتەکە بەهەمان ئەو شێوەیەی بەغدا لەیەکەم رۆژی دوای ئازادبوونیدا، تاڵانکرا. دەرکەوت ئەو نوخبە سیاسییە تازەیەی هاوتنەسەرحوکم نوخبەیەکی تاڵانچیی عەیار بیست و چوارن، یەکێک لەو شتانەی کەوتنە تاڵانکردنی کەرەستەخاوە سەرەکییەکەی ولاتەکە، نەوت، بوو.  زۆربەی ئەوانەی هاتنە سەرحوکم کەسانێک بوون لە ململانێ و جەنگیاندا لەگەڵ بەعسدا، وەک بەعس و خراپتریان لێهاتبووە، بەڵام بەعسێک ئەمجارەیان بە بەرگ و پۆشاکێکی دینییەوە، بە بەرگێکی سەلەفیی و بە بەرگێکی شیعیی و بەبەرگێکی ئیخوانییەوە، هتد... بەڵام بە حوکمی ئەوەی ئەمانە لەناوخۆیاندا نوخبەیەکی دابەش و فرە ئینتیما و فرە مەزهەبی جیاوازبوون، نەیانتوانی ئەو کۆگیریەی بەعس بە هۆی هێز و پارەی نەوت و توندوتیژیی و پاڵپستی دەرەکییەوە دروستیکردبوو، دروستبکەنەوە. وڵاتەکە بە کردەوە دابەشبوو بەسەر کۆی ئەو لایەنانەدا کە هەریەکەیان لەناوچەی نفوزی خۆیدا حوکمران و دەوڵەتێکی سەربەخۆبوون. شتێک لەو سیستمە مەرکەزییە توندڕەوە نەمایەوە کە لە پایتەختەوە هەموو وڵاتەکەی حوکمدەکرد. بە کردەوە ناوچەی نفوزی هەر هەزێکی سیاسیی بوو بە پایتەختێکی بچووک و دەسەڵاتدارانی ناو ئەو هێزە حوکمی ناوچەکە و حوکمی هێزەکانی تری لە خۆیان لاوازتریان، دەکرد. ئەو سیستمی دوو ئییدارەیی و دوو زۆنییەی ساڵانێکبوو لە ژێر دەسەڵاتی دوو حیزب و دوو بنەماڵەی سیاسیدا لە کوردستاندا دروستبووبوو لە سەرتاپای عێراقدا دروستکرایەوە و بە کردەوە وڵاتەکە بوو بە کۆمەڵێک زۆنی جیاواز کە هێزی جیاواز حوکمرانبون لەناویدا.  بە شێوەیەکی گشتی مێژووی ئەم هێزانە لە بیست ساڵی رابردوودا مێژووی بەگژاچوونەوەی یەکتریی و بەگژاچوونەوەی دەوڵەت بەمانا مەرکەزیی و هاوبەشەکەی، مێژووی دروستکردنی میلیشیا و سێنتەری تایبەتی دەسەڵاتە، مێژووی کاری پێکەوەیی نایاسایی و نانیشیتیمانییەی جەندان هێزە لەگەل ولاتانی دراوسێدا. ئێستا، بیست ساڵ دواتر، ئەوەی دەیبینین جۆرێکە لە حومکڕانی لە غیابی بوون و ئامادەگیی هەر سیستمێکی حوکمرانیی کۆگیردا. لە ڕاستیدا شتێک لە عێرقدا بە ناوی سیستمی حوکمڕانییەوە بوونی نییە، ئەوەی هەیە، دوای تێپەڕین بەناو ئەزموونی زەرقاوی و بەغدادی و خەلافەتەکەی داعش و دروستبوونی حەشدی شەعبیی و نموونە کوردییەکەی حوکمرانی لە هەرێمدا، بریتییە لە دروستبوونی کۆمەڵێک تۆڕی پەیوەندیی کە لە راستیدا تۆڕی قازانجی نایاسایی و تۆڕی گەندەڵیی و تۆڕیی میدییایی ئاراستەکراو و تۆڕی ئەمنیی و تۆڕی میلیشیایی و تۆڕی ئیقلیمی هەمەجۆرە. ئەم تۆڕانە کۆمەڵێک حیزب و کەسایەتی سیاسیی و دینیی و سەربازیی و خێڵەکیی خاوەن نفوز و خاوەن گروپی جەکدارن کە هەندێکیان هاریکاریی ئەوانیتریان دەکەن و هەندێکیشیان دوژمنی سەرسەختی ئەوانیتریان، بەلام هەموویان یان زۆربەیان ولاتانی ئیقلیمی ئاراستەیان دەکەن و دەیانپارێزن و بەرگریان لێدەکەن. ئەم تۆرانە لەنێوان خۆیاندا هەم دوژمنی یەکترین هەم دۆست، هەم دژ بەیەکتری کاردەکەن هەم لە کاتی پێویستدا هاریکاری یەکترن. بەپێی قازانج و مەسڵەحەت و فشاری ئیقلیمیش هەم شێوازی پەیوەندیی و هەم جۆری کارەپێکەوەییەکانیان و هەم شێوازی دوژمنایەتیکردنیان گۆرانی بەسەردا دێت.  ئەم دۆخە وایکردوە عێراق نە دەولەت بێت بەمانای دەوڵەت و نە کۆمەڵگاش بە مانای کۆمەڵگا، بەڵکو  چەندان تۆڕی پەیوەندیی جیاواز و ناکۆک بەیەکتریی و سەرزەمینی تەڕاتێنی هێزە ئیقلمیەکان و درێژکراوە ناوەکییەکانیان بن لە وڵاتەکەدا. ئێران و تورکیا و سعودەیە و ولاتانی خەلیج بە شێوازی جیاواز لەناو سیاسەت و کۆمەڵگای عێراقیدا ئامادەن، هەرە بەهێزەکەیان و ئامادەترینیان ئێرانە، دوای ئێرانیش تورکیایە. لە راستیدا ئەم دوو ولاتە تەنها دوو دراوسێی فەرمی عێراق نین، بەڵکو دوو وڵاتن خۆیان بە خاوەنی عێراق بە گشتیی یان بەشێکی دەزانن. ئێران تەنها خۆی وەک پارێزەری هێز و دەسەلاتدارێتی شیعەکانی عێراق نابینێت، بەڵکو خۆی بە خاوەنی عێراق دەزانێت و وەک خاوەنی عێراقیش هەڵسوکەوت و مامەڵەدەکات. تورکیاش بە هەمانشێوە لانیکەم خۆی بە خاوەنی ویلایەتی موسڵ دەزانێت و وەک خاوەنی ویلایەتی موسڵیس مامەڵەدەکات. تا ئەم ساتەش جەندانجار هەم خودی ئەردۆغان خۆی و هەم کەسانیتری ناو دەسەڵاتدارێتیەکەی، جەختیان لەم خاوەندارێتییە کردۆتەوە.  بە کورتییەکەی، بیست ساڵ دوای رزگاربوون لە بەعس ئەوەی هەیە و دروستبووە نە وڵاتە بە مانای وڵات و نە دەوڵەتە بە مانای دەوڵەت، بەڵکو کۆی ئەو تۆڕانەیە کە لەسەرەوە باسمکردن، کۆمەڵێک  تۆڕ لە ململانێیەکی سەختدان لەگەڵ یەکتریدا، ململانێ لەسەر پارە و دەسەڵات و نفوز و دەسکەوت. ئەم دۆخە زۆرینەیەکی تورە و نائومێدیشی دروستکردوە کە بە خێراییەکی گەورە ژمارەیان زیاددەکات و لەگەڵ زیادبوونیشیاندا کێشەکانی ولاتەکە گەورەتر و قووڵتر دەبێتەوە.   

(درەو): جۆرج بوشی كوڕ كە سەركردایەتی جەنگی كرد بۆ روخانی رژێمی سەدام، ئێستا زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی وێنەكێشانە، مونتەزەر زەیدی ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە پێڵاوەكانی لە جۆرج بوش گرت،  ساڵی 2018 خۆی بۆ پەرلەمانی عێراق كاندید كرد، دەرنەچوو، دیك چینی جێگری بوش، لەسەردەمی جەنگی عێراقدا سەرقاڵی راوكردن بوو، بەهەڵە فیشەكی بە هاوڕێیەكی خۆیەوە نا، رامسفێڵد وەزیری بەرگری بوش ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا نوسیەوەو دوای ئەوە بە شێرپەنجە مرد، كۆڵن پاوڵ بە كۆر‌ونا مرد، خاتوو كۆندالیزا رایس وەزیری دەرەوەی بوش گەڕاوەتەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆرد، پۆل بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق، بووە بە راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان، محەمەد سەعید سەحاف كە نازناوی "عەلی كۆمیدی" لێنرا، شوێنەكەی نادیارە بەڵام دەوترێت ئێستا لە ئیماراتی عەرەبییە.  20 ساڵ دوای جەنگ بیست ساڵ تێپەڕی بەسەر هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد، ئەو جەنگە بووە هۆی شڵەژاندنی سەقامگیری نەك تەنها لە عێراق بگرە لەناوچەكەش، كە تا ئەمڕۆ بەڕوونی پێوەی دیارە، بەدوایدا ململانێیەكی درێژی یاخیبوون‌و جەمسەربەندی سیاسی هاتە ئاراوە، سەدام توانی بۆ نزیكەی نۆ مانگ هەڵبێت، بەرلەوەی لەمانگی كانونی یەكەمی هەمان ساڵدا دەستگیربكرێت. بەڵام چی بەسەر یاریزانە سەرەكییەكانی تری جەنگدا هات، كە تا ئەمڕۆش مشتومڕ لەبارەیانەوە گەرمە؟   سەدام حسێن لەساڵی (1979) بۆ (2003) بەمشتێكی پۆڵاین حوكمی عێراقی كرد، لەهێرشی ئازاری (2003) دوای سێ‌ هەفتە لەهێرشی هاوپەیمانان، هێزەكانی هەرەسیهێنا. دیكتاتۆر خۆی شاردەوە، تا لە رۆژی (13) كانونی یەكەمدا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگركیرا، لەساڵی (2006)دا لەبەغداد لەسێدارەدرا.  جۆرج بوشی كوڕ لەساڵی (2003) جۆرج بوشی كوڕ بووە دووەم سەرۆك كە جەنگ دژی عێراق بەرپابكات، بەشوێنپێی جۆرج بوشی باوكیدا كە لەساڵی (1989-1993) سەرۆكی ئەمریكا بووە. بوشی (75)ساڵ لەدوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتییەكەیەوە پێگەیەكی لاوازی هەیە، بەڵام لەدەركەوتنە میدیاییە دەگمەنەكانیدا بەرگری لەبڕیاری هەڵگیرساندنی جەنگ دەكات دژی عێراق.  بوش تەنها لەبۆنە فەرمییەكانی وەك مەراسیمی دەستبەكاربوونی سەرۆكایەتی‌و پرسەدا دەردەكەوێت، زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی خولیاكانێتی لەنمونەی وێنەكێشان، لەساڵی (2021) كتێبێكی وێنە تایبەتییەكانی بڵاوكردەوە.   دیك چینی جێگری سەرۆك جۆرج بوشی كوڕ بوو، لەسەرسەخترین پشتیوانەكانی ئەنجامدانی هێرشی سەربازی بوو بۆ سەر عێراق، لەچەندین لێدوانی ئاشكرادا رژێمی سەدام حسێنی بەوە تۆمەتباركردووە كە خاوەنی چەكی كۆمەڵكوژە، ئەوەش بانگەشەیەك بوو كە واشنتۆن كردی بە پاساو بۆ ئەنجامدانی جەنگ. لەكاتێكدا عێراق لەساڵی (2006)دا سەرقاڵی جەنگی تائیفی بوو، چینی بە ئەنجامدانی توندوتیژی تۆمەتباركرابوو كاتێك بەهەڵە لەكاتی ڕاودا فیشەكی نا بەهاوڕێكەیەوە، سەرەنجام هاوڕێكەی نەمردو چینیش ڕزگاری بوو. چینی تەمەن (82)ساڵ، بەپێچەوانەی سەردەمی بوش لەئێستادا قسە لەسەر پرسە سیاسییەكان‌و گردبونەوەكانی هەڵبژاردن دەكات، بەئاشكرا رەخنەی لە دۆناڵد ترەمپ گرت لەبارەی ئەو كارە تێكدەرانەیەی لەبارەگای كاپیتۆڵ لەساڵی (2021) رویدا.  دۆناڵد رامسفیڵد دۆناڵد رامسفیڵد وەزیری بەرگری بوش لە ساڵاَنی (2001-2006) رۆڵێكی دیارو جێی مشتومڕی هەبوو لەجەنگی ئەفغانستان‌و عێراقدا. رامسفیڵد بەوە تۆمەتباركرا هەڵسەنگاندنی نادروستی هەواڵگری پێشكەشەكردووە بۆ پشتیوانیكردنی روخاندنی سەدام حسێن‌و چاپۆشی كردووە لە ئەشكەنجەدانی بەدیلگیراوانی جەنگ لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە.  رامسفیڵد لەساڵی (2006)، كاتێك پۆستەكەی جێهێشت ناڕەزاییەكی جەماوەری‌و سیاسی فراوان هەبوو لەبارەی مامەڵەكردنی ئەمریكا لە عێراق دوای جەنگ. لەگەڵ ئەوەشدا رامسفیڵد خۆی بەدورنەگرت، ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا بڵاوكردەوە، بەشداریكرد لە فیلمێكی بەڵگەنامەیی لەبارەی ژیانی پیشەیی‌و چووە پاڵ وەزیرەكانی پێشووی بەرگری لە هۆشداریدان بە ترەمپ لە هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی شكستەكەی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەساڵی (2020)دا.  رامسفیڵد لەمانگی حوزەیرانی ساڵی (2021) بەنەخۆشی شێرپەنجە كۆچی دوایكرد.  كۆندۆلیزا رایس رایس وەك یەكەم ژنە راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی دەستبەكاربووە، دواتر بووە بە وەزیری دەرەوە لەماوەی هەشت ساڵی سەرۆكایەتی بوشدا، یەكەم ژنی رەشپێست بووە لەمێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو پۆستە باڵایەی هەبێت. وێڕای ئەوەی لەوانەبوو پشتیوانی جەنگی دەكرد دژی عێراق، فشاری لەسەر میدیاكانی ئەمریكاش دروستدەكرد لەبارەی ئەو مەترسیانەی رژێمی سەدام حسێن هەیەتی. دوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتی بوش، رایس گەڕایەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆردو لەوێ‌ وەك بەڕێوەبەری دامەزراوەی هۆڤەری هزری كاردەكات. پۆل بریمەر بریمەر لەمانگی ئایاری (2003)دا لەلایەن جۆرج بوشەوە بە سەرۆكی كاتیی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عێراق دیاریكرا، كە بووە باڵاترین دەسەڵات لە وڵاتدا.  بڕیارەكەی بەهەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق رووبەڕووی رەخنەی توندی كردەوە، ئەوەشی درایە پاڵ كە پارە تەرخانكراوەكانی بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق خراپ بەكارهێناوە. بریمەری (81) ساڵ، لە ولایەتی فێرمۆنت ژیانێكی ئارام بەسەردەبات، لەساڵی (2018) مانشێتی رۆژنامەكانی ئەمریكای داگیركرد، كاتێك دەركەوت  وەك راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان كاریكردووە.  كۆڵن پاوڵ جەنەراڵ پاوڵ لەكاتی جەنگی عێراقدا وەزیری دەرەوە بوو، یەكەم رەشپێست بوو ئەو پۆستە وەربگرێت.بەپێچەوانەی ئەندامانی تری حكومەتەكەی بوشی كوڕ، پاوڵ دژی پلانی هێرشكردنە سەر عێراق بوو، بەڵام لەمانگی شوباتی (2003)دا داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكان كرد دەستوەردانی سەربازی بكات، تەنانەت بەڵگەی ئەوەی خستەڕوو گوایە رژێمی سەدام حسێن چەكی كۆمەڵكوژی شاردووەتەوە.  لەساڵی (2004)دا دەستیلەكاركێشایەوەو لەبەردەم كۆنگرێسدا دانی بەوەدانا كە ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەی بەر لە ساڵێك پێشكەشكراوە ورد نەبووە. لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2008)دا لەكۆمارییەكان جیابوەوەو پشتیوانی باراك ئۆباما كاندیدی دیموكراتەكانی كرد. لەساڵی (2021)داو لە تەمەنی (84) ساڵیدا بەهۆی تووشبونی بەپەتای كۆرۆنا گیانی لەدەستدا.  تۆنی بلێر دەكرێت بوترێت ناوبانگی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا زیانی زیاتری بەركەوت وەك لەناوبانگی جۆرج بوشی كوڕ بەهۆی پشتیوانیكردنی لەجەنگی عێراق. بلێر رووبەڕووی رەخنەی توندبووەوە لەلایەن لێكۆڵینەوەی فەرمی لەدۆسییەكە، كە لەساڵی (2016) ئاماژەی بەوەكرد بلێر زیادەڕۆیی كردووە لەقەبارەی ئەو هەڕەشەیەی رژێمی سەدام حسێن دروستیدەكات، لەگەڵ ناردنی هێزی سەربازی نائامادەكراو بۆ جەنگ‌و نەبونی پلانی پێویست بۆ دوای ئەوە. بلێری (69)ساڵ، لە (2007)دا دەستیلەكاركێشایەوە، لەوكاتەوە ژیانی تەرخانكردووە بۆ پەیمانگای تۆنی بلێر بۆ گۆڕانی جیهانی، كە ڕێكخراوێكی ناحكومییە، بەڵام بڕیاری جەنگ هێشتا باڵی بەسەر كەلەپوری بلێردا كێشاوە، ساڵی رابردوو زیاتر لە (500) هەزار كەس نوسراوێكیان واژوكرد دژی ئەوەی بلێر مەدالیای سوارچاكی حكومەتی بەریتانیا وەربگرێت. هانس بلێكس دیپلۆماتكارو سیاسی سویدی سەرۆكایەتی لیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكانی كرد بۆ چاودێری‌و لێكۆڵینەوەو پشكنین، كە لە عێراق بەدوای چەكی كۆمەڵكوژدا دەگەڕا، هیچی نەدۆزییەوە پێش ئەو جەنگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە (2003)دا سەركردایەتی كرد.   بلێكسی (94) ساڵ لەئێستادا لە ستۆكهۆڵم دەژی‌و هێشتا چالاكە لە گفتۆگۆكان لەبارەی سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و لەسەروبەندی بڵاوكردنەوەی كتێبێكی نوێدایە. عەلی حەسەن مەجید "عەلی كیمیاوی" ئەو فەرماندە سەربازییەی پێشووی عێراقە كە نازناوێكی خراپی لێنرا "عەلی كیمیاوی"، بەهۆی ئەو رۆڵەی هەیبوو لەهێرش بۆ سەر كوردەكان بەغازی ژەهراوی، كە بەهۆیەوە هەزاران كەس كوژران. لەمانگی ئابی (2003)دا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگیركرا، بەتۆمەتی كۆمەڵكوژی‌و تاوانی دژی مرۆڤایەتی لە مانگی كانونی دووەمی (2010) لەسێدارەدرا. محەمەد سەعید سەحاف- عەلی كۆمیدی سەحاف لەكاتی هێرشەكەی ساڵی (2003)دا وەزیری راگەیاندنی عێراق بوو، هەر زوو میدیاكانی خۆرئاوا نازناوی "عەلی كۆمیدی"یان لێنا، بەهۆی دەركەوتنی بەجلی رەنگاو رەنگ لەكۆنگرە رۆژنامەوانییە رۆژانەكانیدا، وێڕای ئەوەی زانیاری ناڕاستی لەسەر دۆخی مەیدانی جەنگ بڵاودەكردەوەو بەڵێنی شكستپێهێنانی ئەمریكییەكانی دەدا. شوێنی نیشتەجێبونی ئێستا نەزانراوە، پێدەچێت هەڵاتبێت بۆ ئیماراتی عەرەبی. موقتەدا سەدر دوای هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق ئەو پیاوە ئاینییە دەركەوت، گروپەكەی "جەیشی مەهدی" شەڕی هێزە بیانییەكانی كرد، بەوە تۆمەتباركراوە كە سەركردایەتی تیمە تائیفییەكانی مەرگی كردووە. لەوكاتەوە واخۆی نمایشدەكات كە پیاوێكی نەتەوەیی‌و چالاكێكی دژە گەندەڵییە، لیستەكەی لە هەڵبژاردنەكانی (2018و 2021)دا زۆرترین كورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوە. نوری مالیكی یەكەم سەرۆك وەزیری عێراقە كە ماوەی تەواوەتی خۆی تەواوكردووە لەدوای روخاندنی رژێمی سەدامەوە، لەمانگی ئایاری (2006)دا پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە. رەخنەگرانی تۆمەتباری دەكەن بەدورخستنەوەی سیاسییەكانی سوننەو كورد، لەساڵی (2007)دا، داوای لابردنی كرا بەڵام لە پۆستەكەی مایەوە تاساڵی (2014)، دوای زنجیریەك شكست لەشەڕی دژ بە رێكخراوی داعش.  مالیكی (72)ساڵ تائێستا سەرقاڵی سیاسەتە لە عێراق. ئایەتوڵا عەلی سیستانی بەوپێودانگەی باڵاترین دەسەڵاتی ئاینیی شیعەیە لە عێراق، سیستانی رۆلێكی سەرەكی گێڕاوە لە سیاسەت‌و ئاین لەدوای (2003)وە، بەپێچەوانەی سەدرەوە ئەم ئاڕاستەی سیاسی هەڵبژارد لەبری یاخیبوون.  تەمەنی (92) ساڵە، بەڵام هێشتا كەسایەتییەكی خاوەن كاریگەرییەكی گەورەیە لە عێراق.  مونتەزەر زەیدی مونەتەزەر زەیدی رۆژنامەنوسی عێراقی بووە خاوەنی ناوبانگێكی جیهانی لەمانگی كانونی یەكەمی (2008)دا، كاتێك پێلاوەكەی گرتە جۆرج بوشی كوڕ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی لە بەغداد كە بەبۆنەی دواین گەشتی سەرۆكی ئەمریكا رێكخرا بەسیفەتی داگیركەر لە عێراق.  زەیدی شەش مانگ زیندانی كراو بانگەشەی ئەوەیكرد كە رووبەڕووی ئەشكەنجە بووەتەوە، دوای ئازادكردنی روویكردە لوبنان‌و دواتر گەڕایەوە بۆ عێراق، لەهەڵبژاردنی (2018)ی پەرلەمانی عێراق شكستیخوارد. زەیدی بەمدواییانە بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە:" ئەو دیمەنە بەڵگەی ئەوەیە كەسێكی ئاسایی رۆژێك لەڕۆژان توانی بەو كەسە خۆسەپێنە (جۆرج بوش) بڵێت نا، سەرەڕای  ئەو هەموو هێزو تواناو چەك‌و پارەو میدیاو دەسەڵاتەی هەیەتی". سەرچاوە: بی بی سی  

(درەو): پرۆژە یاسای بودجەی 2023-2024-2025ی عێراق گەیشتە پەرلەمان، بەپێی ئەوەی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنیان لەسەر كردووە، حكومەتی هەرێم دەبێت (400 هەزار)  نەوتی رۆژانە هەناردە بكات‌و داهاتەكەی بخاتە حساب بانكییەكەوە كە حكومەتی فیدراڵ چاودێری بكات، سەرباری ئەمە دەبێت حكومەتی هەرێم داهاتە نانەوتییەكانیشی رادەستی بەغداد بكات، ئەگەر كێشەی لەسەر جێبەجێكردنی یاساكە لەنێوان هەولێرو بەغداد رویدا، لیژنەیەكی هاوبەش پێكدەهێنن‌و لیژنەكە راپۆرتی خۆی دەدات بە سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و ئەو بڕیاری كۆتایی لەسەر ناكۆكییەكە دەدات.  دەقی رێككەوتنی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق لەناو پرۆژەیاسای بودجەی ساڵانی 2023-2024-2025ی عێراقدا: ماددەی 12:  یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، لە خشتەی (د) هاتووە (خەرجی حاكیمە) كە هاوپێچە لەگەڵ ئەم یاسایە، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران خەرجدەكرێت.  دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی ئێستاو خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان)ن بەجۆرێك زیاتر نەبێت لە هەمان رێژەی داهاتی نەوت‌و پشكی خەزێنە لەداهاتی دەروازە سنورییەكان زیاتر نەبێت دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكانی وەكو خەرجی (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگری، تەرخانكراوەكانی سوپای عێراق بۆ وەزارەتی پێشمەرگە، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان،...).   ماددەی 13: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێمی كوردستان، بەپشتبەستن بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارای هاتووە. دووەم:  ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەناردەكردنی نەوتی خاو لە كێڵگەكانی بەرێژەیەك كە كەمتر نەبێت لە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بەگوێرەی راپۆرتی مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكراو لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم‌و وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ تۆماردەكرێت.  ب- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە.  ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەندە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە بەهەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم لەرێگەی ناردنی بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەت‌و دوای وردبینیكردن لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، پاكتاوی حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا بكرێت، لەسەر بنەمای چارەكی ساڵانە بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. د- ئەو پارانەی بانكی بازرگانی عێراق كە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە بانكە حكومی‌و تایبەتەكاندا، پاكتاو دەكرێت. وەزارەتی دارایی هەڵدەسێت بە دانانی خشتەی قیستی مانگانە‌و ئەم پارانە لە پشكی هەرێم دەبڕدرێت، پێدانەوەی قیستەكان لە ساڵی دارایی 2023وە دەستپێدەكات بۆ ماوەی (7) ساڵ.  ماددەی 14:  یەكەم: تەواوی داهاتی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەرێم لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت، هەموو ئەو داهاتانەی لە هەناردە یان فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەكانەوە لەم حسابەدا دادەنرێت، بەبێ هیچ لێبڕینێك بۆ هەر مەبەستێك، سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان یان هەر كەسێك كە ئەو سەرپشكی دەكات، دەسەڵاتی خەرجكردنی هەیە، حسابی ناوبراو دەكەوێتە ژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵەوە‌و هەموو حسابە هاوشێوەكانی تر دادەخرێن.   دووەم: دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم‌و بە هەماهەنگیی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی‌و وەزارەتی سامانی سروشتییەكانی هەرێم وردبینی دەكات لەو حسابەی كە لە بڕگەی (یەكەم)دا هاتووە، هەروەها چاودێری دەكات لەرێگەی گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی تایبەتمەند، بەدەر لە رێنمایی‌و رێوشوێنەكانی گرێبەست مافی ئەوەی تەماشای وردەكاری گرێبەست‌و بار‌و داشكاندنە پەیوەندیدارەكان بەهەموو بابەتەكان‌و شایستەی هەموو ئەو كۆمپانیایانەی كە گرێبەستی دەرهێنانی‌و گواستنەوە‌و هەناردەیان هەیە، بەمەرجێك وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بودجەی پێداچوونەوەی مانگانە بدات بە دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ، بۆ ئەوەی دیوان بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی تێدا بكات‌و رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ/ فەرمانگەی ژمێریاری بكات بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی حساباتی دەوڵەتدا دابنرێت.  سێیەم: ئەو حسابە بانكییەی كە لە بڕگەی (یەكەم)دا هاتووە بەهەموو هاتوو و رۆیشتووەكانیەوە لەلایەن ئەو كۆمپانیای نێودەوڵەتییەی كە لە بڕگەی (دووەم)دا هاتووە، چاودێری دەكرێت‌و راپۆرتی خولی  لەوبارەیەوە پێشكەشی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی‌و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم دەكات.  چوارەم: تۆماری دارایی ساڵانەو نیوە ساڵانە بە ئیمزای وەزیری دارایی‌و ئابوری هەرێم‌و چاودێری سەربەخۆی حسابەكان (كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكە) پێشكەش دەكرێت‌و كۆپییەكی پەسەندكراوی لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ دادەنرێت.  پێنجەم: پێكهێنانی لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا، ئەركی ئەنجامدانی پێداچوونەوەی گشتگیر بۆ ماوەی پێشوو بۆ هەمووی ئەوانەی پەیوەندیدارن بە كەرتی نەوت‌و غاز لە هەرێم‌و پەیوەندی نێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و هەرێم‌و دەرچوون بە روانگەیەكەوە كە گونجاو بێت لەگەڵ دەستور‌و لەلایەن هەردوولاوە قبوڵكراو بێت‌و قابیلی جێبەجێكردن بێت بۆ ئەنجامدانی پاكتاوی قۆناغی پێشوو.  شەشەم: حوكمی بڕگەكانی (یەكەم، دووەم، سێیەم، چوارەم، پێنجەم)ی ئەم ماددەیەدا، لە رۆژی جێبەجیێكردنی ئەم یاسایەوە تاوەكو جێبەجێكردنی یاسای نەوت‌و غاز، جێبەجێ دەكرێت.  حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان هەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، لیژنەكە پێشنیازەكانی خۆی بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزدەكاتەوە بۆ ئەوەی بڕیاری گونجاوی لەبارەوە بدات.  

 شیكاری: درەو پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 🔹 داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (16 ملیار و 42 ملیۆن) دۆلار بووە، (12 ملیار و 331 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن و 820 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی عێراق زیاتر لە (120 ملیار و 750 ملیۆن) دۆلار بووە، (115 ملیار و 466 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ملیار و 284 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی سعودییە (333 ملیار و 180 ملیۆن) دۆلار بووە، (227 ملیار و 340 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (105 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی قەتەر (80 ملیار و 352 ملیۆن) دۆلار بووە، (68 ملیار و 364 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (11 ملیار و 988 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی کوەیت (60 ملیار و 962 ملیۆن) دۆلار بووە، (53 ملیار و 138 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (7 ملیار و 824 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی لیبیا (28 ملیار و 224 ملیۆن) دۆلار بووە، (22 ملیار و 155 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (6 ملیار و 69 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی بەحرەین زیاتر لە (6 ملیار و 375 ملیۆن) دۆلار بووە، (4 ملیار و 21 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 354 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. یەکەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بە دراوی نیشتمانی پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 1.    داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان (23 ترلیۆن و 249 ملیار و 620 ملیۆن و 69 هەزار و 565) دینار بووە، پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (17 ترلیۆن و 871 ملیار و 620 ملیۆن و 69 هەزار و 565) دیناری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ترلیۆن و 378 ملیار) دیناری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. کە سەرچاوەی گرتووە لە؛ -    (200 ملیار) دینار پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق کە تەنها یەک جار ڕەوانەی هەرێم کراوە. -    (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دیناری داهاتی گومرگ. -    (720 ملیار) دیناری داهاتی باج. -    (2 ترلیۆن و 400 ملیار) دیناری داهاتی رەسم. -    (378 ملیار) دیناری هاریکاری هاوپەیمانان بووە 2.    داهاتی گشتی عێراق (175 ترلیۆن و 1 ملیار و 171 ملیۆن و 624 هەزار) دینار بووە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (167 ترلیۆن و 342 ملیار و 384 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (7 ترلیۆن و 658 ملیار و 787 ملیۆن و 624 هەزار) دیناری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. 3.    داهاتی گشتی سعودییە (ترلیۆنێک و 234 ملیار) ریاڵ بووە، (842 ملیار) ریاڵی بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (392 ملیار) ریاڵی بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. 4.    داهاتی گشتی قەتەر (297 ملیار و 700 ملیۆن) ریاڵی قەتەری بووە، (253 ملیار و 200 ملیۆن) ریاڵی بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (44 ملیار و 400 ملیۆن) ریاڵی بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. 5.    داهاتی گشتی کوەیت (18 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری کوەیتی بووە، (16 ملیار و 300 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. 6.    داهاتی گشتی لیبیا (134 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری لیبی بووە، (105 ملیار و 500 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (28 ملیار و 900 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. 7.    داهاتی گشتی بەحرەین (2 ملیار و 405 ملیۆن و 881 هەزار) دیناری بەحرەینی بووە، (1 ملیار و 517 ملیۆن و 536 هەزار) دیناری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (888 ملیۆن و 345 هەزار) دیناری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. بۆ بەرچاوڕونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ بەهای دراوی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بەرامبەر بە دۆلار 1.    تێکڕای بەهای (1) دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.00069) دۆلار.  2.    تێکڕای بەهای (1) ریاڵی سعودی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.27) دۆلار.  3.    تێکڕای بەهای (1) ریاڵی قەتەری بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.27) دۆلار.  4.    تێکڕای بەهای (1) دیناری کوەیتی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (3.26) دۆلار.  5.    تێکڕای بەهای (1) دیناری لیبی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.21) دۆلار.  6.    تێکڕای بەهای (1) دیناری بەحرەینی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (2.65) دۆلار. سێیەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بە دۆلار پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 1.    داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان (16 ملیار و 42 ملیۆن و 237 هەزار و 848) دۆلار بووە، (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن و 820 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) 2.    داهاتی گشتی عێراق (120 ملیار و 750 ملیۆن و 808 هەزار و 421) دۆلار بووە، (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ملیار و 284 ملیۆن و 563 هەزار و 461) دۆلاری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2) 3.    داهاتی گشتی سعودییە (333 ملیار و 180 ملیۆن) دۆلار بووە، (227 ملیار و 340 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (105 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (3) 4.    داهاتی گشتی قەتەر (80 ملیار و 352 ملیۆن) دۆلار بووە، (68 ملیار و 364 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (11 ملیار و 988 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (4) 5.    داهاتی گشتی کوەیت (60 ملیار و 962 ملیۆن) دۆلار بووە، (53 ملیار و 138 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (7 ملیار و 824 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5) 6.    داهاتی گشتی لیبیا (28 ملیار و 224 ملیۆن) دۆلار بووە، (22 ملیار و 155 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (6 ملیار و 69 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (6) چارتی ژمارە (6) 7.    داهاتی گشتی بەحرەین لە (6 ملیار و 375 ملیۆن و 584 هەزار و 650) دۆلار بووە، (4 ملیار و 21 ملیۆن و 470 هەزار و 400) دۆلاری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 354 ملیۆن و 114 هەزار و 250) دۆلاری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (7)   سەرچاوەکان 1.    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022). 2.    داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (2022)دا، (راپۆرتی درەو میدیا) لە 3/1/2022. 3.    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە بارەی بڕو داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە ساڵی (2022). 4.    ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق تایبەت بە داهات و خەرجی عێراق لە ساڵی (2022). 5.    إكرامي عبدالله من الرياض، جریدة العرب الاقتصادیة الدولیة،392  مليار ريال الإيرادات غير النفطية في 2022 .. قفزت 209 % في 8 أعوام. 6.    وکالة الانبا‌ء القطریة، وزارة المالية: موازنة قطر للعام 2022 تحقق فائضا فعليا قدره 89 مليار ريال، 23 فبراير 2023. 7.    وزارة المالیة – دولة الکویت؛ وزارة المالية تصدر الحساب الختامي للدولة للسنة المالية 22/21. 8.    بوابة الوسط، أعلن مصرف ليبيا المركزي، تسجيل إيرادات عامة بقيمة 134.4 مليار دينار خلال العام الماضي، بينما بلغ الإنفاق العام 127.9 مليار دينار. 9.    مملکة البحرین، وزارة المالیة والاقتصاد الوطني، جدول رقم ن ن 2022 و 2021 الماليتي الإيرادات.

(درەو):  عەلی شەمخانی ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دەگاتە بەغداد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەبینێت، رێككەوتنێك لەبارەی ئاسایشی سنورەكان ئیمزا دەكرێت، سبەینێ بەغداد بەرپرسی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییە باڵاكانی وڵاتانی ناوچەكە كۆدەكاتەوە. بڕیارە لە چەند كاتژمێری داهاتوودا، عەلی شەمخانی ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران بەسەردانێك بگاتە بەغداد.  شەمخانی لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە فەرمی بانگهێشتكراوە، بڕیارە لەم سەردانەدا چاوی بە سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق (سەرۆك  كۆمار- سەرۆكی پەرلەمان- سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) بكەوێت.  بەپێی قسەی هەندێك لە سەرچاوەكان لە بەغدادەوە، هەر لەم سەردانەدا، ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران هەر لە بەغداد چاوی بە (مەسرور بارزانی) سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق دەكەوێت‌و لەبارەی ئاسایشی سنورەكانی نێوان عێراق‌و ئێران گفتوگۆیان لەگەڵدا دەكات‌و پێشبینی دەكرێت لەسەر ئەم بابەتە یاداشتێكی لێكتێگەیشتن لەنێوان عێراق‌و ئێران ئیمزا بكرێت. ئێرانییەكان نیگەرانن لە بوونی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسەر  خاكی هەرێم، بەردەوام پەیامی هەڕەشە لەمبارەیەوە ئاڕاستەی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم دەكەن، داوای داخستنی بارەگای ئەو حزبانە دەكەن‌و وەكو هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نیشتمانی خۆیان ناویان دەبەن، ئێرانییەكان خوازیارن حكومەتی فیدراڵی عێراق ئەركی كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئێران بگرێتە ئەستۆ.   شەمخانی بەمدواییە لە پەكینی پایتەختی چین نوێنەرایەتی ئێرانی كرد بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ سعودیە، بەر لە هاتنی بۆ بەغداد، شەمخانی سەردانی ئیماراتی عەرەبی كرد‌و شێخ (تەحنون بن زاید ئال سانی) راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی ئیماراتی بینی.  عێراق لە چەند ساڵی رابردوودا رۆڵی گەورەی گێڕا لە نزیككردنەوەی ئێران‌و سعودیە‌و پێنج گەڕی دانوستانی بۆ بەرپرسانی ئەمنی تاران‌و ریاز لە بەغداد رێكخست.  هەر لەم سەردانەدا، شەمخانی بەشداری لە كۆنگرەی دیالۆگی بەغداد دەكات، كە سبەینێ دەستپێدەكات‌و بەرپرسانی ئەمنی ئێران‌و ئیمارات‌و توركیا‌و سوریا‌و قەتەرو سعودیە‌و ئوردن بەشداری دیالۆگەكە دەكەن، بەپێی قسەی سەرچاوەكان، جگە لە شەمخانی، لە دیارترین ئەو كەسایەتیانەی بەشداری كۆنگرەی دیالۆگی بەغداد دەكەن بریتین لە هەریەكە لە (هاكان فیدان) سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا "میت"‌و (تەحنون بن زاید) راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی ئیمارات.  هاوكات لەگەڵ گەرمبوونی دەنگۆی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لەلایەن ئیسرائیل‌و ئەمریكاوە، ئێرانییەكان بەمدواییە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانیان چڕكردوەتەوە‌و هەواڵی ئاسایشكردنەوەی دۆخی پەیوەندییەكانیان دەدەن لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە.  

درەو: پێگەی (الجزیرة نت) قەتەری لەڕاپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا, ئاماری مەترسیدار لەبارەی هەڵكشانی بازرگانی مادەی هۆشبەرو زۆربونی ژمارەی بەكارهێنەرانی لەهەرێمی كوردستان و عێراق ئاشكرادەكات: 🔹كۆمەڵگی كوردی لەعێراق پێش نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو ئاشنای مادەی هۆشبەر نەببوو,  بەڵام دوای ڕاپەڕینی (1991)و نەمانی چاودێری ئەمنیی لەسنورەكان, دۆخەكە گۆڕدرا. 🔹 بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر لەعێراق و بەتایبەت لەهەرێمی كوردستان, بووتە گەورەترین هەڕەشەیە كە ڕوبەڕوی وڵاتەكە بووەتەوە, بەكارهێنەرانی تەنها لەچەند هەزار كەسێك و لەچەند ناوچەیەكی دیاریكراودا نەماوەتەوە, بەڵكو بەتەواوی ناوچەكانی وڵاتدا بڵاوبووتەوەو بووەتە سەنتەرێكی سەرەكی بۆ ڕەواجدان و بەكارهێنان, لەكاتێكدا دەیەكانی ڕابردوو كوردستان تەنها وەك ڕێڕەوێكی تێپەڕینی مادەی هۆشبەر ڕیزبەند دەكرا.  🔹بەگوێرەی ئامارەكان, كە سەرچاوەكەی بەرپرسێكی باڵای حكومەتی هەرێمە, زیاتر لە (75)هەزار كەس مادە هۆشبەر بەكاردەهێنن, زۆرینەیان لەنێوان تەمەنەكانی (18)بۆ(64)ساڵیدان, كە نزیكەی (23%)یان ئافرەتن.  🔹دیندار زێباری ڕێكخەری ڕاسپاردە نێودەوڵەتییەكانی حكومەتی هەرێم ئاشكرایكردووە: زیاتر لە(1100) بازرگان و بەكارهێنەر لەحەوت مانگی یەكەمی ساڵی (2022) سزادراون,(985)كەسیان لەگرتوخانەی چاكسازی هێڵدراونەتەوە, كە (231)كەسیان بازرگان بوون و (704)كەسیشیان بەكارهێنەرن. 🔹بەوتەی زێباری, پێگەی جوگرافی هەرێم وایكردووە ببێتە ڕێڕەوی مادە هۆشبەرەكان, لەڕێی سنوری وڵاتانی دراوسێیەوە, ئەوەش وایكردووە ژمارەی ئالودەبوان زیادبكات, بەجۆرێك لەنێوان ساڵانی (2019-2022), (3000) هەزار كەس لەپرسی پەیوەست بە مادەی هۆشبەر دەستگیركراون. 🔹پێدەچێت دیمەنەكە لەپارێزگاكانی ژێر دەسەلاتی حكومەتی عێراق هاوشێوەو ڕەنگە ئاڵۆزتریش بێت, بەوتەی وەزیری پێشوی ناوخۆی عێراق (50%) گەنجانی عێراق مادەی هۆشبەر بەكاردەهێننن. 🔹بەوتەی بەرپرسێك لەوەزارەتی دادی عێراق, ژمارەی ڕاگیراوان و سزادراوان تاكۆتایی (2022) گەیشتووەتە نزیكەی (60)هەزاركەس, جگە لەهەرێمی كوردستان, كە (1500)یان ئافرەتن, بەسەر (30)گرتوخانەدا دابەشبوون, نزیكەی(40%)یان بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر سزادراون و ڕاگیراوان.   🔹ئامارەكان ئاماژە بەوەدەكەن, حاڵەتەكانی ئاڵودەبوون وردە وردە ڕووی لەبەرزبوونەوەكردووە, لەساڵی (2006)دا, لەسەرانسەری هەرێم كوردستان(30)كەس بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر دەستگیركراون, لەساڵی (2011)دا ژمارەكە بۆ (88)كەس بەرزبووەتەوە, پاشان حاڵەتەكە چەند هێندەبووەو بازی گەورەیداوە لەساڵی (2016) ژمارەی دەستگیركراوان گەیشتووەتە (508)كەس, لەساڵی (2021)دا ژمارەكە بووە بە (1943)كەس, لە(6)مانگی یەكەمی ساڵی (2022)دا(1251)كەس دەستگیركراون. 🔹ئەفسەرێكی باڵا لەبەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی سلێمانی ئاشكرایكردووە, لەساڵی (2022)دا (408)كەس لەپارێزگاكە بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر دەستگیركراون, (80)كەسیان بازرگان بوون, (328)كەسیشیان بەكارهێنەر بوون,كە(51)كەسیان بیانی بوون. 🔹ئەفسەرێكی تر كە تایبەتمەندە لەبواری مادە هۆشبەرەكان, ژمارەی دەستگیركراوانی بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر لەهەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك لەساڵی (2022)دا, بە (2500)كەس خەمڵاندووە.  🔹ئامارە فەرمییەكان دەستبەسەراگرتنی دەیان تۆن و ملیۆنەها پارچەی مادەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە لەماوەی ئەم دووساڵەی دوایدا, زیاتر لە (43) هەزار كەسیش بەتۆمەتی پەیوەست بەمادەی هۆشبەر لەنێوان ساڵانی (2019بۆ2022) دەستگیركراون.  🔹ئەنجومەنی باڵای دادوەری, لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا, لەناوبردنی نزیكەی (6)تۆن مادەی هۆشبەری هەڵگیراوی لەفەرمانگەی پزیشكی داد ڕاگەیاند. 🔹بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی مادەی هۆشبەر لەوەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێت, دەزگا ئەمنییەكان لەساڵی (2019)دا (6074)كەسیان بەتۆمەتی بازرگانی و بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر دەستگیركردووە, ژمارەكەش لەساڵی (2020) بۆ (7514) بەرزبووەتەوە, لەگەڵ دەستبەسەراگرتنی زیاتر (300) تۆن مادەی هۆشبەرو زیاتر لە (14) ملیۆن دەنك كیبتاگۆن.  🔹ژمارەكە لەساڵی (2021)دا بەرزبووتەوە, ئەوانەی دەستگیركراون ژمارەیان (12)هەزارو (822)كەس بووە, كە (60%)بازرگان بوون, لەگەڵ دەستبەسەراگرتنی (481)كیلۆگرام لە مادەی هۆشبەرو نزیكەی (2)ملیۆن دەنك كیبتاگۆن.  🔹بەرپرسەكەی وەزارەتی ناوخۆ ئاماژەی بەزیادبونێكی گەورەكردووە لەساڵی (2022)دا, كە ژمارەی دەستگیركراوان بەتۆمەتی بازرگانی و ڕەواجدان بەمادەی هۆشبەر گەیشتووەتە (16)هەزارو(851) كەس, تەمەنی زۆرینەیان لەنێوان (18بۆ30)ساڵیدا بووە, لەنێویاندا (500)كەسیان لەخوار تەمەنی (18) ساڵەوەن بوون, (250)شیان كچ و ئافرەت بوون, لەگەڵ دەستبەراگرتنی (490) كیلۆگرام لەمادەی كریستاڵ و (15) ملیۆن دەنك كیبتاگۆن. 🔹سەرچاوە ئەمنییەكان دەڵێن, هیرۆین و حەشیش و حەبی هۆشبەرو كریستاڵ, زۆرترین ئەو جۆرە باوانەی مادەی هۆشبەرن كە ئەمرۆ لەهەرێمی كوردستانی عێراق بڵاون. 🔹یاسای قەلاچۆكردنی مادەی هۆشبەر لایەنی تێوەگلاوی لەمادەی هۆشبەر (بەكارهێنەرو بازرگان) پۆلێن كردووە, بەكارهێنەران بەپێی مادەی (32) دادگایی دەكرێن, كە سزاكەیان لەنێوان (1)ساڵ بۆ (3)زیندانیكردندایە لەگەڵ پێدانی سزای (5)ملۆن دینار(دۆلار 3400), ئەگەر سزادراو پارەكە نەدات سزاكەی (6)مانگ بۆ درێژ دەكرێتەوە. 🔹سزای بازرگانیكردنیش بەپێی مادەی (28)كە سزادراو لەنێوان (5) ساڵ بۆ زیندانی هەتاهەتایی سزادەدرێت, لەگەڵ پێدانی سزای دارایی كە (10)ملیۆن دینارەوە دەستپێدەكات(6800دۆلار), تا دەگاتە (30)ملیۆن دینار(20هەزارو 400 دۆلار).

(درەو): وەك یەكەم هەنگاو بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن، پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان پێكهێنا، بڕیارە لەهەفتەی داهاتووەوە دەستبەكاركردن بكەن، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ژمارەی ئەندامان‌و پشكی حزبەكان لە كۆمسیۆن وەك خۆی دەمێننەوە. رۆژی 15ی ئەم مانگە پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی پێنج كەسیی پێكهێنا بەمەبەستی پاڵاوتنی كۆمیسیاران بۆ ئەنجومەنی كۆمیسیاران، ئەندامانی لیژنەكەی پەرلەمان ئەمانەن:  -    د. بژار كۆچەر، وەك نوێنەری پاراتی دیموكراتی كوردستان  -    عەباس فەتاح صاڵح،  وەك نوێنەری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان  -    بەڵێن ئیسماعیل،  وەك نوێنەری فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان  -    ڕوبینە ئوملیك عەزیز، وەك نوێنەری هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی‌و سەرجەم فراكسیۆنەكانی كلدو ئاشورییەكان -    سارا دڵشاد چاوشلی، وەك نوێنەری فراكسیۆنە توركمانییەكان پێكهێنانی لیژنەكە‌و ئەندامەكانی لەلایەن سەرۆكی پەرلەمانەوە خرایە دەنگدان‌و پەسەندكرا.  بەپێی بەداوادچوونەكانی (درەو)، لیژنەكە لە هەفتەی داهاتووەوە كۆدەبێتەوە بۆ وەرگرتنی سیڤی كاندیدەكان بۆ پڕكردنەوەی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان. (درەو) زانیویەتی، لایەنەكان رێككەوتوون لەسەر ئەوەی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران‌و پشكی حزبەكان لەم كۆمسیۆنەدا وەك خۆی بمێنێتەوە كە (9) ئەندامە، تەنیا دوو ئەندامەكەی پارتی لەناو ئەنجومەنی كۆمسیاران دەگۆڕدرێت، ئەگەر حزبەكانی تریش داوایان كرد ئەوانیش دەتوانن كۆمسیارەكانیان بگۆڕن.  لەبارەی كۆمسیۆنەكەی كوردستانەوە  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم یەكێكە لەو دەستانەی سەربە پەرلەمانی كوردستانن، دەستەكە بەپێی یاسایەك دروستكراوە كە پێی دەوترێت یاسای ژمارەی (4)ی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی‌و لە رۆژی 23ی تەموزی 2014 پەسەندكراوە، بەڵام پێدانی متمانە بە ئەندامانی دەستەكە لە پەرلەمان‌و دەستبەكاربوونی فەرمی كۆمسیۆنەكە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی 3ی كانونی یەكەمی 2014. ئەم كۆمسیۆنە ماوەی (9) ساڵ زیاترە دەستبەكاربووە، لەم ماوەیەدا تەنیا دوو ئەركی تایبەت بە خۆی ئەنجامداوە كە ئەوانیش بریتین لە: یەكەم: بەڕێوەبردنی پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئەیلولی 2017دا. دووەم: بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی ئەیلولی 2018دا. تا كاتی دروستكردنی ئەم كۆمسیۆنە، هەرێم كوردستان خاوەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی تایبەت بەخۆی نەبوو، ئۆفێسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە شارەكانی هەرێم سەرپەرشتی ئەو هەڵبژاردانانەیان دەكرد كە تایبەت بوون بە هەرێمی كوردستانەوە، واتە هەڵبژاردنی سەرتاسەری نەبوون لە عێراقدا. ئەندامانی ئەم كۆمسیۆنە لەسەر بنەمای پشكێنەی حزبی دانراون‌و لە پەرلەمانی كوردستان متمانەیان پێدراوە‌و پێكهاتوون لە (9) ئەندام، بەمشێوەیە: •    هەندرێن محەمەد- سەرۆكی كۆمسیۆن، سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە •    رێزان حەمەڕەشید- سەرۆكی فەرمانگەی كارگێڕی هەڵبژاردن، سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە •    سلێمان مستەفا- جێگری سەرۆكی كۆمسیۆن، سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستانە •    شیروان زرار- وتەبێژی كۆمسیۆن، سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە •    ئیسماعیل حەمەعەلی- كۆمسیار، سەربە یەكگرتووی ئیسلامییە •    عەبدولسەمەد خدر- كۆمسیار، سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە •    جوتیار عادل- كۆمسیار، سەربە پارتییە (ئێستا وتەبێژی فەرمی حكومەتی هەرێمە) •    نەهرۆ سەلیم حەننا- كۆمسیار، پشكی پێكهاتەكانە‌و سەربە یەكێتییە •    سەباح عەبدوڵا- كۆمسیار، سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان (كۆچی دواییكردووە)  لە ئێستادا ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران ماوەی یاساییان تەواو بووە، هاوكات دوان لە نوێنەرانی پارتی دیموكراتی كوردستان لەنێو ئەنجومەنەكەدا نەماون، لایەنەكان بەتایبەت (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو) رێككەوتنیان هەیە كە كۆمسیۆن بە هەمان ژمارەو دابەشكاریەوە كارا بكرێتەوە، بە گۆڕینی ئەندامەكانیەوە بەڵام لایەنەكان ئازادن ئەندامانیان بهێڵنەوە یان بیگۆڕن.  

(درەو): گۆڤاری فۆربێسی (Forbes) رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ساڵانە (100) كەس دیاریدەكات كە لە كەرتی تەندروستیدا پێشەنگ بوون، ئەو (100) كەسە كاریگەرییان لە بواری خزمەتكردنی تەندروستیدا هەبووە، توانیویانە پێشكەوتنی گەورە پێشكەش بە بواری تەندروستی بكەن، بۆ ساڵی 2023 لە لیستەكەدا (فارو ق مەلا مستەفا) سەرمایەداری كوردی تێدایە، وەك خاوەنی شاری پزیشكی فاروق كە توانیوێتی خزمەتگوزاری لە بواری چاودێری تەندروستیدا لە عێراق پێشكەش بكات. بەپێی ئەو زانیاریانەی لە سایتەكەدا بڵاوكراوەتەوە: شاری پزیشكی فاروق (70) هەزار مەتر چوارگۆشە دەگرێتەوە، (210) قەرەوێڵەی هەیە و زیاتر لە (190) پزیشك لە (37) بەش و (11)  ژووری نەشتەرگەریدا كاردەكەن.  لە مانگی كانوونی دووەمی 2022، شاری پزیشكی فاروق ڕێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای Aster DM Healthcare لە دوبەی ئیمزاكرد بۆ پەرەپێدانی خزمەتگوزارییەكانی چاودێری تەندروستی لە عێراق، پزیشكانی كۆمپانیای Aster DM Healthcare سەردانی نەخۆشخانەی شاری فاروقیان لە عێراق كرد بۆ راوێژكردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نەشتەرگەری كە لە ناوخۆدا بەردەست نین.  فاروق مستەفا رەسول، سەرۆكی كۆمپانیای فاروق هۆڵدینگە كە لە (27) كۆمپانیای (12) كەرتی جیا پێكدێت، لەوانە پەیوەندییەكان و ئایتی، چیمەنتۆ، بیناسازی.

(درەو): مەسرور بارزانی بەنیازە شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی پڕبكاتەوەو دەڵێ" ئیش واناڕوات، ناچارین خەڵكی دیكە بخەینە شوێنیان". سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆبوونەوەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا وتویه‌تی:" چەندجارێك بەفەرمی و بە نافەرمی په‌یامم بۆ وەزیرەكانی یەكێتیی ناردووە، بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام ئەوان وا دیارە بەنیاز نین بگەڕێنەوە، بۆیە ئیش واناڕوات ناچارین شوێنەكانیان پڕبكەینەوە بە خەڵكانی تر".  زیاتر لە  پێنج مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت نەچوەتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و (بایكۆت)ی كردووە، لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2022شەوە، واتە ماوەی سێ مانگە وەزیرەكانی یەكێتیی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان بایكۆتكردووە‌و تەنیا لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن. رۆژی 27ی شوباتی ئەمساڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لەرێگەی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بە نوسراوێك داوای لە وەزیرەكانی یەكێتیی كردووە بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، چوار رۆژ دواترو بە دیاریكراوی لە رۆژی 2ی ئەم مانگەدا، وەزیرەكانی یەكێتی بە نوسراوێك وەڵامی نوسراوەكەی ئومێد سەباحیان داوەتەوە‌و لەبارەی بەشدارینەكردنیان لە كۆبونەوەكانی حكومەت دەڵێن:  •    هیچ پێشێلكارییەكی یاسایی‌و پەیڕەویمان ئەنجام نەداوە، بەردەوامین لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانمان‌و راییكردنی كاروباری وەزارەت‌و هاوڵاتیان. •    ئامادەنەبونمان لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران هەڵوێستە لەبەرامبەر نیگەرانی‌و سەرەنجەكانمان لەسەر رەچاونەكردنی پرەنسیپی هاوبەشیكردن لەبڕیاردان‌و شێوازی بەڕێوەبردنی حكومەت‌و بەربەست لەبەرامبەر پیادەكردنی دەسەڵاتەكان.. چەندینجار ئەم گلەییانەمان بە نوسراو و لە كۆبونەوە هاوبەشەكانمان لەگەڵ تیمی وزاری پارتی بە پێشنیاری چارەسەرەوە خستوەتەڕوو، بەڵام بێ وەڵام ماونەتەوە.  •    بەپێی یاسا‌و دەستور، وەزیرەكان لەبەردەم پەرلەماندا بەرپرسیارێتییان دەكەوێتە ئەستۆ، بۆیە بەردەوام دەبین لەسەر هەڵوێستەكەمان تا چارەسەری گرفتەكان.  لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)، یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران، (6) پۆستی وزاری بەدەستەوەیە، ئێستا تەنیا (4) لە وەزیرەكانی یەكێتیی لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن كە بریتین لە هەریەكە لە (بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ- محەمەد حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری- ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵا- دارا رەشید وەزیری پلاندانان).  وەزیری پێشمەرگە (شۆڕش ئیسماعیل) دەستی لە پۆستەكەی كێشاوەتەوە‌و (رێباز بێركۆتی) بۆ شوێنەكەی كاندیدكراوە، خالید شوانی كە وەزیری هەرێم بوو، پۆستەكەی چۆڵكرد‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت، یەكێتی (ئەحمەد عەسكەری) بۆ شوێنەكەی كاندید كردووە.  بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی گۆڕانكارییە وزارییەكانەوە، تائێستا پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە بۆ متمانەدان بە وەزیرە نوێیەكان، بۆیە یەكێتیی ئێستا دوو پۆستی وزاری چۆڵ بووە. 

راپۆرتی: هێمن خۆشناو له‌ توركیادا سیاسه‌ت زۆر به‌خێرایی و له‌ چه‌ندین گۆشه‌وه‌‌‌ به‌ گۆڕانكاری خێرادا تێپه‌ڕ ده‌بێت. ده‌سه‌ڵات و په‌یوه‌ندیه‌كانی هێز سه‌رله‌نوێ داده‌ڕێژرێته‌وه‌. هه‌رسێ ئاراسته‌ی سیاسی جیاواز (هاوپه‌یمانی كۆمار/ده‌سه‌ڵات، هاوپه‌یمانی میلله‌ت/ئۆپۆزسیۆنی سیسته‌م و بلۆكی ره‌نج و ئازادیه‌كان كه‌ هاداپ سه‌ركێشی بۆ ده‌كات  ململانێ ده‌كه‌ن بۆ دیزاینكردنه‌وه‌ی دۆخی سیاسی و ئابووری.  كاندیدبوونی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بۆ سه‌ركۆماری! له‌گه‌ڵ لێدوانی كشانه‌وه‌ی مه‌ڕال ئاكشه‌نه‌ر سه‌رۆكی (İYİ PARTİ) له‌ ئۆپۆزسیۆنی شه‌ش قۆڵیدا ،له‌ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت قه‌یرانێك هاته‌ئاراوه‌. به‌ڵام كاردانه‌وه‌ی رای گشتی و به‌ تایبه‌تی فشاری ده‌نگده‌ری (İYİ PARTİ) ئاكشه‌نه‌ری ناچار كرد بگه‌ڕێته‌وه‌ ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش وه‌كو بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێت ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ به‌ ویست و ره‌زامه‌ندی نه‌بووه‌، به‌ڵكو له‌ناچاری بووه‌. له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاكشه‌نه‌ر له‌سه‌ر حسابی سه‌نگ و پێگه‌ی ئه‌م سیاسه‌تمه‌داره‌ ژنه‌ نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌ ده‌بێت.  دوای كۆتایهاتنی قه‌یرانه‌ چه‌ند رۆژیه‌كه‌ی هاوپه‌یمانی میلله‌ت، كه‌مال كلیچیدارئۆغڵو سه‌رۆكی پارتی گه‌لی كۆمار (CHP)‌ به‌ فه‌رمی بووه‌ كاندیدی هاوپه‌یمانی میلله‌ت بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا. ئه‌مه‌ش‌ گۆڕینی رێزبه‌ندی و كوتله‌به‌ندیه‌ سیاسیه‌كانی له‌ توركیادا زیاتر زه‌ق كرده‌وه‌. له‌دوای كاندید بوونی كلیچدارئۆغڵوش پێده‌چێت هه‌رسێ لایه‌نه‌ ركابه‌ره‌كه‌ی هه‌ڵبژاردن، بۆ ئه‌وه‌ی رێژه‌ و ژماره‌ی ده‌نگه‌كانیان زیاتر بكه‌ن، هه‌موو رێگا و میتۆدێك به‌سه‌ر بكه‌نه‌وه‌.  نموونه‌ی یه‌كه‌م: (HÜDA PAR) كه‌ هه‌ڵگری ناسنامه‌ی ئیسلامی كوردیه‌، داوای حوكمی شه‌ریعه‌ت ده‌كات، بۆ كورد داوای فیدڕالی ده‌كات و جه‌خت له‌ خوێندن به‌ زمانی دایك ده‌كاته‌وه‌، له‌سه‌ر داوای ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ده‌چێته‌ پاڵ پارتی بزوتنه‌وه‌ی میللی (MHP‌) و هاوپه‌یمانی كۆمار. تاكه‌ مه‌رجی ئه‌م پارته‌ش ‌بۆچوونه‌ ناو هاوپه‌یمانیه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان، ئازادكردنی دوو كه‌سه‌ كه‌ باوك و كوڕێكن، به‌ناوه‌كانی (شێخموس ئاڵپسۆی) و (محه‌مه‌د ئه‌مین ئاڵپسۆی).  ئه‌م دوو كه‌سه‌ له‌ ساڵی 2000 له‌لایه‌ن دادگای ئاسایشی ده‌وڵه‌ت، به‌ تۆمه‌تی ئه‌نجامدانی تاوانی بكه‌ر نادیار له‌گه‌ڵ 32 ئه‌ندامی دیكه‌ی (حزبولڵا) به‌ سزای له‌ سێداره‌دان مه‌حكوم كراون. شێخموس ئاڵپسۆی ته‌مه‌ن 75 ساڵ فه‌رمانده‌ی باڵی ئه‌م حزبه‌ بووه‌.   نموونه‌ی دووه‌م: پارتی هه‌ره‌ چه‌پی‌ سۆسیالیست و رادیكاڵ، پارتی كرێكارانی توركیا (TİP) به‌ مه‌به‌ستی خستنی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا، به‌بێ مه‌رج ده‌چێته‌ پاڵ (CHP)‌ و پشتگیری له‌ كاندیدبوونی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو ده‌كات، كه‌ پارتی سیسته‌می كۆماری توركیایه‌ به‌ هه‌زاران چه‌پخواز و سه‌ركرده‌ی سۆسیالیستی ئه‌م وڵاته‌ له‌سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی (CHP) له‌ سێداره‌ دراون به‌ نامرۆڤانه‌ترین شێوه‌ له‌ زیندانه‌كاندا سه‌ریان ناوه‌ته‌وه‌.  (HDP) فیگوڕی یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ململانێی سه‌رۆكایه‌تی كۆماره‌! له‌م قۆناغه‌دا ئاساییه‌ ئه‌گه‌ر زۆربه‌ی چاوه‌كان له‌سه‌ر پارتی دیموكراتی گه‌لان (HDP) بێت. زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی پشتڕاستی ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ به‌بێ ده‌نگی ئه‌م پارته‌ هیچ كام له‌ كاندیده‌كان ناتوانن سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنن. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ پێگه‌ی (HDP) له‌ په‌یوه‌ندی و هاوسه‌نگیه‌ سیاسیه‌كاندا له‌ جاران زۆر زیاتر به‌هێزتر ده‌بێت. ده‌نگی كورد چ بۆ كاندیدی هاویه‌پمانی میلله‌ت بێ یان بۆ كاندیدی هاوپه‌یمانی كۆمار چاره‌نووسسازه‌. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ بڕیاری سیاسی (HDP) و ئه‌م لایه‌نه‌ی پشتگیری لێ ده‌كات چاره‌نووسی هاوسه‌نگیه‌كان یه‌كلایی ده‌كاته‌وه‌.  بڕیاری داخستنی (HDP) له‌ لایه‌ن دادگای ده‌ستووریه‌وه‌ چی به‌سه‌ر دێت! له‌به‌ر ئه‌وه‌ی (HDP) بۆته‌ كلیلی داخستن و كردنه‌وه‌ی ده‌رگای سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا، زۆربه‌ی نیگاكان ده‌چنه‌ سه‌ر بڕیاری دادگای باڵای ده‌ستووری توركیا له‌مه‌ڕ داخستنی ئه‌م پارته‌. بڕیاری دادگای ده‌ستووری توركیا له‌ مه‌ڕ (HDP) راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌ دواڕۆژی سیاسی له‌ توركیادا. ئایا دادگای ده‌ستووری له‌ نێوان ركابه‌ری سیاسی و پێوانه‌ یاسایی و مافه‌كاندا چ هاوسه‌نگیه‌ك دروست ده‌كات، كامه‌یان ده‌كاته‌ ئه‌وله‌ویه‌ت. له‌ ئێستادا له‌باره‌ی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌دا زۆرترین گفتوگۆ ده‌كرێت.  له‌ ئه‌جندای دادگای باڵای ده‌ستووری ده‌رباره‌ی (HDP) دوو مه‌سه‌له‌ی گرنگ هه‌یه‌، كه‌ پێویسته‌ ئاماژه‌یان پێبكه‌ین: یه‌كه‌میان: هه‌ڵگرتنی بڕیاری بلۆك كردنی سه‌رچاوه‌ دارایه‌كانی (HDP) بوو،‌ كه‌ له‌ 9 ئه‌م مانگه‌ بڕیاری له‌سه‌ر دراوه‌. دووه‌مینیان: دواخستنی رۆژی پێشكه‌شكردنی پارێزبه‌ندی راسته‌وخۆی (HDP) له‌ به‌رده‌م دادگای ده‌ستووری بۆ 11 نیسانی 2023. ئه‌م هه‌ردوو بڕیاره‌ كه‌ له‌لایه‌ن دادگای ده‌ستووری توركیا ده‌ركراوه‌، راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‌ دواڕۆژی سیاسه‌تی توركیاوه‌ هه‌یه‌.   له‌ روانگه‌ی (HDP) دۆخێكی سیاسی نوێ هاتۆته‌ ئاراوه‌ چ پسپۆرانی بواری ده‌ستوور و یاسا چ پسپۆرانی دۆخی سیاسی پێیانوایه‌ ئه‌گه‌ری داخستنی (HDP) له‌م قۆناغه‌دا به‌ره‌و داكشانه‌وه‌ ده‌چێت و به‌لانی كه‌م تا دوای پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌م پارته‌ داناخرێت.   كه‌چی تا پێش چه‌ند مانگێك زۆربه‌ی چاودێران به‌و كه‌سانه‌شه‌وه‌ كه‌ نزیكن له‌ (HDP) پێیانوابوو كه‌ گوشاره‌كان له‌سه‌ر دادگای ده‌ستووری بۆ داخستنی ئه‌م پارته‌ به‌ره‌و هه‌ڵكشان ده‌چن و ئه‌گه‌ری داخستنی (HDP) له‌ زیادبوون دایه‌. به‌ڵام له‌ دۆخی سیاسی ئه‌مڕۆدا تا ئاستێكی به‌رچاو زه‌مینه‌ی داخستنی (HDP) له‌بارچووه‌. سه‌ردانی چاوه‌ڕوانكراوی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بۆ لای ئه‌م پارته‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ پێگه‌ی ئه‌م پارته‌ به‌هێزتر ده‌كات. له‌ دۆخێكی به‌م شێوه‌یه‌ بڕیاری داخستنی (HDP) له‌ (11 مانگی نیسانی) داهاتوودا له‌لایه‌ن دادگای ده‌ستووری بڕیارێكی یاسایی نابێت و وه‌كو بڕیارێكی سیاسی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت. له‌ كاتێكدا كه‌ یه‌ك مانگ ده‌مێنێت بۆ هه‌ڵبژاردن كه‌س ناتوانێ به‌رپرسیاریه‌تی بڕیارێكی له‌م شێوه‌یه‌ له‌ ئه‌ستۆدا بگرێت. ده‌نگده‌ری كورد، به‌شێكی گرنگ بوو له‌ ده‌نگده‌ری پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (AKP)، به‌ڵام هاوپه‌یمانی (AKP) له‌گه‌ڵ (MHP‌) له‌ ساڵانی رابردوودا، بووه‌ خاڵی ره‌وینه‌ی ده‌نگده‌ری كورد له‌ پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا. به‌ له‌به‌رچاوگرتنی هاوسه‌نگیه‌ سیاسیه‌كان له‌ ئه‌مڕۆدا، داخستنی (HDP) به‌ رێنمایی و گوشاری هاوپه‌یمانی كۆمار له‌سه‌ر دادگای ده‌ستووریدا، ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ ده‌نگده‌ری كورد به‌تایبه‌تی له‌ (AKP) ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌، به‌ گوێره‌ی ئه‌م راپرسیارانه‌ی (AKP) له‌ رێگای كۆمپانیای تایبه‌ت ئه‌نجامیداوه‌، داخستنی (HDP) كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی ژماره‌ی ده‌نگ و كورسیه‌كانی ئه‌م پارته‌ له‌ په‌رله‌مانی داهاتووی توركیادا. هه‌روه‌ها لێدوانی به‌رپرسانی (AKP) له‌مه‌ڕ راسته‌وخۆ تاوانباركردنی (HDP) به‌ هه‌بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ رێكخراوی به‌ده‌ر له‌ یاسا له‌ راستی دووره‌ و ئه‌نجامی نابێت، ئاماژه‌یه‌ به‌ هه‌وڵی پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا بۆ ده‌ستگرتن به‌ ده‌نگده‌ری كورد و هه‌ڵمه‌تی رێگرتنه‌ له دووركه‌وتنه‌وه‌ی به‌شێكی دیكه‌ ده‌نگده‌ری كورد له‌ (AKP). له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌گه‌ر (AKP) ده‌رهه‌ق به‌ كێشه‌ی كورد خۆی له‌ قسه‌ی سواوه‌ ده‌رباز نه‌كات و بڕیاری رشت و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ نه‌دات، ئه‌م جۆره‌ لێدوانانه‌ كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ده‌نگده‌ری كورد نابێت. گرنگ و پێویسته‌ (HDP) به‌ ناسنامه‌ و ره‌نگی خۆی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن بكات! پێویسته‌ (HDP) كه‌ له داڕشتنه‌وه‌ی‌ هاوسه‌نگیه‌ سیاسیه‌كانی توركیادا رۆڵێكی گرنگ له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرێت، سیاسه‌ت و ستراتیژی هه‌ڵبژاردن سه‌رله‌نوێ دابڕێژێته‌وه‌. له‌و كاته‌ی داخستنی ئه‌م پارته‌ ئه‌گه‌رێكی به‌هێز بوو سه‌ركردایه‌تی ئه‌م پارته‌ كۆمه‌ڵێك ئه‌لته‌رناتیفی خسته‌ڕوو، كه‌ ئه‌مه‌ش كاردانه‌وه‌یه‌كی ئاساییه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له‌ ئێستادا دۆخه‌كه‌ وه‌كو جاران نه‌ماوه‌ و ئه‌گه‌ری داخستنی (HDP) كه‌متر بۆته‌وه‌، به‌ڵام دیسان هه‌بوونی ئه‌لته‌رناتیف له‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر دۆخێكی نه‌خوازراودا پێویسته‌ و خۆ لادان لێی غه‌فڵه‌تێكی سیاسیه‌. ده‌بێت  (HDP) بۆ هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كان ئاماده‌ بێت، هه‌رچه‌نده‌ زه‌مینه‌ی سیاسی، یاسایی و كۆمه‌ڵایه‌تی پێگه‌یشتووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی (HDP) به‌ ناسنامه‌ی خۆی به‌شداری هه‌ڵبژاردنی داهاتوو بكات و زۆرینه‌ی وزه‌ی خۆی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ته‌رخان بكات، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا به‌بێ ئه‌وه‌ی كات له‌ده‌ستبدات، ده‌بێت پڵانی (B و C) یشی هه‌بێت بۆ به‌شداریكردن. له‌وانه‌یه‌ ناوه‌ندی بڕیاری (HDP) گه‌یشتبێته‌ ئه‌و باوه‌ڕیه‌ی كه‌ ئه‌گه‌ره‌كانی داخستنی پارته‌كه‌یان له‌ ئه‌مڕۆدا له‌م په‌ڕی لاوازی دایه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ناتوانن ئه‌م ریسكه‌ بكه‌ن و بڕیار بده‌ن به‌ناوی (HDP) به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن.  بێگومان به‌شداری كردن له‌ هه‌ڵبژاردن به‌ناوی (HDP) دینامیكی ده‌نگده‌ر و جه‌ماوه‌ری ئه‌م پارته‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ به‌هێزتر ده‌كات. له‌ هه‌مان كاتدا به‌شداری كردنی هه‌ڵبژاردن به‌ناویكی جیاواز له‌ ناوی (HDP) ده‌بێته‌ هۆی له‌ده‌ستدانی ژماره‌یه‌ك ده‌نگ، به‌ڵام بارودۆخی سیاسی توركیا و ئه‌م گۆڕانكاریه‌ خێرایه‌ی له‌ سیاسه‌تدا رووده‌دات، تا ئاستێكی دیار ناوه‌ندی بڕیاری (HDP) ناچار ده‌كات په‌نا بباته‌ به‌ر بژارده‌ی دووه‌مین كه‌ به‌شداریكردنی هه‌لبژاردنه‌ به‌ناوێكی دیكه‌. ئایا سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو ته‌نیا بۆ سه‌ردان كردنه‌!؟ بڕیاره‌ كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی سه‌ركۆماری توركیا، رۆژی شه‌ممه‌ (18 ئاداری 2023) سه‌ردانی (HDP) بكات. مه‌ڕال ئاكشه‌نه‌ر سه‌رۆكی (İYİ PARTİ)، پێشتر رایگه‌یاندووه‌ كه‌ ئه‌و دژی سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو نیه‌ بۆ لای (HDP)، به‌ڵام له‌دژی هه‌موو سه‌ودایه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌م پارته‌ ده‌وه‌ستێته‌وه‌، هه‌روه‌ها له‌ دژی بانگهێشتنكردنی (HDP) ده‌بێت بۆ ناو ئۆپۆزسیۆنی شه‌ش قۆڵی. سه‌ره‌ڕای دۆخی له‌رزۆكی ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت، پێناچێت ته‌نیا بۆ سه‌ردان (HDP) میوانداری له‌ كلیچدارئۆغڵو بكات، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ كورد له‌ رێگای نوێنه‌ره‌كه‌یانه‌وه‌ چه‌ند مه‌رجێك به‌ به‌ر گوێی كلیچدارئۆغڵو ده‌چرپێنن. له‌ دۆخی ئه‌مڕۆی توركیادا كه‌س به‌ ئاشكرا ناوێرێت به‌ ئاشكرا له‌گه‌ڵ (HDP) رێككه‌وتن بكات، (HDP) یش له‌مباره‌یه‌وه‌ كێشه‌ی نیه‌، ئه‌وه‌ی گرنگه‌ سه‌ودا و قسه‌كردن بێ، ئه‌گه‌ر له‌ پشت ده‌رگا داخراوه‌كانیشدا بێت.  جه‌ماوه‌ر و ده‌نگده‌ری (HDP) به‌ ئه‌رێنی سه‌یری كه‌مال كلیچدارئۆغڵو و ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ و كاندیدی جێگری سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا ده‌كات. ئه‌گه‌ر هه‌ردووكیان به‌یه‌كه‌وه‌ رۆژی شه‌ممه‌ی داهاتوو سه‌ردانی (HDP) بكه‌ن، په‌یامی سه‌ردانه‌كه‌ به‌هێزتر و واتادارتر ده‌بێت. له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌ نابێت پشتگیریكردنی (HDP) له‌ كلیچدارئۆغڵو ته‌نیا بۆ خستنی ئه‌ردۆغان بێت، پێویسته‌ داواكاری كۆمه‌ڵایه‌تی، كلتووری و سیاسی ده‌نگده‌ری (HDP) بگه‌یندرێته‌ كلیچدارئۆغڵو. ده‌بێت سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو بۆ لای (HDP) ته‌نیا بۆ نه‌زاكه‌تی هه‌ڵبژاردن نه‌بێت. له‌ رۆژانی رابردوودا سۆسیال میدیای نزیك له‌ پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا، بانگه‌شه‌ی ده‌كرد‌  كه‌ له‌كاتی سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو (HDP) داوای وه‌زاره‌تێك ده‌كات، به‌ڵام (HDP) ره‌تیده‌كاته‌وه‌ كه‌ داواكاریه‌كی له‌م شێوه‌یان هه‌بێت، به‌ڵكو ئه‌وان جه‌خت له‌ سازش ده‌كه‌نه‌وه‌ له‌باره‌ی كێشه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا. به‌ كوورتی، پێكدادان و ناكۆكیه‌كانی ناو سیسته‌می سیاسی و ئیداری ده‌وڵه‌تی توركیا،  هێز و رۆڵی (HDP) له‌ناو هاوسه‌نگیه‌كاندا زیاتر ده‌كات. كات كه‌مه‌ و پڕۆسه‌كه‌ به‌ خێرایی ده‌ڕوات. له‌ناو ئه‌م تابڵۆیه‌دا ئایا (HDP) ده‌توانێ به‌ هه‌ڵمه‌تی راست ئیداره‌ی پڕۆسه‌كه‌ و سه‌رده‌مه‌كه‌ بكات؟ بێگومان هه‌ڵومه‌رجی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی (HDP) دایه‌!

(درەو):  مەسرور بارزانی لەرێگەی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە بە نوسراو داوای لە وەزیرەكانی یەكێتیی كردووە بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت، وەزیرەكانی یەكێتیی وەڵامیان داوەتەوە‌و دەڵێن" ئەمە هەڵوێستە‌و بەردەوام دەبین لە بایكۆت تا چارەسەركردنی گرفتەكان". زیاتر لە  پێنج مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت نەچوەتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و (بایكۆت)ی كردووە، لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمیشەوە، واتە ماوەی سێ مانگە وەزیرەكانی یەكێتیی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان بایكۆتكردووە‌و تەنیا لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن.  رۆژی 27ی شوباتی ئەمساڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لەرێگەی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بە نوسراوێك داوای لە وەزیرەكانی یەكێتیی كردووە بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، چوار رۆژ دواترو بە دیاریكراوی لە رۆژی 2ی ئەم مانگەدا، وەزیرەكانی یەكێتی بە نوسراوێك وەڵامی نوسراوەكەی ئومێد سەباحیان داوەتەوە‌و لەبارەی بەشدارینەكردنیان لە كۆبونەوەكانی حكومەت دەڵێن:  •    هیچ پێشێلكارییەكی یاسایی‌و پەیڕەویمان ئەنجام نەداوە، بەردەوامین لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانمان‌و راییكردنی كاروباری وەزارەت‌و هاوڵاتیان. •    ئامادەنەبونمان لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران هەڵوێستە لەبەرامبەر نیگەرانی‌و سەرەنجەكانمان لەسەر رەچاونەكردنی پرەنسیپی هاوبەشیكردن لەبڕیاردان‌و شێوازی بەڕێوەبردنی حكومەت‌و بەربەست لەبەرامبەر پیادەكردنی دەسەڵاتەكان.. چەندینجار ئەم گلەییانەمان بە نوسراو و لە كۆبونەوە هاوبەشەكانمان لەگەڵ تیمی وزاری پارتی بە پێشنیاری چارەسەرەوە خستوەتەڕوو، بەڵام بێ وەڵام ماونەتەوە.  •    بەپێی یاسا‌و دەستور، وەزیرەكان لەبەردەم پەرلەماندا بەرپرسیارێتییان دەكەوێتە ئەستۆ، بۆیە بەردەوام دەبین لەسەر هەڵوێستەكەمان تا چارەسەری گرفتەكان.  لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)، یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران، (6) پۆستی وزاری بەدەستەوەیە، ئێستا تەنیا (4) لە وەزیرەكانی یەكێتیی لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن كە بریتین لە هەریەكە لە (بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ- محەمەد حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری- ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵا- دارا ره‌شید وه‌زیری پلاندانان).  وەزیری پێشمەرگە (شۆڕش ئیسماعیل) دەستی لە پۆستەكەی كێشاوەتەوە‌و (رێباز بێركۆتی) بۆ شوێنەكەی كاندیدكراوە، خالید شوانی كە وەزیری هەرێم بوو، پۆستەكەی چۆڵكرد‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت، یەكێتی (ئەحمەد عەسكەری) بۆ شوێنەكەی كاندید كردووە.  بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی گۆڕانكارییە وزارییەكانەوە، تائێستا پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە بۆ متمانەدان بە وەزیرە نوێیەكان، بۆیە یەكێتیی ئێستا دوو پۆستی وزاری چۆڵ بووە.  یەكێتیی بەفەرمی هۆكاری بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ "تاكڕەوی" مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەگەڕێنێتەوە، لەبەرامبەردا پارتی‌و مەسرور بارزانی هۆكاری نیگەرانییەكانی یەكێتیی بە دۆسیەی ئەمنییەوە دەبەستنەوە‌و دەڵێن كوژرانی عەقید (هاوكار جاف)‌و لێكۆڵینەكان لەو كەیسە سەرچاوەی نیگەرانییەكانی یەكێتین.  

درەو: ئامادەكردنی: محەمەد كەریم محەمەد توێژەری پرۆژەی چاودێریی سیاسەتی باجی خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان كە لەلایەن ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان و رێكخراوی (NDI) ئەمەریكی ئەنجامدراوە باجی خانوبەرە بەتایبەتی و باج بەگشتی، بە سەرچاوەیەكی گرنگ لە سەرچاوەكانی دارایی حكومەت ئەژمار دەكرێت بۆ داراییكردنی خەرجی و پێداویستیەكانی، پاش داهاتەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، هەر لەبەر ئەوەشە كە، هەرێم لە ریزی حكومەتی كرێخۆردا پۆلێنكراوە. پاڵپشت بەو ڕاستیە، بوجەی هەرێمی كوردستان لە بناغەدا و بە پلەی یەكەم پشتبەستووبوو بە داهاتی كرێخۆری نەوت و ئەو بوجەیەی لە عێراقەوە بۆی دەهات و هاوكاری ووڵاتانی كۆمەكبەخش. بۆیە داهاتی باجەكان زۆر پلەدار نەبووە لە دروستكردنی كۆی بوجە و داهاتی حكومەت، هەر لەسەر ئەم بناغەیەشە كە، هاتنی داهاتی باجەكان بە تایبەتی باجی خانوبەرە بە ئاستێكی بەرچاو، شتێكی تازەیە و دەوروبەری ساڵی 2018 بوو بە بابەتی گرنگیپێدان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە تایبەتی پاش دابەزینی بەرچاوی نرخی نەوت لە بازاڕە جیهانیەكان و بەردەوامی تێچوونەكانی شەڕی داعش و بڕینی بەشە بووجەی كوردستان لە ناوەندەوە و زۆری ژمارەی ئاوارەی سوریا و ئێران و توركیا و عێراق لە كوردستاندا كە، ژمارەیان لە دوو ملیۆن كەس تێدەپەڕی. باجی خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان بە ڕێژەی 10% داهاتی ساڵانەی خانوبەرە مەزەندە دەكرێت (بێجگە لە دەستكەوتی فرۆشتنی خانوبەرە) و زەوی كشتوكاڵی كە، باجی خانوبەرە نایانگرێتەوە. لەم بڕەش ڕێژەی 10% دادەبەزێندرێت لە داهاتی ساڵانەی خانوبەرەكە لەبری تێچوونی چاكسازی بیناكان و سوانیان پێش مەزەندەكردنی بڕی باجەكە. ئەم باجە، لە 2018 وە چۆتە بواری گرنگیپێدانەوە لە هەرێمی كوردستاندا، بە پێی یاسای ژمارە 162 ی ساڵی 1959 ی عێراقی. سیمای ئەم باجەش وەك باجێكی ڕستەوخۆ (مباشرە) و كەرەسەییە (عینیە) و ڕێژەییە (نسبیە) و ناوچەییە (اقلیمیە) دێتە جێبەجێكردن. كاتێك ئەم باجە، مەزەندە دەكرێت كە باجێكی ڕاستەوخۆیە، چونكە ڕاستەوخۆ لەسەر پوختەی داهاتی ساڵانەی زەوی و خانوبەرە دەسەپێندرێت، دەوترێت كەرەسەتەییە، بەو ئاڕاستەیەی كە، چاوپۆشی لە باروزروفی كەسێتی باجدەر ناكات، ڕێژەییە، چونكە بە ڕێژەیەكی دیاریكراو لە پوختەی داهاتی ساڵانەی خانوبەرە وەردەگیرێت، و ناوچەییە چونكە هەموو خاوەن مڵكێك دەگرێتەوە كە، لە چوارچێوەی سنووری جوغرافیای سیاسی عێراقدایە، بێڕەچاوكردنی ڕەگەزی خاوەن موڵك عێراقیە یان بیانی، و باجێكە بەسەر هەردوو لایەنی كەسی و سروشتیدا (گبیعیە) دەسەپێندرێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم باجە هەندێ‌ لایەنی كەسێتی ڕەچاو دەكات، بە تایبەتی لە مڵكە نیشتەنیەكاندا، وەك ئەگەر خاوەن مڵك خۆی بەكاریهێنا یان دایك و باوكی یان هەركامێكیان یان یەكێك لە كوڕە خێزاندارەكەی. باجی خانوبەرە، نە بڕی ساڵانەكەی، نە هاوكاریەكانی لە كۆی بووجەی كوردستاندا، نە بڕی تێچوونی كۆكردنەوەی لە هەرێمدا نازاندرێت، چونكە لە ساڵی 2013 وە و ئێستاشی لەگەڵدا بێت (2023)، بووجەی گشتی كوردستان لەلایەن حكومەتەوە ڕێكنەخراوە بۆ پەرلەمان، داهاتی باج ناڕونە، چونكە كۆكردنەوەی داهاتی بووجە و  سەرفكردنی ئەو داهاتانە لە كەشوهەوایەكی تەمومژاوی و ناڕوون ئەنجام دەدرێت، هەرچەندە هەموو حیزبە ئۆپۆزۆسیۆن و خەڵك و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی زۆر داوای ڕونگەرایی لە بووجەدا دەكەن و پێداگری لەسەر دەكەن.  ئەم نووسینە هەوڵدەدات وەكوەڵامدەرەوەیەك بێت بۆ هەندی لایەنی گرنگی باجی خانوبەرە و چۆنیەتی یان سیاسەتی جێبەجێكردنی لە ئابوری كوردستاندا. بۆیە پێویست دەكات چاودێری سیاسەتی باجی خانوبەرە بكرێت و هەڵوێستەكانی لە یاسا و ڕێنماییە تایبەتەكاندا  بخرێتەڕوو.  باجی خانوبەرە دیاریكراوە بە پێی یاسای ژمارە 162 لە 1959 كە، لە پەرلەمانی عێراق دەرچووە و تا ئێستا نزیكەی 27 جار هەموار كراوە. كاتێك یاسا لە پەرلەمان دەردەچێت، مەبەست پەرلەمانی كوردستان و عێراقە و زۆر جار، گرنگی یاساكە و چۆنیەتی جێبەجێكردن و پەیكەربەندی بەڕێوەبردنی لایەنی جێبەجێكار و پلەی وەزیفی كارمەندە سەرەكیەكانیش لە دامەزراوەكەدا دیاریدەكات، هەروەها دەسنیشانكردنی توێژی كۆمەلایەتی كە، بە ئامانجی دەگرێت و ...هتد. هەموو یاسایەك كە، دەردەچێت، زۆر لایەنی گشتگیری پێوە دیار دەبێت، بۆیە پێویست دەكات یاساكە زیاتر ئامانجدار بكرێت و زیرەكانەتر بێت لە جێبەجێكردندا، ئەمەش لەلایەن دەستەڵاتی جێبەجێكردنی پەیوەندیدارەوە (وەزارەت یان دامەزراوە یان دەستە یان ...هتد) بە كۆمەڵێك ئاماژەپێكردن ئەنجام دەدرێت كە، لە زمانی یاسادا پێیان دەوترێت ڕێنمایی (تعلیمات). بەڵام سیاسەت، دێت بۆ پیادەكردنی یاسا و ڕێنمایەكان پێكەوە، بە واتای پیادەكردن و جێبەجێكردنی كردەیی یاسا و ڕێنماییەكان لە جێگا و كاتی دیاریكراوی خۆیدا لە چوارچێوەی كەمترین كات و تێچوون و ماندوبووندا چ بۆ دامەزراوەكە و چ بۆ توێژی بە ئامانجگیراو. لەوانەیە یاسا و ڕێنمایی بە تەواوی لەلایەن دامەزراوەیەكەوە جێبەجێبكرێت بەڵام هەڵە لە سیاسەتی جێبەجێكردندا هەبێت. لەوانەیە كڕینی پەرتووكی قوتابخانە، بۆ نموونە، بە پێی یاسا و ڕێنمایی یاساییبن لە ڕووی بڕ و جۆر و نرخ ..هتد، بەڵام هەڵە هەیە لە گەیاندنیان بۆ قوتابخانەكان لە كاتی دیاریكرا و گونجاودا كە، بۆتە هۆی دواكەوتنی پرۆسەی خوێندن لەو قوتابخانانەدا هەرچەندە یاسا و ڕێنمایی بە تەواوی جێبەجێكراوە. بۆیە پێویستە ئاگامان لەو جیاوازیە بێت، لە هەمان كاتدا پێویستە جیاوازی بكرێت لە چاودێری سیاسەتی یاسایەك لەگەڵ سیاسەتی فەلسەفە كە، گشتگیرە بۆ هەموو یاساكان، بەڵام ئەوەكەی تر تەنها چاودێریە بۆ یاسایەكی دیاریكراو. لەسەر ئەم بناغەیە، ئەم نووسینە وەك توێژینەوەیەك دێت بۆ باڵاپۆشكردنی لایەنی زۆر و گرنگی جێبەجێكردنی یاسای باجی خانوبەرە و ڕێنماییەكانی لە هەرێمی كوردستان، بۆ نموونە ئایا سیاسەتی دیاریكردنی كارمەندەكانی باجی خانوبەرە لەو فەرمانگانەدا چۆنە؟ ئایا سیاسەتی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە لە ڕوانگەی گەشەپێدانی هۆشمەندیی باجدان چۆنە؟ چ بۆ كارمەندەكانی خۆیان یان توێژی باجدەری خانوبەرە؟ ئایا سیاسەتی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە چۆنە دەربارەی خەمڵاندنی بڕی باج لەسەر مڵكەكانی باجدەر؟ ئایا فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە چیان كردووە بۆ هۆشمەندكردنی فەرمانبەرەكانیان بە یاسا و ڕێنماییەكانی باجی خانوبەرە كە، یەكانگیربن لە ڕاو و بیروبۆچونی یاسایی؟ ئایا سیاسەتی ئەو فەرمانگانە چۆنە بۆ ڕاگرتنی تۆمارەكانی تایبەت بە باجی خانوبەرە و فۆرمە تایبەتەكانی باج و چۆنیەتی مامەڵەكردن پێیانەوە؟  یاخود سیاسەتی ئەو فەرمانگانە چۆنە لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ مامەڵەكانی باجدەری خانوبەرەوە و ئاستی ڕۆتین لەو فەرمانگانەدا چۆنە؟ هەروەها چەندین كێشەی تر كە، بە شێوەیەك لە شێوەكان كاردەكاتە سەر ڕێڕەوی مامەڵەكان لە جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییە تایبەتەكانی. لە ئەنجامی باڵادەستی ناڕوونی و وونبوونی شەفافیەت لە ئابووری هەرێمدا چ لایەنی خەرجی چ لایەنی داهات بۆ ماوەی نزیكەی 9 ساڵی لەسەر یەك، بەهۆی ئامادەنەكردنی بووجە بۆ پەرلەمان، بۆیە دەستگەشتن بە هەردوولایەنی بووجە (داهات و خەرجی) لە دەرەوەی مومكیناتە و هیچ شتێكیان لێ نازاندرێت، هەمووشیان لە دەرەوەی ووردبینی و چاودێری ساڵانەدان تەنانەت لەلایەن پەرلەمانیشەوە. لەڕووی فەرمانبەرەوە، ئەو فەرمانگانە توانای مرۆیی زۆر باشیان هەیە لە ڕووی ئاستی خوێندەواری كە، نزیكەی نیوەیان ئاستی بڕوانامەی خوێندنی باڵان، ساڵانی ڕاژەیان بەرزەو لە 5 ساڵ كەمتر نیە ، تەمەنیان گەنجە و بەڵانسی ڕەگەزی كارمەندان بۆ ئاستێكی باش ڕەچاوكراوە. بەڵام دەربارەی ئاستی هۆشمەندی باجدان چ لای كارمەندان و چ لای باجدەری خانوبەرە، فەرمانگەكان كاریانەكردووە بۆ بەرزكردنەوەی ئەم هۆشمەندیە بۆ هەردوولایان، بۆیە ئەو فەرمانگانە نەیانتوانیوە سوودی گەورە لەو توانا گونجاوانە ببینن كە، لە بەردەستیاندایە. بەهەمان شێوە، لە ڕووی بەدواداچوون بۆ داهاتەكانی باجی خانوبەرە، ئەو فەرمانگانە ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر بونەتەوە لەلایەن باجدەری خانوبەرەوە و هەست بە مەغدووری و نەبوونی شەفافیەت دەكەن، تەنانەت لە هەندێ لە جومگەكانی مەزەندەكردنی بڕی باجدا، فەرمانبەرانیش هاودەنگن لەگەڵ هەڵوێستی باجدەراندا، چ وەك ئاگادارنەكردنەوەی ساڵانەیان لە بڕی باجی سەر مڵكەكانیان یان مەزەندەكردنی بڕی باجەكان یان پێشكەشكردنی ناڕازیبوون (الاعتراچ) لە بڕی باجی سەپاو و چەندەها كێشەی تری پابەند بە سیاسەتی باجی خانوبەرە. لە هەمانكاتدا، گەورەترین گرفت (تحدی) كە، بەرەوڕووی كارمەندەكانی ئەو فەرمانگانە دەبێتەوە، بریتیە لە نەبوونی یەك ڕا و یەك بیروبۆچوونە دەربارەی ئاستی تێگەشتنیان لە یاسای باجی خانوبەرە و ڕێنماییەكانی و پەیوەندیان،  بە جۆرێك لە جۆرەكان، بە یاساكانی ترەوە ، بۆ نموونە، یاسای وەبەرهێنان 4/2006، یان یاسای باجی داهات و ..هتد، بەجۆرێك ئەم دووفاقیە لە ڕاو بۆچوونی باجدان لە نێو فەرمانبەراندا بە نەرێنی دەشكێتەوە بەسەر باجدەرەكاندا لە ئەنجامدانی مامەڵەكانی باجدانیان و دەیانخاتە نێو توولەڕێی تاریكی ڕۆتین و بەهەدەردانێكی زۆری كات و ماندوبوون و تێچوون لەو فەرمانگانەدا. لەلایەكی ترەوە، پشتگوێخستنێكی گەورەی ڕأی كارمەندان لەو فەرمانگانە بەدی دەكرێت، هەروەها پەراوێزخستنی ڕای توێژی باجدەران، بە جۆرێك باجدەران بێهیوابوون لە پێشكەشكردنی ناڕەزاییەكانیان (الاعتراچ) لە بڕی باجی مەزەندەكراو لەسەر مڵكەكانیان. تەنانەت هەندێكیان لەو بڕوایەدان كە، ئەو بڕی باجەی لەسەر مڵكەكانیان دەسەپێندرێت، هەڕەمەكیە و دیراسە بۆ نەكراوە و ئامانجی سەرەكی، تەنها،  لە كۆكردەنەوەی داهاتدا چڕكراوەتەوە بە هەرچ شێوەیەك بێت جا یاسایی بێت یان بە شێوەی هەڕەمەكی یان بە ئامانجی پێشكەشكردنی ناڕازیبوونە بۆ ئەوەی ڕێژەی 50% باجی ساڵەكە بەفەرمی بە پێشەكی لە باجدەر وەربگرن ئینجا مامەڵەكانیان بۆ ڕایبكرێت.  لەلایەكی ترەوە، مامەڵەكردن لەگەڵ تۆمارەكان و دۆكیومەنت و فۆرمەكانی تایبەت بە ئاگاداركردنەوەی ساڵانە لە باجی خانوبەرە یان تۆماری تایبەت بە (ڕەدیات) reimbursement ی مافی باجدەر، هەمووی ئەمانە مامەڵەیەكی تۆكمەی لەگەڵ ناكرێت و جێگای نیگەرانیە و كە، لە كۆتاییدا بە زیانی باجدەر كۆتایی دێت چ وەك سزای دواكەوتن یان گەڕانەوەی مافەكانی، یاخود دەستكاریكردن و كوژانەوە و كڕان و گۆڕینی داهاتەكانی كە، لە بەرژەوەندی حكومەت تۆماركراون لە تۆمارەكاندا بە تایبەتی تۆماری 5أ/داهات. دەربارەی سیاسەتی ئەو فەرمانگانە لە ڕۆتینی ناو فەرمانەگەكان، نووسینەكە، خاڵی نەرێنی زۆری لەسەری هەیە، چ وەك زۆری جومگەی ڕۆتین چ وەك سوودوەرنەگرتن لە تۆڕەكانی ئەلەكترۆنی بۆ بەستنەوەی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بە ناوەندی هەرێم و لق و فەرمانگەكانی تری باجەوە یان فەرمانگە پەیوەندیداركانی تری حكومەتەوە لە پارێزگەكانی هەرێمدا. دەرئەنجام، كەڵكەبوونی ئەو كێشانە و بەردەوامبوونی بۆ ماوەی دوور و درێژ، وایكردووە باجی خانوبەرە بە چاوی شك و گومان و سەرچاوەی هەست بە غەدركردن سەیر بكرێت لە لایەن باجدەرانەوە، دواتریش وونبوونی تەواوی متمانە بە حكومەت و ئیجرائەتە داراییەكانی بەرامبەر بە هاووڵاتیان، بە جۆرێك هەستی نیشتیمان پەروەرییان بەرامبەر باج و باجدان لكەدار دەكات بۆ ئاستێك كە كار بۆ خۆدزینەوە لە باج بكرێت بە هەرشێوەیەك لە توانایاندا بێت. دواجاریش، ڕاپۆرتەكە تێبینی كرد ئەو قەرەبالغیەی لەو فەرمانگانە دروست دەبێت بەهۆی باجدەرەوە نیە، بەڵكو بەشێكیان بە كاری فەرمانگەی ترەوە هاتوون بۆ نموونە وەك فەرمانگەی كارەبا، ئاو، خۆڵ، پشتگیری بۆ فەرمانگەی تۆماری خانوبەرە و ...هتد كە، دەكرا لە فەرمانكە تایبەتكەندەكانی خیان كاریان بۆ ڕاییبكرایە. ئەنجامەكان 1.    سەرخانی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بەهێز و تۆكمەن لە ڕووی چۆنایەتی فەرمانبەرەكانی، چ لە ڕووی ژمارەی فەرمانبەرەوە، چ لە ڕووی گروپی تەمەن، قۆناغەكانی خوێندن و بەڵانسی ڕەگەز و هتد، بەڵام وەكو پێویست بەگەڕنەخراون و سود لە تواناكانیان وەرنەگیراوە. 2.    ئیدارەی سیاسەتی هۆشمەندی باجی خانوبەرە لە كوردستاندا، لە ئاستی پێویستدا نیە، چ لەسەر ئاستی فەرمانبەران چ لەسەر ئاستی باجدەری خانوبەرە، بە نیشانەی زۆری ناڕەزایەتیەكان و دەستكاریكردنی تۆمارە بنەڕەتیەكان و دووفاقی لە ڕاوبیرو بۆچوون و دیدی فەرمانبەرانی باجی خانوبەرە بە تایبەتی لە كارە ستراتیژیە گرنگەكان لە جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییەكانی باجی خانوبەرە. 3.    ڕۆتینی كارگێڕی فەرمانگەكان لە ڕوانگەی هەردوو لای باجدەرەكان و فەرمانبەرەكانەوە، بە جۆرێك ئاستی ناڕازیبوون و بێزاری كەڵەكە بووە، كە ڕەنگە ببێتە جێگای هەوڵدان بۆ خۆدزینەوە لە باجدان بە هەموو شێوازێكی یاسایی و نایاسایی. 4.    هەستكردنی باجدەری خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان بە نادادپەروەری بڕی باجەكانی خانوبەرە و پێویستە ئەم ڕاستیە بەكەم نەزاندرێت، چونكە لە هەستكردن بە غەدر وناداپەروەریەوە سەرچاوەی گرتووە، و ڕەنگدانەوەی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری. 5.    سیاسەتی باجی خانوبەرەی هەرێمی كوردستان، وادەردەكەوێت، هەموو تواناكانی لەسەر كۆكردنەوەی داهات لە باجدەر چڕكردۆتەوە ئەگەر لەسەر حسابی توانادارایەكانی باجدەری خانوبەرەش بێت، تەنانەت بە شێوازی نایاسایش، وەك نەگەڕاندنەوەی شایستەی باجدەر لە تۆماری ڕەدیات، پاكتاوكردنی ڕێژەی 50% پێشوەختەی باجی ساڵ بۆ ئەوەی مامەڵەكانی لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بۆ بەڕێ بكرێت، یان بتوانێ مامەڵەی ناڕازیبوونی لە بڕی باج پێشكەش بكات، یان ئاستی بەرزی بێهیوابوون لە دەرئەنجامی پێشكەشكردنی مامەڵەی ناڕازی بوون و هتد. 6.    كۆنی یاسای باجی خانوبەرە و هەمواركردنی بۆ نزیكەی 27 جار و نەگونجاوی بۆ ئێستای كوردستان، هۆكارێكی گرنگە بۆ سەرلێشێوانی فەرمانبەر و باجدەر، بە تایبەتی لە 1959 وە زۆر فاكتەری بنەڕەتی یاساكە گۆڕاوە وەك، ژمارەی باجدەری خانوبەرە، فراوانبوونی وەزیفەی عەقار و خانوو و هتد. 7.     پێدانی پێشوەختەی باجی خانوبەرە بەڕێژەی 50% وەك لە یاساكەدا هاتووە نەگونجاوە چ لە ڕووی یاساییەوە چ لە ڕووی زەمەنەوە، چونكە ڕەنگە داهاتی خانوبەرەكە كە پێشوەختە پاكتاوكراوە گۆڕانكاری بەسەردابێت و مافی باجدەر قەرەبووناكرێتەوە بەتایبەتی كە، ئێستا تۆماری ڕەدیات ڕاناگیرێت و ڕەتكراوەتەوە. 8.     نەبوونی شەفافیەت لە كۆی داهات و خەرجی باجی خانوبەردا بە تایبەتی بواری خەرجنەكردنەكەی بۆ نموونە بۆ گەشەی خزمەتگوزاری لە ناوچەكاندا وەك قیر و خاشاك و كارەبا و ئاو و ..هتد. 9.     دەستەڵاتەكانی بڕیاردروستكەر لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە زۆر كەمە دەرئەنجام بۆتە هۆی لاوازكردنی پێگەی بڕیاردروستكەر لەو فەرمانگانەدا بۆ چارەسەری كێشە هەنوكەیی و ڕۆژانەكان.   10.     لە ساڵانی داهاتوودا  فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە دەگۆڕێن بە فەرمانگەی بەساڵاچوان چونكە ماوەی زیاتر لە 5 ساڵە فەرمانبەری تازەی بۆ نەهاتووە، كە ئەمانیش پێویستیان بە فێربوون ڕاهێنان هەیە، ئەمە لە داهاتودا دەبێتە گرفت بۆ قوڵبونەوەی قەیرانەكانی ئێستای ئەو فەرمانگانە. 11.    وونبوونی كرۆكی هاووڵاتیبوونی باجدەر لە كۆی پڕۆسێسی سیستمی باجی خانوبەرەدا، بەو ئاڕستەیەی هەمیشە فەرمانبەر بە تایبەتی (لیژنەكان) خۆیان بە خاوەن ماف و لێزان و قسەڕۆشتوتر دەزانن لە باجدەر. ئەمەش لە كۆی پڕۆسێسی جێبەجێكردنی یاساكەدا ڕەنگی داوەتەوە بەشێوەیەك وەك دواندنی (مخاگبە) یەكتری بە دوو ئاستی جیاوازی بەرز و نزم، دەرئەنجام پەراوێزخستنی باجدەر و بەناوەندبوونی كارمەندی دروستكردووە لە سیستمەكەدا. بەشێكی زۆری كێشەكانی سیستمەكە لێرەوە سەرچاوەی گرتووە.  پێشنیارەكان 1.    لە بەرژەوەندی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرەیە، كە گرنگی بدات بە ڕاهێنانی پیشەیی فەرمانبەرەكان بۆ كەمكردنەوەی دەلاقەی نێوان سیاسەتی باجی خانوبەرە و ناڕازیبوونی باجدەر.  2.    كەمكردنەوی ئاستی بەرزی ڕۆتین لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرەی هەرێمی كوردستان، كارێكی هەنوكەیی و سترایژی و گرنگە، چونكە بۆتە سەرچاوەی بەهەدەردانی كات و ماندوبوون و تێچوون بۆ هەردوولای هاوكێشەكە، فەرمانبەران و باجدەران، سەرەڕای لكەداركردنی متمانە و بڕوا و ڕاستگۆیی نێوانیان. بۆیە بەستنەوەی ئەلیكترۆنی فەرمانگەكان لە ناوخۆیان و لەگەڵ فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی تری حكومەت كارێكی زۆر پێویست و هەنوكەییە بە تایبەتی، كە ئەو فەرمانگانە كادیری شیاوی بۆ دروستكردنی ئەم فەرمانگە ئەلیكترۆنیە هەیە، كە پەیڕەوكردنی ئەم سیستمە بەتەواوی فەرمانگەكان و باجدەر ڕزگار دەكات لە شێوازی كۆن و كلاسیكی لە تەبلیغكردن و سزا و دواكەوتن و نەبوونی شەفافیەت و مەزەندەكردنی بڕی باج و هتد. 3.    زۆر لە بەرژوەندی فەرمانگەكانە، كە بتوانن متمانە و ڕاستگۆیی و دڵنیایبوون بگێڕنەوە بۆ باجدەری خانوبەرە و بنەبڕكردنی هەستی بەنامۆبوون لەبەر دەم ئەو فەرمانگانەدا بۆ ڕایكردنی مامەڵەكانیان، ئەمەش دەكرێت ئەنجامبدرێت بە كردنەوەی خولی تایبەت كە، چۆن فەرمانبەر مامەڵە لەگەڵ باجدەر و هاووڵاتیدا بكات هەر وەك چۆن كەرتی تایبەت دەیكات، چونكە لە كۆتاییدا بڕیاردەرەكان نەنگی ئەم كەموكوڕیەی فەرمانبەر لە ئەستۆ دەگرن. بەواتایەكی تر، گێڕانەوەی دبلۆماسیەت و گفتوگۆ بۆ بە ناوەندكردنی هاووڵاتی لە سیستمی باجداندا نەك پەراوێزخستنی وەك لە هەموو جومگەكانی سیستمی باجدا تێبینی دەكرێت. 4.    گرنگی دان بە سیاسەتی ناڕازیبوون (الاعتراچ)، كە كرۆكی نەهێشتنی متمانەی نێوان باجدەر و فەرمانگەی باجە، ئەمەش تەنها بە كردنەوەی دەرگای گفتوگۆ و گرنگیدان بە ڕای باجدەر و شەفافیەت لە مەزەندەكردنی بڕی باجە لەسەر مڵكەكان و كەمكردنەوەی هەنگاوەكانی پڕۆسیجەرەكەیە. 5.    خاڵی وەرچەرخان لە سیستمی باج كاتێك دروست دەبێت كە، حكومەت بە شەفافی ساڵانە بووجە بنێرێت بۆ پەرلەمان و پێگەكانی خزمەتگوزاریش لە بووجەدا دیاریبكرێت، لێرەوە پێگەی حكومەت و متمانەی بۆ ئاستێك دەگەڕێتەوە و هاووڵاتی هیوای بە دامەزراوە و سەروەری یاسا دروستدەبێتەوە ئەمەش بناغەی تۆكمەی حكومەتی ڕەشیدە، لێرەشەوە باجەكان بۆ ئاستێكی باش دۆستایەتی باجدەری بۆ دروست دەبێت هەر وەك ووڵاتانی ئەوروپا كە، باجدان بە پایەیەكی نیشتیمانسازی سەیر دەكەن.   6.    هەمواركردنەوەی یاسای باجی خانوبەرە كە تەمەنی دەگاتە 63 ساڵ لە ووڵاتێكی تازە گەشەكردوودا كە، گۆڕانكاریە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان خێراتر تیایاندا ڕوودەدات، ئەمەش دەخوازێ یاسا و ڕێنماییەكان هەمیشە گونجاوبن لەگەڵ سروشتی ئەو گۆڕانكاریانە. 7.    زۆر گرنگە ئەندام پەرلەمان و بڕیاردروستكەرەكان، خولی ڕاهێنان ببینن بە پێی تایبەتمەندێتی لیژنەكانی پەرلەمان و كاری بڕیاردروستكەرەكان بۆ ئەوەی هۆشمەندی پیشەییان تیادروستبكرێت كە، تواناسازی پێویستیان هەبێت و بتوانن تێكەڵاوی سیستمی زانیاریوەرگرتن و زانیاریدان ببن بە تایبەتی كارەكانی ڕێكخراوە ناحكومیەكان، چونكە كارەكانی ئەم ڕێكخراوانە ئەو كەلەبەرانە پڕ دەكەنەوە كە، لە نێوان حكومەت و خەڵكدا هەیە و دەستی حكومەت نایانگاتێ‌ بۆ پڕكردنەوەیان بە تایبەتی لە بوارەكانی پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابوری. 8.    گێڕانەوەی هاووڵاتی بۆ ناوەندی سیستم (بە ناوەنكردنی هاووڵاتی) نەك هەر لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بەڵكو لە هەموو فەرمانگەكاندا، چونكە ئەسڵ فەرمانگە بۆ خزمەتی هاووڵاتیە لە ڕێگەی نوێنەرەكانیەوە لە هەر سێ دەستەڵاتەكەدا. ئێستا ئەم خاڵە لە سیستمی كوردستاندا پێچەوانە بۆتەوە بۆیە نامۆبوون جێگای نیشتیمانسازی گرتۆتەوە.

 درەو: ئەمڕۆ (هانس ساندی)باڵیۆزی هۆڵەندا لە عێراق و تیمی باڵیۆزخانەی هۆڵەندا سەردانی (درەو)یانكرد. باڵیۆزی هۆڵەندا لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند: ئەمرۆ زۆر خۆشحاڵ بووم بە سەردانی دامەزراوەی میدیایی (درەو) بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی بابەتی (مەسەلەی ئازادی رادەربرین و رۆڵی میدیای سەربەخۆ)، سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان رایگەیاند: زۆر گرنگە كە هەڵبژاردنی گشتی لە هەرێمی كوردستاندا ئەنجام بدرێت، بە دڵنیاییەوە ئێمە جەخت لە بەرێوەچوونی دەكەینەوەو لایەنەكان هان دەدەین بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە نزیكترین كاتدا.