ئامادەكردنی: عەلی مەحمود ئەگەر باسی راپەڕین بكەین ناتوانین باسەكە دەرباز بكەین بێ ئەوەی بچینەوە  سەر شەڕی كەنداوی دوو و  راپەڕینی باشووری عێراق كە ئیسلامی سیاسی شیعە ناوزەدیان كردووە بە راپەڕینی شەعبانییە, چونكە پانۆرامایەكی هەمە لایەنە نەخەینە بەردەست, وا دەبینرێت  كەسێك هاتووە لە كوردستان و عێراقی سەقامگیردا دۆن سپارتاكۆس و لینیانە ئاڵای شۆڕشی بەرز كردۆتەوە و راپەڕینی لە كوردستان ئەنجامداوەو كۆشكە زستانیەكانی قەیسەرەكانی یەك لە دوای یەك رزگاركردووەو ئالای خۆی لەسەریان داچەقاندووە. دەشێت كەسێك دوای دەستپێكی راپەڕین نەخشەی گرتنی شارو شارۆچكە و  مەخفەری پۆلیس و رەباییەك و دەزگایەك و خۆپیشاندانێكی دارشتبێت, وەلێ روداوەكان پێمان دەڵێن راپەڕین و كۆڕەو  محاڵەو بارودۆخی مەوزوعی نەك زاتی هێنایانیەتە پێشەوە. پانۆرامای شەڕی دووەمی كەنداو"كوەیت"  سوپای عێراق  رۆژی پێنج شەممە رێكەوتی 2-8-1990 كوەیتی داگیر كرد, هەواڵەكە جیهانی تاساند, سەرشێتییەك لە لایەن سەدام حوسێەوە ئەنجامدرا دوور لە پێشبینیەكان. بەرەی كوردستانی كە لە دوای تاوانی هەڵەبجەو  قۆناغەكانی كۆتایی ئەنفالدا لە 7ی ئایار دوای تێپەڕ بوونی تاوانی هەڵەبجەو 4 پرۆسەی ئەنفال پێك هاتبوو. كاردانەوەی بەعس لە هەڵەبجەو ئەنفالدا چاوترسێنیانی كردبوو,  لە 12ی ئۆگستی هەمان مانگ واتا 10 رۆژ دوای داگیركردنی كوەیت بڕیاری ئاگر بەستی دا بەرامبەر عێراق" شیوعی و پارتی گەل دژی بوون, پاسۆكیش بەشداری نەكردبوو", لە هەمان كاتیشدا كۆماری ئیسلامی ئێران لە كرماشان كۆیانی كردبوەوە بۆ ئەگەرەكانی روداوەكانی شەڕ و پێشهاتەكانی, بۆیە بەشێك لە نوێنەرەكانی بەرە لەو كۆبونەوەیەی بەرە بەشداری ناكەن, دەچنە كرماشان, ئەم كۆبوونەوانە تا راپەڕین لە ژێر سەرپەرشتی ئاغای محەمەد سەركردەی قەرارگای نەسر بەردەوام دەبێت.   لە كاتێكدا جیهان بەرەو روی داگیركاری كوەیت لە لایەن عێراقەوە ببوەوە بە یەكێتی سۆڤیەتیشەوە, بۆ یەكەمجار ڤیتۆی بۆ پشتیوانی لە عێراق بەكار نەهێنا. لە رێكەوتی 7-8 ئەمەریكا ئۆپەراسیۆنی درعی سەحرای راگەیاند,  لە 15ی ئۆكتۆبەری 1990 عێراق بڕیاری دا نەكشێتەوە لە كوەیت, بە دوایدا  هاوپەیمانی جیهانی ئۆپەراسیۆنی عاسفە سحرا راگەیاند"ئۆپەراسیۆنی رزگاری كوەیت", كە لە رێكەوتی 17ی یەنایەرەوە بۆ  28ی فبرایەر بۆ ماوەی 42 رۆژ بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنەكە پێك هاتبوو لە هاوپەیمانی سوپای 34 وڵات و بە بەشداری 966344 سەرباز.  لە بەرەبەیان یرۆژی پێنجشەممە رێكەوتی 17ی جەنیوەرییەوە فرۆكە جەنگیەكانی هاوپەیمانان سەرتاپای عێراقیان بۆردومان كرد, بە بەشداری 2430 فڕۆكەی پێشكەوتووی نوێ, هاوپەیمانان لە ماوەی چل و دوو رۆژدا109867 جار بۆردومانی ناو عێراقیان كرد, بەڕێژەی 2555 جار لە رۆژێكدا, رۆژانە 60624 تەن بارودیان بەسەر خەڵك و سەربازگاكانی عێراقدا دەباراند, عێراقیان غەرقی دوكەڵ و ئاگرو  خوێن و  مەرگ و وێرانە كرد, تەنها لە جارێكدا لە پەناگەی عامریە لە شاری بەغدا ئێسك و پروسكی 315  ژن و منداڵیان هاڕی و تاوانی جەنگیان ئەنجامدا. هاوكات ئەمەریكا بە رۆكێتی دور هاوێژی كرۆز و بۆمبی هیشۆیی و بۆمبی زیرەك و چەكی لیزەری پێشكەوتوو تا دەگاتە یۆرانیۆمی چاككراو لە عێراقی دەدا, 288 تۆماهۆكی لە دەریای سورەوە بە عێراقەوە نا, عێراقیش 86 سكودی نا بە ئیسرائیل و سعودییەوە. بە گشتی لە دوای جەنگی كۆریاوە شەڕی كوەیت گەورەترین جەنگ بوو لە جیهاندا. لە بەرامبەردا سەدام حوسێن لە هەمان رۆژی راگەیاندنی عاسیفە سەحرا, ئوم ئەلمەعاركی راگەیاند كە لای عێراقییەكان بە ئوم هەزائم بەناو بانگ بوو. لەسەر داوای یەكێتی سۆڤیەت لە رێكەوتی  22ی شوبات, عێراق رازی بوو هێزەكانی لە ماوەی 24 كاتژمێردا لە كوەیت بكشێنێتەوە,  لە رێكەوتی 24 ی مانگ هاوپەیمانان هاتنە ناو كوەیتەوە, 26 مانگ لە هێزەكانی عێراقیان دا كە لە حالەتی پاشەكشەدا بوو, لە ئەنجامدا لە ماوەی چەند كاژێرێكدا  70 بۆ 100 هەزار سەربازی عێراقی كوژرا, بە یەكێك لە گەورەترین تاوانەكانی مێژوو تۆماركرا, هەروەها سوپای عێراق زیاتر لە  30 هەزار دیلی دا, لە گەڵ تێكشكانی4000 تانك, 3100 تۆپ, 1856 ئۆتۆمۆبیلی سەرباز گواستنەوە. ئەوەشمان لە یاد نەچێت لە 23ی یەنایەر لە كۆی 750 فرۆكەی جەنگی عێراق  تەنها  122  فرۆكەی بە ساغی مابوو, ئەویشی  تەسلیم ئێران كرد. لە كاتێكدا لە ماوەی 8 ساڵەی شەڕی ئێران - عێراق هێزی ئاسمانی عێراقی جوڵەی لە هێزی ئاسمانی ئێرانی بڕیبوو, هەمان ئەو فڕۆكانە تاوانیان ئەنجام دەدا, ئێستا لەسەر سینی زێڕین پێشكەش ئێران دەكرێت.  دوای ئەو تێكشكانە سوپای عێراق لە سوپایەكی ملهوڕی شەڕەنگێزەوە بووە سوپایەكی تەسلیم بووی ملكەچی تەسلیم بوو لەناو خێمەی سەفوان, وێنای ئەو رۆژانە لە جەنگی جیهانیشدا نەبووە, ریزی دیلەكان و تەرمی قەراغ رێگاو بانەكان و تارمایی ئامێرە تێكشكاوەكان لەناو چڕە دوكەڵی بیابانە پان و بەرین  شاشەی تەلەفزیۆنەكانی لە جیهان داگیر كرد. لە 26ی شوبات لە گەڵ كشانەوەدا, عێراق ئاگری لە بیرە نەوتەكان كوەیت بەردا, ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رژاندە كەنداوی عەرەبییەوە, لە كۆی 1080 بیرە نەوتی كوەیتی 727 بیرە نەوتی تەقاندەوە, 128  پەڵە نەوتی گەورە كەنداوی عەرەبی داپۆشی, بەمەش گەورەترین تاوانی ژینگەیی لە مێژوودا ئەنجامدا. لە 4ی ئازار لەناو بیابانەكانی سەفوان لە سنوری سعودییە, بە سواری زرێپۆشی  ئەمەریكی, شاندی عێراقی چوونە ناو خێمەی سەفوانەوە,  عێراق بە فەرمی لەژێر خێمەكەدا تەسلیم بوو, ئەمەش سەرەتای مێژوویەكی نوێی جیهان بوو لەناو سیاسییەكان و كەناڵەكانی راگەیاندن پێی وترا سستەمی نوێی جیهانی, ئەمەریكا لە رێگەی ئەو خێمەیەوە بووە تاكە قوتبی جیهان, لەناو ئەو چڕە دوكەڵ و قەسابخانەیە نیولیبرالیزم و باڵادەستی ئەمەریكا لە دایك بوو, لە ژێر ئەو خێمەیە نەزمێكی تازەی جیهانی لە دایك بوو ئەمەریكا بووە كەڵەگای بێڕكابەری جیهان, لە بەرامبەر ئەم خۆبەدەستەوە دانەی عێراق هێزی ئاسمانییەكەی دەستكراوە كرا لە لێدانی خۆپیشاندەرانی باشووری عێراق. لەو سەرو بەندەدا هێزەكانی هاوپەیمانی ئامادە نەبوون پێشوازی لە نوێنەری خۆپیشاندەرانی باشوور بكەن, هۆكارەكەشی باڵا دەستی ئاراستەی ئیسلامی سیاسی بوو لە راپەڕینەكەیان. لە دوایدا لە ساڵی 2003 ئەمەریكا ئەو ژەهرەی بە ناچاری نۆش كردو عێراقی لەسەر سینییەكی زێڕین پێشكەشیان كردەوە, بە مەش لە قەتڵگاكان زیاتر تۆڵەی لە خەڵكی عێراق كردەوە, وڵاتی بەرەو جەهەنەمی ترسناكتر لەوەی سەدام بردەوە. راپەڕینی باشووری  عێراق  لە 28ی شوباتەوە, شاری بەسرە جمەی دێت, چ لە ئەو سەربازانەی  بە ساغی و بە برینداری لە ریزە  دورو درێژەكاندا بە دوای یەك, دەڵێی مێرولەن, بە برینداری و سیمای دوكەڵاوی چڵكنەوە, بە سەری شۆڕەوە ملی رێگایان بەرەو ناو عێراق گرتۆتە بەر, وە چ  كەسوكاری سەربازان لە هەموو عێراقەوە لە سەرسنووری كوەیتەوە تا بەسرە كۆبونەتەوە بۆ هەواڵپرسی رۆڵەكانیان, لەو كاتەدا سەربازێك بە لێدانی گولەیەك بە وێنەیسەدامەوە چەخماخەی راپەڕین لێدەدات, بێدەنگی دەشلەقینێ.  وەك دەگێڕنەوە لە 1ی ئازار ئەفسەرێك لە شارۆچكەی زوبێری سونی نشینی سەر سنوری كوەیت بە پێوە نانی گولە بە وێنەكەی سەدامەوە گڕی راپەڕینی لە عێراق هەڵگیرساند, لە لایەكی دییەوە دەڵێن  بەیانی زووی رۆژی هەینی رێكەوتی 1ی ئازاری 1991 لە گۆڕەپانی سەعد لە شاری بەسرە, سەربازێك كە لە شەڕی كوەیت بە دۆڕاوی گەڕابوەوە, لە داخی ئەو هەموو نەهامەتیەی لە شەڕ بینیبوی, گولەیەكی نا بە وێنەكەی سەدامەوە و گڕی راپەڕینی لە عێراق هەڵگیرساند, هەردوو روداوەكە لە بەسەرا و هەمان رۆژ رویاندا. پێی دەچێت شیعەكان بۆیە باسی ئەوەی زوبێر نەكەن چونكە شارێكی سونی نشینە. هەمان رۆژ شارەكانی بەسرەو میسان و كەربەلا كەوتە دەست خۆپیشاندەران, دواتر نەجەف و كەربەلا و  دیوانیەو سەماوەو حیلەو كوتیشی گرتەوە, لە ماوەیەكی كەمدا تەواوی باشووری عێراق هەمووی كەوتە دەست خۆپیشاندەران, تا راپەڕین گەیشتە شارەكانی عەزیزیەو مەحمودیەی  رۆخی بەغدای پایتەخت, بە گشتی راپەڕین 14 پارێزگای گرتەوە بە كوردستانیشەوە. لە رێگای سنووری ئێرانەوە هێزە شیعەكانی وەك ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و حیزبی دەعوە زوو هاتنە ناو عێراقەوە, بۆ رێكخستنی خۆپیشاندەران, دیارە  لە زووەكەوە لە ژێر فەرماندەیی قەرارگای نەسری سوپای پاسداران ئامادە كرابوون. راپەڕینی كوردستان لە 4ی مانگ  كە عێراق لە ژێر خێمەكەی بیابانی سەفوان تەسلیم بوو, لە بەرامەردا گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵكرا بۆ ئەوەی راپەڕین سەركوت بكات. لەو چركە ساتەوە قۆناغی سەركوتكردنی راپەڕین لە باشوور دەستی پێكرد, رۆژی دوای سەفوان راپەڕین گەیشتە كوردستان بە دەروازەی رانیەیا, لێرەدا دەبینین  هیچ دەست پێشخەریەك نەك نییە بۆ راپەڕین لە كوردستان بگرە كات لە دوای باشووری عێراق و هەڵكردنی گڵۆپی سەوزی هاوپەیمانانەوەیە بۆ سەركوتكردنی راپەڕینی باشووری عێراق. رێی تێدەچێت لەوكاتەدا ئێران فشارەكان لەسەر هەندێك لە سەركردەكان كورد توند دەكات تا بەرەیەكی دیكە بكەنەوە فشار لەسەر هاوپەیمانەكانی لە باشووری عێراق كەمبێتەوە, نامەو هەوڵەكانی ئەوكات ئاماژەی وایان تێدایە. ئەگەر راست بن  و لە پشكنینی كاربۆنی دەرچن, لە كاتێكدا زەمینەی راپەڕین دوای رێكەوتنی سەفوان و دەستكراوە كردنی  هێزی ئاسمانی عێراقی  بۆ سەركوتكردنی راپەڕین لاواز بوو, وەلێ كە خەڵك ئەنجامی دا, ئیتر هێزەكانی بەرەی  كوردستانی دوای كەوتن, هەرچەندە  هەندێك لایەن وەك ینك, حشع, كۆمۆنیستەكان, و ...... لەدوای لێدانی عێراقەوە گەڕانەوە ناوخۆو لە جوڵەدا بوون.  ئەگەرراپەڕین لە كوردستان وەك باشووری عێراق سەركوت بكرابایا بێ دەستكەوتەكانی كۆڕەو, كە كرا وەلێ كۆڕەو مایەكەی هێنایەوە, وەك هەڵەبجەو ئەنفال ئەندازیاری نابوو, بگرە ئەندازیارەكەشی وەك هەڵەبجەو ئەنفال و حاجی ئۆمەران كە هەی بوو خۆی دەشاردەوە, وەك هەڵەبجە هەتیو و بێكەس  سەری دەنایەوە, كەس نەك باسی ئەندازیاری ناكرد, بگرە بەڵگەنامەی قولابیشیان بۆ پاكانە كردن دروستە كرد. تا ئێستا هیچ بەڵگەیەكی بڵاو كراوە نییە هیچ هێزێكی كوردی پێش ئەو مێژووە" راپەڕینی بەسرە1-3-1991 "بانگەوازی بۆ راپەڕین كردبێت, ئەوەی هەبووە جوڵەو پەیوەندیكردن و خۆ رێكخستنەوە بووە, لەو بێ ئومێدییەی تێی كەوتبون وەك خۆیان وتویانە جورئەتمان نییە وەك م م بڵێین ئاش بەتاڵە. منداڵێكیش بایی ئەوە ژیری هەبوو, دوایی حەڤدەی جەنیوەری 1991 ئەگەرێك بۆ روخانی رژێم و رپەڕین لەناو كۆمەڵێك ئەگەر دابنێ. بە بڕوای ئێوە راپەڕینێك دوای ئەم هەموو روداوە گەرم و شكستە مەزنەی سەدام هاتبێت, دەشێت ئەندازیاری هەبێت؟؟, وە ئەندازیارەكەشی بۆ خۆیان فیشەكێكیان نەتەقاندبێت؟؟ ئازیزێكیان خوێن لە لوتی نەهاتبێت؟؟؟؟؟. هەموو كەس لە تاریك و روونی شەبەقی بەیانی پێنج شەممەی رێكەوتی 17-1-1991ەوە  دەیزانی سەدام لە شكستە, چاوەكان دوكەڵ و ئاگری فرۆكەكانی هاوپەیمانانی دەبینی, گوێیەكانیش گوێ بیستی تەقینەوەكان بوون, لەبان خانووەكانەوە چەپڵەیان بۆ لێدەدرا, ئەم بیركردنەوەیە عەقڵێكی خاریقی ناویست, تەنانەت ئەوەشی سیاسەتی نەكردبوو لە ژیانیدا بەو ئەنجامە گەیشتبوو, جاشەكانیش لەوە تێگەیشتبوون دەبوایا خۆیان بە لایەكدا بدەن, ئاخر ئەوان راستە ئاخوڕیان لای رژێم بوو, بەڵام  هەریەكەیان كلكیان بە لایەنێكەوە بەسترا بوو. راپەڕین  و دەستكەوتەكانی راپەڕین  تەنها دوو ساڵ و نیو دوای هەردوو تاوانی هەڵەبجەو ئەنفال ئەنجامدرا, هێشتا شوێن بزر بوونی ئەنفالكراوان و كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە زەینی خەڵكدا مابوو, هێشتا دوكەڵی كیمیاوی و تەپ و تۆزی روخانی گوندەكان و كوشتنی خەڵك لە بەرچاوان بوو, هێشتا ترس و لەرزی  فڕی دانە خوارەوەی هاووڵاتیان لە كۆپتەرەوە لە زەین و هۆشدا بوو, هاوكات دژە سەركوتكردنی راپەڕین لە باشووری عێراق. حوسێنی زیندوو" حوسێن كامل" گولەی تانكەكەی كە نا بە حوسێنی مردوەوە, نیشانەی دەست نەپاراستن بوو. كوژرانی 5000  بەعسی لە راپەڕین بە كوشتنی 100 هەزار لە هاووڵاتیانی باشوور وەڵام درایەوە, ئەم دوو وێنە تراژیدیایە ئێستا و 88 خەڵكیان  هاندا كۆڕەو  بكەن. لە سەرەتادا هێزەكانی بەرەی كوردستانی لە ناو شاری هەولێر رێگری توندیان لە خەڵك كرد شار بەجێ  بهێڵن, ئێمە تا بەرە بەیان بە ئۆتۆمۆبیلی پڕ لە ژن و منداڵی جل وبەرگ رەشەوە, هەموو لە پرسەی شەهیدو ئەنفالدا بووین, رێگایان نەدا لە شار دەرچینە دەرەوە, وەلێ كە گولەی تۆپەكان گەیشتە دەوروبەری هەولێرو رێگركەران هەڵاتن, ئیتر وەك روبار جەماوەر رێگای خۆی كردەوە, لێرەشدا خوێنی ئەو خەڵكەی لەو رۆژەدا بووونە قوربانی لە ئەستۆی ئەوانەیە كە رێگرییان كرد.  خەڵك بە بەجێ هێشتنی ماڵ و شار, ئەو داستانەیان خولقاند كە لە مێژوودا ناوی نرا كۆڕەو, دوای تەنها چوار رۆژ, داستانی برسی و سەرما بردووەكان چووە  سەر مێزی نەتەوە یەكگرتووەكان.5ی ئەپرێل بڕیارێكی هەشت خاڵی بەناوی بڕیاری 688 لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچوو بۆ پاراستنی خەڵكی سڤیل, بەمەش كۆڕەو بووە هۆكاری گۆڕانكاری بۆ یەكەمجار لە مێژووی گەلی كورددا لە باشووری كوردستان. هەڵەبجە و ئەنفال لە كاتی خۆیدا نەیانتوانی كاریگەری دابنێن, بەڵام كۆڕەو كە روحی هەڵەبجەو ئەنفال و كاردانەوەی ئەو دوو تراژیدیایە بوو, جیهانی  هێنایە دەنگ, لێرەدا دەبینین تراژیدیا رایگشتی جیهانی و لەناو خۆشدا نەرمە هێزی ناوخۆیی دروست  كرد. راپەڕین  ئەنجامی نەبوو, وەلێ شكستی راپەڕین بووە سەركەوتن. دوو هۆكاری دواتر هاتنە پێشەوە شەڕی كۆڕێ و بە رادەی كەمتر ئەزمڕ  و راپەڕینەكانی مانگی تەموزی هەمان ساڵی ناو شارەكان, وە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە سەرقەڵاو گەرمیان, هەموو ئەمانە سەركەوتنەكانی كۆڕەویان جێگیرترو بەرفراوانتر كرد. كەواتە لە راستیدا هەر ئێمەی جەماوەر ئەندازیاری راپەڕین بوبێتین, ئەوا بێشك ئەندازیاری كۆڕەوی ملیۆنی و راپەڕینی تەموزی ناو شارەكان بووین, ئەم واقعەی  دروست بووە بەری رەنج و تێكۆشای هەموومانە, نەك بەشداربووانی كۆبونەوەكانی فەیلەقی نەسر. هەموو روداوەكان ئەوە دەرەخەن, دەستپێكی راپەڕین لە عێراق و كوردستان خۆرسكی بووەو ئەنجامی رق لە شكست و سەركوت, نەك ئەنجامی نەخشەو پلانەكانی كۆبونەوەكانی كرماشان.

(درەو): رۆبەرت پاڵەدینۆ كونسوڵی گشتی ئەمریكا لە ھەرێمی كوردستان سەردانی ئۆفسی (درەو)ی كرد لە سلێمانی. ئەم سەردانە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی دۆخی رۆژنامەگەری و  ئازادی رادەربڕین لە ھەرێمی كوردستان و ئاشنا بوون بە كاروبەرنامەكانی (درەو)و پاڵپشتی رێكخراوی (NED ) بۆ (درەو) هەروەها ئەو ئاڵنگاریانەی دێنە ڕێی ڕۆژنامەنوسان و دەزگاكانی ڕاگەیاندن. كونسوڵ لە لێدوانێكیدا بۆ (درەو) وتی: ڕۆژنامەگەری سەربەخۆ گرنگە بۆ دێموكراسی و ئەوەش بەڕاستی ئەوەیە كە ئێمە ئاواتەخوازین بۆ هەرێمی كوردستان كە دێموكراسییەكی بەهێزی هەبێت. بۆیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوام دەبێت لەپشتیوانیكردنی ئازادی ڕۆژنامەگەری و ڕۆژنامەنووسانی سەربەخۆ. دوبارە شانازییە بۆ من كە ئەمڕۆ لێرە بوم.    

 درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیت لە پرۆسەكانی نەوت هەرێمی كوردستان لە مانگی شوباتی رابردوودا رۆژانە (444 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، لە بەندەری جیهانەوە بە (18) كەشتی بۆ (6) وڵاتی جیا رۆیشتووە.  بەپێێ ڕاپۆرتەکەی ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت لەمانگی شوباتدا نەوتی بارکراوی هەرێم لە بەندەری جیهانەوە لە رێی ١٨ کەشتی قەبارە جیاوە بارکراوە کە لانی کەم بۆ ٦ وڵاتی جیا ڕۆشتووە. هەروەها ئاراستەی دوو کەشتی تائێستا بۆ ئێمە نەزانراو. کۆی نەوتی بارکراو لەماوەی ئەو مانگەدا بریتی بووە لە  ١٢,٤٤٣,٨٧٨ بەرمیل، کە بەتێکڕا رۆژانە ٤٤٤.٤٢٤ برمیل نەوت بووە. ڕوونبین لە ڕاپۆرتەکەیدا کەمانگانە سەبارەت بە نەوتی بارکراوی هەرێم لە بەندەری جیهان بڵاو دەکاتەوە زانیاری لە سەر ناو وە ژمارەی ئەو کەشتیانەی نەوتی هەرێمیان بارکردووە ، لەگەڵ بەروار و بڕی نەوتی بارکراو لە هەرکەشتییەکدا و ناوی ئەوکۆمپانیایانەی نەوتی هەرێمیان کڕیوە و بۆ چ وڵاتێک ڕۆشتووە بڵاو دەکاتەوە.  لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە لەمانگی شوباتدا ئیتالیا زۆرترین نەوتی هەرێمی کڕیوە و بەپلەی یەکەم دێت کە بڕی  ٥,٠٧٩,٨٢٨ بەرمیل بووە بەڕێژەی ٤١٪ هەموو نەوتی بارکراو بووە . بەپلەی دووەم وڵاتی یۆنان دێت بڕی  ١,٧٠٤,٢٧٣ بەرمیل بووە کە رێژەی ١٤٪ پێک دەهێنێت. لە ریزبەندی سێهەمدا وڵاتی بولگاریا دێت بڕی  ١,٣٣٢,١١٢ بەرمیل کە رێژەی ١١٪ ی نەوتی بارکراوی هەرێم پێک دەهێنێت، پاشان هەریەکەلە ئیسپانیا ،ئیسرائیل و کرواتیا بدوای یەکدا دێن. هەروەها دوو بار ی کەشتی بڕی  ١,٦٤٠,٢٩٤ بەرمیل نەوتیان هەڵ گرتووە روونبین ئاراستەکەی نازانیوە بۆچ وڵاتێک ڕۆشتوون. ڕوونبین لە کانوونی دوومی ٢٠٢١ ەوە بەردەوامی مانگانە ڕاپۆرتی نەوتی بارکراوی هەرێمی لە بەندەری جیهان بڵاو کردووەتەوە و پێشتریش داتای لەسەر هەناردەی هەرێم لە ساڵی ٢٠١٤ وە بڵاوکردووەتەوە. لە ڕاپۆرتەکەی ڕوونبیندا هاتووە “ئەم ژمارانە ی لەم ڕاپۆرتەدایە تەنها نەوتی بارکراوی هەرێمە لە بەندەری جیهانی تورکیا، واتە بامانای تەواوی قەبارەی بەرهەمی نەوتی هەڕێم نایەت لەبەرئەوەی بڕی فرۆشی ناوخۆ و ئەو بڕە نەوتەی مانگانە وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان دەیدات بە پاڵاوگەکان لەم ڕاپۆرتەدانییە”.  

ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت تا ئەمدواییە توركیا پێیوابوو سەرچاوەی سەرەكی هەڕەشە لەسەر ئاسایشەكەی تەنیا (پارتی كرێكارانی كوردستان)ە، بەڵام ئێستا بۆی دەركەوتووە هەڕەشە گەورەكە لە دەریای رەشدایە، ئۆكرانیا رێككەوتنی بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و موشەكی لەگەڵ توركیا هەیە، ئەم رێككەوتنە بۆ پیشەسازی سەربازی توركیا بایەخی گەورەی هەیە، لەبەرامبەردا روسیا غاز‌و گەشتیار بە توركیا دەدات كە بڕبڕەی پشتی ئابورییەكەیەتی، درێژەكێشانی شەڕی روسیا- ئۆكراینا، هەڵوێستی توركیا یەكلادەكاتەوە، دۆزی كورد لە توركیا بژاردەیەكی ئامادەیە لەبەردەم روسیا‌و هاوكات لەبەردەم هاوپەیمانانی خۆرئاواشدا.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.     لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و روسیاوە بەدرێژایی مێژوو پەیوەندی توركیا لەگەڵ روسیا لەدۆخی ململانێدا بووە لە چەند گۆڕەپانێكدا، لەوانە بەلقان‌و دەریای رەش‌و قەوقاز، لەدوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانەوە، روسیا داوای شاری (قارس)ی باكوری كوردستانی لە توركیا كرد، هەروەها داوای دەكرد چاو بە رێككەوتنەكانی تایبەت بە تێپەڕین بە هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا بخشێندرێتەوە.  فشارەكانی روسیا، ساڵی 1952 توركیا ناچار كرد بچێتە ناو پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، ئەمە بۆ ئەوە بوو خۆی لە هەڕەشەكانی سۆڤیەت بپارێزێت. لەسەردەمی جەنگی سارددا، توركیا لەناو ستراتیژیەكی خۆرئاوادا كاری دەكرد، رۆڵەكەشی كورتكرابووەوە لە دروستكردنی بەربەست لەبەردەم كشانی روسیا بەرەو ئاوە گەرمەكان. روخانی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991دا دۆخەكەی بەتەواوەتی گۆڕی، توركیا خۆی لەبەردەم روبەرێكی بەرفراوانی جیۆسیاسیدا بینییەوە، ئەمەی بەكارهێنا بۆ كرانەوەی زیاتر بەڕووی دەرەوەدا. ساڵی 2002 پارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا بە سەرۆكایەتی (رەجەب تەیب ئەردۆغان) دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەم پارتە لە دەیەی یەكەمی دەسەڵاتی خۆیدا سیاسەتێكی نەرمی لەسەر ئاستی دەرەوە گرتەبەر، ئەمە ناوی لێنرا "سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ"دا. ساڵی 2003 پەیوەندییەكانی نێوان توركیا‌و روسیا پێی نایە قۆناغێكی نوێوە، لەم ساڵەدا پەرلەمانی توركیا رەتیكردەوە رێگا بە سوپای ئەمریكا بدات خاكی توركیا بەكاربهێنێت بۆ هێرشكردنەسەر عێراق، بەم بڕیارە توركیا پەیامێكی گەیاندە مۆسكۆ‌و پێی وت" توركیا چیتر پشت بە سیاسەتی سەربەخۆی خۆی دەبەستێت‌و دوورە لە هاوپەیمانێتی خۆرئاواوە"، دوای ئەم بڕیارە بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2004دا ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا سەردانی توركیای كرد، بۆ ئەوكات ئەوە یەكەمین سەردانی سەرۆكێكی روسیا بوو بۆ توركیا لەدوای ساڵی 1972ەوە.  لەوكاتەوە پەیوەندییە سیاسی‌و ئابوریی‌و بازرگانییەكانی توركیا‌و روسیا فراوانتر بوو، بەتایبەتیش لە بواری گواستنەوەی وزەدا، لەپاڵ ئەمەدا كێبركێی لەسەر چەند دۆسیەیەك لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەر بەردەوام بوو لەوانە دۆسیەكانی (سوریا، لیبیا، قوبرس، هەرێمی ناگۆرینی قەرەباغ).  ساڵی 2015 توركیا فڕۆكەیەكی جەنگیی روسیا لە نزیك سنوری سوریا خستەخوارەوە، بەڵام پەیوەندییە فراوانەكانی نێوان هەردوو وڵات ئەم قەیرانەی تێپەڕاند. ساڵی 2016 پوتین پشتیوانی لە ئەردۆغان كرد لەو كوتادە سەربازییەی كە لە توركیا رویدا، لێرەوە جارێكی تر پەیوەندییەكان گەشەیان كردەوە. 2019 پەیوەندی توركیا‌و روسیا سەریكێشا بۆ بواری سەربازیش، سەرباری هەڕەشەكانی ئەمریكا، توركیا لەم ساڵەدا سیستمی بەرگری ئاسمانی (S300)ی لە روسیا كڕی.  لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و ئۆكراینا توركیا لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە پەیوەندی لەگەڵ ئۆكراینییەكان هەیە، شوباتی 1992 دوای جیابونەوە لە یەكێتی سۆڤیەت، توركیا دانی بە سەربەخۆیی ئۆكراینادا ناوە‌و پرۆتۆكۆڵی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵدا ئیمزا كردووە. ساڵی 2014 توركیا رەتیكردەوە دان بنێت بە لكاندنی نیمچە دورگەی (كریمیا) بە روسیاوە، كە بەشێك بوو لە خاكی ئۆكراینا، جەختی لەسەر پاراستنی یەكێتی خاكی ئۆكراینا كردەوە. سەرباری ئەمە، توركیا لە چەند ساڵی رابردوودا پارێزگاری كرد لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ روسیاو بەشداری لە هیچ سزایەكی ئابوریدا نەكرد كە بەهۆی جیاكردنەوەی هەردوو هەرێمی (لۆگانسك، دۆنیتسك) لە ئۆكرانیا، بەسەر روسیا دەسەپێندرا. لەمە زیاتر، توركیا‌و روسیا پێكەوە پرۆژەی هێڵی (تورك ستریم)یان جێبەجێ كرد كە ساڵی 2020 دەستی بەكاركردن كرد، ئەم هێڵە بۆ گواستنەوەی غازی روسیا بوو لەرێگەی توركیا‌و بەلقانەوە، دوور لە ئۆكراینا كە چەندین ساڵ بوو هێڵی سەرەكی بۆری غازی روسیا بەم وڵاتەدا تێدەپەڕی بۆ ئەوروپا.  ئێستا كە روسیا هێرشی سەربازی كردوەتەسەر ئۆكراینا، توركیا دژی هێرشەكەیە، ئەردۆغان دەڵێ" دەبێت ناتۆ هەڵوێستی توندتر لەبارەی پەرەسەندنەكانی ئۆكراینا بگرێتەبەر"، لەمە زیاتر توركیا دەڵێ وڵاتانی سەر دەریای رەش‌و ئەوانەشی كە ناكەونە سەر دەریاكە، ئاگاداركردووە رێگە بە تێپەڕینی كەشتی جەنگیی وڵاتە شەڕكەرەكان بەناو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا نادات‌و پابەندی پەیماننامەی (مۆنترۆ)یە.  توركیا بۆچی لە شەڕی روسیا دەترسێت ؟ مەترسی توركیا لەم شەڕەی روسیا دژی ئۆكراینا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەرپای كردووە، لەچەند هۆكارێكەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەمانەن:  یەكەم: دەریای رەش‌و گەرووەكان توركیا لەگەڵ ئۆكراینا‌و روسیا‌و چەند وڵاتێكی تر (بولگاریا‌و جۆرجیا‌و رۆمانیا) دەكەوێتە سەر كەناری دەریای رەش، لەدوای جەنگی ساردەوە توركیا دەستی كردووە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە دەكەونە سەر دەریاكە، ئەمەش لەڕێگەی پەیوەندی ئابوری‌و رێوشوێنی بنیادنانی متمانە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا، ئەمە بەبێ رەچاوكردنی ئەوەی دەریای رەش هەڕەشەیەكی بەرجەستەیە هاوشێوەی هەڕەشەی كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، واتە دۆزی كورد لەسەر ئاسایشی توركیا، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی وێنای توركیا بۆ هەڕەشەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات، ئەمەش دوای فراوانبوونی هەژموونی روسیا لە دەریای رەشدا.  دەریای رەش دەكەوێتە چوارچێوەی ناوچەی سەربازی باشوری روسیا، كە سەرپەرەشتی شانۆی ئۆپراسیۆنەكان لە باكوری قەوقاز‌و دەریای رەش‌و دەریای قەزوین دەكات، لەم ناوچەیەدا چەند رێوشوێنێك گیراوەتە بەر كە ئارەزووی فراوانخوازی روسیا نیشان دەدات لە ناوچەكانی دوای یەكێتی سۆڤیەت‌و دەریای سپی ناوەڕاستدا.  دوای هەڵوەشاندنەوەی گەشتیگەلی پێنجەمی یەكێتی سۆڤیەت لە دەریای سپی ناوەڕاست لەساڵی 1992دا، ساڵی 2013 روسیا جارێكی تر هێزێكی دەریایی بۆ كاركردن لەناو ئەم دەریایە تەرخان كرد، ساڵی 2014 روسیا نیمچەدورگەی (كریمیا)ی لە ئۆكرانیا دابڕی، ئەمە بنكەیەكی دەریایی ستراتیژی نوێی بە روسیا بەخشی، كە لەدوای گەرووەكانی توركیاوە، دووەم گرنگترین خاڵ بوو لەناو دەریای رەشدا‌و دەرفەتی ئەوەی بە روسیا بەخشی لەرێگەی هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بگاتە دەریای سپی ناوەڕاست.  هەنگاوی دواتر لەرێگەی دەستوەردانی روسیا بوو لە قەیرانی سوریادا لە ساڵی 2015دا، ئەمە دەریای رەشی كرد بە شادەماری ژیانی لۆجستی بۆ هێزەكانی روسیا لەناو سوریادا، دەستوەردانی روسیا كارایی رۆڵی توركیای لە سوریا لاواز كرد، پاشان لە ساڵی 2017دا روسیا سەرجەم گەشتییە جەنگییە نوێیەكانی سەربە گەشتیگەلی دەریای رەشی تەرخانكرد بۆ كاركردن لەناو چوارچێوەی هێزی گەشتیگەلی دەریای سپی ناوەڕاست، ئەمەش هەژموونی روسیای لەو ناوچە زیندووەدا بەهێزكرد، كە تێیدا بەرژەوەندییەكانی ئەنكەرەو مۆسكۆ لەچەند دۆسیەیەكی وەكو (قوبروس‌و لیبیا)دا بەر یەكتر دەكەون. كاتێك دیمەنی (كریمیا)‌و ئۆكراینا بخەینە پاڵ دیمەنی بوونیی روسیا لەناوچەی (ترانس دنیستەر)ی جوداخواز لە مۆڵدۆڤا‌و بوونی سەربازیی روسیا لە (ئەبخازیا)‌و (ئۆسیتیای باشور) دوای ئەوەی مۆسكۆ دانی نا بە جیابونەوەیان نا لە جۆرجیا، دەبینین روسیا خاوەنی هەژموونی گەورەی دەریای رەشە، ئەمەش مەترسی ئەوەی لای توركیا دروستكردووە، روسیا لە داهاتوودا داوای هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بكات، ئەم داواكارییە راستەوخۆ هەڕەشەیە لەسەر شاری ئیستانبوڵ. ئەم پەرەسەندنانە هاوكاتە لەگەڵ زیادبوونی بایەخی دەریای رەش لە ستراتیژیەتی توركیا، دوای دۆزینەوەی یەدەگێكی زۆری غاز بە بڕی (540 ملیار) مەتر سێجا، ئەنكەرە هیوای بەوەیە ئەم یەدەگە هەندێك لە خەرجی ساڵانەی پسوڵەی هاوردەكردنی غاز بۆ توركیا كەمبكاتەوە كە بەگوێرەی قسەی وەزیری وزەی توركیا، خەرجییەكە دەگاتە (55 ملیار) دۆلار.  دووەم: هەڕەشەی هاوكاری سەربازی توركیا- ئۆكراینا بەهۆی چونەناوەوەی سوپای توركیا بۆ قوبرس، لە ساڵی 1974ەوە وڵاتانی خۆرئاوا قەدەغەی فرۆشتنی چەكیان بەسەر توركیادا سەپاند، لەپاڵ ئەمەدا كۆتوبەندی توند لەسەر فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە توركیا دانرا، ئەمانە وایانكرد لەم چەند دەیەی دوایدا، توركیا روو لە گەشەپێدانی كەرتی پێشەسازی بەرگریی ناوخۆیی بكات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە سەربازییە ناوخۆییەكانی‌و رزگاربوون لە كۆتوبەندی هاوردەكردنی چەك، كە توركیا بە سیاسەتی وڵاتانی فرۆشیاری چەكەوە دەبەستێتەوە‌و وایلێدەكات نەتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ نەخشەی سیاسەتەكانی خۆی بكات‌و دەستوەردان لە دۆسیە گرنگە ناوچەییەكاندا بكات.  سەرباری ئەمە توركیا لەرێگەی گەشەپێدانی پشەسازی سەربازی ناوخۆییەوە، هەوڵیدا داهاتی ئابوری لەرێگەی فرۆشتنی چەكەوە بەدەستبهێنێت، ئەمەش كاریگەرییەكەی ئەوكاتە دەركەوت كە هەناردەی چەكی توركیا داهاتەكەی لە (248 ملیۆن) دۆلاری ساڵی 2002ەوە بەرزبووەوە بۆ نزیكەی (3 ملیار) دۆلار لە ساڵی 2019دا، هەروەك ئەنكەرە چاوی لەوەیە لە ساڵی 2023دا داهاتی فرۆشتنی چەك بۆ (10 ملیارو 200 ملیۆن) دۆلار بەرزبكاتەوە.  ساڵی 2020 كارایی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا لە ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی لیبیادا دەركەوت، ئەم فڕۆكانە هێرشی هێزەكانی (خەلیفە حەفتەر)یان بۆسەر تەرابلوسی پایتەخت راگرت، دواترو لە ساڵی 2021دا فڕۆكە توركییەكان رۆڵیان بینی لە سەرخستنی ئازەربایجان بەسەر ئەرمینیا لە جەنگی (كەرەباخ)دا، پێشترو لە ساڵی 2020دا ئەم فڕۆكانە گورزیان لە سوپای سوریا وەشاند، سەركەوتنە سەربازییەكانی توركیا دژی ئەو لایەنانەی كە هاوپەیمانی روسیا بوون، وایكرد هەندێك وڵاتی وەكو ئۆكراینا‌و ئەسیوپیا‌و مەغریبی عەرەبی‌و تونس روو لە كڕینی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا بكەن، ئەمەش بەهۆی كارایی فڕۆكەكان‌و هەرزانی نرخ‌و خێرایی رادەستكردنیان دوای گرێبەستی كڕین.  كانونی دووەمی 2019 ئۆكراینا گرێبەستی كڕینی (6) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی جۆری "بەیرەقدار- تی بی 2"ی لەگەڵ توركیا ئیمزا كرد‌و لەهەمان ساڵدا فڕۆكەكانی رادەستكرا، ئۆكرانیا لە ئۆكتۆبەری 2021دا بۆ یەكەمجار ئەم فڕۆكە توركیانەی دژی جوداخوازە روسەكان لە خۆرهەڵاتی وڵاتەكەی بەكارهێنا، ئاژانسی بلۆمبێرگ لە كانونی یەكەمی 2021دا رایگەیاند، ئۆكرانیا (20) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی تر لە توركیا دەكڕێت، ئەمە هاوكات لەگەڵ ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی هاوكاری لەبواری گەشەپێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان لەنێوان هەردوو كۆمپانیای (بایكار)ی توركیا‌و كۆمپانیای (ئیفشینكۆ بروگراس)ی ئۆكرانی، كە رێگە بەوە دەدات بزوێنەری ئۆكرانی بدرێت بەو فڕۆكە‌و موشەكانەی كە لەناوخۆی توركیا دروست دەكرێن، ئەمەش بەپێی قسەی بەرپرسانی ئەنكەرە، توركیای لەو كۆتوبەندانە رزگاردەكات كە ئەمریكا سەپاندویەتی بەسەر پرۆسەی فرۆشتنی بزوێنەری تایبەت بە گەشەپێدانی چەكەكانی توركیا.   دواتر هەماهەنگی سەربازی نێوان توركیا‌و ئۆكراینا لە شوباتی ئەمساڵدا گەیشتە لوتكەی خۆی، كاتێك لەسەردانێكی ئەردۆغاندا بۆ كیێڤ، هەردوو وڵات رێككەوتن لەسەر دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا لەناو ئۆكراینادا. هاوكاری سەربازی توركیا لەگەڵ ئۆكراینا، مۆسكۆی توڕە كرد، وەزیری دەرەوەی روسیا داوای لە هاوتا توركییەكەی كرد مەترسی مۆسكۆ لە چەكداركردنی ئۆكراینا لەبەرچاوبگرن، وەزیری دەرەوەی توركیا وەڵامی دایەوە‌و وتی" ناكرێت توركیا بەرپرسیارێتی بڵاوكردنەوەی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكان لەلایەن ئۆكرایناوە، هەڵبگرێت"، ئیتر لێرەوە ئۆكراینا بوو بە مەیدانی روبەڕووبونەوەی چەكی توركی‌و روسی، لەحاڵی كەوتنی لەم جەنگەدا لەگەڵ روسیا، هاوكاری سەربازی ئۆكراینا لەگەڵ توركیا كۆتایی دێت، كە توركیا هەم لەڕووی تەكنەلۆژی‌و هەم لەڕووی ئابوریشەوە پێویستی بە بەردەوامبوونی ئەم هاوكارییە هەیە.  سێیەم: لێكەوتە نەرێنییەكانی ئابوری لێكەوتە نەرێنییەكانی پەتای كۆرۆنا لەسەر ئابوری توركیا كە خۆی لە شەپۆلێك هەڵاوساندا بینییەوە‌و لە ساڵی 2021دا گەیشتە نزیكەی 48%، هەروەها داڕمانی بەهای دراو، وایانكرد توركیا ئومێد لەسەر ئەوە هەڵبچنێ لەرێگەی پشتبەستن بە بوژاندنەوەی گەشتوگوزارو زیادكردنی هەناردە‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە، لە قەیرانی ئابوری رزگاری ببێت‌و كورتهێنان لە بازرگانی دەرەكیدا كەمبكاتەوە كە نزیكەی (47 ملیار) دۆلارە، بەڵام جەنگی ئۆكراینا هەڕەشەیە لەسەر ئەم ئومێدەی توركیا.  بەگوێرەی راپۆرتەكانی دەستەی ئاماری توركیا بۆ ساڵی 2021، روسیا لەدوای چینەوە لە پلەی دووەمی وڵاتانی هەناردەكاردایە بۆ توركیا، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە پلەی یانزەیەمدایە، توركیا بەشێوەیەكی جەوهەری لە دابینكردنی وزەدا پشت بە روسیا دەبەستێت‌و لە ساڵی 2021دا رێژەی 43%ی غازی روسیای هاوردە كردووە كە بڕەكەی دەكاتە (24 ملیار) مەتر سێجا لە كۆی (60 ملیار) مەتر سێجا. لە پاڵ ئەمەدا، بەرزبوونەوەی نرخی یەك بەرمیل نەوتی برێنت بۆ سەرو (100) دۆلار بەهۆی جەنگەوە، كاریگەری نەرێتی لەسەر ئابوری توركیا دەبێت. سەبارەت بە كەرتی گەشتیاریش كە لە ساڵی 2021دا نزیكەی (24 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆ توركیا فەراهەم كردووە، جەنگی روسیا‌و ئۆكراینا كاریگەری لەسەر دەبێت، بەوپێەی گەشتیارانی روس لەسەروی لیستی ئەو گەشتیارە بیانیانەوەن كە سەردانی توركیا دەكەن، ژمارەی گەشتیارانی روس كە سەردانی توركیا دەكەن (4 ملیۆن‌و 694 هەزار) گەشتیارە، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە لیستی گەشتیارانی توركیادا لە پلەی سێیەمدایە‌و ژمارەیان (2 ملیۆن‌و 60 هەزار) گەشتیارە. سەپاندنی سزا بەسەر روسیا، توانای دارایی هاوڵاتیانی روسیا‌و ئۆكرانیاش لاواز دەكات‌و ئەمەش كاریگەری لەسەر كەرتی گەشتیاری توركیا دەبێت.  لێكەوتەكانی هەڵوێستی توركیا سەرباری ئەوەی توركیا ئیدانەی شەڕی روسیای دژ بە ئۆكراینا كردووە، بەڵام هێشتا روسیا جڵەوی چەند دۆسیەیەكی بێزاركەری بۆ ئەنكەرە بەدەستەوەیە، لەپێش هەمووشیانەوە دۆسیەی پێدانی غاز‌و گەشتیاریی تاوەكو دەگاتە دۆسیەی (ئیدلب) لە سوریا‌و پشتیوانیكردنی هێزە كوردییە سەربەخۆخوازەكان، بۆیە پێشبینی دەكرێت توركیا هەڵوێستی خۆی كۆبكاتەوە لەنێوان ئیدانەكردنی هێرشەكەی روسیا‌و هەوڵدان بۆ نێوەندگیری‌و دانوستان لەپێناو راگرتنی شەڕدا، بەدوور دەزانرێت توركیا بچێتە ریزی ئەو وڵاتانەی كە سزا بەسەر روسیادا دەسەپێنن یاخود پەیوەندی خۆیان لەگەڵ مۆسكۆدا دادەبڕن، چونكە هەنگاوی لەم جۆرە زیانی گەورە بە ئابوری توركیا دەگەیەنێت.  لەبەرامبەردا دەكرێت شەڕی روسیا- ئۆكراینا پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ خۆرئاوا بەهێز بكات، بەتایبەتیش كە توركیا بەشێوەیەكی توند ئیدانەی شەڕی روسیای كردووە، هاوكات لەگەڵ توانای ئەنكەرە لە بەكارهێنانی پێگەی ستراتیژی خۆی لە دەریای رەشدا بۆ رێگریكردن لە تێپەڕینی كەشتییە جەنگییەكانی روسیا لەرێگەی هەردوو گەرووی (بسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)ەوە، هەروەك دەكرێت توركیا سود لە فشارەكانی خۆرئاوا بۆسەر روسیا وەربگرێت، ئەگەر ئەم فشارانە كاریگەرییان لەسەر ئاستی ئامادەگیی روسیا لە هەردوو دۆسیەی (سوریا)‌و (لیبیا)دا هەبێت.  دەكرێت وڵاتانی خۆرئاوا بەشێوەیەكی زیاتر توركیا بەلای خۆیاندا رابكێشن ئەگەر لە هەندێك دۆسیەدا پاڵپشتی توركیا بكەن لەوانە: •    (دۆزی كورد) •    دۆسیەی (ئەندامێتی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا) •    دۆسیەی (بەهێزكردنی هاوكاری سەربازی‌و پیشەسازی بەرگری هاوبەش) •    دۆسیەی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لەم قۆناغەدا بەرژەوەندی توركیا وا دەخوازێت رێگری لە ململانێی فراوانخوازی روسیا بگرێت‌و پارێزگاری لە یەكێتی خاكی ئۆكراینا بكات‌و لە زوترین كاتدا شەڕ رابوەستێت بۆ خۆپاراستن لە لێكەوتە وێرانكەرە ئابورییەكانی، بەڵام ئەگەر ململانێكە فراوان بوو و گەیشتە وڵاتانی تری ئەوروپا، ئەوكاتە توركیا ناچار دەبێت دەست لە رۆڵی نێوەندگیری هەڵبگرێت‌و پابەندبێت بەو ئەركانەی كە لەچوارچێوەی (ناتۆ)دا دەكەوێتە سەرشانی.  سەرچاوە: سەنتەری (الجزیرە) بۆ توێژینەوە

  درەو:   یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەتیف لە دایكبوو، لەكاتێكدا 90 رۆژە بكوژانی باوكی ئازادن و دەستگیرنەكراون، سەرەڕای بەڵێنی بەردەوامی حكومەت و لێپرسراوانی ئەمنی، لە نێویاندا بەڵێنی خودی جێگری سەرۆكی حكومەت (قوباد تاڵەبانی) كە وتی "بەڵێنتان پێدەدەم". نەقیب محەمەد لەتیف و سێ پۆلیسی تری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە شەوی 4ی كانونی یەكەمی 2021دا لەكاتی هەوڵدان بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارێك بە توندوتیژی دژی خێزانەكەی، لە ناوچەی تانجەڕۆ لە سلێمانی تەقەیان لێكراو بەهۆیەوە نەقیب محەمەد گیانیلەدەستدا و سێ هاوەڵەكەشی بە سەختی برینداربون. رۆژێك دوای روداوەكە و لە 5ی كانونی یەكەم، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەت، سەردانی بریندارەكانی كرد و لە لێدوانێكیدا جەختیكردەوە "بە‌ڵێنم پێدان؛ ئە‌و تۆمە‌تبارە‌ كە‌ بە‌داخە‌وە‌ ئە‌فسە‌رێكی شە‌ھید كرد و سێ كارمە‌ندی بریندار كرد، دە‌ستگیر بكرێت". كورتەیەك لە روداوەكە ئێوارەی 4ی كانونی یەكەمی رابردوو، نەقیب محەمەد لەتیف، هەڵدەستێت بە جێبەجێكردنی بڕیارێكی دەستگیركردن بۆ كەسێك بەناوی یوسف پشتیوان عەلی، بەپێی بڕیاری دادوەر. یوسف چەندینجار لەلایەن ژنەكەیەوە لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان سكاڵای لە دژ تۆماركرابوو، بەهۆی توندوتیژیی و ئەشكەنجەدانی بەردەوام، كەیسەكە بە جۆرێك بووە، دادوەر چەندجارێك نوسراوی كردووە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكە و لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف و جێبەجێنەكردنی بڕیارەكەی دادوەری پرسیوە. كاتژمێر 8ی ئێوارەی رۆژی شەممە 4ی كانونی یەكەم، نەقیب محەمەد كە ئەو رۆژە ئێشكگر بووە، بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە بە مەفرەزەیەكەوە دەچێتە چیای گۆیژە – شوێنی كاركردنی یوسف و باوكی-، بەڵام لەو رۆژەدا لەوێ نەبون. دوای گەڕانەوەیان لە گۆیژە و بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستیان بووە، مەفرەزەكە بەرەو ناوچەی تانجەڕۆ، كە ماڵی یوسفی لێ بووە، بەڕێدەكەون، ئەوەش بە ئۆتۆمبێلێكی بەڕێوەبەرایەتییەكە. بەپێی گێڕانەوەی بریندارەكان، سەرەتا بە كۆڵانی ماڵی یوسف-دا تێپەڕیون لە تانجەڕۆ، بەڵام كەس لە ماڵ نەبووە، بۆیە تا كۆتایی كۆڵانەكە رۆیشتون و بە هەمان كۆڵاندا گەڕاونەتەوە، چونكە هەڵكەوتەی كۆڵانەكە وابووە، كە ئەوسەری رێگە نەبووە پێیدا بڕۆن. لەگەڵ گەڕانەوەیان و گەیشتنیان بۆ بەردەم ماڵی یوسف، ئۆتۆمبێلێكی جۆری ئۆپڵ لەسەر رێگاكە وەستاوە، بەرلەوەی مەفرەزەكە داوای لێبكەن رێگاكە بكاتەوە، كەسێك لە لای سەكنی ئۆپڵەكەوە دادەبەزێت، میلی چەك دەهێنێتەوە و دەستدەكات بە جوێندان و تەقەكردنی راستەوخۆ لە ئۆتۆمبێلی مەفرەزەكە. "دابەزین و جوێن و چەكڕاكێشان و تەقاندنەكەی یەك چركە بوو"، یەكێك لە بریندارەكان وتی "جگە لەوە، لە شوێنی تریشەوە تەقەمان لێكرا، بەرلەوەی ئێمە داببەزین، یان هیچ شتێك بكەین". بەپێی وتەی بریندارەكان، ئەو كەسەی لە سەكنی ئۆپڵەكەوە دابەزیوە پشتیوان عەلی، باوكی یوسف بووە. "هەر ئەوەندەمانزانی فیشەكیان دەكردە ناو ئۆتۆمبێلەكەوە و هەمومان بەركەوتین و ئۆتۆمبێلەكە گڕی گرت، هەر كەسێكی تر لە شوێنی ئێمە بوایە هیچی پێنەدەكرا، چونكە كەسمان لەو باوەڕدا نەبوین بەو شێوە رێكخراوە بمانكەنە ئامانج". هەر لەوێ نەقیب محەمەد لەتیف گیانلەدەستدەدات و شۆفێر و دوو هاوەڵەكەی تریش بەسەختی برینداردەبن و دەگوازرێنەوە بۆ نەخۆشخانەی شۆڕش. ئەوە چوارەم جار بووە كە مەفرەزەكانی پۆلیسی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان هەوڵی دەستگیركردنی یوسف بدەن. بەپێی زانیارییەكان باوكی یوسف (پشتیوان عەلی)یش پێشتر پێشینەی هەبووە لە پرسی توندوتیژی بەرامبەر بە خێزانەكەی. سكاڵاكە چی بوو؟ (س)، خێزانی یوسف، لە ماوەی دوو ساڵی رابردودا چەیندنجار سكاڵای لە دژی هاوژینەكەی تۆماركردووە، بەگشتی سكاڵاكان بریتی بوون لە ئەشكەنجەدان و توندوتیژی كە بەرامبەری كراوە. هاوسەرگیری نێوان (س) و یوسف، دوای ئەوە هاتووە كە یوسف پەیوەندی سۆزداری لەگەڵ (س) هەبووە، دواتر لەڕێی یاسا و دواتر سوڵحەوە هاوسەرگیرییان پێكراوە. ئەم چارەسەر بۆ ئەو پەیوەندییە سۆزدارییەكە دەگەڕیتەوە بۆ ساڵی 2019. لە دوای هاوسەرگیرییەكەوە بەردەوام ناكۆكی لەنێوان یوسف و هاوسەرەكەیدا هەبووە. بەهۆی بەردەوامی سكاڵا و ناڕەزاییەكانی (س) لە یوسف، دادگا چەندجارێك بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی ئاگاداركردۆتەوە لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف. بەر لە روداوەكە، دواینجار كە هەوڵی دەستگیركردنی یوسف و باوكی درابێت، سێ رۆژ بەر لە روداوەكە بووە لە شوێنی كاركردنیان لە گۆیژە، بەڵام لەگەڵ گەیشتنی مەفرەزەكانی پۆلیس، یوسف و باوكی رایانكردووە. بەڵام لەو هەوڵەیاندا نەقیب محەمەد بەشدار نەبووە. لەو هەوڵەدا شاگردێكی ئەو كوڕ و باوكە، بۆ رۆژێك دەستگیركراوە بە بڕیاری دادوەر، ئەوەش بەهۆی ئەوەی ئەو دوو تۆمەتبارەی ئاگاداركردۆتەوە لە هاتنی مەفرەزەكەی پۆلیس. بكوژەكان چییان بەسەرهات؟ لە رۆژی روداوەكە تا ئەمڕۆ، كە 90 رۆژ دەكات، بكوژان دەستگیرنەكراون. هەرچەندە هەر شەوی روداوەكە ژمارەیەك دەزگای راگەیاندن، لە نێویاندا راگەیاندنەكانی نزیك لە یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەستگركردنی تەقەرێكی روداوەكەیان راگەیاند. بەڵام دواتر هێزە ئەمنییەكان وتیان كە تەقەكەری ئەو روداوە نەبووە. بەڵام رونكردنەوەیان لەسەر ئەو كەسە نەدا كە كێ بووە دەستگیركراوە. لە 7ی كانونی یەكەم (سێ رۆژ دوای روداوەكە) ئاسایشی سلێمانی، وێنه‌ی كوڕ و باوكێكی بڵاوكردەوە و وەكو هەڵهاتوو لە دۆسیەی كوشتنی نەقیب محەمەد ناوی بردن و داوایكرد هاوڵاتیان لە دۆزینەوەیان هاوكارییان بكەن. ئەوەش لە پێناو دەستگیركردنیان. بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەری دۆسییەكانەوە وەرگیراوە، ئاسایشی سلێمانی كەسە نزیكەكانی ئەو بنەماڵەیەی دەستگیركردووە، لە دایك، باوك، خوشك و زاوا، بەگشتی نزیكەی 10 كەس دەبن. ئەوەش بە تۆمەتی داڵدەدان و دواتر هاوكاریكردنی بكوژەكان. هەندێك زانیاری هەن گوایا، یوسف و باوكی بەرەو ئێران رۆیشتبن، بەڵام ئەوەی جێی پرسیارە لەوكاتەدا رۆیشتن بەرەو ئێران بەشێوەی رەسمی لە ماوەی 24 كاتژمێردا نەدەكرا، بەهۆی ناچاركردنی خەڵك بە پشكنینی كۆرۆنا، كە هەر ئەوە زیاتر لە 24 كاتژمێر پێویست بووە، جگە لە وەرگرتنی فیزا. خێزانێكی توندوتیژ یوسف و پشتیوان لە عەشیرەتێكی دیاری سنوری سلێمانین، بەپێی زانیارییەكان بەر لەو روداوە كەیسی تریان لەسەر بووە، لەوانەش شەڕكردن، بەڵام رون نییە چۆن ئەو كێشانەیان بۆ چارەسەركراوە. "یوسف بەردەوام لەناو مەكتەبدا چەقۆی پێ بوو، چوار بۆ پێنج جار لەناو مەكتەب شەڕی لەگەڵ هاوڕێ خوێندكارەكانی دەكرد و چەقۆی دەردەهێنا، هەر بەهۆی ئەو كێشانەشەوە فەسڵكرا"، خوێندكارێكی هاوپۆلی بەوشیوەیە باسی دەكات. یوسف لە خوێندنگەیەكی ئێواران دەیخوێند، لە یەكێك لە خوێندنگەكانی سلێمانی، بە رۆژیش لەگەڵ باوكی كاریكردووە لە چیای گۆیژە. "كەسێكی كەم دوو بووە، بەڵام شەڕانی بووە". یەكێك لە هاوڕێیەكانی زیاتر وتی "بەردەوام چەقۆ لە گیرفانیدا بووە، خۆم بینیم دوجار بۆ شەڕ چەقۆی دەرهێناوە لەناو مەكتەب".  بەڵام ئەو وتی "نازانم چۆن ئەو كێشانەی بۆ چارسەردەكرا، چەند رۆژێك لە مەكتەب فەسڵدەكرا و دواتر دەهاتەوە بۆ خوێندن، وەك ئەوەی هیچ نەبوبێت". هەروەها یەكێك لە مامۆستاكانی، وتی "هەمووكات كە كێشەی دەنایەوە باوكی دەهات بۆ مەكتەب و داوای دەكرد هاوكاریی بكەین... زۆركات درەنگ دەكەوت بۆ پۆل، باوكی دەیوت لەبەرئەوەی خەریكی ئیشكردنە، بەڵام بەگشتی شەڕانی و توندوتیژ بوو". دواجار بەهۆی زۆری غیابات و شەڕ و ئاژاوەوە باس لەوە دەكرێت یوسف لە ساڵی 2019 فەسڵكراوە. 90 رۆژ لە چاوەڕوانی لە مەراسیمی چلەی شەهیدبونی نەقیب محەمەد-دا، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەی توندتیژی دژی ژنان، بۆ دەزگاكانی راگەیاندن جەختیكردەوە لەوەی "لەم رۆژانەدا هەواڵی خۆش دەبیستن"، بەڵام تادێت روداوەكانی توندتیژی بەرانبەر بە ژنان زیاتر دەبن و بكوژانی نەقیب محەمەد-یش هێشتا ئازادن. تەنیا لە ئەمساڵدا بەپێی وتەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نۆ ژن لە هەرێمی كوردستان كوژراون، ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ چاوەڕوانی كەسوكاری نەقیب محەمەد و بریندارەكان و  رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف. لە 23ی شوبات، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەبارەی زیادبونی كەیسەكانی توندوتیژی دژی ژنان، لە راگەیەنراوێكدا كە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردۆتەوە، وتی "زۆر نیگەران و خه‌مبارم به‌ روداوەکانی ئەمدواییەی توندوتیژی دژ بە ژنان و ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان. لێره‌دا دوباره‌ی ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ هیچ شه‌ڕەفێک له‌ ژن کوشتندا نییه‌". نیگەرانی مەسرور بارزانی و بەڵێنە بەردەوامەكانی قوباد تاڵەبانی لە كەیسی توندوتیژی دژ بە ژنان، لەكاتێكدان، كە نەقیب محەمەد و هاوەڵەكانی لەپێناو پاراستنی ژنێك لە توندوتیژی خۆیان كردە قوربانی و ترس هەیە خوێنیان بەفیڕۆ بڕوات. مەسرو بارزانی لە راگەیەنراوەكەیدا كە تایبەت بوو، بە پرسی "سوتاندن"ی ژنێك لە گەڕەكی كورساتی سلێمانی بەناوی شنیار، وتی "ئەم تاوانانە‌ ده‌بێت بوەستن و وەک خەڵکی کوردستان، نابێت قبوڵی بکەین، وەک حکومەتیش ئێمە ھاوکار و پاڵپشتی دادگا دەبین لە سەپاندنی توندترین سزا بۆ ئەم تاوانانە". بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەر و لایەنی پەیوەندیدار وەرگیراوە، پرسی دەستگیركردنی یوسف پشتیوان و پشتیوانی عەلی، دراوەتە دەست پۆلیسی ئینتەرپول. نەبونی هیچ چارەنوسێك بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف، لەكاتێكدایە ئەمڕۆ یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەدایكبوو، ئەویش دەبێتە یەكێك لەو كەسانەی لە چاوەڕوانی دەستگیركردنی بكوژانی باوكی-دا بێت و چاوی لە جێبەجێكردنی بەڵێنی بەرپرسان بێت. •    ئەم نوسینە بەشێكە لە بەدواداچوونی خانەوادەی (نەقیب محەمەد)  

  درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم مانگی شوباتی رابردوو حكومەتی هەرێم (11 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشووە بەرمیلی بە (85 ) دۆلار، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتدا ( ترلیۆنێك و 400) ملیار دیناربووە، كە (589 ملیار) دیناری بۆ حكومەت ماوەتەوە لەگەڵ داهاتی ناوخۆ و هاوپەیمانان دەكاتە (784) ملیار دینار. پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی شوبات = (164 ملیار) دینارە (تەنیا بۆ خەرزینەی حكومەت چونكە داهاتی ناوخۆ مانگانە زیاتر لە 350 ملیار دینارە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینارە •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = هیچ بڕه‌ پاره‌یه‌ک نه‌هاتووه‌ داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی شوباتی (2022)دا  بڕی (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە كە رۆژانە بۆ 28 رۆژی مانگی شوبات دەكاتە ( 407 هەزارو 285) بەرمیل. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  شوبات (96.85) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (84.85) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل X (84.85) دۆلار = (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 403 ملیار و 62 ملیۆن و 630 هەزار) دینار. •    بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت (58%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (42%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار  X (58%) = (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار X ((1450 دینار = ( 813ملیار و 776 ملیۆن و 325 هەزار و 400) دینار خەرجی نەوتە. -    (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400)  دۆلار  X (42%) = (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار X (1450) دینار= (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار. کۆی داهات لە مانگی شوبات 2022 (دینار) •    (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600)  داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (784 ملیار و 786 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار  

  راپۆرت: درەو دادگای فیدراڵی دوای زیاتر لە چوار مانگ لە كێشمەكێشی دوای هەڵبژاردن، ئەمڕۆ خۆی رزگاركرد‌و بەبەهای ئەوەی وادەی دەستوری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕیوە‌و دەستور هیچ چارەسەرێكی بۆ ئەم دۆخە دانەناوە، پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری خستەوە ناو پەرلەمان‌و تۆپەكەی خستەوە ناو گۆڕەپانی لایەنە سیاسییە ركابەرەكان، دانیشتنی تایبەت هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پێویستی بە دەنگی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی‌و دواین نەخشەی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان لەم راپۆرتەدا.    بڕیارێكی نوێ لە دادگای فیدراڵییەوە  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەبێ ئەوەی ئاماژە بە هیچ ماددەیەكی دەستور بكات، ئەمڕۆ مافی سەرلەنوێ كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن (سەرۆكایەتی پەرلەمان) رەتكردەوە‌و ئەم بڕیارەی دایە دەست (پەرلەمان).  ئەوانەی شارەزای دەستورو یاسان دەڵێن، ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی كە مافی بە پەرلەمان داوە سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردن بكاتەوە، هیچ بنەمایەكی دەستوری نییە‌و تەنیا وەكو دەرفەتێكی نوێیە بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان لەناو خۆیاندا بگەنە رێككەواتن.   بۆ ئەوەی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بدات بە پەرلەمان، دادگای فیدراڵی بەهانەی ئەوەی هێناوەتەوە، لە دەستوردا ئاماژە بەوە نەكراوە ئەگەر وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕی‌و سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرا، چی بكرێت، ئێستا وادە دەستورییەكە تێپەڕێوە، بۆیە دادگا دەسەڵاتەكە دەدات بە پەرلەمان.  یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان كە شارەزایە لە دەستورو یاساكانی عێراقدا، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، بڕگەی یەكەمی بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی بەتەواوەتی دروستە كە دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، رەتكردوەتەوە، چونكە ئەم هەنگاوە هیچ پاڵپشتییەكی یاسایی‌و دەستوری نەبوو.  بەڵام لەبارەی بڕگەی دووەمی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، كە داوا دەكات دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، بڕیاری كردنەوە یاخوج نەكردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بخاتە بەردەم پەرلەمان، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان چەند تێبینییەكی هەیە كە ئەمانەن:  •    بڕیاری رادەستكردنی دەسەڵاتی دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان، پێچەوانەی بڕیارێكی رۆژی 23/12/2018ی دادگای فیدراڵی خۆیەتی كە تێیدا رەتیكردوەتەوە هیچ دەسەڵاتێك بە پەرلەمان بدرێت جگە لەو دەسەڵاتانەی كە لە ماددەی (61)ی دەستوردا بۆی دانراوە، بەتایبەتی لە دەركردنی بڕیاردا. •    رادەستكردنی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان پێچەوانەی ماددەی (3)ی یاسای  خۆكاندیدكردنە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، چونكە لەم ماددەیەدا باسلەوە كراوە، خۆكاندیدكردن لەماوەیەكدا دەبێت كە لە (3) رۆژ زیاتر نەبێت، ئەم سێ رۆژە پێشتر كراوەتەوە‌و ناكرێت جارێكی تر دووبارە بكرێتەوە. •     بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی باسلەوە دەكات لەماوەیەكی كەمدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام دیاری نەكردووە ماوەكە چەند رۆژە، لەپاڵ ئەمەدا باسی لەوەكردووە پەرلەمان یەكجار بۆی هەیە دەرگای دووبارە خۆكاندیدكردنەوە بكاتەوە، ئەمە دەستوەردانە لەكاری یاسادانان‌و ئیشی دادگا نییە. پەرلەمان چی دەكات پشتبەست بە بڕیاری ئەمڕۆی دادگا فیدراڵی، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لە دانیشتنی داهاتووی خۆیدا دەتوانێت پرۆژە بڕیارێك ئامادە بكات‌و بیخاتە بەردەم پەرلەمان بەمەبەستی دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  لەم پرۆژە بڕیارەدا دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان داوا لە پەرلەمانتاران دەكات، بۆچونی خۆیان رابگەیەنن لەبارەی ئەوەی قایلن بە دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار یاخود نا ؟ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق نیسابە یاساییەكەی بۆ زۆرینەی (50+1)ە، واتە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، (165) پەرلەمانتار ئامادەبن نیساب تەواو دەبێت، لەدوای تەواوبوونی نیسابیش بەزۆرینەی سادە دەتوانرێت بڕیاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەسەند بكرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا بەهۆی سكاڵاكەی یەكێتییەوە گورزی بەركەوت‌و كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (هۆشیار زێباری) دورخرایەوە، لەم بڕیارە نوێیەی دادگای فیدراڵی سودمەند دەبێت‌و بە پاڵپشتی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ (سەدرو سوننەكان)، رەنگە بتوانێت دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی سەرلەنوێ بكاتەوە، بەڵام دیار نییە ئاخۆ لەم گەڕە نوێیەدا هەر (رێبەر ئەحمەد) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید دەكاتەوە یاخود نا.  بەرهەم ساڵح دەمێنێتەوە لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، بەمدواییە بیرۆكەیەكی نوێ گەڵاڵە كرا، بیرۆكەكە ئەوە بوو سكاڵا لە دادگای فیدراڵی لەسەر بەرهەم ساڵح تۆمار بكرێت، بەوپێیەی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆك كۆمار لێبوردنی تایبەتی بۆ كەسێك دەركردووە، كە بەتاوانی بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان دادگا حوكمی زیندانیكردنی هەتا هەتایی بۆ دەركردووە، بەهۆی ئەم سكاڵایەوە بەرهەم ساڵح لە كێبركێی پۆستی سەرۆك كۆمار دوربخرێتەوە‌و تۆڵەی هۆشیار زێباری لێبكرێتەوە، بەڵام بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی دەرگای لەسەر جێبەجێكردنی بیرۆكەیەكی لەمشێوەیە داخست.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، مەرجە ئەگەر پەرلەمان دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە، دەست بۆ ئەو كەسانە نەبات كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا‌و لەماوەی دەستوریدا خۆیان كاندید كردووە، بەم پێیە بەرهەم ساڵح كە لە گەڕی یەكەمدا خۆی كاندید كردووە، كاندیدبوونەكەی پارێزراو دەبێت. دادگا لەناو ململانێ سیاسییەكاندا زیاتر لە چوار مانگە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچووە، هێشتا سەرۆك كۆمارو كابینەی نوێ حكومەت دروست نەكراوە، ئەنجامی هەڵبژاردن لایەنە سیاسییەكانی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەی سەرەكیدا، ئەم دوو بەرەیە كە هەریەكەیان قوڵایی هەرێمایەتی خۆیان هەیە‌و لەژێر هەژموونی وڵاتانی دراوسێی عێراقدان، بەرەی یەكەم كە هاوپەیمانێتی (سەدر+بارزانی+ حەلبوسی) بەبەرەی دژە ئێران ناسراوە‌و نزیكە لە توركیا‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبییەوە، بەرەكەی تر كە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فەیاز+ عەبادی+ حەكیم+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ە نزیكە لە ئێرانەوە.  ئەم دوو بەرەیە كەوتونەتە ناو شەڕێكی یاسایی‌و دەستوری قوڵ لەگەڵ یەكتردا، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە‌و بڕیارەكانی تانەی لێنادرێت، بەهۆی ئەم ململانێیەوە، كەوتوەتە ناو گەمە سیاسییەكە‌و بڕیارەكانی ناڕەزایەتی دروستكردووە، هەردوو بەرەكە تۆمەتباری دەكەن بە پێشێلكردنی دەستور.   سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێردرێت ؟  ئەو هۆكارانەی كە دانیشتنی رۆژی 7ی شوباتی ئەمساڵی پەرلەمانی عێراقیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ پەكخست، هێشتا وەكو خۆیان ماونەتەوە‌و گۆڕانكارییان بەسەردا نەهاتووە.  واتە ئەگەر دووبارەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكرێتەوە‌و لیستێكی نوێش پەسەند بكرێت‌و لیستەكە كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستانیش لەخۆ بگرێت، هێشتا پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كێشەی تێدایە ئەگەر رێككەوتنی لەنێوان لایەنەكاندا نەكرێت، چۆن ؟  بڕیاری دادگای فیدراڵی یەكلایكردەوە، دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتارە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، لەم دۆخەشدا ئەوەی پێی دەوترێت (الپلپ المعگل) واتە یەك لەسەرسێی پەكخەر، هێشتا ئامادەیە، ئەو لایەنەی بتوانێت دەنگی (110) كورسی پەرلەمان بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە، دەتوانێت ئاستەنگ بۆ تەواوبوونی نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان دروست بكات.  گەمەی ژمارەكان ! ئەگەر بارودۆخەكە بەشێوەی ئێستا بمێنێتەوە‌و هیچ رێككەوتنێك لەنێوان لایەنە شیعە ناكۆكەكاندا نەكرێت، دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان بەمشێوەیە دەبێت:  •    هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی): ئەم هاوپەیمانێتییە ژمارەی كورسییەكانی لەناو پەرلەمانی عێراق (174) كورسییە.  •    هاوپەیمانێتی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان): ژمارەی كورسییەكانی ئەم بەرەیە نزیكەی (100) كورسییە، بەڵام هەندێك لە سەركردەكانی ئەم بەرەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن دەڵێن ژمارەی كورسییەكانیان بۆ (130) كورسی زیاد دەكات‌و لایەنی تر دێنە ناو هاوپەیمانێتییەكەیان، بڕیارە ئەم لایەنانە كە پێكهاتوون لە (نوری مالیكی+ هادی عامری+ قەیس خەزعەلی+ فالح فەیاز+ حەیدەر عەبادی+ عەممار حەكیم) بەمزوانە بەفەرمی خۆیان بەناوی "هاوپەیمانێتی چەسپاوی نیشتمان" رابگەیەنن.  •    لەنێوان دوو بەرە ركابەرەكەدا، نزیكەی (46) كورسی پەرلەمانی عێراق خۆیان یەكلانەكردوەتەوە لەگەڵ چ بەرەیەك دەبن، ئەوانەی خۆیان یەكلانەكردوەتەوە ئەمانەن:  -    هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك (نەوەی نوێ+ ئیمتیداد): 18 كورسی -    كوتلەی شەعبی (چەند پەرلەمانتارێكی سەربەخۆن): 4 كورسی -    هاوپەیمانێتی (تصمیم ): 4 كورسی -    ئیشراقەی كانون: 6 كورسی -    گردبونەوەی دەنگی سەربەخۆكان: 4 كورسی -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 4 كورسی -    پەرلەمانتارانی مەسیحی كوتلەی بابلیۆن: 4 كورسی -    كۆمەڵی دادگەریی كوردستان: 1 كورسی -    فاروق حەننا (پەرلەمانتاری سەربەخۆ لەسەر پشكی كۆتای مەسیحییەكان، ئەم پەرلەمانتارە لەلایەن حزبی شیوعی كوردستانەوە پشتیوانی لێدەكرا) كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن •    پەرلەمانی عێراق بۆ یەكەمجار لە رۆژی 11/1/2022دا دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە.  •    رۆژی 6/2 لەسەر بنەمای سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتی، دادگای فیدراڵی عێراق رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت. •     رۆژی 7/2 بڕیاربوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەڵام نیسابی یاسایی كۆبونەوەكە تەواو نەبوو، بۆیە كۆبونەوەكە نەكرا، بەپێی دەستور نیسابی یاسایی ئەم دانیشتنە پێویستی بە ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتار هەبوو، هەردوو بەرە ركابەرەكە بەرەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و بەرەی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی) بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد‌و نیسابیان پەكخست.   •    رۆژی 8/2 وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كۆتایی هات، كە ماوەی كەمتر لە 30 رۆژ بوو لەدوای یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانەوە. •    رۆژی 9/2 سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگەیاند، دەستەی سەرۆكایەتی نوێی پەرلەمان لەلایەن هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كۆنترۆڵ كراوە، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن والێكدرایەوە دەستەی سەرۆكایەتی دەیەوێت دوای دورخستنەوەی هۆشیار زێباری، دەرفەتێكی تر بە پارتی بدات بۆ ئەوەی كاندیدی بەدیلی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پێشكەش بكات، لە دادگای فیدراڵی سكاڵای یاسایی لەدژی ئەم هەنگاوەی دەستەی سەرۆكایەتی تۆماركرا.   •    رۆژی 13/2/2022دا دادگا بە یەكجاری هۆشیاری زێباری لە كێبركێ پۆستی سەرۆك كۆمار دورخستەوە. •    ئەمڕۆ 1/3 دادگای فیدراڵی بڕیاریدا، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە نادەستورییە، بەڵام دەكرێت دەستەی سەرۆكایەتی داواكاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بخاتە بەردەم پەرلەمان‌و پەرلەمان بڕیاری لەسەر بدات ئایا دەرگا بكرێتەوە یاخود نا.  

(درەو): بەیاننامەی وەزارەتی نەوتی عێراق لەبارەی بڕی ھەناردەو داھاتی نەوت لە مانگی شوباتی رابردوودا: 🔹 بڕی ھەناردەی نەوتی خاو (92ملیۆن و 790ھەزارو 173) بەرمیل بووە، بەمشێوەیە: 🔹 داھاتی نەوت گەیشتوەتە (٨ ملیارو 540ملیۆن) دۆلار. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت گەیشتوەتە (٣ ملیۆن و 314ھەزار) بەرمیل. 🔹 تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت لە مانگی رابردوودا بڕی (92) دۆلار بووە.    

(درەو): لە كۆبونەوەی چوارسەرۆكایەتیەكە، نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی زۆر توند بوون بەرامبەر بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، رێواز فایەق و قوباد تاڵەبانی لەگەڵ ئەوە نەبوون بڕیارەكە رەتبكرێتەوە، مستەفا سەید قادر لەگەڵ رەتكردنەوە بووە بە رێگەی یاسایی و دەستوری، دوو راوێژكاری بەریتانیش بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا.  ئەمڕۆ لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان چوار سەرۆكایەتیەكەی هەرێم تایبەت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كۆبونەوە. یەكێك لە بەشداربووانی كۆبونەوەكە  ووردەكارییەكەی بۆ (درەو) باسكرد و وتی بەهۆی ناكۆكی تیمی یەكێتی و پارتیەوە نوسینی بەیاننامەكە لە كۆبونەوەكە زیاتری خایاندووە. ئەو بەشداربووە ئاماژەی بەوە كرد، سەرەتا نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی زۆر توند بوون لەسەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و بەتوندی رەتیانكردەوەو كەشێكیان درووستكرد كە دەبێت بەشێوەیەكی روون و بێ دودڵی ئەو بڕیارە رەتبكرێتەوەو بە نادەستوری لەقەڵەمی بدەن. نێچیرڤان بارزانی لە كۆبونەوەكەدا زۆر توند بوو لەسەر رەتكردنەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و ئاماژەی بە مەترسیەكانی بڕیارەكە كرد لەسەر چارەنووس و ئاییندەی هەرێمی كوردستان و وتویەتی لە ئێستادا مستەفا كازمی كە هاوڕێ و دۆستمانە، یەكسەر لەدوای بڕیارەكەی دادگا كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە ئەگەر كەسێكی تر ببێتە سەرۆك وەزیران دەبێت چی رووبدات؟ لە كۆبونەوەكەدا وەڵام و وەڵامكاری  لە نێوان مەسرور بارزانی و رێواز فایەق روویداوە. ئەو بەشداربووەی كۆبونەوە چوار قۆڵییەكە ئاماژەی بەوەكرد لە كۆبونەوەكەدا: مەسرور بارزانی وتویەتی: دادگای فیدراڵی خۆی نایاساییەو بە نادەستوری درووستكراوە.  رێواز فایەق وتویەتی: ئەی بۆ (2) دادوەری كوردتان ناردووە بۆ ئەو دادگایەو ئەندامن، دادگای فیدراڵی تەنیا دامەزراوەیە كە بریار لەسەر ئەوە دەدات كە بابەتەكان دەستورین یان نادەستورین، چۆن دەبێت ئێمە بڵێن دادگای فیدراڵی نادەستوریە؟  رێواز فایەق وتی: زۆرینەی خەڵكی بڕیارەكەی دادگایان پێ خۆشبووە بە كادرانی خۆشمانەوە. مەسرور بارزانی وتی: ئەوانەی دڵخۆشن ئەهلی سۆسیال میدیان، بە پارە ئەو شتانە دەنوسن. لە كۆبونەوەكەدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دژی ئەوە بووە كە راستەوخۆ دژی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بن و رەتبكرێتەوە، وتویەتی بڕیارەکە نادەستووریەو مەرامی تایبەتی لە پشتەو لەلایەن ئێمەوە قەبوڵکراو نیە، پێویستە بە شێوەیەكی یاسایی و دەستوری مامەڵەی لەگەڵ بكرێت...وەڵامدانەوەشی دەبێت بە ئارامی و بەبێ توندی و ئیستفزازی بۆ ئەوەی بڕیاری دیكەی بەدوادا نەیەت.  مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم و نوێنەری گۆڕان كە لە كۆبونەوەكەدا ئامادەبوو، وەك موجامەلەیەكردنێكی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی لەگەڵ ئەوە بووە كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رەتبكرێتەوە بەڵام بەشێوەیەكی یاسایی و دەستوری و دوور لە توندی.  دوو راوێژكاری بەریتانی بەشداربوون لە كۆبونەوەكەداو لەلایەن فەلاح مستەفاوە وەرگێرانی بۆ دەكرا، ئەو دوو راوێژكارە ئاماژەیان بەوە كردووە كە فرۆشتنی نەوتی هەرێم یاسایی و دەستوری بووەو ئاماژەیان بە بڕیاری دادگای لەندەن كردووە كە نەوتی هەرێمی بە نادەستوری لەقەڵەم نەداوە و بەدەستوری و یاسایی داناوە.. نوسینی بەیاننامەی كۆتایی كۆبونەوەكە هێندەی كۆبونەوەكەی خیاندو ناكۆكی توند لە نێوان تیمی یەكێتی و پارتی درووست بوو، تیمی پارتی لەگەڵ ئەوە بوون راستەوخۆ بنوسرێت ئەو بڕیارە نادەستوریەو دەبێت رەت بكرێتەوەو كاری پێنەكرێت بڕیارەكە بە مەرامی سیاسی دەركراوەو دەستی هەرێمایەتی تێدابووە، بشنوسرێت دادگاكە خۆی دەستوری نیە. تیمی یەكێتی لەگەڵ ئەوە نەبوون راستەوخۆ بنوسرێت رەتبكرێتەوەو نابێت بەنەفەسێكی توند بنوسرێت، هەربۆیە تیمەكە دەگەنە بنبەست لەسەر دەركردنی بەیاننامەكەو دواتر قوباد تاڵەبانی و نێچیرڤان بارزانی تەداخول دەكەن و وشەی رەتكردنەوەی لێدەردەكەن و قبوڵنەكردنی تێدەكەن واتا بەرەزامەندی هەردوولا بەیاننامەكە دەردەكرێت، واتا بەیاننامەكە بووە رای رەسمی (پارتی و یەكێتی و گۆڕان) دواتر راگەیەندراوی كۆبونەوەكە بڵاوكرایەوەو ناوەڕۆكەكەی نوسرا: بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدرالی قبووڵكراو نییەو ھەرێمی كوردستان بەردەوام دەبێت لە پیادەكردنی مافە دەستوورییەكانی و بە هیچ شێوەیەك دەست لە ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەڵناگرێت و هەموو ڕێگەیەكی یاسایی و دەستووری دەگرێتە بەر بۆ ئەوەی ماف و دەسەڵاتە دەستورییەكانی هەرێمی كوردستان بپارێزێت. 

راپۆرتی: درەو پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%)ی توانای خۆیان، نەوتی خاوی بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون. پاڵاوگەی نەوت پاڵاوگەی نەوت یان (پاڵاوتنی نەوت) بریتییە لە پڕۆسەیەک کە تێیدا نەوت دەپاڵێوین بۆ لێوەرگیراوەکانی، وه‌ک (سوتەمەنی سووک، گازۆلین، بەنزین، ئەسفلت (قیر)، ڕۆنی گەرمکردنەوە، کیرۆسین (نەوتی سپی)، گازی شل (LPG)، سوتەمەنی جێت و سوتەمەنی چەور (سوتەمەنی قورس). ماددەی تری پتڕۆکیمیاوی ھەن وەک ئەثیلین و پڕۆپلین ئەتوانرێت بەرھەم بھێنرێت لە نەوتی خاو بەبێ بەکارھێنانی پاڵاوگەی نەوت بەھەمان شێوەش وەک نەفتا کە لە ھەمان ڕێگەوە بەرھەمدێت. ھەر پاڵاوگەیەک ڕێکخستنی تایبەت بەخۆی ھەیە و تێکەڵکردنی پڕۆسەکانی پاککردنەوە بە ڕەچاوکردنی شوێنی پاڵاوگە، بەرھەمە خواستراوەکان وباری ئابوری دیاری دەکرێت. پاڵاوگەی نەوت بە بەشێکی گرنگ و سەرەکی لە پیشەسازی نەوت دائەنرێت ھەندێک لە پاڵاوگە مۆدێرنەکان ئەتوانن ڕۆژانە بڕی (800 هه‌زار) بۆ (900 هه‌زار) بپاڵێون و پڕۆسێسی بکه‌ن. پاڵاوگەکانی نەوت له‌ هه‌رێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی (2009)ەوە، دەستی کردووە بە پەرەدان بە پاڵاوگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، لە (28/8/2013) ڕایگەیاند "بەپێی رێکكەوتنێک کە لە ئەیلولی 2012 دا لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا ئەنجامدرا، هەرێمی کوردستان مافی بەدەستهێنانی 17%ی بەرهەمە پاڵێوراوەکانی عێراقی هەیە، لەگەڵ 17%ی نەوتی خاوی عێراق بۆ سوتەمەنی وێستگەکانی کارەبا. بەڵام حکومەتی فیدراڵی ئەم مافەی بەرهەمە پاڵێوراوەکان بە تەواوەتی دابین ناکات بۆ هەرێم". بۆیە لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە "لەپێناو بەدیهێنانی خواستی ناوخۆییمان و یارمەتیدان بۆ خزمەتکردنی پێویستیی ناوچەکانی تر، هەرێمی کوردستان گەشە بە کەرتی پاڵاوتن دەدات. لەگەڵ ئەنجامدانی وەبەرهێنانی زیاتردا". لە کاتی بڵاوکردنەوەی ئەو ڕاگەیندراوەدا، دوو پاڵاوگەی گەورە پاڵاوگەیەکی بچوکی و فەرمی لە هەرێمی کوردستان لە بەرهەمهێناندابوون کە ئەوانیش بریتی بوون لە؛ یەکەم: پاڵاوگەی کار (کەڵەک یان کەورگۆسک) لە نزیک شاری هەولێر، لەلایەن کۆمپانیای (کار گروپ)ەوە بەڕێوەدەبرێت کە کۆمپانیایەکی ناوخۆییە، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (110 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا، بەڵام هەموو توانای خۆی بەکارناهێنێت و ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت. دووەم: پاڵاوگەی بازیان لە پارێزگای سلێمانی، پاڵاوگەکە لە سەرەتادا بۆ نەوتی خاوی کەرکوک دروستکرا بوو، بەڵام ئەو کۆمپانیا بیانیەی کە جێبەجێکردنی پرۆژەکەی  پێسپێردرا بوو نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات دواتر پرۆژەکە درا بە کۆمپانیای (وزە پێترۆلیەم)ی کوردی سەر بە کۆمپانیای "قەیوان" لە کۆتایی (2009) دا بە سەرکەوتوویی جێبەجێکرا. ئەم پاڵاوگەیە یەکێکە لە پاڵاوگە گرنگەکان لە هەرێمی کوردستاندا، لە ڕۆژێکدا پاڵاوگەی بازیان (40) هەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت، چەندین بەرهەمی جیاواز لە نەوتی خاو بەرهەم دەهێنێت، بۆ نمونە لە ئێستادا بەرهەمی ڕۆژانەی پاڵاوگەکە بەم جۆرەیە؛ 1.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزین. 2.    (80) تەن گازی شلی ماڵان. 3.    (2 ملیۆن و 700 هەزار) لیتر نەوتی ڕەش. 4.    (200 هەزار) لیتر نەوتی سپی. 5.    (250 هەزار) بەنزینی فڕۆکە 6.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) دیزڵ (گاز) سێیەم: پاڵاوگەی لاناز: یەکێکی دیکەیە لە پاڵاوگە گەورەکانی هەرێمی کوردستان و لە پارێزگای هەولێرو لە ساڵی (2008)ەوە بە ئاست و تەکنیکێکی بەرز بونیاد نراوە، بەپێی داتاکان لە ئێستادا ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (100 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا، بەڵام (30%) ئەو توانایە بەکاردەهێنێت و کە پاڵاوتنی (30 هەزار) بەرمیل نەوتە لە ڕۆژێکدا و چەندین بەرهەمی جیاوازی نەوت بەرهەم بهێنێت.  چوارەم: پاڵاوگه‌ی تاوکێ لە کێڵگەی تاوکێ لە پارێزگای دهۆک، کۆمپانیای DNOی نەرویجی خاوەنی پاڵاوگەیەکی بچووکە کە نەوتی خاو ئامادە دەکات لەپێناو دەستکەوتنی خەسڵەتی هەناردەکردندا، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (6 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا. پاڵاوگەکان کار بۆ کێ دەکەن و چۆن نەوتی خاو دەست دەخەن؟ بەشێوەیەکی گشتی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان بە شێوەو سەرچاوەی جیاواز نەوتی خاو دەست دەخەن بۆ کاری پاڵاوتن و بەرهەمهێنان ئەوانیش؛ یەکەم: حکومەتی عێراق و هاوردەی دەرەکی ڕۆژی (18/6/2021) سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، بڕیاردەری لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكانی پەرلەمانی كوردستان دەربارەی بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە لە بەشێکیدا هاتبوو؛ "لە هەرێمی كوردستان دو پاڵاوگە هەیە، هەردووكیان نەوت و بەنزین بۆ عێراق دەپاڵێون. پاڵاوگەی كار لە هەولێر رۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێویت و (25 هەزار) دەداتەوە بە عێراق و (25 هەزار) بەرمیلیش بۆ ناوخۆ دەپاڵێوێت، ئەوەی بۆ عێراقی دەنێرێتەوە لیتری دەدرێت بە (450) دینار بەڵام ئەوەی بۆ ناوخۆی هەرێم دەیپاڵێوێت لیتری دەدات به‌ (800 و 900) دینار.. بۆچی بۆ عێراق بە (450 ) دینارو بۆ هەرێمیش (800 ) دینار." ئاشكراشیكردووە"لە پارێزگای سلێمانی پاڵاوگەی بازیان (قەیوان) هەیەو رۆژانە نزیكەی (40 هەزار) بەرمیل نەوت و بەنزین دەپاڵێویت و دەینێرێتەوە بۆ عێراق، لەوێ لیتری دەدرێتەوە بە (450) دینار." لە ڕاگەیەندراوەکەی ئەو پەرلەمانتارە ئەوە هاتووە؛ "پاڵاوگەی لاناز رۆژانە (30 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و نەوتە خاوەكەلە سوریا دەكڕێت و بەرهەمەكەی لە بازاڕی هەرێمی كوردستان دەفرۆشێتەوەو بە نرخی بازار كە لە ئێستادا (800 بۆ 900) دینارە." بەپێی قسەی سەركۆ گەڵاڵی "ئێستا پاڵاوگەی كار توانای بەرهەمێهێنای رۆژانەی ( 4 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزینی هەیە، پاڵاوگەی قەیوان توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) لیتر بەنزینی هەیە، لانازیش بەهەمان شێوە، تاكەی حكومەت ئەو پاڵاوگانە ناچار ناكەن نەوتی سپی و بەنزین بۆ ناوخۆ بپاڵێون و  چیتر چاویان لە بەنزینی پڕ لەسەرەتانی ئیرانی نەبێت." ئەمە دەریدەخات کە سەرچاوەی نەوتی خاوی پاڵاوگەکان تەنها نەوتی خاوی هەرێم نییە، بەڵکو بەشێک لەو نەوتە خاوە لە حکومەتی عێراق وەردەگرن و بەشێکیشی لە دەرەوە هاوردە دەکەن. دووەم: حکومەتی هەرێمی کوردستان  جگە لەوەی پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان نەوتی خاوەی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان (عێراق و دەرەوە) هاوردە دەکەن و دەیپاڵێون بە دوو ڕێگاش نەوت لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن بۆ پاڵاوتن، ئەوانیش؛ 1.    پاڵاوتنی نەوت بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لەماوەی (2009 – 6/2021) نیشان دەدات، کە بۆ دوو ساڵ و حەوت مانگ تەنها (20 ملیۆن و 632 هەزار و 369) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەی دەکاتە (941) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (20 هەزار و 926) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (1)   چارتی ژمارە (1) ئەو بڕە نەوتە خاوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەینێرێت بۆ پاڵاوتن (تێچوون، به‌رهه‌م، داهات، خه‌رجی) خۆی هەیە کە ساڵی (2019) بە نمونە وەرگیراوەو بڕەکەی (8 ملیۆن و 737 هەزار و 444) بەرمیل بووە (6) بەرهەمی بە بڕی جیاواز هەبووە و (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).   خشتەی ژمارە (2)      2.    فرۆشتنی نەوتی خاو بە پاڵاوگەکان لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2019 – 6/2021) بڕی (2 ملیۆن 649 هەزار و 286) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (45) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (12 هەزار و 496) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (117 ملیۆن و 738 هەزار و 947) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)  و چارتەکانی ژمارە (2، 3، 4)) خشتەی ژمارە (3) تێبینی: لە نێو ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت ئاماژە تێکڕاو کۆی نرخی ئەو نەوتە نەدراوە کە لە ماوەی (1/4/2020 – 30/9/2020) دراوە بە پاڵێوگەکان بۆیە پشت بەو نرخە بەستراوە کە حکومەتی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان پێ فرۆشتووە. چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) پاڵاوگەکان دەتوانن کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکەن؟ بەشێکی وەڵامی ئەم پرسیارە لە شیکارییەکانی پێشتردا ڕوون بووەتەوە، کە پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%) توانای خۆیان نەوتی خاویان بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون. بۆیە بەشێک لە چاودێران شارەزایانی بوارەکە پێیان وایە پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکات. بۆ نمونە "عەلی حەمە ساڵح- ئه‌ندامی لیژنه‌ی وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌كان له‌ په‌رله‌مانی كوردستان" لە نامەیەکیدا لە (17/10/2021) کە ئاراستەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە تێیدا ده‌ڵێ "نرخی سوتەمی بەشێوەیەکی بەرچاو گران دەبێت، ئەم پێشنیارەی بۆ چارەسەری ئەم گرفتە دەیخه‌مەڕوو، بەبێ ھیچ پشتیوایەکی دارایی دەتواندرێت بە کوالێتیەکی باش سوتەمەنیەکی باش دابیبکرێت". ئەو پەرلەمانتارە ھۆکاری گرانبوونی سوتەنی گەڕاندووەتەوە بۆ؛ بەشی ھەرە زۆری سوتەمەنی لەدەرەوە دێت، پاڵاوگە نەوتی خاو بە نرخی جیھانی دەکڕێت و قازانجی لێوەردەگرێت، قازانجی بازرگان و گومرگ و تێچوی گواستنەوە ھەمووی دەچێتە سەر نرخی سوتەمەنی. چارەسەر: ھیچ حوکمڕانیەک نیە لە دونیادا پاڵاوگەی ھەبێت نەوتی خاوی ھەبێت، بەڵام نەوت نەپاڵێوێت و ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار دۆلار بۆ کڕینی سوتەمەنی بچێتە دەرەوە! .. سێ پاڵاوگەی نەوت ھەن لە کوردستان (کەڵەک- کار، بازیان -قەیوان، لاناس)، توانای پاڵاوتنی ٢٤٠ ھەزار بەرمیل نەوتیان ھەیە لە ڕۆژێکدا... کە نزیکەی دوو ھێندەی پێداویستی خەڵکی کوردستانە.. بەڵام لە ئێستادا تەنیا پاڵاوگەی کار ٢٥ ھەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و بەرھەمەکەی ڕۆژانە نزیکی ملیۆنێک لیترەو ئەویش بە چەند بەنزینخانەیەک لە ھەولێر دەدرێت! کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات. بەبێ ئەوەی حکومەت پشتیوانی بکات، تەنیا ئەم خەرجیانە بگەڕێتەوە بەسە بۆ ئەوەی نرخی بەرھەمە نەوتیەکان دابەزێت و بە کوالێتیەکەشی باشتر بێت. 1.    کرێی بۆری بۆ ھەر بەرمیلێک بەنرخی ئێستا ١٢ دۆلارە، دەگەڕێتەوە. 2.    داشکاندن لەو نرخی نەوتەی کە دەکڕێت، کە ھەرێمی کوردستان ١٢ دۆلار کەمتر لە برێنت دەیفرۆشێت. 3.    گەڕانەوەی قازانجی بازرگان و تێچوی گواستنەوەو گومرگ و رسوماتی کۆمپانیا. سەرچاوەکان -    پاڵاوتن، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/ku/downstream-ku/refining-ku.html -    سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، پاڵاوگەكانی هەرێم دەیپاڵێون"، لەعێراق لیتری بەنزین بە 450 دینارەو لە هەرێم نزیك دەبێتەوە لە هەزار دینار، ماڵپەڕی ئاوێنە؛ https://www.awene.com/detail?article=50141 -    یادگار صدیق گەڵاڵی و فریاد کاڵێ، چەند سەرنج و تێبینیەك لەسەر وردبینی دیلۆیت بۆ نەوتی هەرێم (2019)، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت؛ http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2020/06/3rd-Roonbeen-report-Delloite-on-KRG-2019-report.pdf -    پاڵاوگەی نەوت، ویکیپیدیا؛ https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%A7%DA%B5%D8%A7%D9%88%DA%AF%DB%95%DB%8C_%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA -    عەلی حمە ساڵح، "پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات"، 17/10/2021، درەو میدیا؛ https://z-upload.facebook.com/drawmedia/posts/1070599347102381 -    پاڵاوگەی بازیان، کەناڵی ڕوداوو، بەرنامەی میدی ئین کوردستان؛ https://www.rudaw.net/sorani/onair/tv/episodes/episode/made_in_kurdistan_31082015 https://www.youtube.com/watch?v=AZMFO4WlAoY -    U.S. Energy Information Administration, Background Reference: Iraq, Last Updated: March 29, 2021 https://www.eia.gov/international/content/analysis/countries_long/Iraq/iraq_bkgd.pdf -    Lanaz to use Honeywell technology to modernize Iraqi refinery, 10/1/2022 https://www.hydrocarbonprocessing.com/news/2022/01/lanaz-to-use-honeywell-technology-to-modernize-iraqi-refinery  

 (درەو):  كۆمپانیای رۆسنەفتی رووسی كە لە (6) كیڵگەی نەوتی هەرێم كاردەكات و خاوەنی (60%) بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانە، تۆمەتبار دەكرێت بە دابینكردنی خەرجی شەڕی روسیا لە ئۆكرانیا. گروپی كۆمپانیانی (بریتش پترلیۆم)ی نەوتی كە گروپێكی بەریتانییە‌و بە (BP) ناسراوە، كشانەوەی خۆی لە سەرمایەی كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی راگەیاند.  (BP) كە خاوەنی (19,75%)ی پشكی سەرمایەی كۆمپانیای (روسنەفت)ە دەڵێ" روسنەفت خەرجی شەڕی روسیا لە ئۆكراینا دابین دەكات، وەكو ناڕەزایەتییەك دژی جەنگەكە، ئێمە لە شەراكەتی خۆمان لەگەڵ ئەم كۆمپانیایە دەكێشینەوە".  برنارد لۆنی بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای (BP) لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند، دەست لە پۆستەكەی لە ئەنجومەنی بەڕێوەبەرایەتی كۆمپانیای روسنەفت دەكێشێتەوە، جەنگی ئۆكراینا وای لێكردین چاو بە كاری خۆمان لەگەڵ رۆسنەفت بكێشینەوە".  ئەم بڕیارە كاریگەری هەندێك لە كۆمپانیا جیهانییەكانی بواری نەوتی لەسەر ئابوری روسیا دەرخست، بەتایبەتیش كۆمپانیای (شێڵ) كە خاوەنی (27,5%)ی پرۆژەی غازی (سخالین 2)ی كۆمپانیای (گازپرۆم)ە، هەروەها كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیل كە ماوەی (25 ساڵ)ە مامەڵە لەگەڵ كۆمپانیا روسییەكانی سەربە گروپی كۆمپانیاكانی (روسنەفت) دەكات، كۆمپانیایەكی تری وەكو (گلینكور) خاوەنی 11%ی كۆمپانیای (ئەی ئێن پڵەس)ی بواری وزەی روسیایە، ئەمە لەپاڵ چەند كۆمپانیای تردا كە لەگەڵ روسەكان كاردەكەن.  راگرتنی كاركردنی (BP)ی بەریتانی لەگەڵ (روسنەفت)ی روسی، دوای ئەو سزایانە دێت كە هاوپەیمانە خۆرئاواییەكان بەهۆی هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، بەسەر روسیایاندا سەپاند، لەوانە كردنە دەرەوەی هەندێك لە بانكەكانی روسیا لەناو سیستمی (سوێفت)ی تایبەتی بە ئاڵوگۆڕی دارایی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، ئەمە مەترسی گەورەی لەسەر كاری كۆمپانیا روسییەكان دروستكردووە.   روسنەفت لە هەرێمی كوردستان كۆمپانیای روسنەفت-ی روسی خاوەنی رێژەی 60%ی پشكەكانی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان (ئەو بەشەی بۆرییەكە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێم تاوەكو سنوری توركیا)، لەپاڵ ئەمەدا كۆمپانیاكە كاری گەڕان‌و پشكنین بەدوای نەوتدا دەكات لە (6) كێڵگەی كوردستان، ئەو كێلگانەی روسنەفت كاریان تێدا دەكات دەكەونە سنوری (هەولێرو دهۆك)‌و بریتین لەم كێڵگانە: •    بەرتلە •    زاوێتە •    هەریر •    بجیل •    قەسرۆك •    دەرەتوو   

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) کاتێک فەیلەسوفی ئەڵمانی ئیمانۆیل کانت (١٧٢٤-١٨٠٤) لە کۆتاییەکانی ژیانیدا و لە ساڵی ١٧٩٥دا وتارە بەناوبانگەەی دەربارەی ”ئاشتیی سەقامگیر و بەردەوام“ دەنووسێت،  ئەو ڕاستییە باش دەزانێت کە ئەو وەک نووسەرێک، ناتوانێت کاریگەریی لەسەر جەنەراڵ و پادشا شەڕکەرەکانی سەردەمەکەی دابنێت. دەزانێت ئەوانەی جەنگ و ئاشتی بەرپادەکەن، ئەوانەی توانای جوڵاندنی سوپا و تانک و شەڕکەرەکانیان ھەیە، ئەوانەی ئەمری تەقاندنی تۆپەکان دەدەن، گوێ لەو و لە ھیچ نووسەر و ڕۆشنبیرێکی تریش، ناگرن.  یەکێک لە تراژیدیا گەورەکانی ڕۆشنبیرڕانی ڕاستەقینە ئەوەیە کە دەزانن تەنھان. بەڵام ئەم دۆخی تەنھابوون و بێکاریگەربوونە وا لە کانت ناکات وازناھێنێت و بێدەنگببێت، ئەو قسەدەکات و دەنووسێت، بەو ھیوایەی بکرێت لە ساتێک لە ساتە تایبەتەکانی مێژوودا، گوێی لێبگیرێت و ڕوانین و لێکدانەوەکانی ببن بە بەشێک لە چۆنیەتی مامەڵەکردن و بەرھەمھێنانی واقیع. خەونی کانت لە کۆتایی سەدەی ھەژدەھەمدا، دوای نزیکەی زیاد لە دوو سەدە و جەنگ و پێکدادانی خوێناوی لە مێژووی ئەوروپادا، خەونی بەرقەرارکردنی ”ئاشتییەکی ھەمیشەیی“ و ”بەردەوامە“. خەونێک کە لای کانت پێویستە یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی دونیای مۆدێرن بێت.  کانت ھیوای بەوەبوو میلەتان ھۆشیارببنەوە و ڕۆشنگەرانە بیربکەنەوە، سیستمی پادشایەتی وەلابنێنن و سیستمی کۆماری دامەزرێنن. سیستمە کۆمەکارییەکانیش لە دەوری یەک کۆببنەوە و یەکبگرن، بە ئازادییش بەیەکەوە و لەپاڵ یەکدا،  بژین و بەردەوامببن. ھاوکات کانت پێیوابوو ئەم کۆمارانە پێویستە ڕێز لەو شتە بگرن کە ناوی ”مینوانداریی گەردوونیی“ لێدەنێت. مەبەستی کانت لە ”میوانداریی گەردوونیی“ ئەوەیە کاتێک لێقەوما و کۆچبەرێک دێتە بەردەرگای ماڵەکەت، ئەگەر بە مەبەستی شەڕ نەھاتبێت، ئەخلاقیی ئینسانیی داوا لە مرۆڤ دەکات دەرگاکەی بۆبکەیتەوە، لێگەڕێی بێتە وڵاتەکەتەوە. چونکە ھەموو مرۆڤێک مافی ئەوەی ھەیە شوێنێکی لەم سەر زەمینەدا ھەبێت.   بەم شێوەیە لەگەڵ کانت دا مافی ”میوانداریی گەردونیی“ لەدایکدەبێت و لە سەدەی بیستەم و دوای جەنگی جیھانی دووھەمیش ”ڕێکەوتنامەی جنێف“ لەدایکدەبێت، کە پێ  دادەگرێت لەسەر ئەوەی کە نابێت ھیچ پەنابەرێک بگەڕێنرێتەوە بۆ وڵاتەکەی خۆی، بەبێ ئەوەی گوێی لێگیرابێت و ئەو ھۆکارە ڕوونبکاتەوە کە بۆتە ھۆکاری ھەڵاتن و سەرھەڵگرتنی. ئەرکی دەوڵەتە پەنابۆھێراوەکانە ئەو ھۆکارە بپشکنن بۆئەوەی بزانن ئایا ھۆکارەکە ڕاستە یان نا.  ئەم گوێگرتنە لە مرۆڤی ھەڵکەندراو و ھەڵاتوو لە وڵاتەکەی خۆی بڕبڕەپشتی ڕێکەوتننامەی جنێفە. بە مانایەک لە ماناکان، ھاتنەکایەی ڕێکەوتننامەی جنێف و دەستەبەرکردنی مافی پەنابەرێتی، پەیوەندیی بە بیرۆکەی ”میوانداریی گەردونیی“ لای کانت ەوە ھەیە. دەکرێت بشڵێین ئەو دۆخەی لە دوانی جەنگی جیھانی دووھەموە دروستدەبێت و ئەو مافانەی بۆ پەنابەران دەستەبەردەکرێن، پەیوەندیەکی تایبەتیان بە ھەندێک لە بۆچونەکانی ئەم نووسەرە ئەڵمانیەوە ھەیە. کانت باوەڕیشی وابوو بۆئەوەی مرۆڤایەتی بتوناێت لە ئاشتیدا بژیی، پێویستی بەوەیە ڕێز لە کەرامەتی ھەموو مرۆڤێک بگیرێت و یەک یاسای ئەخلاقیی گەردونی ھەبێت، حوکمی پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکان بکات.    ئێستا کە ھەواڵی پەلامارەکانی ڕوسیا بۆ ئۆکرانیا و دەنگی بۆمبارانکردنی شارەکانی ناو ئەو جەنگە، لەڕێگای تەلەفیزیۆن و دونیای دیگیتاڵییەوە دەگەنە ھەمووشوێنێک، کاتێک دووکەڵ و خاشاکی ئەو جەنگە، بەھۆی شاشەکانەوە لە ھەموو کون و قوژبنێکی ئەستێرەکەدا دەبینرێن، بۆ ھەمووان ئاشکرایە کە خەونی کانت بۆ بونیادنانی ”ئاشتییەکی ھەمیشەیی“ و ”سەقامگیر“ لە دونیای ئەمڕۆماندا خەونێکی مردوە،  زیاد لە دوو سەد ساڵ دوای نووسینی وتارەکەی کانت، دوو وڵاتی کۆماریی و زۆر وڵات و ناوچەی تریش. لە جەنگێکی خوێناویدان لەگەڵیەکدا. بەچاوی خۆمان دەبینین سەرۆک و ژەنەراڵەکانی سوپا، بێگوێدانە ئەو ئەدەبیاتە گەورەیەی لەسەر گرنگیی ئاشتیی و پێکەوەژیان ھەیە، سوپاکان دەجوڵێنن و کارەساتە گەورەکان بەرھەمدەھێنن.   وەک وتم کانت ئەو ڕاستییەی باش دەزانیی ئەوەی ئەو دەیڵێت و دەینوسێت، تەواو لە عەقڵ و خەیاڵی سەرکردە و سوپاسالار و ئەفسەرەکانەوە دوورەوە. ئەوەی نووسەرێک دەیڵێت، جیاوازە لەوەی پیاوانی دەسەڵات و حوکمڕانان بیرلێدەکەنەوە و ئەنجامیئەدەن. کانت ئەو ئەو مەسافەیەی دەبینیی کە لەنێوان کتێب و تفەنگ و نووسەر و ئەفسەرێکدا ھەیە و دروستدەبێت، بەڵام، وەک وتم، ئەم زانینە تاڵە، ئەوی بەرەو بێدەنگیی و قسەنەکردن نەبرد. بە پێچەوانەوە، ئەو لەناو گرمە و ھاڕەی بیستراو و نەبیستراوی جەنگەکاندا یەکێک لەبەناوبانگترین تێکستەکانی مێژووی فیکری سیاسیی نووسیی و بڵاوکردەوە.  ئەمڕۆ ھەمان دۆخ بە نیسەبت زۆرێک لە نووسەران و ڕۆشنبیرانی جیھانەوە لەئارادایە. لە زۆر ڕوویشەوە جیھانی ئەمڕۆ لە جیھانی سەردەمی کانت ترسناکتر و پڕمەترسیتریشە. چەک و تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکردن، ئیبادەکەرتر و مەترسیدارترن، ژمارەی ھەڵاتوان و پەنابەران لە جیھانیشدا ھێجگار ھێجگار گەورەترە لەوەی لەسەردەمی کانتدا ھەبووە، جەنگ خۆیشی ھەم لە واقیعدا و ھەم وەک ھەڕەشەیەکی بەردەوام، بەشێکە لە ھەندەسەی دەسەڵات لە زیاد لە بەشێکی جیھانی ئەمڕۆدا. بەڵام ھەموو ئەمانە نابێت دۆخی بێدەنگبوون و باوەڕنەمان بە نووسین و قسەکردن، دروستبکات. دەبێت قسەبکەین و بێدەنگ نەبین، باسی ئەو جیھانە بکەین کە ئەو ھەموو ھەڕەشە و مەترسییەی لە ھەناوی خۆیدا ھەڵگرتوە.  ئەوەی کەسانی وەک من و زۆر ڕۆشنبیر و نووسەری تر پێویستە لەم دۆخە ناھەموارەدا ئەنجامیبدەن، درێژەدانە بەو ھێڵە کانت یەی لە کۆتاییەکانی سەدەی ھەژدەھەمەوە بۆ ئەمڕۆ ھاتوە. من و زۆرانێکی وەک منیش، لە پەیوەندیدا بە دونیای خۆمانەوە، ئەو ڕاستییە باش دەزانین کە دەسەڵاتدارانی وڵاتەکەی ئێمەش، خێزانە سوڵتانییە حوکمڕانەکان، گوێ لە لە ھیچ نووسەر و ڕۆشنبیرێکی ڕاستەقینە و ڕەخنەیی ناگرن، دەزانین ئەوان لە ھەسارەیەک و ئێمە لە ھەسارەیەکی تردا، دەژین، دەشزانین توانای تاڵکردنی ژیانی زیاد لە نەوەیەکیشیان ھەیە، بەڵام ھەموو ئەم شتانە ناکرێت وەک نووسەرێک بێدەنگمان بکەن و واز لەوەبھێنین بە ناشیرینیی و تاوانەکان بڵێین ناشیرینیی و تاوان.  ئەو جەنگەی ئەمڕۆ بە دیارچاوی ھەموومانەوە ڕووئەدات دەبێت ئیرادەی بێدەنگنەبوومان زیندوتر و بەھێزتر بکات.

 درەو: د. زوبیر رەسول ئەحمەد- گۆڤاری زانستیی لێکۆڵینەوە سیاسیی و ئەمنیەکانی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی ژمارە (7) هەرچەندە روسیا میژوویێکی کۆنی هەیە لە پەیوەندی لەگەڵ کورد، بەڵام ئەم پەیوەندییانەی لەگەڵ کورد هەرگیز تاسەر نەبووە، بەڵکو تایبەت بووە بە پرس و ئامانجێکی کاتی، بە جۆرێک هەر کات روسیا گەیشتبێتە ئامانجەکەی کوردی لە نیوەی رێگاوە جێهێشتووە. زۆربه‌ی پەیوەندییەکانی روسیاو کورد به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان، ده‌چنه‌ قاڵبی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵپه‌رسته‌كان نه‌ك پەیوەندی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.  دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەریان هەبووە لەسەر پەییوەندییەکانی روسیا کورد، یەکەم، پرسی وزە کە پرسێکی تازەیە لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا دەکرێت کارتێکی گونجاو بێت بۆ سیاسەتی روسیا لە ناوچەکدا، فاکتەری دووەم، فاکتەری هەرێمیییە، بە تایبەتیش تورکیا، کە روسیا هەمیشە رەچاوی کردووە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستانیشدا. روسیا لە کەشێکی ئاساییدا دەیەوێت لەگەل هەموان دۆست بێت، بەڵام لە کەشێک کە لە بەرژەوەندی مۆسکۆ نەبێت و هەست بە پەراوێزخستن بکات ئەوا بێگومان پەرچەکرداری دەبێت.  پوختەى توێژینەوە: هەرچەندە پەیوەندی روسیاو کورد مێژوویێکی دریژی هەیە، بەڵام لەگەل ئەوەشدا پەیوەندییەکانیان لە سنورێکی تەسکی تاکتیکی و بەرژەوەندی کورتخایەندا تێنەپەریوە. پرسیاری سەرەکی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە ئایا پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان لەسەر چ بنەماییەکە، یا وردتر بڵێین چ جۆرە پەیوەندیێکە؟ لەدەرەنجامدا بەو ئارگومێنتە گەییشتین کە پەیوەندی روسیا و کورد (هەروەها هەرێمی کوردستانیش) هەمیشە لە چوارچێوەی پرسێکی ترەوە بووە. واتا روسیا هەمیشە پرسی کوردی وەک کارتێکی گوشار لە دژی نەیارەکانی بەکارهێناوە بۆ مەبەستێکی تایبەت. پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستانیش ئەگەر چی لە دوای ٢٠٠٣ فاکتەری بەرژەوەندی ئابورییشی هاتۆتە سەر، بەتایبەتی لە بواری وزە، بەڵام لە راستیدا ‌هێشتا ئەو چوارچێوە ریالیستی و تاکتیکیە مێژووییەی تێنەپەڕاندووە. وێستگە سیاسیەکانی مێژووی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا ئەوەمان بۆ دەردەخەن کە مۆسکۆ هەرگیز تا سەر لەگەل کورد بەردەوام نەبووە. دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەری زۆریان هەبووە لەسەر پەیوەندی روسیاو کورد بە گشتی. یەکەم، فاکتەری هەرێمی بە تایبەتیش فاکتەری تورکیا، کە روسیا هەمیشە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورددا رەچاوی کردووە. فاکتەری دووەمیش کە لە دوایی ٢٠٠٣ هاتۆتە نێو پەیوەندییەکانی هەردولاوە بریتیە لە فاکتەری وزەو بوونی کۆمپانیا روسییەکان لە هەرێمی کوردستاندا.  پەیوەندی دروستکردن لە گەڵ هێزێکی گەورەیی وەک روسیا گرنگی زۆری هەیە بۆ هەرێـمی کوردستان، بەڵام پشت بەستن بەو پەیوەندییانە هەرگیز جێگای متمانە نیە.  پێشەکی روسەکان لە زۆر رووەوە نزیکترن لە گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئەوروپی ئەمریکیەکانەوە، ئەمەش بێگومان رەنگی داوەتەوە لە پەیوەندییە سیاسیەکانی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست. دیارە ئەمە بۆ گەلی کوردو  هەرێمی کوردستانیش راستە، کە خاوەن پەیوەندیێکی مێژویین لەگەڵ روسیا. تا ئەو ئاستەی ئەمە وای لە توێژەرێکی روسی وەک "ڤادیم ماکارینکا" Vadim Makarenka کردووە بڵێت کە روس و کورد یەک بنەچەیان هەیە. هەرچەندە ئەم بۆچوونە پاڵپشتی و بەڵگەی مێژوویی نیە. بەڵام لە زۆر وێستگەی سیاسی و ئابوری و ئایدۆلۆجیش کورد ئاشنایەتی زیاتری هەبووە لەگەل روسەکان بە تایبەت دوایی ئەوەی کە شۆرشی ئۆکتۆبەر بەسەرکردایەتی کۆمۆنیستەکان لە ساڵی (١٩١٧) سەر دەگرێت و کاریگەریەکانی بەخێرایی بە تەواوی جیهاندا بڵاودەبێتەوە.  هەڵبەتە کاریگەری ئەم شۆرشە بۆ گەلێکی چەوساوەو ژێردەستی وەک کورد زیاتریش بوو، چونکە لە زۆر رووەوە شۆرشی ئۆکتۆبەر موژدەی دونیاو ئاییندەیێکی سیاسی و ئابوری باشتری بە نەتەوە ژێردەستەکان دەدا بە بەراورد بە روانگەی ئەوروپی و ئەمریکیەکان لەو سەردەمەدا بۆ پرسی کورد.  ‌هەڵبەتە ئەمە جگە لەو پەیوەندییە دوورودرێژەی کە لە نێوان یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو شۆرشە کوردییەکانەوە هەبووە .   لە دوای راپەڕینی جەماوەری گەلی کوردستانی عێراق (باشوری کوردستان)  لە ساڵی ١٩٩١، بە تایبەت دوای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک دامەزراوەیەکی سیاسی و یاسایی لە ساڵی ١٩٩٢ دروستبوو، بەشێکی زۆری وڵاتان چ لە رێگای کردنەوەی کەناڵە دبلۆماسیەکان یان لە رێگای پەیوەندی نا فەرمی هەڵسان بە دروستکردن پەیوەدندی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە بوونی پەیوەندی فەرمی لەگەڵ هەرێم لە وانەیە مایەی نیگەرانی بێت بۆ بەشێک لە وڵاتان، بە تایبەت وڵاتە دراوسێکانی وەک تورکیاو ئێران سوریاو، هەتا هەندێک جار عێراقیش.  جێگیربوونی هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣ وەک کیانێکی فەڕمی و هەرێمێکی فیدراڵ لە عێراق و مافە دەستوریەکانی خەڵکی کوردستان لە دەستوری هەمیشەیی عێڕاقدا (لە ساڵی ٢٠٠٥)، پێگەیێکی دستوری و سیاسی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان دروست کرد لە عێراقدا. ىەڵام لە راستیدا گرنگی پێگەی هەرێمی کوردستان بۆ بەشێکی زۆر لە وڵاتانی ناوچەکەو جیهانیش دوای ٢٠٠٨ دەستی پێکرد؛ واتا ئەو کاتەی هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتنی نەوت و دواتریش کارکردن لە گەل کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکان کرد بۆ دەرهێنان و فرۆشتنی گازو نەوت. هەر لەو ساتەوە هەرێمی کوردستان بووە جێی پەیوەندی بەشێکی زۆر لە وڵاتان لە نێوێشیاندا وڵاتێکی وەک روسیا کە هە ر زوو لە ساڵی ٢٠٠٧ قۆنسوڵگەری خۆی لە هەولێر کردەوەو، دواتریش کۆمپانیاکانی وەک رۆسنەفت و گازپرۆمیش ئێستا لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن .  - پرسیاری سەرەکی ئەو توێژینەوەیە: ئەوەیە کا ئایا پەیوەندی نێوان روسیاو هەرێمی کوردستان لە سەر چ بنەمایەکە؟ یاخود وردتر بڕۆین روسیا لە چ گۆشەنیگایەکەوە سەیری هەرێمی کوردستان دەکات؟ ئارگومێنیتی (گریمانەی) سەرەکی ئەو توێژینەوەیە ئەوەیە کە روسیا ستراتیجیێکی تایبەتی نیە بەرامبەر هەرێمی کودستان. واتا بنەمایی پەیوەندی هەرێمی کوردستان و روسیا پەیوەستە بە بوونی پرسگەلی تر لە ناوچەکدا کە بەزۆری پرسی کاتین و تایبەتن بە دۆخێکی دیاریکراو. هەندێک جار ئەم پرسە بریتیە لە هەڵکشانی پێگەی کورد لە هاوکێشە هەرێمیەکانی ناوچەکدا، بۆ نموونە، پێگەی کورد لە عێراق لە دوای ٢٠٠٣ دواتریش لە ٢٠٠٨ و ئینجا لە کاتی شەڕی دژ بە داعش لە ٢٠١٤، یاخود دوای ٢٠١١  لە سوریاو، یانیش بەکارهێنانی پرسی کورد وەک  کارتێکی سیاسی بۆ گوشار خستنە سەر وڵاتانی ناوچەکە، ئینجا ئەمە ئەمریکا، عیراق، ئێران یان تورکیا بێت.    - گرنگی ئەم توێژینەوەیە: لە چەند لایەکەوە سەرچاوە دەگرێت؛ لە لایەک تاووتوێی پەیوەندی یان سیاسەتی روسیا دەکات وەک زلهێزێزێکی ئامەدەبووی بەردەوامی کاریگەر بەسەر هاوکێشە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکاندا، بە تایبەتیش کاریگەر لەسەر سیاسەتەکانی هەر یەکە لە ئەمریکاو هەروەها تورکیاو ئێرانیش کە ئەکتەری باڵادەستن لە ناوچەکەدا. لە لایەکی تریش دیراسەی فۆرمی پەیوەندی زلهێزێک (گرەیت پاوەرێک Great Power- ) دەکات لەگەل هێزێکی نادەوڵەتی (هەرێمی کوردستان) کە پێگەیەکی سنورداری هەیە لە ناوچەکەدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هێزە تەنیا گوزارشت لەو پێگە سنوردارە ناکات کە هەیەتی، بەڵکو گوزارشت لە پرسی نەتەوەیەکی دیاری ناوچەکەش دەکات کە پرسی کوردە. ناسینی ئاراستەکانی سیاسەتی روسیا لە هەرێمی کوردستان گرنگیێکی تایبەتیشی هەیە لە بەرچاوڕوونی نوخبەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بۆ تێگەیشتن لە پێگەی هەرێمی کوردستان لە سیاسەتی روسیاو ناوچەکەشدا. ئەم توێژینەوەیە لە هەمانکاتدا گرنگی بۆ قوتابیانی زانستە سیاسیەکان و پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانیش هەیە بۆ تێگەیشتن لە بنەمای پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا. بە تایبەت توێژینەوەیەکی زانستی کە پشت ئەستور بێت بە چەندان سەرچاوەی ئاکادیمی و توێژەرە دیارەکانی بواری سیاسەتی دەرەوەو پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان.  - میتۆدەکانی ئەم توێژینەوەیە: لەم توێژینەوەیەدا بەشێوەیەکی گشتی پشت دەبەستین بە میتۆدی جۆرێتی – Qualitative Method، بۆ ئەم مەبەستەش چەندان سەرچاوەی زانیاری کۆکردنەوەمان بەکارهێناوە وەک کتێب، توێژینەوەو جۆرناڵی زانستی، لێدوانی رۆژنامەوانی، دۆکیومێنتی فەرمی . بۆ ئەنجامدان و لێکدانەوەی تێروانینی پرسەکانی تایبەت بەم توێژینەوە، رێچکەی شیکاری- Analytical Approach دەگرینە بەر، واتا شیکردنەوەی هەڵسوکەوت و دیاردەو کێشە سیاسیەکان و دووبارە بەرهەمهێنانەوەیان لە فۆڕمێکی تردا، کە لە هەمانکاتدا شیکردنەوەیێکی ووردی وێستگەکانی پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و روسیا دەگرێتە خۆ. ئەمەش بە مەبەستی روانینی قوڵتر لە كێشەی توێژینەوەکە کە تایبەتە بە بوون یان نەبوونی پەیوەندی یان ستراتیجێکی تایبەتی روسیا  بەرامبەر هەرێمی کوردستان.  بۆ تێگەیشتن یان دۆزینەوەی ریشەی كێشەکە لە زۆربەی حاڵەتەکان رێگای رەخنەگرتن Critical engagement with sources لە تێکستەکانی پێشووترمان بەکارهێناوە بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێکی جیاوازتر لە توێژیەنەوەکانی پێشوو. بێجگە لەوەش پشتمان بەستووە بە هەر یەکە لە رێچکە یان میتۆدی مێژوویی historical approach بۆ ئەوەی تێگەیشتنێکی وردترو باشترمان دەستکەوێت بۆ پەیوەندییەکانی هەر یەکە لە روسیاو هەرێمی کوردستان لە رابردوو بەستنەوەشی بە ئێستاوە . بۆ دەستگەیشتن بەسەرچاوەی زانیاریەکان هەریەکە لە زمانەکانی ئینگلیزی و عەرەبی و کوردیم بەکار‌هێناوە، بەڵام بە شێوەیەکی سەرەکی پشتم بەستووە بە سەرچاوە ئینگلیزییەکان، بە تایبەت بەو توێژەرە دیارانەی کە لەسەر پەیوەندییەکانی روسیاو سیاسەتی دەروەی روسیا هەمبەر وڵاتانی جیهان و بە تایبەتی تریش سیاسەتەکانی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوین کاردەکەن. - پێکهاتەی توێژینەوەکە: ئەم توێژینەوەیە لە پێشەکی و چوار باس پێکدێت؛ بۆ ئەوەی بەرچاومان روونبێت بە مێژووی مامەڵەکردنی روسیا لەگەل پرسی کورد و بزاڤی رزگاریخوازی کورد، باسی یەکەم تایبەت کراوە بە دەروازەیەک بۆ مێژوویی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا. باسی دووەمیش تاووتوێی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان دەکات لە ساڵی١٩٩١ تا ٢٠٠٣، واتا روخانی رژێمی بەعس لە عێراقدا. هەرچی باسی سێیەمە ئەوا تایبەتە بە دیراسەکردنی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣، واتا لەدوای ئەوەی هەرێمی کوردستان بە فەرمی چوارچێوەیەکی یاسایی و سیاسی وەردەگرێت لە دەستوری عێراقدا. باسی چوارەمیش تایبەتە بەو فاکتەرانەی کە کاریگەری دروست دەکەن لەسەر پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان کە لە دوو فاکتەری سەرەکیدا کۆمکردۆتەوە. لە کۆتاییشدا دەرەنجامەکەنی توێژینەوەکە بە پوختی خراونەتە روو.  باسی یەکەم/ کورتەیەک لە مێژووی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا  پەیوەندی کوردو روسیا رەهەندێکی مێژووی درێژی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ دوو سەدە لەمەوبەر، واتا کاتێک ژنە ئیمپڕاتۆری روسیا کاترینی مەزن لە ساڵی١٧٨٧ فەرمانیدا بە بڵاوکردنەوەی زمانی کوردی . چونکە میرنشین و خێڵە کوردییەکان رۆڵێکی گەورەیان بینی لە هاوکاریکردنی روسەکان لە دژی فارس و عوسمانییەکان. بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە پەیوەندی زێرینی روسیاو کورد دەگەرێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانی دووەم .  بە تایبەت کاتێک موسکو هەڵسا بە پاڵپشتیکردنی کۆماری مهاباد لە کوردستانی ئێران لە ٢٢ کانونی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ . دروستبوونی ئەم کیانە چرکە ساتێکی گرنگ بوو بۆ بزاڤی شۆرشگێری کورد، بە تایبەتیش لە کوردستانی عێراق (باشور) بەڵام دوای ساڵێک هەر زوو لە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٧ لایەن شای ئێران روخێنرا.   رووخانی کۆماری مهاباد بێئومێدبوونێکی زۆری دروست کرد لە گشت بەشەکانی کوردستان و بووە هۆی دەربەدەربوونی بەشێکی بەرچاوی کورد، بە تایبەت ئەوانەی بەشداریی سیاسی و سەربازییان  لە دروستکردنی ئەو کۆمارەدا کردبوو. ئەمە وایکرد سەرکردەی بەرهەڵستکاری کوردی عێراق مەلا مستەفایی بارزانی کە بە پلەی وەزیری جەنگ بەشداری کردبوو لەکۆمار مەهەباد کۆچ بکات بۆ یەکێتی سۆڤیەت و ١٢ ساڵ لەوێ بمێنێتەوە . ئاوەرەبوون و مانەوەی کوردانی عێراق لە روسیاو کاریگەری زۆری هەبوو بەسەر پەیوەندی کورد لەگەل روسیا، بە تایبەتیش مەلا مستەفای بارزانی. بە جۆرێک کە لە ساڵی ١٩٥٩ کورد سێ نوێنەری لە کۆنگرەی کۆمیتەی پارتی کۆمۆنیستی ئەرمینیا هەبوو.  پەیوەندییەکان بەجۆرێک گەشەیان کرد تا لە ساڵی ١٩٥٥ خرۆشۆف گەیشتە ئەو باوەڕەی کە روسیا پێویستە یارمەتی بزووتنەوە سیاسیەکانی کورد بدات .    لە خوێندنەوەی بەشێک لە مێژووی پەیوەندییەکانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو کورد زۆر جار دەگەینە دەرەنجامێک لە روانگەی روسەکان کورد وەک کەمینەیەکی نەتەوەیی ژێردەست دەتوانرێت سودیان لێوەربگیرێت بۆ گوشار خستنە سەر وڵاتانی ناوچەکە بە تایبەت ئەوانەی لە بەرەی یەکێتی سۆڤیەت نین. بۆ نموونەجۆزێف ستالین کوردی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ لاوازکردنی پێگەی ئەمەریکی و بەریتانیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست . ڤیاشیلاڤ مۆلۆتۆڤ وەک گەورە دبلۆماسێکی سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت بەکارهێنانی کوردی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ لاوازکردنی محەمەد رەزا شا و روخانی میرنشینی فارس Persia لە ناوخۆدا، ئەمەش وەک دەرفەتێکی گونجاو بۆ یەکێتی سۆڤیەت لە بواری کۆدەنگی لەسەر بەکارهێنانی ووزە، وەک چەکێک دژی رۆژئاوا .  بۆ نموونە کاتێک روسەکان هاوکاری بزاڤی شۆرشگێری دەکەن لە باکوری عێراق، بە تایبەتیش مەلا مستەفای بارزانی لە رووی چەک و تەقەمەنیەوە ئەوا مەبست لێی گوشار خستنە سەر حکومەتەکەی نوری سەعید بوو لە بەغدا کە ئەو کات پەیوەندیێکی زۆر تۆکمەی لەگەل ئینگلیزەکاندا هەبوو .    لە ساڵی ١٩٥٨ مەلا مستەفاو هاوەڵەکانی روسیایان جێهێشت بە مەبەستی گەڕانەوە بۆ عیراق، چونکە لە رێگای کۆدەتا ( شۆرشی)ی ١٤ تەمووزی ١٩٥٨ توانرا سیستمی پاشایەتی بڕوخێندرێت و رژێمێکی کۆماری نوێ جێیبگڕیتەوە بە سەرکردایەتی عەبدولکەریم قاسم.  ئەم رووخانەی رژێمی پاشایەتی وەک سەرکەوتنێک بۆ کۆمۆنیستەکان و روسیاش لە ناوچەکەدا سەیر دەکرا. بۆ کوردیش دیارە ئومێدێک هەبوو کە لەیەک تێگەیشتنێکی باش دروست بێت لە گەڵ عەبدولکەریم قاسم، بەڵام دوای ٢ ساڵ، کورد بە سەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی نەگەیشتن بە رێکەوتن لەگەل عەبدولکەریم قاسم، بۆیە بڕیاریاندا بە دەستپێکردنەوەی شەڕ لە دژی عیراق. بەڵام روسەکان بە پێچەوانەی ئەو هەڵوێستەی هەیان بوو بەرامبەر حکومەتی نوری سەعید لەناکاو ئەو هەڵوێستەیان دەگۆردرێ بەرامبەر بە کورد کاتێک عەبدولکەریم قاسم دێتە سەر دەسەڵات و رژێمی پاشایەتی دەروخێنێت لە عێڕاق. چونکە عەبدلکەریم قاسم لە ساڵی ١٩٥٩ کۆمەڵیک رێکەوتنی لەگەل روسیا واژووکرد لە بواری پرچەککردنی سوپای عێراق، هەروەها عێڕاق تاکلایەنە کشایەوە لە "هاوپەیمانێتی هاریکاری ئاساییشی هاوبەش" کە عێراق هەیبوو لەگەل بەریتانیا . بەڵام دوایی روخانی رژێمی عەبدولکەریم قاسم، روسیا دیسان رۆلێکی بەرچاوی هەبوو لە ئەنجامدانی رێکەوتنی ئاشتی لەنێوان کوردو بەغدا لە ١١ ئاداری ١٩٧٠  کە دواتر جۆرێک لە ئۆتۆنۆمی بۆ کورد لە عێڕاقدا بەدەستهێنا .  یەفگینی پریماکۆڤ لە یاداشتەکانیدا ئەوە دەگێرێتەوە کە لە ساڵی ١٩٦٦ تاوەکو ساڵی ١٩٧٠ رۆلێکی سەرەکی بینیووە لە ناوبەندیکردن لە نێوان حکومەتی عێراق و کورددا، بۆ ئەم مەبەستەش چەندین جار سەردانی بارزانی کردووە لە ناوچەکانی کوردستاندا  .  لە راستیدا دوای هاتنە سەرکاری بەعسیەکانیش مۆسکۆ هەر کاری دەکرد بۆ دروستکردنی دۆستی بەهێز لە عێراقدا ئەمەش لە رێگای دروستکردنی "بەرەیەکی نیشتمانی " کە چەند لایەنێکی سەرەکی بگرێتەوە، بە تایبەت شیوعیەکان و بەعسیەکان و هەروەها کوردیش. بۆ ئەم مەبەستە لە ٢٨ شوباتی ساڵی ١٩٧٢روسیا نوێنەرێکی پایەبەرزی خۆی ناردە لای مەلا مستەفای بارزانی بۆ بەشداریان لە بەرەی نیشتمانی، لە بەرامبەریشدا مۆسکو بەڵینی ئەوەی بە بارزانی دا کە بیانپارێزێت لە مەترسییەکانی ناوچەکە، هەروەها بۆ رێککەوتن لەگەڵ بەعسیەکانیش هاوکارییان بکات .  یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو وەک مەڵبەندێک کە سەرکردایەتی ئایدۆلۆژی کۆمۆنیزمی دەکرد لە جیهاندا کاریگەری هەبوو لەسەر پەیوەندییەکانی کورد لەگەل یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، چونکە نەتەوە ژێردەستەکان وەک رێگایەک بۆ سەربەخۆیی دەیانڕوانیە سۆشیالیزم و کۆمۆنیزم. کەچی وەک دەزانین لە بنەڕەتا سۆشیالیزمی کۆمۆنۆیزم گرنگی نادەن بە پرسە نەتەوەییەکان بەڵکو لە چوارچێوەی بەهایێکی باڵاتردا سەیری كێشەی کەمینە نەتەوەییەکان دەکەن کە سۆشیالیزمە. بۆیە یەکێتی سۆڤیەت وەک مەرجەعێک وابوو بۆ بەشێکی زۆر لەو نەتەوەو کەمینانەی کا چاوەڕێی مافی سیاسی و ئابوری باشتر بوون. بە جۆرێک لە سەرەتای روخانی یەکێتی سۆڤیەت ژمارەی کوردەکان لە نێوان ٣٠٠ هەزار تا ٥٠٠ هەزار کورد دەبوو لە روسیا . لە دوای شۆرشی ١٤ تەمووزی ١٩٥٨ کڕملین هەمیشە پەیوەندی نەبریووە لە گەڵ کورد، هەندێک جاریش بە ئاشکرا پشتگیری کردوون لە دژی نەیارەکانی، بە تایبەت لە رێگای گوشار خستنە سەر عیراق و تورکیا . مام جەلال لە یاداشتەکانیدا باسی ئەوە دەکات کاتێک کە شۆرشی کورد توشی شکست بوو "سۆڤیەتیەکان زۆر تەنگاوبوون، پێش هەرەس هاتنەلام، وتیان با بارزانی بەرگری بکات، ئێمە ئامادەین پشتیوانی بکەین" .    بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە مۆسکۆ هەرگیز پێی خۆشنەبووە کورد زۆر لە ئەمریکیەکانەوە نزیکببنەوە. بۆ نموونە ئەو کاتەی کورد پەیوەندی باشی هەبوو لەگەل ئەمریکیەکان ، سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٣ پاڵپشتی رژێمی ئەوسای عیراقی کرد لە دژی کورد ؛ کە ئەمەش لە بنەڕەتدا بە هۆکاری نزیکبوونەوەی کورد بوو لە ئەمریکا. مۆسکۆ لەگەل کوردانی باکوریش (کورد لە تورکیا) هەرگیز پەیوەندی نەبڕیووە، بۆیە لە چەندین وێستگەی مێژووییدا روسیا یارمەتی پارتی کرێکارانی کوردستانیشی داوە. ئەمە جگە لەوەی کە تا ئێستا روسیا بە فەرمی پەکەکەی وەک رێکخراوێکی تیرۆرستی نەناساندووە .  بەڵام سەرەرای بوونی ئەو پەیواندییانەی نێوان کوردو روسیا (یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو) لە راستیدا روسیا هەرگیز تا سەر بەردەوام نەبووە لەگەل کێشەی کورد بەڵکو هەمیشە بۆ مەبەستێکی دیاریکراو بەکاری هێناوە.  باسی دووەم/ سیاسەتی دەرەوەی روسیاو بەرامبەر هەرێمی کوردستان (١٩٩١- ٢٠٠٣) لە دوای ١٩٩١ روسیا بە شێوەیەکی گشتی رۆلێکی لاوازی هەبوو لە پرسە نێودەوڵەتیەکاندا، چونکە زیاتر سەرقاڵی بونیاتنانەوەی ناومالێ خۆی بوو، بە هۆی روخانی یەکێتی سۆڤیەت و باڵادەستبوونی ئەمریکاو رۆژئاوا لە جیهاندا. هەر لەبەر ئەوەش روسیا هیچ جۆرە پەیوەندیێکی بەرچاوی نەبوو لەگەل ئەو ئیدارە کارگێریەی کە لە ساڵی ١٩٩١ لە باکوری عیراقدا دروست بوو. هەرچەندە سەرۆکی یەکێتی سۆڤیەت میخایل گۆرباتشۆف بە ناچاری رازیبوو بوو کە پشتگیری گەردەلولی بیابان بکات لە دژی داگیرکاری رژێمی سەدام و دەرکردنی لە کوەیت ، بەڵام روسیا لەگەل ئەوەشدا پشتگیری دانانی ناوچەی دژە فرێنی  بۆ کورد نەکرد لە باکوری عیراق . ئەمەش پێدەچێت هۆکارەکەی ئەوە بێت کە دانانی ناوچەی دژە فڕێن لە راستیدا پلان و بیرۆکەیەکی زیاتر رۆژئاوایی بوو، مەبەستیش لێی گوشار خستنە سەر رژێمی بەعس بوو، کە کۆنەدۆستی روسیا بوو.  دەتوانین بڵێین کە ئەم قۆناغە، واتا راستەوخۆ دوای نەمانی یەکێتی سۆڤیەت، زیاتر وەک پشتکردنی روسیا لە کێشەی کورد سەیر بکەین، بە تایبەت کوردانی باشور (باکوری عیراق). بەڵام سیاسەتی روسیا لە تورکیا بە جۆرێکی تر بوو. بۆریس یەڵسن هەوڵیدا کە کورد بەکاربهێنێت بۆ گوشار خستنە سەر تورکیا، ئەمەش وەک هەڵوێستێک لە بەرامبەر پاڵپشتیکردنی ئەنکەرا بۆ بەرهەڵستکارانی چیچان ) ١٩٩٤-١٩٩٦) لە دژی روسیا . لە راستیدا پەیوەندنی روسیا و تورکیا زیاتر گرژی تێکەوت کاتێک روسیا رێکخراوی کۆنگرەی نێودەوڵەتی کوردانی روسیای راگەیاند لە کانونی دووەمی ١٩٩٥ بە تایبەت کاتێک دوو چالاکوانی سیاسی کوردانی تورکیا لە دەرەوەی وڵات، هەر یەکە لە عەلی یەگیت و نەجدەت بوڵدان سەردانی مۆسکۆیان کرد بۆ دروستکردنی پەرلەمانی کوردستان لە هاندەران . بەڵام دواتر دۆخی خراپی ئابوری و لاوازی سیاسی وای لە روسیا کرد بگاتە رێکەوتنێک لەگەل تورکیا، کە بە پڕۆتۆکۆلێ "بەرگرتن لە تیرۆریزم" “prevention of terrorism ناسراوە.  بە پێی ئەو پڕۆتۆکۆلە روسیا رازی بوو کە رێگا لە چاڵاکیەکانی پەکەکە بگرێت لە روسیا، تورکیاش رازی بوو کە واز لە پاڵپشتی جەنگاوەرە سەربەخۆخوازەکانی چیچان بهێنێت.  بوونی یەڤگینی پریماکڤ وەک وەزیری دەرەوە لە حکومەتی بۆریس یەڵتسن لە ١٩٩٦ - ١٩٩٨، وای کرد کە روسیا پالپشتی عیراق بکات بە تایبەت لە نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاساییش. پریماکۆڤ کە بە دۆستە کۆنەکەی سەدام ناسرابوو، هەوڵی زۆری دا کە سزا ئابوریە سەپێنراوەکان لەسەر رژێمی عێراق هەڵبگرێت . ئەم پاڵپشتیکردنەی روسیایش چەند هۆکارێکی لە پشت بوو . یەکەم، بۆ ئەوەی دەستەی سەرۆکایەتی بە تایبەت یەڵتسن بۆ دوما ( Duma) و گەلی روسای بسەلمێنێت کە روسیای دوای یەکێتی سۆڤیەت ئێساتش دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر پرسە سیاسیەکانی جیهاندا. دوومیش، عێراق نزیکەی ٧ بلیۆن دۆلار قەرزداری روسیا بوو، عێراق نەیدەتوانی لەژێر ئابڵوقەی ئابوریدا قەرزەکانی روسیا بداتەوە. سێیەمیش، سەدام بەڵینی بە روسیادا بوو کە گرێبەستی گەورە لە گەڵ کۆمپانیاکانی روسیادا بکات لە بواری پەرەپێدانی گازو نەوت لە عێراقدا. بەڵام لەگەل ئەوەشدا یەڤگینی پریماکۆڤ بەردەوام لینکێکی هەبوو لەگەل هەر یەکە لە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی، ئەمەش بە هۆی ئەو پەیوەندییەی کە لە شەستەکانەوە لەگەل ئەو دوو سەرکردە سیاسیە هەیبوو. بۆیە لە ساڵی ١٩٩٨ پارتی دیموکراتی کوردستان داوای کردنەوەی نوێنەرایاتیان پێشکەش بە پریماکۆڤ کرد لە روسیا، بەڵام وەک نوێنەرایەتی حزبێکی سیاسی نەک نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان .  دەتوانین بڵێین کە روسیا بە هۆی ئەو پەیوەندیە ئابوری و سیاسیانەی کە لەم قۆناغەدا لەگەڵ رژێمی بەعسدا هەیبوو، هیچ پەیوەندی و گرنگیەکی بە هەرێمی کوردستان نەدا. روسیا تەواو پرگماتستیانەو ریاڵستیانە سەیری هەرێمی کوردستانی دەکرد. لەسەر ئەم بنەمایە دەوڵەتی عیراق بۆ روسیا گرنگتر بوو لە پرسی کورد، بە تایبەت کە ناوچەی دژە فڕێن لە بنەڕەتدا پرۆژەیێکی رۆژئاوایی بوو بە هاوکاری ئەمریکاو فەرەنساو تورکیا. ئەمە بێجگە لەوەی کە روسیا لەو باوەڕەدا نەبوو کە ناوچەی دژە فرێن تاسەر بمێنێتەوەو پاڵپشتی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەدەستبهێنێت. بەڵکو روسیا هەرێمی کوردستانی تەنیا وەک گوشارێکی ئەمریکا دەبینی بۆ سەر رژێمی عیراق.  باسی سێیەم/ پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣   لە دوای داگیرکردنی عێراق لە لایەن ئەمریکاوە لە ٢٠٠٣ پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان چوونە دۆخێکی ترەوە، ئەمە سەبارەت بە سروشتی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستانیش راست بوو.  ئەگەرچی روسیا پاڵپشتی روخانی رژێمی بەعسی نەکرد لە سالی ٢٠٠٣ لە لایەن ئەمریکاوە  ، بەڵام لەگەل ئەوەش  روسیا یەکێک بوو لەو وڵاتانەی کە هەر زوو لە دوای ٢٠٠٣ قونسوڵگەری خۆی لە هەولێر کردەوە. کە چی لە ساڵی ٢٠٠٠ مۆسکۆ خۆی بە دوور دەگرت لە هەر پەیوەندییەکی فەڕمی لەگەل هەرێمی کوردستان، بە تایبەتیش بە هۆکاری رەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی تورکیا، نەوەک بە پاڵپشتی جودابوونەوەی کورد لە عێراق تاوانبار بکرێت. بەڵام لە ٢٠٠٨ سێرجی لاڤرۆڤ ( Sergey Lavrov ) وەزیری دەرەوەی روسیا هەروەها سەرۆکی ژووری بازرگانی و پیشاسازی روسیا لە سەردانیاندا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان بە پەرۆشەوە تێبینی کەمی وەبەرهێنان و قەبارەی بازرگانی روسیایان کرد لە هەرێمی کوردستان، هەروەها هەرێمیان بە ئابورییەکی گەشەکردوو سەقامگیر ناوبرد  .   بۆ تێگەیشتنی باشتر لە سیاسەتی روسیا بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوایی ٢٠٠٣  لەوانەیە پێویست بکات کە سەرەتا وێنە گەورەکەی سیاسەتی روسیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوین بزانین، بە تایبەتیش روانینی فلادیمیر پۆتین بۆ ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان.  بە کورتی دەتوانین بڵێین کە روانگەی روسیای سەردەمی پوتین بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوین دەکرێت لە چەند تەوەرێکدا کورتبکرێتەوە : •    دەورەدان و بێهێزکردنی رێکخراوە توندڕەوە ئیسلامیەکان، بە تایبەت لەبەر مەترسی گەڕانەوەی ئەندامانی ئەو رێکخراوانە بۆ روسیاو وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، وەک چیچان و بۆسنیاو کازاخستان و..تاد.  •    پاڵپشتیکردنی ئەو رژێمانەی کە دۆستی روسیان هەروەها ئەو رژێمانەش کە نەیاری ئەمریکاو ئەوروپان.  •    دامەزراندنی چەند بنکەیێکی سەربازی روسیا لە ناوچەکەدا، ئەگەر تەنیا بۆ پیشاندانی هێزیش بێت. •    فروانکردنی بازارەکانی روسیا لە ناوچەکەدا لە بوارەکانی: چەکی کلاسیکی، ئەتۆم، نەوت و گاز، خۆراک و بوارەکانی تر.  بەتایبەت کە رۆژهەڵاتی ناوین ساڵانە کڕیاری ٦٠٪ ی چەکی جیهانن کە دەکاتە ١٠ بلیۆن دۆلار .  •    راکێشانی سەرنجی وەبەرهێنەرانی ناوچەکە بە تایبەتیش وڵاتانی کەنداو بۆ وەبەرهێنان لە روسیا.  •    پاڵپشتیکردنی نرخی وزە لە رێگای هەمانگیکردنی لەگەل بەرهەمهێنەرانی ئۆپێک لە ناوچەکادا.  •    بەشداربوون لە دروستکردن و دیزاینکردنی هەر چوارچێوەیەکی  ئاساییشی هەرێمی Regional security system لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بە تایبەتیش لە کەنداوی فارسی/ عەرەبی دا.  لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین  کە ڕوسیا له‌ سه‌ره‌تاكانی ساڵی 2005 به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رچاو ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی خۆی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا زیاد كرد؛ به‌ جۆرێك له‌ نێوان ساڵانی 2005-2007 سه‌رۆك پووتین (Vladimir Putin)  سه‌ردانی هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ئیسڕائیل ‌و سعودیا ‌و ئورد‌ن‌ و میسر و ئیمارات ‌و قه‌ته‌ر و توركیای كرد. لە هەمان کاتدا ڕوسیا وه‌ك چاودێریش له‌ ڕێكخراوی هاوكاریی ئیسلامی(Organization of Islamic Cooperation) دا به‌شدار بوو. ئه‌م سه‌ردانانه‌ی ڕوسیا قۆناغێكی جیاوازی له‌ سیاسه‌تی ڕوسیا پیشان دا، به‌تایبه‌ت به‌ به‌روارد به‌ سه‌رده‌می سه‌رۆكی پێشووی ڕوسیا، بۆریس یه‌ڵسن  . سه‌ردانی ڕوسیا بۆ هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ئیسڕائیل ‌و ئیمارات سه‌ره‌تای قۆناغێكی نوێ بوو بۆ ڕوسیا. ئه‌م جۆره‌ سه‌ردانانه‌ هاوكات بوون له‌گه‌ڵ ده‌ستێوه‌ردانی زۆری ڕوسیا له‌ دانوستاندنه‌ هه‌رێمییه‌كانی ناوچه‌كه،‌ به‌تایبه‌ت له‌ دانوستاندنه‌كانی پرۆسه‌ی ئاشتی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، وه‌ك: دانوستاندنه‌كانی "كۆمه‌ڵه‌ی 5 ده‌وڵه‌ت+ 1" له‌گه‌ڵ ئێران؛ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ چه‌ند بوارێكی تری تایبه‌ت به‌ كار و بازرگانی. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌م تێوه‌گڵانانه‌ی ڕوسیا به‌شی هه‌ره ‌زۆریان هیچ ده‌ره‌نجامێكی ئه‌وتۆیان لێ نه‌كه‌وته‌وه‌. به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌ی كه‌ دامه‌زراوه‌ی ڕاند له‌ 2009 كردوویه‌تی، ڕوسیا نه‌یتوانیوه‌ هیچ كام له‌و ئامانجانه‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوون بپێكێت . ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه‌ له‌ به‌هاری عه‌ره‌بیدا له‌ 2011 ڕووی دا، وای له‌ مۆسكۆ كرد كه‌ ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بێت ئەم دۆخه‌ گۆڕانكاریێكی زۆری له‌ ناوچه‌كه‌ لێ بكه‌وێته‌وه‌ و كاریگه‌ریی خراپی  له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ڕوسیا هه‌بێت. به‌ڵام هه‌ڵوێسته‌كانی ڕوسیا پێشوه‌خته‌ نه‌بوون، به‌ڵكوو له‌گه‌ڵ گۆڕانی ڕووداوه‌كان هه‌ڵوێستی ڕوسیایش ده‌گۆڕا. ڕوسیا به‌جیا سه‌یری هه‌ر وڵاتێكی كاریگه‌ر به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی"ی ده‌كرد، به‌تایبه‌تیش له‌ ڕوانگه‌ی كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ڕوسیا. ڕوسیا وه‌ك ڕووداوێكی پێكه‌وه‌به‌ستراو و پێوه‌ندار به‌یه‌كه‌وه‌ له ‌گشت ناوچه‌كه‌دا، سه‌یری به‌هاری عه‌ره‌بیی نه‌كرد.  ئه‌مه‌یش له‌ سیاسه‌ته‌كانی پووتین (كه‌ ئه‌وكات سه‌رۆكوه‌زیران بوو) له‌ دەنگنەدان (امتناع عن التصویت) له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش، واتا ده‌نگنه‌دان به‌ بڕیاری 1973 كه‌ ڕێگه‌ی دا به‌ هێرشی ئاسمانی بۆ ڕووخانی ڕژیمی موعه‌مه‌ر قه‌زافی، ڕه‌نگی دایه‌وه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ی تایبه‌ت بێت به‌ سوریا، ڕوسیا به‌ پێویستی زانی هێلێكی تایبه‌تی هه‌بێت بۆ پارێزگاریكردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوون ‌و بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ، به‌پێچه‌وانه‌ی كه‌یسه‌كانی پێشتر كه‌ زۆربه‌یان سیاسه‌تی كورتخایه‌ن بوون. كه‌واته‌ ده‌توانین بڵێین جۆرێك له ‌وه‌رچه‌رخان له‌ ستراتیژییه‌تی ڕوسیا به‌رامبه‌ر ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، ئه‌ویش له‌ كه‌یسی سووریاوه،‌ ڕووی داوه . بۆیە هاتنی روسیا بۆ سوریا بەو قەبارەو کاریگەریەوە وەک دیمتری ترنن دەڵێت "روسیای لە بۆشاییدوای یەکێتی سۆڤیەت دەرباز کرد و وای کرد روسیا هیزێکی دیاربێت لە جیهاندا" . ڕوسیا زیاتر له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ سه‌یری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌كات كه‌ خۆی بە هێزێكی جیهانیی دەزانێت و ده‌بێت مۆسكۆ ڕۆڵی له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت و، له‌ هه‌مان كاتدا كورسییه‌كی تایبه‌تیشی له‌سه‌ر مێزی دانوستاندنه‌كانی ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت.یاخود وەک دیمتری دەڵێت لە روانگەی پوتین  هەردوو پرسی سیاسەت و ئابوری لەیەکتر جیانابنەوە لە رۆژهەڵاتی ناویندا . لە راستیدا ڕوسیا زیاتر به‌ دیدێكی سێكیولارییانه‌ سه‌یری سیاسه‌ته‌كانی به‌رامبه‌ر ڕوژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌كات؛ واته‌ سیاسه‌تگه‌لێك كه‌ ئایدیۆلۆژی نین. ڕوسیا پێی وایه‌ ده‌توانێت له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌نه‌كان گفتۆگۆ بكات، وه‌ك ئیرینا زفیاگلسكایا- Irina Zvyagelskaya  ده‌ڵێت: "ئه‌مه‌ وای كردووه‌ ڕوسیا پارێزگاری له‌ پەیوه‌ندییه‌كی هاوسه‌نگ بكات له‌گه‌ڵ به‌شێكی زۆری ئه‌كته‌ری ده‌وڵه‌تی ‌و ناده‌وڵه‌تی كه‌ مۆسكو پێشووتر كێشه‌ی قووڵی له‌گه‌ڵ هه‌بوون." له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌ ڕوسیا پێی وایه‌ ئه‌وان سه‌ركه‌وتووترن له‌ ڕۆژئاواییەکان، چونكه‌ بەقسەی خۆیان ڕۆژئاواییەکان له‌ نێوان وڵاتانی ناوچه‌كه‌دا بێلایەن نین؛ بۆیه‌ سیاسه‌تەکانی مۆسکۆ بە گونجاوتر دەبینن بۆ ناوچەکە  ‌.    كه‌واته دەتوانن بڵێین کە‌ ڕوسیا زیاتر به‌ دوای ئامانجی به‌رهه‌مداردا (پراگماتیزم) ده‌گه‌ڕێت، له‌گه‌ڵ پابه‌ندبوون به ‌هه‌ندێك به‌های سیاسی كه‌ ڕۆژئاواش پابه‌نده‌ پێی. ئه‌مه‌یش جۆرێك له‌ نه‌رمی به‌ سیاسه‌تی ڕوسیا ده‌به‌خشێت. واته‌ ده‌كرێت ڕوسیا ئامانجی درێژخایه‌نی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا نه‌بێت، به‌ڵام به‌رژه‌وه‌ندیی درێژخایه‌نی هه‌یه‌، وه‌ك: سه‌قامگیریی هه‌رێمی و گرنگیدان به‌ نرخی جیهانیی نه‌وت. به‌ڵام ئه‌و به‌رژەوه‌ندییانه‌ له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی بژارده‌ کورتخایەنەکاندا كێشه‌ دروست ناكه‌ن، چونكه‌ ڕوسیا به‌و شێوه‌ قووڵه‌ی ویلایەته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئەمریکا ڕۆنه‌چۆته‌ ناو كێشه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه ‌. بەم شێوەیە پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش لە دوای ٢٠٠٣ هەر لە چوارچێوەی ئەو سیاسەتە پڕاگماتیست و ریاڵیستیە بووە.  تاكه‌ مه‌ترسییه‌كی ئه‌منیی درێژخایه‌ن كه‌ ڕوسیا له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌یبێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پەیوه‌ندیی هه‌یه‌ به‌ ته‌شه‌نه‌كردنی تیرۆر له‌ ڕوسیا و وڵاتانی ناوچه‌كه‌دا. نزیكه‌ی 3200 كه‌س كه‌ خه‌ڵكی ڕوسیا و وڵاتانی یه‌كێتیی سۆڤیه‌تی پێشوون، پەیوه‌ندییان به‌ داعش ‌و ڕێكخراوه‌ تیرۆرستییه‌كان له‌ سووریا و عێراقدا كردووه‌ له‌ 2014. بۆیه‌ سه‌ركرده‌كانی مۆسكۆ، نیگه‌رانن له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و چه‌كداره‌ بیانییانه‌. ئەمە وەچەرخانێکی نوێیە لە ستراتیژییەتی ڕوسیا، چونکە به‌پێی چه‌ند ڕاپۆرتێكی دامه‌زراوه‌ی ڕاند(RAND) ی ئه‌مریكی له‌ 2003، مه‌ترسیی تیرۆری ئیسلامی، ئه‌و گرنگییه‌ی لای ڕووسه‌كان نه‌بووه .‌  ئەم سیاسەتە ریالیستیە وایکردووە کە روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوین تائاستێک کەمتر پەیوەندی لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان ببەستێت و پەیوەندییەکانی زۆرتر لە چورچێوەی دەوڵەتدا بێت، بەڵام دوای ٢٠٠٣ دۆخی هەرێمی کوردستان کەیسێکی ئاوارتەیە، بە تایبەت بەهێزی ئەو پێگە سیاسی و دەستورییەی کە هەرێمی کوردستان لە عێراقدا هەیەتی دۆخێکی تایبەتی بەخشیووە بەهەرێم. هەڵبەتە بە پێچەوانەی سیاسەتی روسیا بەرامبەر وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو کە  لەوێ روسیا بەردەوام کاراکتەرە نادەوڵەتیەکان بەکاردێنێت بۆ دەستوەردان لەو وڵاتانە . بوونی ئەم فاکتەرە، واتا‌ پاڵپشتیكردنی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و حكوومه‌ته‌كان دژ به‌ هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێكی ده‌ره‌كی وای کردووە کە پەیوەندی هەرێم و روسیا بە سنوورداری بمێنێتەوە، بە تایبەت تاوەکو ساڵی ٢٠١٧. هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ڕوسیا، ڕۆژئاوا به‌ هۆكاری ئه‌و جه‌نگ و نه‌هامه‌تییانه‌ی عێراق ‌و لیبیاو سوریاش داده‌نێت؛ بۆیه‌ ڕوسیا پشتگیری له‌ سه‌روه‌ری وڵاتان له‌ژێر سایه‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تی ده‌كات. ده‌كرێت ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ڕوسیا په‌یوه‌ست بێت به‌و مه‌ترسییه‌ی كه‌ ڕوسیا له‌ شۆڕشه‌ ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌كانی وڵاتانی سۆڤیه‌تی پێشوو هه‌یه‌تی؛ واتا هاوسه‌نگی له‌ نێوان پاراستنی دۆخی هه‌بوو (ئه‌مری واقع) و مه‌ترسییه‌ تیرۆریستییه‌كان. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌وه‌ جۆرێكه‌ له‌ ناكۆكیی سیاسه‌تی ڕوسیا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. ڕوسیا وا خۆی نیشان ده‌دات كه‌ پارێزگاری له‌ كیانی ده‌وڵه‌ت ده‌كات و ده‌ست له‌ كاروباری وڵاتان وه‌رنادات، به‌ڵام له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕوژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ ڕه‌فتار ده‌كات، بۆ نموونه‌ له‌ ئوكرانیاو ئۆسیتیای باشورو ئەبخازیا. له‌ لایه‌كی تر ڕوسیا له‌گه‌ڵ ئێران، كه‌ به‌ درێژاییی ناوچه‌كه‌ ده‌ست له‌ كاروباری وڵاتان وه‌رده‌دات، كار ده‌كات. له‌ لیبیایش به‌ هه‌مان شێوه، ڕوسیا یارمه‌تیی به‌شێك له‌ گرووپه‌ ئۆپۆزیسیونه‌كان ده‌دات . بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین ئەم رەفتارەی روسیا بە پرەنسیپێکی بەردەوام لە سیاسەتی روسیا هەژمار بکەین.   باسی چوارەم/ فاکتەرە کاریگەرەکانی سەر پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان ئەگەر بە وردی سەیری مێژویی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا بکەین دەبینین کە هەمیشە دوو فاکتەر بزوێنەری سەرەکی نزیکبوونەوە یان دوورکەوتنەوەی مۆسکۆ بوونە لە کورد، ئەویش رۆلی فەکتەری هەرێمی بووە، بە تایبەتیش تورکیا، وەک فاکتەرێکی کەریگەر لەسەر سیاسەتی روسیا بەرامبەر بە کورد.  بە جۆرێک دەتوانین بلێین هەر کاتێک پەیوەندی روسیا لەگەل تورکیا تێک چوبێت روسیا هەوڵیداوە لە کورد نزیکبێتەوە بە مەبەستی گوشارخستنە سەر تورکیا. هەندیک جار دەکرێت ئەمریکاش رۆڵی هەبێت لە هاوکێشەکەدا، واتا ئەگەر ئەمریکا پشتگیری رژێمی عیراقی کردبێت ئەوا روسیا پەنای بردۆتە بەر کارتی کورد، ئینجا چ وەک گوشارێک لەسەر عێراق، یانیش لەسەر ئەمریکا. لە دوای ٢٠٠٣ فاکتەرێکی تریش هاتۆتە سەر ئەویش فاکتەری ووزەیە کە دیسان کاریگەریێکی تا رادەیەک رێژەیی هەیە بەسەر پەیوەندیەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان، بە تایبەت لە دوای شکستهێنانی پرۆسەی ریفراندۆم لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧. بۆیە بە پێویستم زانی لەم بەشەدا کە کاریگەری ئەو دوو فەکتەرە بخەمە  بەر باس و لێکۆلینەوە.  یەکەم/  کاریگەری فاکتەری هەرێمی  کاتێک کە باس لە سیاسەتی روسیا دەکەین لە رۆژهەڵاتی ناوین وەک کاتز دەڵیت ئەوا دەبێت باسی ئەکتەرێک بکەین کە  هونەری ئەوەی هەیە کە لە یەکاتدا هاورێییەتی لەگەل هەموواندا بکات "the art of making friends with everybody" . روسیا سەرەڕای ئەو ململانێ ناوەخۆیانەی کە لە نێوان ولاتاندا هەیە لە رۆژهاڵاتی ناوین بەڵام هەمیشە ویستویەتی دۆستی هەمووان بێت، یان بواری ئەوەی هەبێت کە هەر کاتێک ویستی دۆستایەتی دروست بکات.  بۆ نموونە روسیا پەیوەندی لەگەل تورکیا هەیەو لەگەل کوردیش؛ لەگەل ئێران هەیەو لەگەل سعودیاش؛ لەگەل تاران هەیەتی و لەگەل تەلئەبیبیش. لە راستیدا ئەمە شتێکی ئاسان نیە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا، بە تایبەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  ئەگەر سەیری وێستگەی پەیوەندییەکانی روسیاو تورکیا بکەین ئەوا دەبینین کە لە چەندین وێستگەی جیاوازدا پرسی کورد ئامادەیی هەبووە. بەڵام لە ساڵی ١٩٩٤ بە دواوە پرسی کورد رۆلێکی گرنگی دەبینی لە سیاسەتی روسیا دژی تورکیا لە بەرامبەر ئەو پاڵپشتییەی کە تورکیا هەیبوو بۆ چیچانیەکان . بەڵام لەگەڵ ئەوەش روسیا ساڵی ١٩٩٨ ئامادە نەبوو سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان بگرێتە خۆ، واتا ئەو کاتەی کە سوریا بە گوشاری تورکیا داوای لە ئۆجەلان کرد کە سوریا جێبهێڵێت. چونکە روسیا چاورێی هەماهەنگی گەورەی تورکیا بوو لە بواری هەناردەکردنی گازی روسیا بۆ ئەوروپا، بۆیە بەرژەوەندیە ئابورییەکانی خۆی لەگەل ئەنکەڕا نەگۆڕییەوە بە پشتیوانی کردن لە کورد. بەڵام دواجار سەرەرای ئەو بێمتمانەییەی لە نێوان ئەردۆگان و پوتیندا هەبوو، لە ساڵێ ٢٠٠٥ هەردولا گەیشتنە رێککەوتن لەسەر بەکارهێنانی پرسی چیچان لە لایەن تورکیاو پرسی کورد و لەلاین روسیا .   بەڵام لە راستیدا بەکارهێنانی پرسی کورد بە تایبەت لەلایەن روسیا لەو وێستگەیە نەوەستا بەڵکو روسیا هەرکاتێک پێویستی بوبێت دەستدیبردووە بۆ بەکارهێنانی ئەو کارتە، بەلام هەمیشە بوارێک بۆ گفتووگۆ لەگەل تورکیادا دەهێڵێتەوەو نایگەیەنێتە ئەو ئاستەی کە روسیا بە پاڵپشتیکاری پرسی کورد حساب بکرێت، بۆیە بەکارهێنانی پرسی کورد لە لایەن روسیا تەنیا لە چوارچێوەی تاکتیکێکی کاتی دایە بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتێکی دیاریکراو.  بە درێژایی مێژوویی نوێ، پەیوەندییەکانی روسیا لەرۆژهەڵاتی ناوەراست هەمیشە پەیوەندار یان لە رێگای تورکیاو ئێرانەوە بووە. پەیوەندیی روسیا لەگەل تورکیا بەرەو ئاساییبوونەوە دەچوون، تا ئەو کاتەی تورکیا فرۆکەیەکی روسیای خستە خوارەوە  لە ساڵی ٢٠١٥ کە بووە هۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەردوو لا . ئیتر لەو ماوەیەدا چەندین جار روسیا هەوڵیدا پەیوەندی لە نێوان کوردانی سوریاو رژێمی بەشار ئەسەد دروستبکات، بەبێ رەچاوکردنی توڕەبوونی تورکەکان . بەڵام وەک زۆربەی وێستگەکانی تری پەیوەندی کوردو روسیا، دواجار مۆسکۆ کوردانی رۆژئاواشی جێهێشت لە پێناو رێکەوتن لەگەل تورکیا، ئەمە بە ئاشکرا رویدا لە ساڵی ٢٠١٨ کاتێک روسیا رێگای بە تورکیادا عەفرین داگیر بکات، لە ساڵی ٢٠١٩ بە هەمان شێوە ریکەوتنی لە نێوان هێزەکانی روسیا و تورکیا کرا بۆ کارگێری هاوبەشی هێزەکانی هەردوڵا بە قوڵای ٣٢ کیلۆمەتر لە رۆژئاوای کوردستان .  لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمی ٢٠١٧ لەهەرێمی کوردستان سەرەرای دژایەتی تورکیاو عێراق و ئێران و، تا ئاستێک ئەمریکاش بەڵام روسیا بە پێچەوانەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دژایەتی ریفراندۆمی نەکرد. بۆیە دوو مانگ پیش ئەنجامدانی ریفراندۆ سێرجی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەڤیزۆنیدا ووتی "کوردیش وەک هەموو نەتەوەکانی تری جیهان مافی خۆیانە کە گوزارشت لە هیواو ئامانجەکانیان بکەن، ئەو ریفاندۆمەی بە نیازیشن لە مانگی سێپتەمبەر ئەنجامی بدەن ئامرازێکە بۆ گەیشتن بەو هیوایە". نەک هەر ئەوە بەڵکو ئامادەباشی روسیاشی دەربڕی بۆ ناوبژیکردنی لە نێوان بەغداو هەولێر. هەڵوێستی کۆنسۆلی روسیاش لە هەولێر هەمان هەلوێست بوو " ئێمە رێز لە بریارێک دەگرین کە هی خەڵکی کوردستان بێت".   .    ئەم هەڵوێستەی روسیا بەرامبەر ریفراندۆم لە راستیدا پڕەنسیپێکی جێگیر نەبوو لە سیاسەتی روسیا بەرامبەر هەرێمی کورداستان  بەڵکو وابەستەی چەند هۆکارێک بوو: •    وەک پەرچەکردارێک بۆ تێکچوونی پەیوەندی روسیاو تورکیا بە هۆکاری خستنەخواەروەی فڕۆکەکەی روسیا لە سوریا لە ٢٤ نۆڤەمبەری ٢٠١٥. •    مۆسکۆ بە زۆری بە دوای پرکردنەوەی ئەو بۆشاییانەدا دەگەڕێت کە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بەرامبەر دۆستەکانیان جێیدەهێڵن، هەرێمی کوردستانیش خۆی بە دۆستی ئەمریکا دەبینی.  •    بوونی سەرچاوەی باشی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا بە  قەبارەی (recoverable reserves)  ٤٥ بلیۆن دۆلار و هەروەها گازی سروشتی کە بە ٦٦, ٥ تریلیۆن مەتری چوارگۆشە دەخەملێنرێت .  ئەمەش بێگومان دەچێتە خزمەتی ئەو بازاڕەی کە روسیا کۆنتڕۆلی کردووە.   •    بوونی کۆمپانیای رۆسنەفتی روسی کارکردنیان لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان. نوێنەری کۆمپانیای رۆسنەفت  میخائیل لیۆنتیڤ لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمدا ووتی، "ئەنجامدانی ریفراندۆم لە هەرێمی کوردسان کاریگەی نابێت لەسە کارەکانی ئێمە، ئێمە بزنس دەکەین لە هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی لە عێراقدا کە بە یاسا دیاریکراوە، ئێرە سەر بە هەرێمی کوردستانی عێراقە" .   •    مۆسکۆ بەوریایی مامەڵەی لەگەل ریفراندۆمی هەرێمی کوردساتان کرد. لەدژی ریفراندۆم نەبوون بەڵام  لە هەمان کاتیشدا لەگەڵ یەکپارچەی خاکی عیراقیشدا بوون. روسیا لە راستیدا یاری دەکرد لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستاندا، یاریەک کە لە زۆر رووەوە لەو یاریە دەچێت کە لەگەل فەلەستینی و ئیسرائیلیەکاندا دەیکات، واتا روسیا لەیەک کاتدا هەم لەگەل ئیسرائیل و هەم لەگەل فەلەستینیەکانیشدا پەیوەندی هاوسەنگی هەیانە.   لە راستیدا ئەم نیمچە هەڵوێستەی روسیا بە مانایی پشتگیریکردنی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان نایەت. چونکە مۆسکو بەرژەوەندی گەورەتری لەگەل تورکیاو ئێران هەیە لە ناوچەکادا. دواتر وەک دیمتری دەڵێت پشتگیریکردنی نەتەوە جوداخوازەکان لە دەرەنجامدا لە بەرژەوەندی روسیادا نیە. چونکە ئەم هەڵوێستە راستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر هاندانی کەمینەکانی تریش لە وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشو بە تایبەت لەگەل موسڵمانانی چیچان کە مۆسکۆ دەمێکە کێشەی لەگەڵیاندا هەیە. بەڵام ئەو هەڵوێستە سەرپێیە دەکرێت پەیامێک بێت بۆ ئێران و تورکیا هەروەها عیراقیش کە ئەگەر روسیا بیەوێت دەتوانێت سەر کێشەیان بۆ دروست بکات. لە لایەکی ترەوە دەکرێت ئەم هەڵوێستەی روسیا بۆ کێشە دروستکردنیش بێت بۆ ئەمریکا و عیراق کە پەیوەندی باشیان لە نێواندا هەیە. بەڵام هەرچۆنێک بێت دەکرێت بڵێین کە ئەم هەڵوێستەی روسیاش بەرامبەر ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان تا ئاستێک باش بەشێکە لە لێکەوتەی پەیوەندیەکانی روسیا لەگەڵ تورکیا، کە ئەمەش گرنگی و کاریگەری فاکتەری تورکیامان بۆ دەردەخات لە سیاسەتی روسیا هەمبەر هەرێمی کوردستان.  دووەم/  کاریگەری فاکتەری ووزە  فاکتەری وزە لە راستیدا فاکتەرێکی تازەیەو زیاتر دەگەرێتەوە بۆ دوای ٢٠٠٣ یاخود ئەو کاتەی کە هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتن و دەرهێنانی نەوت کرد لە دوایی ٢٠٠٧.  داوتر فاکتەری وزە لە راستیدا بووە فاکتەرێکی گرنگ لە نەخشاندنی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ گشت وڵاتانی جیهان.  کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان ئەگەرچی لە دوای ٢٠٠٧ بەشێکی زۆری کۆمپانیا گەورەکانی جیهان وەبەرهێنانیان تێدا کرد، بەڵام لە راستیدا ئەم کەرتە لەبەر جیۆپۆلۆتیکی فرۆشتنی وزە زیاتر لە لایەن تورکیاوە کۆنترۆل کراوە. چونکە لە رێگای بۆری نەوتی  تورکیا بۆ بەندەری جیهان دەگواسترایەوە.  هەرچەندە روسیا لە ساڵی ٢٠٠٧ قونسوڵخانەی خۆی لە هەولێر کردەوە بەڵام پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان لە بواری وزە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٢ ، واتا دوای ئەوەی کە کۆمپانیای گازپرۆمی روسی رێککەوتنێکی لەگەل هەرێمی کوردستان واژوو کرد لە بواری گەران بەدوای نەوەت .  گازپڕۆم لە هاوینی ٢٠١٢ لە دوو بلۆکی نەوت لە کێلگەکانی شاکەل و گەرمیان دەستی بەکار کرد. ىەڵام لەگەل ئەوەشدا کاتێک لە ساڵی  لە ٢٠١٥ میخایل بۆگدانۆڤ سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد تاوتۆێی بونیاتنانی پەیوەندی زیاتریان کرد لە بواری وزە، گازپرۆم دواتر لە ساڵی ٢٠١٥  لە کێلگەی هەڵەبجەش دەستی بەکار کرد .  لە مانگی مایس لە کاتی دیداری ئابوری نێودەوڵەتی ساینتپتڕوسبۆرگ هەر یەکە لە نوێنەری هەرێمی کوردستان و روسیا  لە رێگای کۆمپانی رۆسنەفت رێکەوتنێکیان واژوو کرد بۆ پەرەپێدانی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان.  رۆسنەفت رازیبوو کە بۆڕیێکی گواستنەوەی گاز لە هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا دروست بکات کە توانای گواستنەوەی ٣٠ بیلیۆن کیوبیک مەتری هەیە لە ساڵێکدا، ئەمەش لە راستیدا هەنگاوێک بوو بەرەو درێژبوونی دەستی روسیا بۆ کەرتی ووزەی  رۆژهەڵاتی ناوین .    ئەو هەنگاوەی روسیا لە راستیدا بازێکی گەورە بوو لە ئاستی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا، گرنگیەکەشی ئەوەبوو کە تەنیا یەک حەفتە پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم لە ١٨ سێپتەمبەری ٢٠١٧ دەستی پێکرد؛ واتا ئەو کاتەی کە کورد گوشاری هەموو دونیای لەسەر بوو، بەڵام بە پێچەوانەوە هەرێمی کوردستان ئەوەی راگەیاند کە هەڵساوە بە ئەنجامدانی رێککەوتنێک لە گەل کۆمپانیای رۆسنەفت بۆ وەبەرهێنان لە پرۆژەی بۆری گاز  بە بڕی( ١ بلیۆن) دۆلار و  بە قەبارەی ٣٠ بلیۆن مەتری چوارگۆشە لە ساڵێکدا، هەروەها بەستنەوەی گازی هەرێمی کوردستانیش بە گازی تورکیاو گواستنەوەشی بۆ بازەرەکانی ئەوروپا . تا ئەو ئاستەی لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ رۆسنەفت رایگەیاند کە ئەوان کاردەکان لەسەر پەرەپێدانی نەوت لە پێنج بلۆکی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان.  بۆ تێگەیشتن لەو هەنگاوەی روسیا پێویستە بگەرێینەوە بۆ بیرۆکەی پرۆژەی بۆڕیە گازەکانی نابۆکۆ؛ واتا ئەو پرۆژەییەی کە بەنیاز بوو لە ٢٠١٢ بکەوێتە کارو  ببێتە جێگرەوەیەک بۆ هەناردەی گازی سروشتی روسیا لە ئەوروپادا، چونکە زۆرینەی گازی سروشتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا لە لایەن روسیا دابین دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٨، ٤٠٪ گازی سروشتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا لە لایەن روسیاوە دابین کراو. ئەمەش وایکردووە کە روسیا هەندێک جار ئەم باڵادەستیە وەک گوشارێکی سیاسی بەرامبەر یەکێتی ئەوروپا بەکاربهێنێت .  ئەم پڕۆژەیە بە نایازبوو گازی سروشتی لە دەریای قەزوین (Caspian Region) بەشێک لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوین (هەرێمی کوردستانیش دەکەوتە ناو ئەو پڕۆژەیە) و میسر بگوازێتەوە بە خاکی وڵاتانی ئەوروپادا: بولغاریا، رۆمانیا، هەنگاریا، دواتریش بۆ تورکیاو لە وێشەوە بۆ نەمسا . یەکێتی ئەوڕوپا پالشتی ئەم پرۆژەیەی دەکرد، بەڵام دواتر ئەو پرۆژەیە شکستی هێنا و تا ئێستاش روسیا بەردەوامە لە هەژموونی خۆی بەسەر بازاری گازی سروشتی ئەوروپادا. ئەمادەیی روسیا لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان و عێڕاقیشدا یارمەتیدەر دەبێت بۆ روسیا کە لە ئاییندەدا ولاتانی تریش نەتوانن ئاڵینگاری گازی روسیا بکەن، بە تایبەت لە مۆنۆپۆلکردنی سەرچاوەکانی گازی سروشتی هەروەها نرخی وزەش لە جیهاندا . ئەم هەنگاوانەی روسیا بۆ کارکردن لە کێڵگەکانی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستاندا لە راستیدا تەنیا پرۆژەیەکی ئابوری نیە بە ڵکو پرۆژەیێکی سیاسیشە. چونکە روسیا بە پێچەوانەی ئەمریکا خاوەن ئەو هێزی نەرمە نیە کە بتوانێت هاوشانی هێزی سەربازی ئامادەیی هەبێت لە دەرەوەی سنورەکانیدا. بۆیە یەکێک لە میکانیزمە هەرە کاریگەرەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا هێزی وزەو بازاری وزەیە لە جیهاندا، کە تا ئێستا هاوشێوەی میکانیزمێکی سیاسی ئاکتیڤە لە سیاسەتی دەرەوەی روسیادا.  لە لایەکی تر نابێت بیرمان بچێت کە ئەو پەیوەندییەی بواری وزە لەگەل هەرێمی کوردستان کۆمەڵێک حساباتی تریشی لە پشتە. بە تایبەت لە بواری دژایەتیکردنی رێکخراوە تیرۆرستیەکان، هەرێمی کوردستان رۆلێکی بەرچاوی هەبوو لە لەناوبردنی داعش. روسیاش لەو هاوکاری و هەماهەنگی سەربازی لەگەل هەرێم بێبەش نەبوو. لەچوارچێوەی ئەم هەماهەنگییەوە ساڵی ٢٠١٦ روسیا پێنج چەکی دژە فرۆکەی 23mm  ZU-32-2 بەخشیە هەرێمی کوردستان .  بۆیە لە بواری دژایەتیکردنی تیرۆریزم کە روسیا مەترسیێکی زۆری لەسەرە، هەرێمی کوردستانیش گرنگی خۆی دەبێت. هەڵبەتە ئەمە جگە لەوەی کە روسیا بوونی خۆی لە هەرێمی کوردستان و عێڕاق وەک پردێک دەبینێت بۆ ئامادەیی سیاسی و هەروەها ناوبەندیکردنیش لە نێوان هەرێمی کوردستان و عێڕاقدا. هەڵبەتە ئەمە بێجگە لەوەی کە لە دوای ٢٠١٤ پێگەی کورد بەگشتی لە سوریا عێراقدا لە هەڵکشان دابوو، بەهۆی ئەو رۆڵەی کە کورد هەیبوو لە سوریاو عێراقدا، هەرێمی کوردستان وەک کیانێکی کوردی دەکرێت کاریگەری هەبێت بەسەر وڵاتانی وەک سوریاو، تورکیاو عێراق و ئێران، ئەم کارتە بۆ روسیا گرنگە بۆ ئەوەی هەر کاتێک پێویستی کرد وەک گوشار دژی ئەو وڵاتانە بەکاریبێنێت.    دەرەنجام هەرچەندە روسیا میژوویێکی کۆنی هەیە لە پەیوەندی لەگەڵ کورد، بەڵام ئەم پەیوەندییانەی لەگەڵ کورد هەرگیز تاسەر نەبووە، بەڵکو تایبەت بووە بە پرس و ئامانجێکی کاتی، بە جۆرێک هەر کات روسیا گەیشتبێتە ئامانجەکەی کوردی لە نیوەی رێگاوە جێهێشتووە. زۆربه‌ی پەیوەندییەکانی روسیاو کورد به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان، ده‌چنه‌ قاڵبی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵپه‌رسته‌كان نه‌ك پەیوەندی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.  تەوەری سەرەکی پەیوەندیەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا لە راستیدا بۆ ئەو  پێگە سیاسی و جیۆپۆلۆتیکییەی هەرێمی کوردستان دەگەرێتەوە کە لە ناوچەکەدا هەیەتی؛ هەرێمی کوردستان خاوەن پرسێکی نەتەوەییە کە بەشێکە لە ئاساییشی نەتەوەیی سێ وڵاتی سەرەکی وەک تورکیاو ئێران و سوریا (لە عێڕاق دۆخەکە گۆڕاوە). ئەم پێگە سیاسییەی هەرێمی کوردستان لەگەل ئاراستەی ئەو جۆرە سیاسەتە دەگونجێت کە روسیا لە ناوچەکەدا پەیڕەوەی دەکات؛ مەبەست بەکارهێنانی کارتی کورد وەک گوشار لەسە وڵاتانی ناوچەکادا.  دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەریان هەبووە لەسەر پەییوەندییەکانی روسیا کورد بە گشتی و هەروەها هەرێمی کوردستانیش بە تایبەتی، لە ئاییندەشدا ئەو کاریگەریە هەر دەمێنێت. یەکەم، پرسی وزەش کە پرسێکی تازەیە لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا دەکرێت کارتێکی گونجاو بێت بۆ سیاسەتی روسیا لە ناوچەکدا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا روسیا لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەکەو هەرێمی کوردستاندا دواجار کیانە دەوڵەتیەکان هەڵدەبژێرێت؛ ئەم جۆرە روانینەی زلهێزەکان لە راستیدا وابەستەی هاوکێشەو گۆڕانکارییە سیاسیەکان و باڵانسی هێزە لە ناوچەکدا. بۆیە روسیا هەر کات خۆی بە پەراوێزخراو بینی لە هاوکێشە سیاسیەکانی ناوچەکەدا ئەوا پەنا دەباتە بەر ئەکتەری نادەوڵەتی هاوشێوەی هەرێمی کوردستان. فاکتەری دووەم، فاکتەری هەرێمیییە، بە تایبەتیش تورکیا، کە روسیا هەمیشە رەچاوی کردووە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستانیشدا. لە کۆتادا، گرنگە لەوە تێبگەین کە روسیا لە کەشێکی ئاساییدا دەیەوێت لەگەل هەموان دۆست بێت، بەڵام لە کەشێک کە لە بەرژەوەندی مۆسکۆ نەبێت و هەست بە پەراوێزخستن بکات ئەوا بێگومان پەرچەکرداری دەبێت. بەڵام بۆ کاراکتەرێکی وەک هەرێمی کوردستان بوون بە بەشێک لە پەرچەکرداری زلهێزیک یارییەکی بێ مەترسی نیە، چونکە زۆربەی پەرچەکردارەکان کاتین، کە دۆخەکە ئارام بووەوە لایەنی سێیەم دەبێتە قوربانی؛ کورد تا ئێستا ئەو جۆرە سیاسەتانەی زۆر تاقیکردۆتەوە دەبێت ئەزموونێکی باشی هەبێت و بە ئاسانی نەکەوێتە داوی یاری نێوان هێزە گەورەکان.  بۆیە دواجار ململانێ و بەرژەوەندی زلهێزەکانی هەمیشە لە دوو سەرەوە کاریگەری هەبووە لەسەر پرسی کورد؛ لە لایەک لەسەر پەیوەندی ئەو زلهێزانە great powers لەگەل کورد، لە لایەکی تریش لەسەر پەیوەندی و شێوازی خەبات و ئامانجی هێزە کوردییەکانیش لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە خەباتیان لە دژییان کردووە (واتا، عێڕاق، تورکیا، ئێران، سوریا) لەزۆر رووەوە کەوتۆتە ژێر کاریگەری سیاسەتی هێزە گەورەکانی ناوچەکە، بە تایبەتیش، ئەمریکاو روسیا.  سەرچاوەکان:    یەکەم/ بە زمانی کوردی: ١. زوبێر رەسول، رووداو، ٢٥/٩/٢٠١٩، رادەستکردنی نەوت بووژانەوە، یان پوکانەوەی هەرێمی کوردستان. ماڵپەری رووداو. https://www.rudaw.net/sorani/opinion/25092019?fbclid=IwAR3X3B2POtTtZ04xcLPYVvg MancZB8m68El6TcAEQI0EwBKFBn8do57L8S0 . [رۆژی سەردانیکردن ١/٧/٢٠٢٠]. ٢. مام جالال، ٢٠١٧، دیداری تەمەن- لە لاوێتیەوە بۆ کۆشکی کۆماری، بەرگی یەکەم، چاوپێکەوتن : سەڵاح رەشید، چاپخانەی کارۆ.     دووەم / بە زمانی عەڕەبی: 3. إياد الجعفري، ٢٠١٩. الكُرد وروسيا: تاريخ من الخيبات. المدن، بەردەستە لە ئینتەرنێت: <<shorturl.at/nPR68>>. [رۆژی سەردانیکردن ٥/٧/٢٠٢٠].   ٤. عماد يوسف قدورة، ٢٠١٦. التأثير الإقليمي والدولي في القضية الكردية في العراق (دراسة حالة 1972-1975). بەردەستە لە ئەنتەرنێت< https://www.dohainstitute.org/ar/ResearchAndStudies/Pages/art764.aspx>>. [رۆژی سەردانیکردن ٥/٧/٢٠٢٠]. ٥. ليونيد إيساييف، ٢٠١٨ القضية الكردية في تاريخ وسياسات روسيا. مرکز الجزیرة للدراسات. بەردەستە لە ئەنتەرنێت  <<https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2018/08/180823085901989.html>>. رۆژی سەردانیکردن [١٢/٧/٢٠٢٠]. ٦. یفجینی بریماکوف، ٢٠١٦، الکوالیس السریة للشرق الاوسط ( النصف الثانی من القرن العشرین و بدایة القرن العادی والعشرین)، ترجمة نبیل رشوان، الطبعة الاولی، المرکز القومي للترجمة، القاهرة.   سێیەم / بەزمانی ئینگلیزی: 7. Ali Shah, S. (2003). IRAQ CRISIS: RUSSIA'S MIDDLE EAST POLICY. Strategic Studies, Summer 2003,Vol. 23,No. 2. Online <http://www.jstor.com/stable/45242470 >. [Accessed 2/5/2020]. 8. Anlar, A. (2006). Russian foreign policy towards Iraq in the Post-Cold War Era (Master's thesis). 9. Bielicki, P., (2017) Policy of the Russian Federation towards Kurds in the Syrian Conflict. University of Casimir the Great in Bydgoszcz, Poland. Securitologia, No 2 Online <<file:///C:/Users/win10/Desktop/Securitologia_1_2018_27_033_050.pdf>>.   [Accessed 8/6/2020]. 10. Borshchevskaya, A. (2020) The Kurdish Role in Russia’s Middle East Power Play. The Washington Institute for Near East Policy. Online <<https://www.washington institute.org/policy-analysis/view/the-kurdish-role-in-russias-middle-east-powerplay?fbclid=IwAR05lM6c88p_TDxeh WMEw2BhmxDhLYcjSDDVFu5dv77oc7J72Fweri1KRXg>>. [Accessed 1/8/2020]. 11. Borshchevskaya, A., and Wahab, B. (2018). In Search of a New Patron, the KRG Turns Back to Moscow. The Washington Institute for Near East Policy. Online <<https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/in-search-of-a-new-patron-the-krg-turns-back-to-moscow>>. [Accessed 15/6/2020]. 12. Chatham House, 2014. Russian Influence Abroad: Non-state Actors and Propaganda. <<https:// www.chathamhouse.org/sites/default/files/field/field_ document/20141024RussianInfluenceAbroad. pdf>>. [Accessed 2/7/2020]. 13. Comments by Russian workshop participants, RAND CMEPP Workshop, London, September 2016, and Washington, D.C., October 2016. 14. David Hearst, "Russia Signs 'Giant' Oil Deal with Iraq," Manchester Guardian Weekly, 18 February 1996. 15. Delanoë, I. (2015). The Kurds: A Channel of Russian Influence in the Middle East? Franco-Turkish Paper, No. 14. 16. Denzin, N. (ed.), 2007, The SAGE handbook of qualitative research. 3. ed., SAGE Publications, Thousand Oaks. 17. Freedman, R. 2001. Russian Policy toward the Middle East: The Yeltsin Legacy and the Putin Challenge. Middle East Journal, Vol. 55, No. 1, pp. 58-90. <http://www.jstor.com/stable/4329582>. [Accessed 2/5/2020].  18. Golan, G. (1992). Gorbachev's difficult time in the Gulf. Political science quarterly, 107(2), 213-230. 19. hydrocarbons-technology (2012) Nabucco Gas Pipeline, Europe. Online <https://www.hydrocar bons-technology.com/projects/nabuccopipeline/>. [Accessed 9/7/2020]. 20. Ibrahim, F. (2000). The Kurdish conflict in Turkey: obstacles and chances for peace and democracy (Vol. 4). LIT Verlag Münster. 21. Katz, M. N. (2010). Russia's Greater Middle East Policy: Security Economic Interests, Courting Islam. Online <<https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/ files/ifrirussiamiddleeastkatzengapril 2010.pdf>>. Accessed [5/7/2020]. 22. LUHN, A. 20202. Putin’s game in the Middle East. Online. <<https://www.politico.eu/article/game-in-the-middle-east-vladimir-putin/>> [Accessed 2/7/2020]. 23. Nizameddin, T. (1999). Russia and the Middle East: towards a new foreign policy. C. Hurst & Co. Publishers. 24. Olga Oliker, Keith Crane, Lowell H. Schwartz, and Catherine Yusupov, Russian Foreign Policy: Sources and Implications, Santa Monica, Calif.: RAND Corporation. 25. Olson, R. (1996). The Kurdish question and Chechnya: Turkish and Russian foreign policies since the Gulf War. Middle East Policy, 4(3), 106-119. <<https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/ 10.1111/j.1475-4967.1996.tb00227.x>>. [Accessed 5/7/2020]. 26. Petkova, M. (2019). “What did Russia get from its KRG gamble?. Al-Jazeera, April, 15; Vocal Europe (2017) Kurd Your Enthusiasm: What Are Rosneft And Russia Up To In Iraq? Online <<https://www.vocaleurope.eu/kurd-your-enthusiasm-what-are-rosneft-and-russia-up-to-in-iraq/>>. [Accessed 9/6/2020]. 27. Pietro A. Shakarian, 2017. Top Ten Origins: Russia’s Relations with the Kurds. Online <<http://origins.osu.edu/connecting-history/top-ten-origins-russia-s-relations-kurds>>. [Accessed 20/6/2020]. 28.  Popovic, N. (2020). The Energy Relationship Between Russia and the European Union. Online <https://www.e-ir.info/2020/02/24/the-energy-relationship-between-russia-and-the-european-union/#:~:text=In%202018%2C%20around%2040%25% 20of,Europe%20(Gazprom%2C%202018)>. [Accessed 1/7/2020]. 29. President of Russia, (22. Oct 2019) Memorandum of Understanding Between Turkey and the Russian Federation. <<http://en.kremlin.ru/supplement/5452>>. [Accessed 13/7/2020].   30. Ramani, S. 2020. Russia’s Outreach to Iraqi Kurdistan: A Gambit for Energy Investments and Regional Status. RUSI, Vol. 40, No. 1. Online <<https://rusi.org/publication/rusi-newsbrief/russia%E2%80%99s-outreach-iraqi-kurdistan-gambit-energy-investments-and-regional>>. [Accessed 12/6/2020]. 31. Reynolds, M. A. (2016). Vladimir Putin, Godfather of Kurdistan. The National Interest, 1.  <<https://nationalinterest.org/feature/vladimir-putin-godfather-kurdistan-15358>>. [Accessed 12/7/2020]. 32. Rudaw, 24-7-2017. Sergey Lavrov to Rudaw: Referendum is expression of Kurdish people’s aspirations. Online <<https://www.rudaw.net/english/interview/24072017.>>. [Accessed 5/7/2020]. 33. Seale, C., 2011, Secondary Analysis of Qualitative Data, in: Qualitative Research (ed. D. Silverman), 3rd ed., pp. 347-364, SAGE Publications, London. 34. Sladden, J., Wasser, B., Connable, B., & Grand-Clement, S. (2017). Russian strategy in the Middle East. Online<<https://www.rand.org/pubs/perspectives/ PE236.html?adbsc=social_2017 0810_1717621&adbid=895444590248861697&adbpl=tw&adbpr=22545453>>. [Accessed 20/6/2020]. 35. Taylor, A. ( 2019) . U.S. allies in the Mideast consider their options as Russia’s Putin visits the Gulf. The Washington Post.Online <<https://www.washingtonpost.com/world/2019/10/14/us-allies-mideast-welcome-state-visit-russias-putin-amid-syria-turmoil/>>. [Accessed 2/7/2020]. 36. Trenin, D. (2016). Russia in the Middle East: Moscow’s objectives, priorities, and policy drivers. Task Force on US Policy Toward Russia, Ukraine, and Eurasia. New York: Carnegie Endowment for International Peace. 37. Wasser, B. (2019). The Limits of Russian Strategy in the Middle East. RAND. Online<<https:// www.rand.org/content/dam/rand/pubs/perspectives/PE300/PE340/RAND_PE340.pdf>> Accessed [5/7/2020]. 38. Winrow, G. (2017). Turkey and Russia: The importance of energy ties. Insight Turkey, 19(1), 17-32. Online <https://www.jstor.org/stable/10.2307/26300476>>. [Accessed 5/7/2020]. P.23. 39. Xalid G. (2016), Author: Kurds, Russians origins the same, portal Kurdistan24.net, online <<http:// www.kurdistan24.net/en/news/859bdd87-809a-4c97-8bd8-a2437ed7d767/author-kurds--russians-origins-the-same>> [Accessed 1/7/2020]. 40. Zhdannikov, D. (2017). Russia Becomes Iraq Kurds’ Top Funder, Quiet About Independence Vote. Reuters, September, 20. Online <<https://www.reuters.com/ article/us-mideast-crisis-kurds-referendum-russi/russia-becomes-iraq-kurds-top-funder-quiet-about-independence-vote-idUSKCN1BV1IH>>. [Accessed 5/7/2020].      

درەو: سەرچاوە: الحرە دوای چەند كاتژمێرێك لە هێرشی روسیا بۆسەر خاكی ئۆكرانیا, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند سزایەكی نوێ لەدژ مۆسكۆ راگەیاند‌و جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە وتەیەكیدا رۆژی پێنجشەممە رایگەیاند دەركردنی روسیا لە سیستمی "سویفت" تایبەت بە مامەڵە داراییەكان یەكێك دەبێتە لە بژاردەكان. بایدن رونیكردەوە كە ئەم بژاردەیە هێشتا لەلایەن ئەوروپییەكانەوە جێگەی رەزامەندی نیە, ئاماژەی بەوەشدا ئەو سزایانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان‌و هاوپەیمانەكانی بەسەر روسیایان سەپاندووە هەمان كاریگەری دەبێت, بگرە كاریگەری گەورەتریشی دەبێت لە دوورخستنەوەی مۆسكۆ لە سیستمی سویفت. هاوكات ئۆكرانیاش رۆژی پێنج شەممە داوای كرد مۆسكۆ لە سیستمی سویف دووربخرێتەوەو سەرۆكی ئەو وڵاتە ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی دوای پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لە تویتەر رایگەیاند داوادەكەن روسیا لە سیستمی سویف دووربخرێتەوە‌و ئاسمانی ئۆكرانیاش بكرێتە ناوچەی قەدەغەكردنی فڕین. سیستمی سویفت چیە؟ دامەزراندنی سیستمی سویفت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1973 كاتێك كۆمەڵەی پەیوەندییە داراییەكانی جیهانی نێوان بانكەكان دامەزرێندرا كە بارەگاكەی لە بەلجیكایە. بانكی نیشتمانی بەلجیكی بە هاواكاری لەگەڵ بانكە ناوەندییە سەرەكییەكانی تری وەك یەدەگی فیدراڵی ئەمریكی‌و بانكی ناوەندیی ئەوروپی و بانكی ئینگلتەرا سەرپەرشتی ئەم كۆمەڵەیە دەكات. كاری سویفت تەنها لە حەواڵكردنی دراودا چڕنابێتەوە بەڵكو وەك سیستمێكی ئاڵۆگۆڕكێكی نامەی سەلامەت كاردەكات‌و زیاتر لە (11 هەزار) دامەزراوەی دارایی لە زیاتر لە (200 )دەوڵەتدا بەیەكەوە بەستوەتەوە. ژمارەكانی سویفت ئاشكرایدەكەن كە لە ساڵی 2021دا لە یەك رۆژدا (42 ملیۆن) نامە ئاڵۆگۆڕكراوەو لە 2020دا روسیا نزیكەی لەسەدا (1.5) ی جوڵە داراییەكانی دارایی لە رێگەی سویفتەوە ئەنجامداوە. رێكخراوی سویفت لە ساڵی 2014 لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند كە كۆمەڵەیەكی جیهانیی بێلایەنە‌و هەر بڕیارێك بۆ سەپاندنی سزا بەسەر دەوڵەتان و قەوارەكاندا دەكەوێتە سەر شانی حكومەتەكان‌و دەسەڵاتە تەشریعییە پەیوەندیدارەكان. بە دورخستنەوەی چ كاریگەرییەك دەكاتە سەر روسیا راپۆرتێكی تۆڕی "سی ئێن ئێن" ئاماژەبەوەدەكات كە لە حاڵەتێكدا ئەگەر روسیا لە سیستمی سویفت بكرێتە دەرەوە ئاستەم دەبێت دامەزاراوە داراییەكانی بتوانن پارە بۆ ناوخۆ یان دەرەوەی وڵات حەواڵە بكەن, ئەوەش كۆمپانیا گەورەكانی روسیا دەخاتە حاڵەتی شۆك بە تایبەتی بۆ كڕیارەكانی نەوت‌وغاز. ئاماژەیبەوەشداوە كە لە پێشترداو ساڵی 2012 ئێران لە سیستمی سویفت كرایەو دەرەوە بەهۆی سەپاندنی سزا بەسەریدا لەبەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیو تاران نزیكەی نیوەی داهاتی هەناردەكردنی نەوتی لەدەستدا‌و لە سەدا 30ش جموجوڵی بازرگانی دەرەكی زیانی بەركەوت. هەروەها راپۆرتێكی تۆڕی " ئێن بی سی نیوز" جەختدەكاتەوە كە دوورخستنەوەی روسیا لەو دامەزراوە بانكییە گرنگە دەبێتە هۆی دەستبەجێی گەیاندنی زیان بە ئابوری روسیا بە تایبەتی كە ئەوە بەواتای دابڕاندنی روسیا دێت لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەكانی لەوانەش داهاتی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز كە زیاتر لە 40%ی داهاتی روسیا پێكدەهێنێت. راپۆرتەكە دەڵێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیستمی سویفتەوە قایل كرد بۆ دەركردنی ئێران بەهۆی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە, دەركردنی روسیا لەوانەیە زیان بە ئابوری وڵاتانی تری وەك ئەڵمانیا بگەیەنێت. جیهان روسیا لە سویفت دووردەخاتەوە؟ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رۆژی پێنجشەممە جەختیكردەوە كە بەباشتری دەزانێت كۆمەڵێك سزای نوێ‌ بەكاربهێنرێت كە چوار بانكی گەورەی روسیای گرتوەتەوە بەڵام چەند كۆنگرێسمانێكی ئەمریكی دەیانەوێت روسیا لە سویفت بكرێتە دەرەوە‌و بایدنیش ئاماژەی بەوەدا كە پێویستی بە پاڵپشتی هاوتا ئەوروپییەكانی هەیە كە وادەردەكەوێت كەمتر حەماسەتیان بۆ ئەو رێوشوێنە توندە هەبێت چونكە روسیا سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەیە بۆ ئەوروپا. رێوشوێنەكانی روسیا بەگوێرەی راپۆرتێكی " سی ئێن ئێن" روسیا لەماوەی رابردوودا هەنگاوی ناوە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی تایبەت بەخۆی بۆ حەواڵەكردنی دراو كە لەسەدا 20ی حەواڵە ناوخۆییەكانی پشتی پێدەبەستن. راپۆرتەكە ئاشكراشیكردووە كە سیستمی ئاڵۆگۆڕ‌و حەواڵەی بانكیی روسیی بواری ئەوە بۆ مۆسكۆ دەڕەخسێنن كە بتوانێت لەگەڵ بانكەكانی چیندا مامەڵە داراییەكانی بكات.

(درەو): روسیا خاوەنی رێژەی 60%ی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئۆكرانیا تەنیا هەندێك بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هەبوو لە نمونەی (رەشەوڵاخ‌و ئەندۆمی‌و گەنم‌و خەڵوز) ئەویش بەهۆی شەڕەوە راوەستاوە، حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێم هێشتا هەڵوێستی خۆیان لەبارەی شەڕی روسیا- ئۆكرانیا رانەگەیاندووە.  هەرێم لەنێوان روسیا‌و ئۆكرانیادا  چەند رۆژێكە هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا دەستی پێكردووە، زۆربەی وڵاتانی جیهان‌و ناوچەكە هەڵوێستی خۆیان لەبارەی شەڕەكە راگەیاندووە، بەڵام حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێم هێشتا هیچ هەڵوێستێكیان رانەگەیاندووە. بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دوو وڵاتە شەڕكەرەكە، تەماشای پەیوەندی ئابوری هەرێم لەگەڵ روسیا‌و ئۆكرانیا بكەین.  پەیوەندییە ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ ئۆكرانیا  بەپێی قسەی ژووری بازرگانی سلێمانی، كاری بازرگانی لەگەڵ وڵاتی ئۆكرانیا بەتەواوی وەستاوە.  ئۆكرانیا پەیوەندیەكی زۆری بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‌و عێراق هەیە، بەهۆی شەڕەوە، ئێستا هەموو كارە بازرگانییەكان راگیراون. (پێشەوا سیروان)، بازرگان لە شاری سلێمانی بە ژوری بازرگانی وتووە" كاری بازرگانیمان لەگەڵ وڵاتی ئۆكرانیا بەتەواوی راوەستاوە، بەهۆی ڕاگەیاندنی باری نائاسایی لەو وڵاتە بۆ ماوەی 30 ڕۆژ راوەستانی كاری تەواوی كارگەكان و بەرهەمهێنەرەكانی ئەو وڵاتە ئەمەش زیانی گەورە بەكاری بازرگانی ئێمە دەگەیەنێت". بەپێی قسەی ئەم بازرگانە، بەرهەمی ئۆكرانیا كە هەناردەی هەرێم كراوە بریتی بووە لە:  •    خواردن •    شەربەت •    شیرەمەنی •    ئەندۆمی •    پاكەرەوە •    خەڵوز •    زەیتی گوڵەبەرۆژە •    گەنم •    رەشەوڵاخ دۆخی شەڕ وایكردووە، بەپێی قسەی بازرگانەكە، بازرگانان لە هەوڵی ئەوەدان بەدیلی بەرهەمە ئۆكرانییەكان بدۆزنەوە، بەتایبەت لە وڵاتانی دراوسێ وەك ئێران‌و توركیا، بۆ ئەوەی بتوانن ئەو زەرەرەی كردویانە لەوە زیاترنەبێت و كاری خۆیان بەردەوام بكەن. بەپێی وتەی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی، لە ساڵی (2017) لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە (86 هەزارو 144) رەشەوڵاخ هاتوەتە سلێمانییەوە، كەبەشی زۆری لە ئۆكرانیاوە هاتووە. ماوەیەكی زۆر بازرگانانی هەرێمی كوردستان گەنمی ئۆكرانیان هاوردە دەكردو تێكەڵیان دەكرد لەگەڵ گەنمی جوتیارانی هەرێم‌و رادەستی بەغدادیان دەكرد، ئەمە هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق پارەی گەنمی جوتیاران دوابخات. پەیوەندی ئابوری روسیا‌و هەرێم  روسیا یەكێك لەو وڵاتانە بوو كە پشتیوانی روخانی رژێمی بەعسی لە عێراق نەكرد، بەڵام دوای روخانی رژێم هەر زوو هاتە ناوەوە‌و دەستی بە دروستكردنی پەیوەندییەكی نوێ كرد، روسیا لە ساڵی 2007وە كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە.  ئێستا روسیا بەرژەوەندی ئابوری لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ریژەی 60%ی پشكی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (روسنەفت) دەگەڕێتەوە، ئەمە ئەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستان تاوەكو سنوری توركیا، حكومەتی هەرێم لەبەرامبەر وەرگرتنی هەندێك قەرز لەم كۆمپانیا روسییە، بۆرییەكەی فرۆشت.  خاوەنی كۆمپانیای (روسنەفت) یەكێكە لە كەسایەتییە نزیكەكان لە ڤیلادیمیر پۆتین سەرۆكی روسیا، بەپێی داتاكان تەنیا لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی 2021دا، كۆمپانیای (روسنەفت) داهاتی لە كرێی بۆری نەوتی هەرێم بڕی (272 ملیۆن) دۆلاری دەستكەوتووە. گرێبەستی فرۆشتنی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بە كۆمپانیای (روسنەفت) لە رۆژی 2ی حوزەیرانی 2017دا لە شاری (سانت پترسبۆرگ)ی روسیا بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی كابینەی پێشووی حكومەت واتە (نێچیرڤان بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی) ئیمزا كراوە، رێژەی 60%ی پشكی بۆری هەرێمی كوردستان بە بڕی (ملیارێك‌و 700 ملیۆن) دۆلار فرۆشرا بە كۆمپانیا روسییەكە، سەرباری ئەمە كۆمپانیاكە هەندێك قەرزی بە حكومەتی هەرێم دا.  لەپاڵ ئەمەدا، كۆمپانیای (گاز پرۆم)ی روسیا لە دوو كێڵگەی نەوتی سنوری گەرمیاندا كاردەكات، میژووی دەستبەكاربوونی ئەم كۆمپانیایە بۆ ساڵی 2012 دەگەڕێتەوە، ئەمە سەرەتای پەیوەندی ئابوری هەرێمی كوردستان بوو لەگەڵ روسیا لەدوای كەوتنی سەددامەوە.  روسیا لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا لە 2017دا، بێلایەنی خۆی لەنێوان بەغدادو هەرێمدا پاراست‌و بەڕوونی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاند.  روسیا ئێستا یەكێك لەو وڵاتانەیە كە هاوشێوەی ئەوروپییەكانی تر، چاوی لە غازی سروشتی هەرێمی كوردستانە.