راپۆرت: درەو  بەیاننامەیەكی بانكی ناوەندیی عێراق‌و قسەی سەرچاوەكان لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەكانەوە ئاماژە بەوە دەكەن، سەرۆك وەزیرانی عێراق بەنیازە دەستكاری نرخی فەرمی دراو بكات‌و هەر 100 دۆلارێك لەبەرامبەر 135 هەزار دیناردا جێگیر بكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سودانی‌و قەیرانی دراو حكومەتی نوێی عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات (100) رۆژی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، لەم ماوە كەمەدا كابینەكە دوو بومەلەرزەی گەورەی بەركەوتووە، یەكەمیان "دزی سەدە" كە دزینی بڕی نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی گلدراوەی باجەكان بوو، بومەلەرزەی دووەمیش كە تائێستا بەردەوامە، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارە بەرامبەر بە دیناری عێراقی.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لەكاتێكدا رویدا، لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكرا بەهای دۆلار كەمبكرێتەوە‌و بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 هەزار) دیناری عێراقی بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق قۆناغی مەترسیداری داتەپینی داهاتەكانی بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت تێپەڕاند‌و ئێستا سەرڕێژی داهاتی هەیە، یەدەگی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا دانراوە 100 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و لە بەرزبونەوەی بەردەوامدایە، عێراق ناتوانێت مامەڵە بەم ژمارە زۆرەوە بكات‌و "ئەمریكا مانگانە تەنیا رێگە بە هاتنی پێنج بار پارە دەدات بۆ ناو عێراقەوە" ئەمە بەپێی قسەی مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەماوەی سێ مانگی رابردوودا كابینەی سودانی نەیتوانیوە قەیرانی نرخی دراو لە بازاڕەكاندا كۆنترۆڵ بكات. پارەی داهاتی نەوتی عێراق لە بانكی فیدراڵی ئەمریكادا هەڵگیراوە، ئەمە یەدەگی قورسی عێراقە‌و بۆ پاراستنی داهاتەكانی عێراقە لە سزاكان‌و ئەو قەرەبووانەی كە وڵاتان بەهۆی جەنگەكانەوە داوای دەكەن، ئەمریكییەكان چەند مانگ جارێك بە فڕۆكە بڕێك لە پارەی داهاتی نەوت بۆ عێراق دەگەڕێننەوە. بازاڕی دراو لە عێراق یەكێكە لەو بوارە ئابورییانەی كە زۆرترین لێڵی تێدایە، راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و سیاسەتمەدارانی عێراقیش لەسەر ئەوە هاوڕان ئەم بازاڕە بووەتە هۆی بەهەدەردانی دراوی قورسی عێراق‌و یەكێك لە دەرگاكانی ئاودیوكردنی پارە دزراوەكان‌و ئەو پارانەی كە بە گەندەڵی كۆدەكرێنەوە. چەند ساڵێكە ئەمریكییەكان نیگەرانن لەوەی دۆلار لە عێراقەوە دەچێت بۆ ئێران، ئێران لەژێر سزای ئەمریكادایە، بەڵام عێراق بەشێكی زۆری غازو پێداویستییەكانی تری خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەكات، چەند ساڵێك ئەمریكییەكان بواردنیان بۆ عێراق كرد لە هاوردەكردنی غازی ئێرانیدا.  ئەمریكییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆلار لە بازاڕی عێراقدا‌و رێگریكردن لە رۆشتنی بۆ ئێران، لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردووەوە، عێراقیان پابەندكرد بە رێوشوێنەكانی سیستمی حەوڵەی جیهانی بانكییەوە كە پێی دەوترێت "سویفت"، بەگوێرەی ئەم سیستەمە نوێیە، ئەو بازرگانانەی كە كاڵا هاوردە دەكەن، دەبێت سەرەتا لەرێگەی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنییەوە زانیاری تەواوەتی ناو و ناونیشانی خۆی‌و ئەو كاڵایانەی كە هاوردەی دەكات، تۆمار بكات، ئەمە بەمەبەستی وردبینیكردن‌و زانینی ئەو شوێنەیە كە حەواڵەكەی بۆ دەكرێت. لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەم سیستمە نوێیە، لەبازاڕەكانی عێراقدا بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقیدا بەرزبونەوەی بەخۆوە بینی، بەجۆرێك بەهای هەر 100 دۆلارێك لە (146 هەزار) دینارەوە كە تائێستا نرخی فەرمی بانكی ناوەندییە بەرزبووەوە بۆ (178 هەزار) دینار‌و نرخی ئەمڕۆ لە دەوربەری (166 هەزار) دیناردایە.   سودانی بەهای دۆلار دادەبەزێنێت ؟ حكومەتی محەمەد شیاع سودانی، كابینەی لایەنە بەشداربووەكانی "ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت"ە، سەرۆك وەزیران كاندیدی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، ئەم لایەنە شیعانە كۆتایی ساڵی 2020 كاتێك حكومەتی مستەفا كازمی بەهۆی كەمبوونەوەی داهاتی نەوتەوە ناچار بوو دەستكاری نرخی دۆلار بكات، ئەوان دژی دەستكاریكردنەكە بوون، بەڵام كازمی دواجار بە پشتیوانی هەموو لایەنەكانی نرخی هەر (100) دۆلارێكی لەبەرامبەر (146 هەزار) دیناردا جێگرد. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی 2021دا زۆرینەی لایەنە شیعەكان بۆ راكێشانی سەرەنجی شەقام‌و دەنگدەران، بانگەشەی گەڕاندنەوەی بەهای دۆلاریان دەكرد بۆ بەر لە دەستكاریكردنەكەی مستەفا كازمی، واتە بەهای هەر (100) دۆلارێك بەرامبەر بە (119 هەزار)  دینار. دوێنێ شەو بانكی ناوەندی عێراق راگەیەندراوێكی لەبارەی نرخی دراو بڵاوكردەوە، لە یەكێك لە خاڵەكانی راگەیەندراوەكەدا باسی لەوەكردووە" بانكی ناوەندی چەند سیناریۆ‌و پێشنیازێكی جیاواز تاوتوێ دەكات سەبارەت بە نرخی فەرمی"، ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەگەری دەستكاریكردنی نرخی دۆلار لەلایەن بانكی ناوەندییەوە. سەرچاوەكان لەناو شیعەكانەوە باسلەوە دەكەن، لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی نرخی دۆلار دەستكاری بكرێت، بەجۆرێك بەهای هەر (100) دۆلارێك لەبانكی ناوەندیی بەرامبەر بێت بە (135 هەزار)  دینار، مالیكی وەكو یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی داوا دەكات كەمكردنەوەكە لەو بڕەش زیاتر بێت‌و لە دەوروبەری (130 هەزار) دیناردا بێت. ئەگەر سودانی نرخی فەرمی دۆلار بۆ (135 هەزار) دینار كەمبكاتەوە، ئەوە وەكو جێبەجێكردنی بەڵێنێكی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكدەدرێتەوە لەبەرامبەر بانگەشەكانی موقتەدا سەدردا لەوبارەیەوە، هەرچەند دابەزاندنەكە ناگاتە ئاستی پێشووی بەهای دۆلار بەر لە دەستكاریكردنی لەلایەن مستەفا كازمییەوە كە بەهاكەی (100) دۆلارە بەرامبەر بە (119 هەزار) دینار.   رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە تەلەفۆن لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا قسەی كرد، دوێنێ لەبەرەنجامی ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا، عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق لە توركیا چاوی كەوت بە (براین نیڵسۆن) یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمریكا، ئەم كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بووە لەبارەی میكانیزمەكانی سەقامگیركردنی نرخی دراو لە عێراق.  هاوكات  لەگەڵ ئەم كۆبونەوەدا، بانكی ناوەندیی عێراق چەند رێوشوێنێكی نوێی ئاسانكاریی بۆ خستنەڕووی دۆلار راگەیاند، لەوانە:  •    زیادكردنی سەقفی فرۆشتنی كاش بۆ مەبەستی گەشتكردن بۆ بڕی (7 هەزار) دۆلاری مانگانە بۆ ئەو كەسانەی تەمەنیان لەسەروو 18 ساڵییەوەیە. •    فرۆشتنی دۆلار بۆ مەبەستی حەواڵەی تایبەتی لەڕێگەی بریكاری كۆمپانیاكانی حەواڵەی داراییەوە دەبێت (ویسترن یونین- مونی گرام) بە نرخی فەرمی (1470 دینار) بەرامبەر بە دۆلار.  •    فراوانكردنی بازنەی مامەڵە رێگەپێدراوەكان بە دراوی بیانی (هێنانی كاڵا- كڕینی خزمەتگوزارییەكان...). •    فراوانكردن‌و ئاسانكردنی رێوشوێنەكانی حەواڵەی دەرەكی بۆ چەند توێژێك.... •    بەمزوانە ژمارەیەك رێوشوێنی گرنگی تر دەردەچێت بۆ سەقامگیركردنی نرخی دراو.  دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتە دەست بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق دەستبەكاربوو، ئەوكات هێشتا بریمەر دەستكاری دراوی عێراقی نەكردبوو، واتە لە عێراق بە دوو دراو مامەڵە دەكرا، دینارەكەی سەددام‌و دینارە سویسرییەكە لە كوردستان، رۆژی 29ی حوزەیرانی ساڵی 2003 مام جەلال سكرتێری پێشووی یەكێتی لەبارەی سەردانێكی بریمەر بۆ سلێمانی نامەیەكی بۆ نەوشیروان مستەفای نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" لەسەر مەسەلەی دراو بریمەر گوتی:  وەزعی تایبەتی كوردستان رەچاو دەكەین، بەڵام پسپۆڕە ئابورییەكەی بریمەر گوتی: دۆلار بە دەوروبەری 20 دینار دەبێت، بە هی سویسری".  لەبەشێكی تری نامەكەیدا مام جەلال باسلەوە دەكات لە كاتی بەرێكردنی بریمەردا جارێكی تر باس لە بابەتی نرخی دۆلار كراوەو نوسیویەتی" بەرهەم  داوای لێكرد، گەر دۆلار نرخیان بە 20 دینار دانا، ئێمە دێین داوا دەكەین بۆمان بكەنە (15) دینار، گوتی باشە". ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی لە عێراق‌و دیناری سویسری لە كوردستان هێناو دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (1146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (1166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (1820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (1460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی رەیعیە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت.  چارەسەركردنی پرسی كورتهێنانی داهاتی نەوت بە دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلاردا هەر لەسەرەتاوە وەكو بۆمبێك تەماشا دەكرا كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا بتەقێتەوە، كابینەیەك كە سەرباری ئەوەی هێشتا رەزامەندی تەواوەتی ئەمریكای وەكو دەسەڵاتی باڵای ئابوری جیهانی وەرنەگرتووە، لەناوخۆشدا بۆمبێكی تەوقیتكراو (سەدرییەكان) لەژێری پێیدا دانراوەو دەكرێت لە هەر ساتێكدا پێیدا بتەقێتەوە.  

   ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم هەرێمی كوردستان لە مانگی كانونی دووەمی رابردوودا بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە، تێکڕایی بەرمیلی بە (70) دۆلار فرۆشتووە كۆی داهاتەكەی (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار بووە، (466 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەرجی بووە، (366 ملیۆن ) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت ماوەتەوە. پوختە تێبینی؛ نرخی (1) دۆلار بەرامبەر بە (1,450) دینار هەژمار کراوە، بەو نرخەی بانکی ناوەندی عێراق دیاری کردووە.    داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی کانونی دووەم = (287 ملیار) دینارە (بەپێی دوا لێداوانی وەزیری دارایی هەرێم) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی کانونی دووەمی (2023)دا  بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  کانونی دووەم (82.44) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (70.44) دۆلار فرۆشتووە (هەرچەند باس لەوە دەكرێت بەهای نەوتی هەرێم نزیكەی 20 دۆلار كەمتر دەفرۆشرێت، بەڵام بەرەسمی یان لە لایەن دیلۆیتەوە رانەگەیەندراوە). کەواتە: (11 ملیۆن و 825 هەزار) بەرمیل X (70.44) دۆلار = (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 207 ملیار و 781 ملیۆن و 850 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار  X (56%) = (466 ملیۆن و 453 هەزارو 680) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (466 ملیۆن و 453 هەزارو 680) دۆلار X ((1450 دینار = (676 ملیار و 357 ملیۆن و 836 هەزار) دینار خەرجی نەوتە. -    (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار  X (44%) = (366 ملیۆن و 499 هەزارو 320) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: ( 366ملیۆن و 499 هەزارو 320) دۆلار X (1450) دینار= (531 ملیار و 424 ملیۆن و 14 هەزار) دینار. کۆی داهات لە مانگی کانونی دووەم 2023 (دینار) (531 ملیار و 424 ملیۆن و 14 هەزار) داهاتی نەوت + (287 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (849 ملیار و 924 ملیۆن و 14 هەزار) دینار  ئەم خشتەیە وردەکاری فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەخات بۆ مانگی کانونی دووەمی 2023  

شێكاری: درەو لە ماوەی (2020-2023 بە تێکڕا؛ نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی بە ڕێژەی (50%) بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک؛ # لە ساڵی (2020)وە (100) دۆلاری ئەمریکی (42 هەزاو 600) دیناری چووتە سەر و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  # لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و  بە ڕێژەی (71%) بەرزبووەتەوە. # مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) بڕی (151 هەزار)ی چووتەسەر و بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. # (50) کیلۆ ئاردی بایەعی بڕی (15 هەزار و 750) دیناری چووەتە سەر بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کارتۆنێک هێلکەدا بڕی (25 هەزار) دینار چووەتە سەر نرخەکەی و  بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو (هەزار و 150) دیناری چووەتە سەرر و بەڕێژەی (46%) بەهاکەی زیادی کردووە. # کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بوەتەوە. # کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک چای بڕی (3 هەزار) دیناری چووەتە سەر و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (2020 - 2023)  پاڵپشت بەو داتاو زانیارییانەی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، ڕۆژانە نرخی دراوو خۆراک لەبازاڕەکانی سلێمانی تۆمار دەکات، ( درەو) سێ تۆماری جیاوازی بەڕێوەبەرایتییەکەی بەراورد کردووە کە لە (21/5/2020) و (13/6/2022) و (30/1/2023) تۆماری کردوون (بڕوانە (هاوپێچی یەکەم و دووەم و سێیەم))، بەپێی ئامارەکە؛ نرخی سەرجەم کەل و پەل و دراوەکان بەڕێژەی جیاواز بەرز بوونەتەوە. ئامارەکان بە جۆرێکە بە تێکڕای ئەو نمونانەی درەو وەریگرتوون لە (2020 - 2022) بە ڕێژەی (32%) بەزبوونەتەوە، بەڵام لە (2020 - 2023) ڕێژەی بەرزبوونەوەکە گەیشتووە بە (49%). بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 13/6/2022)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2022) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگيراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (32%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (1)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (148 هەزار و 550) دینار و بە ڕێژەی (20%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 375) دینار و بە ڕێژەی (96%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (389 هەزار) بە ڕێژەی (30%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (49 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (33 هەزار) و بەڕێژەی (149%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (45 هەزار) و بەڕێژەی (25%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (117%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (4 هەزار و 750) دینار و بەڕێژەی (73%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (10 هەزار) دینار و بەڕێژەی (11%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (17 هەزار) دینار و بەڕێژەی (6%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 30/1/2023)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2023) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (49%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (2)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (166 هەزار و 250) دینار و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و بە ڕێژەی (71%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (450 هەزار) دینار و  بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (46 هەزار و 500) دینار و بەڕێژەی (60%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (29 هەزار) و بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (61 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 650) و بەڕێژەی (46%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (12 هەزار) دینار و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (2)      خەرجی و داهاتی مانگانەی تاک و خێزان لە هەرێمی کوردستان ڕۆژی (2/10/2021) دکتۆر هەڤاڵ ئەبو بەکر پارێزگاری سلێمانی زینجیرەیەک ئاماری لە پەیجی فەرمی خۆی بڵاوکردەوەو ڕایگەیاند؛ "پارێزگای سلێمانی، بە هەماهەنگیی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی ئاماری سلێمانی و فەرمانگا پەیوەندیدارەکان بە پشتبەستن بە ئامارو کێوماڵە بەردەوامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و وەزارەتەکانی پلاندانان لە حکومەتی ئیتحادیی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، لێکۆڵینەوەیەکی ئاماریی بەراوردکاریی لەنێوان ساڵانی (١٩٩١ بۆ ٢٠٢١)، واتە ماوەی (30) سی ساڵی ڕابردوودا کردووەو تەواوی سێکتەرە جیاجیاکانی تێدا ئاماژە پێکراوە. لە بەشێکی ئامارەکانیدا ئاماژە دراوە بە "داهات و خەرجی تاک" لە پارێزگای سلێمانی لە ساڵی (2021) تێكڕای خەرجی مانگێکی خێزان (ملیۆنێک و 123 هەزار) دینارە، تێكڕای خەرجی مانگێکی تاكەکەس (234 هەزار) دینارە.  تێكڕای داهاتی مانگێکی خێزان (842 هەزار و 400) دینارە، تێكڕای داهاتی مانگێکی تاكەکەس (187 هەزار و200) دینارە. بەم پێیەش داهاتی مانگانەی هەر خێزانێک بڕی (280 هەزار و 600) دیناری کەمترە لە خەرجییەکانی، وەک چۆن خەرجی هەر تاکێکیش بڕی (46 هەزار و 800) دیناری زۆرترە لە داهاتی مانگێکی. ئەمە لە کاتێکدا لە ساڵی (2012) لە کابینەی حەوتەمی حکومەتی هەرێم (عەلی سندی -وەزیری پلاندانانی هەرێم) ڕایگەیاند داهاتی ساڵانەی تاک لە هەرێمی کوردستان (4 هەزار) دۆلاری تێپەڕاندووە، واتە مانگانە (333) دۆلاری مانگانە، لەو کاتەدا بەهای (1) دۆلاری ئەمریکی (هەزار و 166) دینار بووە، واتە داهاتی مانگانەی تاک بە دینار بریتی بووە لە (388 هەزار و 666) دینار بووە. بەم پێیەش داهاتی تاک لە هەرێمی کوردستان لەساڵی (2021) بەراورد بە ساڵی (2012) بڕی (201 هەزار و 466) دینار و بەڕێژەی (52%) کەمی کردووە. (بڕوانە خشەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوپێچی یەکەم   هاوپێچی دووەم هاوپێچی سێیەم  

درەو: 🔹گرێبەستەی تۆتاڵ ئینرجی لەعێراق كە بڕی وەبەرهێنانەكانی دەگاتە (27) ملیار دۆلارە, ڕوبەڕوی دێوەزمەی داڕمان بووتەوە, لەسایەی ناكۆكییە داراییەكانی نێوانیان. 🔹بەگوێرەی هەوالێكی ئاژانسی ڕۆیتەرز, كۆمپانیا فەرەنسیە زەبەلاحەكە, فەرمانبەرە بیانییەكانی لەعێراق كشاندووەتەوە, فەرمانبەرە عێراقییەكانیشی لەماڵەوە كارەكانیان دەكەن.  🔹بەرپرسە ئاگادارەكان لەكارەكانی تۆتال ئینێرجی لەعێراق رایانگەیاندووە: فەرمانبەرەكانی كۆمپانیاكە كە سەرقاڵی كاركردن بوون بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی نوێ‌ لەعێراق, ڕۆژی سێ‌ شەممەی ڕابردوو عێراقیان بەجێهێشتووە. 🔹لەئەگەری داڕمانی گرێبەستە(27)ملیار دۆلارییەكە, عێراق ئەم زیانانەی بەردەكەوێت:  -لەدەستدانی دەرفەتی دامەزراندنی ژێرخانی ئابوری بەملیارەها دۆلار. -لەدەستدانی ئەگەری زیادبونی داهاتەكانی, لەڕێی كەرتی وزەو زیادكردنی بەرهەمهێنان لەكێڵگە نەوتییەكانی بەسرە. -لەدەستدانی دامەزراندنی كارگەیەكی چارەسەرەكردنی غازی هاوەڵ. كە بەڕێگایەكی نادروست دەسوتێندرێت. -لەدەستدانی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر.  🔹دانوستانە (27)ملیار دۆلارییەكەی نێوان تۆتاڵ ئینێرجی و حكومەتی عێراق, كێشەی تێكەوت دوای ئەوەی بەغداد داوای (40%) پشكەكانی كرد لەپرۆژەكە, ئەوەش پرسێكە كۆمپانیاكە ڕەتیدەكاتەوەو, خوازیاری خاوەندارێتی زۆری پشكەكانێتی. 🔹قەیرانەكە هەفتەی ڕابردوو لەمیانی كۆبونەوەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ (پاترێك بویانیە) سەرۆكی كۆمپانیای جێبەجێكاری كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجی ڕویداوە.  🔹كۆبونەوەكە, كە حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقی ئامادەیبووە, تەنها (10) خولەكی خایاندووەو, سەرۆكی كۆمپانیا فەرەنسییەكە بەهۆی ناكۆكی لەبارەی پشكی بەغداد لە پرۆژەكە كشاوەتەوە, نوسینگەی تۆتاڵ ئینێرجی یاخود نوسینگەی سودانی, هیچ بەیاننامەیەكیان لەبارەی كۆبونەوەكە بڵاونەكردووەتەوە.  🔹بەغداد هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری داواكردنی پشكی (40%) لەلایەن حكومەتی پێشوەوە ڕەتدەكاتەوە, ئەوە بە سازش كردن لەمافەكانی عێراق دەزانێت, لەكاتێكدا تۆتاڵ پێداگرە لەسەر ئەوەی پشكەكانی (30%) تێپەڕنەكات. 🔹كۆمپانیای تۆتال ئینێرجی لەساڵی 2021دا هیواكانی كەرتی وزەی لەعێراق بوژاندەوە, كاتێك گرێبەستێكی لەگەڵ بەغداد واژوكرد بۆ جێبەجێكردنی (4) پرۆژەی نەوت و غاز و وزەی تازەبوەوە, بەوەبەرهێنانی سەرەتایی (10) ملیار دۆلار لەباشوری عێراق بەدرێژایی 25 ساڵ. 🔹عێراق تائێستا گەشبینە و پێیوایە گرێبەستەكە پێویستی بەكاتە, سەرۆكی كۆمپانیای نەوتی بەسرە پێشبینی كردووە, قەتەر ببێتەخاوەنی 20بۆ 25% پشكەكانی پرۆژەكە, گرێبەستەكەش لەماوەی 3 مانگدا چالاكدەكرێت. 🔹عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاندووە: حكومەت و وەزارەتی نەوت پەرۆشن لە بەردەوامبون لەگەڵ پرۆژەكانی تۆتال ئینێرجی بە بەهای (27)ملیار دۆلارو, تائێستا دانوستانەكان بەردەوامن. 🔹لەمانگی ئەیلولی (2021)دا, كۆمپانیای تۆتال ئینێرجی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق ڕێككەوتنی بۆ جێبەجێكردنی (4) پرۆژەی زەبەلاح واژووكرد, بە وەبەرهێنانی (27) ملیار دۆلار. 🔹گرێبەستەكە لەمانگەكانی ڕابردودا مشتومڕێكی سیاسی و ئابوری زۆری بەخۆوە بینی, تائێستا هەردوولا هیچ هەنگاوێكی كرداریان بۆ پرۆسەی جێبەجێكردنی پرۆژەكان پێشكەش نەكردووە, لەگەڵ بوونی مەترسی لەئاستەنگی دارایی ڕەنگە هەڕەشە لەجێبەجێكردنی بكات, كە عێراق پشتی پێبەستوە بۆ بەدەستهێنانی قازانجێكی زۆر كە بڕكەی ڕەنگە بگاتە (50) ملیار دۆلار. 🔹گرێبەستە (27) ملیار دۆلارییەكەی تۆتال ئەم پرۆژانە لەخۆدەگرێت: -ڕاكێشانی هێڵی بۆرییەكی ئاوی, كە ئاو لەدەیاوە دەگوێزێتەوە بۆ كێڵگە نەوتییەكان, بە وزەیەكی ئەندازەیی كە تواناكەی(7.5) ملیۆن بەرمیل ئاوە لەڕۆژێكدا, بەئامانجی بەردەوامیدان بە بەرهەمهێنان لەكێڵگە نەوتییەكان. -پێشخستنی كێڵگەی ئەرتاوی و زیادكردنی بەرهەمهێنان لە (80) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەوە بۆ (200) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. -دامەزراندنی كۆمەڵگەی غازی ئەرتاوی بە توانای (600) ملیۆن پێ سێجا, بەئامانجی وەبەرهێنانی سوتاندنی غاز لەكێڵگە نەوتییەكان. -دامەزراندنی وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا كە پشت بەوزەی خۆر دەبەستێت, بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بەتێچوی كەمتر لە (45%) بەرهەمهێنانی وێستگەكانی ئێستا, كە تێكڕای تواناكەی دەگاتە (1000) مێگاوات. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

درەو: لە دەقی بڕیارەكەی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێردا هاتووە یەكێتی لەلایەن دوو هاوسەرۆكەوە بەڕێوە دەبرێت ئەوانیش هاوسەرۆك(بافڵ جەلال حسامەدین) و هاوسەرۆك ( لاهور جەنگی بورهان)، لە رێگەی ئەم نوسراوەوە لاهور شێخ جەنگی تانەی داوە لە نوسراوەكەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق كە یەكێتی هاوسەرۆكی هەڵوەشاندووەتەوەو ئێستا لەلایەن (بافڵ تاڵەبانی)یەوە سەرۆكایەتی دەكرێت. دادگای لێكۆڵینەوەی ئاساییشی هەولێری سەربە ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستانە بڕیارێكی دەركردووەو بە نوسراوێك كە لە رێگەی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد (فارس عیسا) ئاراستەی فەرمانگەی كاروباری حزب و رێكخراوە سیاسیەكانی كردووە لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق دەڵێت: •    هیچ بەراییەكی كۆنگرەی چواری یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێمیك وردستان بوونی نیە، سەرباری ئەوەی نوسراویان ئاراستەكراوە لە 17/10/2022 دا بەڵام هیچ وەڵامێكیان نەداوەتەوە،  •    سەبارەت بەو نوسراوەی كە ئاراستەی دادگای بەرایی سلێمانی كراوە لە 6/10/2022دا لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە، نوسراوەكە ئیمزای هەڵۆ سەعید محەمەد ئەمینی لەسەرە كە ئێستا تۆمەتبارەو لە دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایش داواكراوە بە گوێرەی مادەی (231) ی یاسای سزادانی عێراقی بەهۆی ئەوەی لە دەركردنی ئەم نوسراوەدا زیادە رۆیی لە دەسەڵاتی خۆی و ئەركەكەی كردووەب ە پێچەوانەی یاساوە،  •    بەڵگەی لێكۆڵینەوەی پێشكەشكراو بەم دادگایەو ئەو نوسراوەی كە لە رۆژی 21/1/2023 لەلایەن یەكێتیەوە هاوپێچ لەگەڵ كۆنوسی كۆنگرەی چواری حزبەكەدا پێشكەشكراوە، یەكێتی لەلایەن دوو هاوسەرۆكەوە بەڕێوە دەبرێت كە بریتین لە هەریەكە لە هاوسەرۆك ( بافڵ جەلال حیسامەدین) و هاوسەرۆك (لاهور جەنگی بورهان) . •    ئەو نوسراوەی لەدادگای بەرایی سلێمانیەوە دەرچووە پێچەوانەی واقیع و یاسایەو ناكرێت لەیەكلاكردنەوەی هاوسەرۆكایەتی یەكێتیدا پشتی پێببەسترێت.    

درەو: وەك ناڕەزاییەك بەرامبەر بە بڕیارەكەی دادگای هەولێر، یەكێتی كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پارتی هەڵوەشاندەوە "بڕۆن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی كۆببنەوە" سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند: یەكێتی بەرەسمی هەڵوەشاندنەوەی كۆبوونەوەكەی رۆژی شەممەیان بە تیمی دانوستانی پارتی راگەیاندووە، یەكێتی پێی وایە پارتی لە هەندێك هەڵوێستدا پشتیوانی لە لاهور شێخ جەنگی دەكات، ئەویش لە پێناو تێكدانی ئارامی سلێمانی و دژ بە یەكێتی نیشتمانی كوردستان. ئەو بەرپرسە باڵایەی یەكێتی ئەوەشی بە د(درەو) راگەیاند: كە تیمی دانوستانی پارتی با بچن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی كۆببنەوە. سەرچاوەیەكی پارتیش بە (درەو)ی راگەیاند: ئەو بڕیارەی دادگا كە لە بەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی دەرچووە، پەیوەندی بە بڕیاری دادگاوە هەیەو پەیوەندی بە پارتیەوە نیە. دوێنێ دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریدا و مافی هاوسەرۆكی بۆ لاهور شێخ جەنگی گەڕاندەوە، لە بڕیارەكەی دادگای هەولێردا هاتووە یەكێتی بەناوی "بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی)یەوەیەو لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتیە. ئەم بڕیارە سەرۆكی بەرپرسانی یەكێتی توڕەو نیگەران كردووە لە پارتی و پێیان وایە پارتی ئەو بڕیارەی دەركردووەو پشتیوانی لە لاهور شێخ جەنگی دەكات، لە دژی بافڵ تاڵەبانی. 

(درەو):  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە بەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی بڕیاریدا، پشتبەست بە بڕیارێكی دادگای سلێمانی، دادگای هەولێریش لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریدا  لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە. سەرچاوەیەكی باڵای یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند، دوێنێ ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق لەبەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی و لە دژی سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریانداوەو ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سكاڵاو داواكاریەكانی لاهور شێخ جەنگیان رەتكردووەتەوە سەبارەت بە ناپەیڕەوی و نایاسایبوونی بڕیارەكانی بافڵ تاڵًەبانی. سەرچاوەیەكی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی بە (درەو) وت"بڕیارەكەی كۆمسیۆنی بەغداد لەژێر فشارێكی توندو هەوڵێكی توندی بافڵ تاڵەبانیدا بووە، بڕیارەكە تانەی لێدەدرێت، چونكە ئەو بڕیارە پشتی بەبڕیارێكی دادگای سلێمانی بەستووە، دادگای سلێمانی پشتی بە نوسراوێكی ساختەی بەڕێوەبەرێكی سەربە وەزارەتی ناوخۆ بەستووە، ئێستا دادگای هەولێر بڕیاریدا ئەو نوسراوە ساختەیە". سەرچاوەکە ئاماژەی بەوەکرد" دادگاكە لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریداوە بەوەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە.. دادگای هەولێر نوسراوێكی كردووە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق و لەوێ تەسدیق كراوەو دادگای هەولێر لە بەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریداوە كە یەكێتی بەناوی "بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی)یەوەیەو لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە".

(درەو):  لەماوەی ساڵانی 2012 بۆ 2015 زیاتر لە (12 ملیار) دۆلار لە عێراقەوە ئاودیوی دەرەوە كراوە، لەم پارەیە بڕی نزیكەی (8 ملیار) دۆلاریان لەرێگەی (بانكی هەولێر)ەوە بووە.  عەلی فازل ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە لە ئەمریكا نیشتەجێیە‌و ساڵی رابردوو تۆمارە دەنگییەكەی نوری مالیكی بڵاوكردەوە، ئێستا تۆمارێكی دەنگی نوێی ئاشكراكردووە كە هی (ئەحمەد چەلەبی)ی سەرۆكی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقە.  مێژووی تۆمارەكە بۆ ساڵی 2015 دەگەڕێتەوە، واتە بۆ ماوەیەكی كەم بەر لە مردنی ئەحمەد چەلەبی.  یە‌و چەلەبی ئەم قسانەی بە ماوەیەكی كەم بەر لە مردنی كردووە‌و قسەكانی لەدانیشتنێكدا بووە لەگەڵ هەریەكە لە (عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندیی‌و لیوا حسێن شەمەری بەڕێوەبەری روبەڕووبونەوەی تاوانی رێكخراو لەوەزارەتی ناوخۆی عێراق. عەلی عەلاق كە دەوترێت نزیكە لە نوری مالیكییەوە، ماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2020 بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی بوو، هەفتەی رابردوو محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران دوای دورخستنەوەی مستەفا غالب (كە دەوترێت نزیك بووە لە سەدرییەكانەوە) بەهۆی قەیرانی نرخی دۆلارەوە، جارێكی تر عەلی عەلاقی كردەوە بە پارێزگاری بانكی ناوەندیی.  لەم تۆمارە دەنگییەدا، چەلەبی باس لەوە دەكات چەندین ساڵە كێشە لە بابەتی مەزادی دۆلاردا هەیە، چەلەبی ناوی ئەو بانك‌و كۆمپانیایانە ئاشكرا دەكات كە كاری حەواڵەی دۆلاریان كردووە‌و لە كاری شتنەوەی پارەدا تێوەگلاون، بەپێی قسەی لەماوەی ساڵانی 2012 بۆ 2015 زیاتر لە (12 ملیار) دۆلار لە عێراقەوە ئاودیوی دەرەوە كراوە.  ئەوەی جێگەی سەرەنجە، لەناو ئەو بانك‌و كۆمپانیایانەی كە لە كاری ئاودیوكردنی دۆلاردا تێوەگلاون، چەلەبی باس لە بانكی هەولێر دەكات‌و دەڵێ: •    زیاتر لە 12 ملیار دۆلار ئاودیوی دەرەوەی عێراق كراوە.  •    تەنیا بانكی هەولێر بڕی (7ملیارو 923 ملیۆن) دۆلاری ناردوەتە دەرەوە.  •    بانكی هەولێر بڕی (ملیارێك‌و 712 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ كۆمپانیای (الراوی). •    بۆ نمونە بانكی هەولێر لە رۆژی 31ی ئایاردا بڕی (52 ملیۆن) دۆلاری لەبانكی ناوەندیی كڕیوە. هەر لەم تۆمارەدا‌و لە بەشی دووەمدا، بەڕێوەبەری فەرمانگەی روبەڕووبونەوەی تاوانی رێكخراو بە بەڵگەوە باس لە تێوەگلانی میلیشیاكان دەكات لە پرۆسەی سپیكردنەوەی پارەو ئاودیوكردنی دۆلاردا.   

 (درەو):  لە كتێبی (میرایەتی بابان لەنێوان بەرداشی رۆم‌و عەجەم دا)، لە نوسینی (نەوشیروان مستەفا ئەمین): ساڵی (1761) سلێمان پاشای وەزیر (وەزیری عوسمانییەكان لە بەغداد) مرد، لەجێگەی ئەو عەلی پاشا دانرا بە وەزیر، عەلی پاشا گێچەڵی بە سلێمان پاشای بابان ئەكرد. سلێمان پاشای ئەبولەیلە كاتی خۆی سلێمان پاشای بابانی لە هەندێك باج بەخشی بو، بۆ ئەوەی ئەو دەرامەتە تەرخان بكا بۆ سازدانی لەشكرو ژیاندن‌و چەكداركردنیان. عەلی پاشای تازە وەزیر، سلێمان پاشای هەڵپێچا بو بۆ بژاردنی باجی كەڵەكەبوی دوانزە ساڵی رابردوو. چەندی هەوڵدا لە وەزیری تازەی بگەیەنێ كە وەزیری كۆچكردو، كاتی خۆی، لەم باجە بەخشیوێتی، كەڵكی نەبو.  عەلی پاشا لەشكرێكی گەورەی بۆسەر سلێمان سازدا، سلێمان كە بەمەی زانی ئەویش لە قەڵاچۆلانەوە بەڕێ كەوت‌و، هێزەكانی خۆی كۆكردەوە. پێنج شەش هەزار سوارەو، حەوت تا هەشت هەزار پیادەی كۆكردەوە.  تۆپ‌و كەرەستەی تەواوی جەنگیی ئامادە كرد. لە جەبەل حەمرین دامەزراو لە دامێنی هەردەكانی "صقال توتان" سەنگەری لێ دا. رێگای هاتوچۆی بڕی.  لەشكری وەزیری گەیشتە دەلی عەبباس، لەشكری بابان خۆی پێ نەگیرا بە چەمی نارین دا بەرەو دواوە كشایەوە. وەزیر كەوتە دویان. هێزی بابان چوە كفری لەنێوان كفری‌و دوانزە ئیمام دا لە شوێنێك دا بەناوی "كۆشكی زەنگی" هەردوو لەشكر لێكیان دا. لەشكری بابان شكا. زۆری گیراو كوژرا. سلێمان بە زەحمەت خۆی دەرباز كرد. بارگەو بنەو خێوەت‌و تۆپەكانی كەوتە دەست لەشكری مەمالیك- رۆم.  لەم لەشكركێشییەدا ئەحمەد بەگی برای سلێمان پاشا هاوڕێ ی سەفەری وەزیرو میوانداری هێزەكەی بو. وەزیر "خەلعەتی" میرایەتی كردە بەر ئەحمەدو بە پلەی پاشا لە جێگای سلێمانی برای داینا (1762 ز).  سلێمان هەڵات بۆ ئێران... وەزیری بەغدا لەشكری سازدابو بۆ شەڕی ئێلی كەعب. هێزی بابانی بەسەركردایەتی ئەحمەد پاشا لەگەڵا خۆی برد بو. محەمەد پاشای بەهێزێكی كەمەوە لە قەلاچوالان دانا بو. سلێمان ئەمەی بەهەل زانی پەلاماری قەڵاچوالانی دا گرتیەوە. بەڵام وەزیر كە شەڕی كەعبی تەواو كرد رێگای بە ئەحمەد پاشا دا بگەڕێتەوە بۆ قەڵاچوالان. هێزێكی گەورەشی بۆ یارمەتیدانی لەگەڵ نارد. سلێمان خۆی پێ نەگیرا. زستانێكی سەخت بو. قەڵاچوالانی بەجێ هێشت بەڵام لەگەڵ خۆی هەمو وەستاو سنعەتكارەكانی برد بۆ سنە.  

(درەو):  دادگای فیدراڵی عێراق رۆژی سێ شەممەی داھاتووی بۆ یەکلاکردنەوەی سکاڵاکان دژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان، دیاریکرد. دواجار ئەمڕۆ دانیشتنی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی سکاڵاکانی دژ بە درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەچوو. تیمی پارێزەرانی پەرلەمانی کوردستان لەرێگەی نامەیەکەوە دادگایان ئاگادار کرد لەوەی، بەھۆی خراپی دۆخی کەشوھەوای ئەمڕۆوە نەیانتوانیوە بەشداری دانیشتنەکە بکەن، بەوھۆیەوە دادگا بڕیاریدا رۆژی ٧ی مانگی داھاتوو واتە سێ شەممەی داھاتوو دواین کۆبونەوە بەشێوەی ئاشکرا بەڕێوەبچێت و حوکمی کۆتایی لەبارەی سکاڵاکانەوە دەربچێت.  ھەریەکە لە (یوسف محەمەد سادق، سروە عەبدولواحید، شاسوار عەبدولواحید، کاوە عەبدولقادر) لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سکاڵایان دژی درێژکردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان تۆمارکردووەو بە نادەستوریی ناوی دەبەن. دادگای فیدراڵی کە کێشمەکێشەکان لەبارەی ماددەکانی دەستور لێکدەداتەوەو بڕیارەکانی تانەی لێنادرێت، لە شوباتی ساڵی رابردووەوە دوو بڕیاری قورسی دژی ھەرێم دەرکردووە، بڕیاری ھەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی ھەرێم و بەمدواییەش بڕیاری راگرتنی ناردنی پارە لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە بۆ ھەرێم، ئەگەر سکاڵاکان دژی ھەڵوەشاندنەوەی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان پەسەند بکات، گورزێکی بەھێزتر لە دامەزراوەی ھەرێمی کوردستان دەدات. یەکلاکردنەوەی سکاڵا دژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لەکاتێکدایە لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم دەستیان بە گفتوگۆکی نوێ کردووە سەبارەت بە ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن و کاراکردنەوەی کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن، بەو ئومێدەی لەمساڵدا ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن و کۆمسیۆن پێویستی بە مانەوەی شەرعیەتی پەرلەمانی ماوەدرێژکراوەی ھەرێم ھەیە. ئەگەر دادگای فیدراڵی دژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان حوکمی خۆی دەربکات، رەنگە لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم ناچار ببن بۆ سازدانی ھەڵبژاردن بگەڕێنەوە بۆ سەر یاسا کۆنەکەو بەڕێوەبردنی ھەڵبژاردنەکەش بسپێرن بە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنی عێراق، چونکە پابەندنەبوونی ھەرێم بەبڕیاری دادگای فیدراڵی، حکومەتی ناوەند ناچار دەکات مامەڵە لەگەڵ پەرلەمان و حکومەتی داھاتووی ھەرێمدا نەکات، ھەڵبەت لەحاڵێکدا بەر لەم رووداوانە چارەسەر بۆ تێکڕای ئەو بڕیارانە نەدۆزرێتەوە کە دادگای فیدراڵی لە دژی ھەرێم دەریکردوون، دادگایەک کە حکومەتی ھەرێم بە ناشەرعی و سیاسی ناودەبات.

درەو: بە پێی ئەنجامی راپرسیەك 53%ی بەشداربووان پێیان وایە ناكۆكیەكانی یەكێتی و پارتی هۆكاری دەرچوونی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵین لە دژی هەرێم، 80%ی بەشداربوان پێیان وایە نوێنەرانی كورد لاوازن لە بەغداد، 50.7%ی بەشداربووان لەگەڵ گەڕانەوەن بۆسەر بەغداو هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن لە زۆنی زەرد 42% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن و لە زۆنی سەوز 64% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن، 59%ی بەشداربوان ئامادەنین لە دژی بەغداد خۆپیشاندان بكەن لەو رێژەیە 72%یان لە زۆنی سەوزن. راپرسیەكە لەلایەن كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی ئەنجامدراوە كە لە ساڵی 2010 دامەزراوە لەلایەن ژمارەیەك مامۆستای زانكۆ و ئەكادیمی و بنكەی سەرەكی لە شاری هەولێرە، ئەوان پێشتر چەندین راپرسیان ئەنجامداوە، لەم راپرسیەدا كە (1000) كەس بە شێوازێكی تایبەت بەشداربوونە لە راپرسیەكە (42%)ی بەشداربووان لە زۆنی سەوزو (58%)یان لە زۆنی زەردبوون، زۆرترین بەشداربوو فەرمانبەری حكومەت بوون،     كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی سەرەتا دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە ٢٣\١\٢٠٢٣ سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو بڕیارانەی لەسەردەمی کابینەی موستەفا کازمی درابوون بۆ ناردنی بڕە پارەیەک بۆ هەرێمی کوردستان وەک هاوکاری بۆ دابینکردنی مۆچەی فەرمانبەران. چیدی چاوەڕوانی ناردنی ٤٠٠ ملیارەکە و هیچ بڕە پارەیەکی دیکە ناکرێت. ئەمەش بەیاننامەو لێدوانی توندی بەرپرسانی هەرێمی لێ کەوتەوە تا ئەو رادەیەی سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی کوردستان کە کاریگەرترین سەرکردەی هەرێمی کوردستانە ئەو دادگایە بە دادگای شۆڕشی سەردەمی بەعس بچوێنیت.  هەروەها ترس و دڵەڕاوکێ لای هاوڵاتییان زیادی کرد لەوەی دیسان هەرێمی کوردستان رووبەڕووی قەیرانی دارایی ببیتەوە و پاشەکەوت و لێبڕین و دواکەوتنی مۆچە سەرهەڵدەنەوە، ئەوەش لە کاتێکدایە کە راستەوخۆ دوای ئەوە دادگای پاریسیش کەیسی نەفتی هەرێمی کوردستانی بە قازانجی عێراق یەکلایی کردەوە و کورتهێنانی دۆلاریش رۆژ دوای رۆژ بەهای دیناری عێراقی دادەبەزێنێت و کەلوپەلیش نرخیان دەچێتە سەرەوە.  بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق زیاتریش لەو رووەوە مەترسیدارە کە بڕیارەکانی تانەیان لێنادرێت و پێداچوونەوەیان بۆ ناکرێت، بەڵکو ناچارین و پێویستە جێبەجێ بکرێن، پارساڵیش بڕیاری لە نادەستوریبوونی فروشتنی نەفتی هەرێم دا هەروەها چەند کەیسێکی دیکەش لە سەر مێزی ئەو دادگایەن و چاوەڕێی بڕیاردانن کە لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان نین.  ئەگەر واز لەوە بهێنین کە چەندە یاسایین یان یاسایی نین (ئەمە کاری یاساناسەکانە)، هەروەها ئەوەش فەرامۆش بکەین کە کێ لە پشت ئەم بڕیارانەوەیە، ئێمە وەکو کۆمپانیایەکی راپرسی و توێژینەوە لە ئێستادا بۆمان گرنگ بوو رای هاوڵاتییانی هەرێم لەو بارەوە بزانین و پێوانە بکەین، بۆ ئەو مەبەستە لە ماوەی کەمتر لە ٤٨ سەعاتدا کۆمپانیای شیکار راپرسی لە رێگەی پانێلە ئۆنلاینەکەیەوە (پانێلی پرسیار) پرسیارنامەیەکی بڵاوکردەوە، زیاتر لە ١٠٠٠ وەڵامی دەستکەوت.  میتۆدۆلۆجیا پرسیارنامەکانی شیکار راپرسی لەلایەن کەسانێکی پسپۆر لە بواری راپرسییەوە ئامادەدەکرێن و بە گرتنەبەری رێوشوێنی زانستی و پشت ئەستوور بە میتۆدۆلۆجیا پرسیارەکان دادەڕێژرێن، هەروەها لە نموونە وەرگرتنیش بۆ ئەوەی پەڕاوێزی هەلە کەمبکەینەوە و خەڵکی ناوچە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان وەرگرین قەبارەی نموونەکە گەورەدەکەین، کە ئەوەش بواری بەرواردی زیاترمان بۆ دەڕەخسێنێت لە نێوان ناوچەکان، رەگەزەکان و گروپە تەمەنییەکان. هەروەها خاڵێکی دیکەی گرنگی ئەو راپرسیانە ئەوەیە کە هەوڵدەدەین خەڵک لە گوند و ناحیەکانیش وەرگرین نەک تەنیا لە سەنتەری شارە گەورەکان. کۆمپانیای شیکار بە هەرسێ سیستەمی (تابلێت، تەلەفۆن و ئۆنلاین) پرسیارنامە پڕدەکاتەوە. بۆ ئەم راپرسییە سیستەمی ئۆنلاین بەکارهات لەبەرئەوەی زۆرترین پرسیارنامە لە کورتترین کاتدا پڕدەبنەوە، سیستەمی ئۆنلاینی شیکار راپرسی بریتییە لە پلاتفۆرمێک کە ئەپی پرسیار تێیدا بەکاردێت، ئەم ئەپە کە لەسەر مۆبایلی زیرەک دادەگیرێت، نزیکەی ٨٠٠٠٠ ئەندامی هەیە لە هەموو هەرێمی کوردستان. ئەندامەکان هەر یەکەو پرۆفایلێکی تێروتەسەڵی هەیە کە بەپێی تایبەتمەندییە گشتییەکانی کەسەکان وەک رەگەز، تەمەن، پیشە، شوێنی نیشتەجێبوون، ئاستی خوێندن و باری ئابووری پۆلین کراون و پرسیارنامە لەسەر ئەو بنەمایە بۆیان دەچیت بە شێوەیەکی هەڕەمەکی کە دەستی ستافی کۆمپانیای تێدا نییە. بۆ نموونە تو ٥٠ کەست لە قەزایەک دەوێت یان ١٠٠ کەس لە گروپێکی تەمەنی، سیستەمەکە بەپێی ئەو پرۆفایلانە بۆیان دەنێریت.  لەم راپرسییەدا بۆمان گرنگ بوو خەڵکی هەموو قەزایەکان، لە گروپی تەمەنی جیاواز، پیشەی جۆراوجۆر و ئاستەکانی خوێندنی جیاجیای تێدا بێت. هەروەکو لە ئەنجامەکانیشدا دەردەکەوێت بەو شێوەیەیە.  ئەنجامەکانی راپرسی -    دوای چەند رۆژێک لە بڕیارەکە هێشتا تەنیا ٥٤% خەڵک بەتەواوی ئاگادارە کە بڕیارێکی لەو جۆرە دەرچووە و  ٢٥% هەر ئاگادار نییە. رەگەزی نێر زیاتر لە رەگەزی مێ ئاگادارە، گەنجەکان کەمتر لە بەتەمەنەکان ئاگادارن. -    کەمتر لە نیوەی نموونەکە (٤٩%) بەتەواوی ئاگاداری ئەوەن کە پار ساڵیش هەمان دادگا بڕیاری نایاساییبوونی مامەڵەکردن بە نەفتی هەرێمی دەرکردووە. -    کەمتر لە نیوەی خەڵکی هەرێم کە دەکاتە ٤٧% هەستی تۆڕەییان بەرامبەر بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێم هەیە، تەنانەت ١٠% خەڵک دەڵێن دڵمان خۆشە بەو بڕیارە. لە زۆنی سەوز ئەوانەی هەستی تۆڕەییان هەیە رێژەکە زۆرکەمترە ٣٣% و ئەوانەش دڵیان بەو بڕیارە خۆشە رێژەیان بەرزترە (١٧%). -    نزیکەی ٢١% هاوڵاتییان بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی لە دژی هەرێمی کوردستان بە بڕیاری یاسایی و بێلایەن لەقەڵەم دەدەن لە بەرامبەریشدا نزیکەی ٤٦% بڕیارەکانیان بەلایانەوە نایاسایین و پێیانوایە بەمەبەستی دژایەتی هەرێم دەردەکرێن. جیاوازییەکی بەرچاو لەو بارەوە لە نێوان خەڵکی هەردوو زۆنەکەدا هەیە و  -    نموونەکە بەڕێژەی بەرز لەو باوەڕەدان کە ئەو بڕیارانە لە دژی هەرێمی کوردستانن و زۆر کەمتر پێیانوایە بە زیانی دەسەڵاتن، رێژەیەکی کەمیش پێیوایە ئەم بڕیارانەی دادگا نەک زیانیان نییە بەڵکو لە قازانجی خەڵکن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٣% پێیانوایە ناکوکییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی هۆکارێکی دەرچوونی ئەو بڕیارانەن لە دژی هەرێم، ئەوانەی کە پێیانوایە ناکوکییەکان هۆکار نین تەنیا ١٣% هاوڵاتییانن. ئەوەی جێگەی سەرنجە رای خەڵکی هەردوو زۆنی زەرد و سەوز وەک یەکە لەبارەی ناکوکی نێوان پارتی و یەکێتی. -    سەبارەت بەوەی کە کێ لە پشت ئەو جۆرە بڕیارانەی دادگایە، جگە لە ٢٠.٥% نموونەکە کە پێیان وانییە کەسی لە پشت بیت، ئەوانی دیکە زۆرتر پەنجە بۆ هێزە شیعییەکان و ئێران رادەکێشن. -    ٨٠% نموونەکە پێیانوایە کە نوێنەرانی کورد لە بەغدا (ئەندام پەرلەمان و وەزیرەکان) لاوازن، لەو رێژەیەش ٤٥% پێیانوایە زۆر لاوازن، ئەوانەی پێیانوایە بەهێزن کەمتر لە ١٠% نموونەکە پێکدەهێنن. -    خەڵکی جگە لەوەی کە بەرێژەی نزیکەی ٢١% پێیانوایە پارتی و یەکێتی پێکەوە هۆکاری لاوازی کوردن لە بەغدا، ئەوا نزیکەی ٤٧% نموونەکە هەموو حزبە کوردستانییەکان (دەسەڵات و ئوپۆزیسیۆن) بە هۆکاری ئەو لاوازییە دەزانن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٠.٧% پێیانوایە بۆ ئەوان باشترە قەوارەی هەرێم هەڵوەشێتەوە و بگەڕێنەوە سەر بەغدا لەو رێژەیە (56%)یان گەنجانن، لەو بارەوە جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان هەردوو زۆندا هەیە، زۆنی زەرد بە رێژەی نزیکەی ٤٢% لەگەڵ نەمانی قەوارەی هەرێم و زۆنی سەوز بە رێژەی نزیکەی ٦٤%. -    ئەوانەی کە نیگەرانی ئەوەن ئەم بڕیارانە ببنە هۆی نەمانی قەوارەی هەرێم زیاتر لە نیوەی نموونەکەن بە رێژەی ٥٣%.  -    ٥٩% نموونەکە هیچ کات بە بیریاندا نەهاتووە کە خۆپیشاندان دژی بەغدا بکەن. زۆنی سەوز کە مەڵبەندی خۆپیشاندانەکان بووە لە ساڵانی رابردوودا ٧٢% خەڵکی ئەو زۆنە هیچ کات بیریان لەوە نەکردووتەوە کە دژی بەغدا خۆپیشاندان بکەن. -    تەنیا ٧.٥% نموونەکە بەغدا بە خەتابار دەزانن لە تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا، لە بەرامبەردا  ٢٧% هەرێم بەخەتابار دەزانن.        ئەنجامگیری １.    خەڵک و شەقام لە حکومەتی خۆیان نامۆن، مەترسیەکانیش بۆ سەر ئەم قەوارەیە نەک هەر بە هەند وەرناگرن، بەڵکو هەندێکجار پێی دڵخۆشن؛ نمونەی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی عێراق! ئەوەش نیشانەی ناکارایی نوخبەی سیاسی کوردستانییە کە نەیانتوانیوە خاوەنی گوتارێک بن، هەروەها ئەوە پیشانی خەڵک بدەن کە دەسەڵات بۆ خەڵکە و لە پێناو خەڵکە، بەڵکو پەیامەکەیان بە پێچەوانەوە لە خەڵک گەیاندووە کە خەڵک بۆ دەسەڵات و لە پێناو دەسەڵاتن.  ２.    خەڵک یان لایەنگرن، یان بێلایەن؛ زۆرینە بەجۆرێک هاوسۆز و پاڵپشتی لە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی دەکەن، چونکە زۆرینە، ئەمە وەک سزادانی پارتە دەسەڵاتدارەکان دەبینن.  ３.    پرسی مووچە و بژێوی ژیان کاریگەرترین ئاراستەی پشت مەیلی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانە لە نیگەرانیەکانیان بەرامبەر بە حکومەتی هەرێم و مەیلی گەڕانەوە بۆ سەر بەغدا و لاوازکردن یان هەر نەمانی قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ４.    دابڕان و بۆشاییەکی گەورە لەنێوان ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانی و ئینتیما بۆ هەرێمی کوردستان وەک قەوارە هەستی پێ دەکرێ. خەڵک هاتوونەتە ئەو باوەڕەی ئەوەی لە هەرێم هەیە، تەنها بریتیە لە ئیدارەی دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی پارتی و یەکێتی و بنەماڵەکانیان. لەلای خەڵک کوردایەتی و هەستکردن بە شانازی نەتەوەیی، ئیتر یەکسان نیە بە ئینتیما و دڵسۆزی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ５.    دابڕانێکی زۆر هەیە لە نێوان هەردوو زۆن لەبارەی پرسە سیاسی و نەتەوەییەکان. ئەوەی جێگەی هەڵوەستەشە خەریکە ناڕەزایەتی لە دەسەڵات و بێباکی لە پرسە نەتەوەییەکان لە زۆنی زەرد زۆر زیاد دەکات.  ６.    خەڵکی رۆژ لە دوای رۆژ بێهیواترن لە دەسەڵات. دەسەڵاتیش رۆژ دوای رۆژ بێ مۆبالاتترە لەوەی لە شەقام دەگوزەرێ.  کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی. کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی ساڵی ٢٠١٠ دامەزراوە. بنکەی سەرەکی لە شاری هەولێرە و لەسەرجەم پارێزگاکانی عێراقدا تیمی راپرسی و کۆکردنەوەی داتای (چەندێتی و چۆنیەتی) هەیە کە بەشێوەیەکی پیشەییانە لە بواری توێژینەوەی مەیدانیدا راهێنراون.  شیکار لەلایەن ژمارەیەک کەسایەتی ئەکادیمی و پسپۆڕ لە بوارەکانی (کۆمەڵناسی، سیاسەت و ئامار) دامەزراوە و بەڕێوەدەبردرێ. خاوەنی یەکەم پانێڵی راپرسی ئۆنلاینە بەشێوەی ئەپلیکەیشن بەناوی (پرسیار)، هەرەوەها خاوەنی سەنتەری تایبەت بە توێژینەوە و راپرسی تەلەفۆنی CATI یە کە لەسەرجەم شارەکانی عێراقدا توانایی کۆکردنەوەی داتا و ئەنجامدانی راپرسی هەیە.  کۆمپانیای شیکار جگە لە چالاکیەکانی لەبواری توێژینەوەی بازاڕدا Market Research، وەک بەشێک کە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی سەرشانی خۆی، هەمیشە بە پێشکەشکردنی داتا و زانیاری و راپرسی فرەچەشن لە بوارەکانی ( هەڵبژاردن، متمانەی سیاسی، کۆچی گەنجان بۆ هەندەران و پەروەردە و پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکاندا) لەسەر ئەرکی خۆی توێژینەوەی بەردەوامی ئەنجامداوە و پێشکەش بە رای گشتی و ناوەندە ئەکادیمیەکان و ناوەندەکانی بڕیار کردووە، بۆ ئەوەی بۆ بەرژەوەندی گشتی سوودی لێ ببینن. 

درەو: مێزگردی شەش قۆڵی"هاوپەیمانی ئومە"ی توركیا, یاداشتی لێكگەیشتن لەبارەی"سیاسەتی هاوبەش" ئاشكرادەكات و, ڕۆژی (13)شوبات كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ڕادەگەیەنێت.   🔹یاداشتی لێكگەیشتن سەبارەت بە سیاسەتی هاوبەش ڕۆژی دووشەمە"هاوپەیمانی ئومە"ی توركی, یاداشتی لێكگەیشتنی لەبارەی"سیاسەتە هاوبەشەكانی" ڕاگەیاندو, تیایدا پلانی ئۆپۆزسیۆنی دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكان ڕونكردەوە. یاریدەدەرانی سەرۆكی شەش پارتەكە, بە ئامادەبونی سەركردەكانی "هاوپەیمانی ئومە" یاداشتەكەیان خوێندەوە, یاداشتەكە (9) ناونیشانی سەرەكی و (75) ناونیشانی لاوەكی لەخۆدەگرێت, تیایدا پرسەكانی پەیوەست بەیاساو دادوەری, بەڕێوەبردنی وڵات و ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی و شەفافیەت و, ئابوری و داهێنان و, گۆڕانكاری بەرەو تەكنەلۆجیای ژمارەیی و, سیاسەتەكانی دەرەوەو بەرگری و ئاسایش و كۆچ خراوەتەڕوو.  دیارترین ئەو خاڵانەكەی یاداشتی لێگەیشتن لەبارەی سیاسەتی هاوبەش لەخۆی گرتووە: 🔹ویلایەتی سەرۆك كۆمارو دەسەڵاتەكانی - ماوەی ویلایەتی سەرۆكی بە (7) ساڵ دیاریكردووە, لەگەڵ لەكارخستنی لەپارتەكەی و نەگەڕانەوە بۆ ئەنجامدانی كاری سیاسی دوای تەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی. -سەندنەوەی "مافی ڤیتۆ" لەسەرۆك لەسەر یاساكان.  -سەرۆك دەسەڵاتی ئەوەی دەبێت یاساكان بگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ ئەنجامدانەوەی گفتوگۆكردن لەبارەیانەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەركردنی مەرسوم لەڕێیەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی ڕاگەیاندنی دۆخی لەناكاو لەوڵات, لەگەڵ كەمكردنەوەی ماوەكەی لەشەش مانگەوە بۆ دوومانگ. -پێكهێنانی دوو ئەنجومەنی جیا كە ئەوانیش, ئەنجومەنی دادوەری و ئەنجومەنی داواكارانی گشتییە.  🔹یاسای دادپەروەری و دادوەری بەڵگەنامەكەی شەش پارتەكە دەڵێت:دەگوێزرێینەوە بۆ سیستمی پەرلەمانیی لەپێناو سیستمێكی بەهێزی لیبراڵی دیموكراسی دادپەروەر, تیایدا دەسەڵاتەكان جیاكراونەتەوە لەگەڵ دەستەیەكی یاسادانانی چالاك و دەسەڵاتێكی جێبەجێكردنی سەقامگیرو شەفاف و ملكەچی لێپرسینەوە, لەگەڵ دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆو بێلایەن. ئاماژەیان بەوەشكردووە, دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردن, دەستبەجێ‌ دەستدەكەن بەگۆڕانكاری دەستوریی و یاسایی پێویست, بەوشێوەیەی هاوتەریبی سیستمێكی پەرلەمانیی بەهێزدەبێت. 🔹كەمكردنەوەی ڕێژەی پێویستی هەڵبژاردن   -"هاوپەیمانی ئومە"بەڵێندەدات ڕێژەی پێویستی هەڵبژارددن بۆ چونە ناو پەرلەمان بۆ (3%) كەمبكاتەوەو. - پابەندبون بەوەرگرتنی ڕێگەپێدانی پەرلەمان لەبارەی كردنەوەی دۆسییەی پەیوەست بە قەدەغەكردنی پارتەسیاسییەكان.  🔹قەلاچۆكردنی گەندەڵی و چەسپاندنی شەفافیەت -پێكهێنانی لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە كە سەربە پەرلەمانبێت. - لەگەڵ گێڕانەوەی ئەو داهاتانەی كە لەڕێی گەندەڵییەوە بەدەستهاتوون و بەقاچاغ براون بۆ دەرەوەو, دامەزراندنی نوسینگەیەكی تایبەت بە گێڕانەوەیان. - پابەندبوون بە ڕێساكانی كاری دارایی "FATF" و لابردنی توركیا لە "لیستی خۆڵەمێشی". -كاردەكات لەسەر قەدەغەكردنی لیستی"پەناگەی باج", كە وەك ئامرازێك بۆ سپیكردنەوەی پارە بەكاردێت. -داڕشتنی یاسای "ئەخلاقیاتی سیاسی" لەگەڵ دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەت بۆ ئەو بوارە لەپەرلەمان. 🔹بەڕێوەبردنی گشتی -هەڵوەشاندنەوەی سندوقی سامانی سیادی توركیا كە لەساڵی 2016دا دامەزراوە. - هەڵوەشاندنەوەی پۆستی "یاریدەدەرانی وەزیرەكان" و گۆڕینی بە" بریكاری وەزارەتەكان". -هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەن و دامەزراوەكانی سەربە سەرۆكایەتی و, گواستنەوەی ئەرك و دەسەڵاتەكانی بۆ وەزارەتەكان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -جیاكردنەوەی گەنجینە لەوەزارەتی دارایی و دامەزراندنی وەزارەتێكی تایبەت بۆی. -ئەنجامدانی هەندێك گۆڕانكاری لەوەزارەتەكان و پێكهێنانی وەزارەتی نوێ‌ لەنمونەی, وەزارەتی زانستی و داهێنان و, وەزارەتی شارستانی و, ڕوبەڕوبونەوەی كارەساتە سروشتییەكان, لەگەڵ زامنكردنی سەربەخۆیی كارگێڕی و دارایی بۆ دامەزراوە ڕێكخراوییەكان و چاودێرییەكان و پاراستنی لەدەستوەردانی جێبەجێكردن.  🔹ئابوری و داهات و كار -ڕزگاركردنی توركیا لە"بۆسەی داهاتی مامناوەند", بەرەوپێشبردنی توركیا بۆ پێگەیەكی بەهێز لەڕیزبەندی ئەو وڵاتانەی داهاتیان بەرزە, لەڕێی ستراتیجی گەشەپێدانی بەردەوام و گشتگیر. -كاركردن بۆ كەمكردنەوەی هەوڵئاوسان و بەرزكردنەوەی داهاتی تاك بۆ دوو هێندە لەماوەی پێنج ساڵدا. -گێڕانەوەی هەژموونی لیرەی توركی و سەقامگیری. -هەڵوەشاندنەوەی لیژنەی سەقامگیری دارایی, كە كاریگەری لەسەر سەربەخۆیی بانكی مەركەزی كردووە. -كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو فرۆكانەی سەرۆكایەتی توركیا بەكاریدەهێنێت. 🔹سیاسەتی دەرەوە -كاركردن بۆ تەواوكردنی پرۆسەی چونە ناو یەكێتی ئەوروپا, لەچوارچێوەی گفتوگۆ و یەكسانی لەگەڵ وڵاتان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -پابەندبوون بە ڕێككەوتنە ئەوروپییەكان بۆ مافی مرۆڤ و, جێبەجێكردنی بڕیارەكانی. -بەردەوامیدان بە بەشدارییەكانی توركیا لەناتۆ, بەوشێوەیەی هاوتەریبی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانە.  -ڕێز لەسەربەخۆیی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێت, لەگەڵ جەختكردن لەسەروەری و یەكێتی خاكی و, دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆ و پشتیوانی نەكردنی هیچ لایەنێك.   ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدی سەرۆكایەتی ڕادەیەگەنن كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیدا ڕایگەیاندووە:مێزگردی شەش قۆڵی ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدەكەی بۆ سەرۆكایەتی ڕادەگەیەنێت, ئاماژەی بەوەشكردووە: مێزگردی شەش قۆڵی كۆبونەوەكانی لە (12و13) شوبات بەمیوانداری تەمەل كارمولا ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی (سەعادە) ئەنجامدەدات. لەوەڵامی پرسیارێكیشدا لەبارەی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی دیاریكردنی دوو كاندید, قلیچدار ئۆغلۆ ڕایگەیاند: تاوتوێی ئەوە دەكەن, بەڵام چەندین جار جەختیان كردووەتەوە لەسەر "كاندیدێكی هاوبەش". سەبارەت بەو ڕەخانەشی لێیان دەگیرێت لەبارەی ڕانەگەیاندنی كاندیدەكەیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار, وتویەتی: ئەوان بەوریاییەوە هەنگاو دەنێن و بەئیرادەیەكی هاوبەش حوكمی وڵات دەكەن.  ناكۆكی لەبارەی كاندیدی " گەلی كۆماری"و"باش" نوسەر (كبورا بار) لەڕاپۆرتێكدا لەڕۆژنامەی "خەبەر تورك" نوسیویەتی: پارتەكانی مێزگردی شەش قۆڵی تائێستا لەسەر كاندیدێك ڕێكنەكەوتوون, ئاماژەی بەوەشكردووە: لەكاتێكدا میدیاكانی نزیك لە"پارتی گەلی كۆماری" باس لەكاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دەكەن,"پارتی باش" جەخت دەكات كە تاێستا سازان نەكراوەو, فەرمانگەكانی ناو "پارتی باش" بەڕاشكاوی باسی ئەوەیان كردووە كە قڵیچدار ئۆغلۆ بەرامبەر بە ئەردۆغان جێی مەترسییە, بۆیە نایانەوێت كاندیدی بكەن. سەرچاوە: عربی 21

(درەو):  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق راوێژكارێكی تایبەت بە كاروباری دەستوری بۆ خۆی دامەزراند، راوێژكارەكە (حەسەن یاسری)یە.  دوای كۆبونەوە لەگەڵ نوێنەری سێ سەرۆكایەتییەكە (حكومەت، پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەریی) بۆ دیاریكردنی نەخشەرێگای چۆنیەتی ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا، یاسری دەستبەكاردەبێت.  سودانی زیندوكردنەوەی هەوڵی ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا بۆ رێگری لە روودانەوەی "بنبەستی سیاسی" لە عێراق ناودەبات‌و دەیبەستێتەوە بە بانگەوازەكانی ئەنجومەنی باڵای دادوەریش بۆ ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا. ساڵی 2021 هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێوەخشتە لەعێراق بەڕێوەچوو، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە "بنبەستی سیاسی" بەدوای خۆیدا هێنا، ئەم بنبەستە ماوەی ساڵ‌و نیوێكی خایاند‌و لە كۆتایدا بەریەككەوتنی چەكداری لەنێوان لایەنگرانی رەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكەوتەوە‌و سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پەرلەمان كشایەوە.  پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بەربەستی سەرەكی بەردەم سەدرو هاوپەیمانەكانی بوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەوكات حوكمی خۆی لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە دەركردو سازدانی دانیشتنی پەرلەمانی بۆ ئەو مەبەستە بە نیسابی (دوو لەسەر سێ) دیاریكرد، ئەمە كێشمەكێشی زۆری دروستكردو لەوكاتەوە جارێكی تر قسەوباس لەبارەی هەمواری دەستور لە عێراق هاتە پێشەوە.  ساڵی 2019 لەبەر رۆشنایی خۆپیشاندانی تشرینییەكان، پەرلەمانی عێراق لیژنەیەكی بۆ هەمواری دەستور پێكهێنا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی سیاسی لەبارەی هەموارەكانەوە، لیژنەكە هیچ هەنگاوێكی هەڵنەگرت.  پێشبینی دەكرێت هەنگاوەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانیش بۆ هەمواری دەستور هەمان چارەنوسی لیژنەكەی پەرلەمانی هەبێت.  وا لێكدەدرێتەوە ئەم هەنگاوەی سودانی بۆ رازیكردنی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر بێت، رەوتێكی كە خۆی ئامادەكردووە بۆ روبەڕووبونەوەی حكومەتەكەی لە ساتی روودانی هەر قەیرانێكدا، پێشتر یەكێك لە خواستەكانی سەدر ئەوە بوو هەندێك لە بڕگەكانی دەستور هەموار بكرێت.  هەمواری دەستور لەناو شیعەو كوردو سوننەشدا بە هەستیارییەوە تەماشادەكرێت، بۆیە هەرجۆرە هەموارێك بەبێ تەوافوقی هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكە ئەستەمە تێپەڕێت‌و بخرێتە راپرسی گشتییەوە، سەرباری ئەمە سازدانی راپرسی بۆ هەمواری دەستور پێویستی بە دابینكردنی دارایی‌و كات‌و رێوشوێنی هونەریی هەیە‌و حكومەتی سودانی ماوەی تەمەنی خۆی بە ساڵ‌و نیوێك دیاریكردووە‌و بانگەشەی سازدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی تر دەكات.  ئەو ماددانەی كە دەستور كە پێویستیان بە هەمواركردن‌و هەیە‌و خواستی هەمواریان لەسەرە بریتین لە ماددەكانی تایبەت بە:  •     یاسای دادگای فیدراڵی  •    سیستمی حوكمڕانی عێراق‌و گۆڕینی لە سیستمی پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتیی یان نیمچە سەرۆكایەتیی •     یاسای لێپرسینەوە‌و دادپەروەریی  •     بڕگەی تایبەت بە پارێزگاكان •     بڕگەی تایبەت بە ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان •     یاسای نەوت‌و غاز  •    ماددەی 140ی تایبەت بە ناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندیدا •     یاسای دەستە سەربەخۆكان •     دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران لە هەڵبژاردنی وەزیرو پارێزگارەكان‌و لادانیان  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) کێشەی حوکمڕانیی خراپ کێشەی ژمارە یەکی ئەو کۆمەڵگایانەیە کە لەژێر ناوی «خۆرهەڵاتی ناوەڕاست»دا کۆکراونەتەوە. ئەمەش ئەو سەرزەمینە جوگرافییە دەگرێتەوە کە لە تورکیاوە دەستپێدەکات و بە ئێران و وڵاتە عەربییەکان کۆتایی دێت. هەندێک کەس ئەم سەرزەمینە بچوکتر دەکەنەوەو لە میسردا کۆتایی بە سنورەکانی «خۆرهەڵاتی ناوەڕاست» دەهێنن، واتە لیبیاو تونس و جەزائیرو مەغریب وەک باکوری ئەفریقا ماماڵە دەکەن نەک وەک خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.   لەم وڵاتانەدا کۆمەڵێک نوخبەی حوکمڕان هەن، کە دەوڵەت و دەزگاکانی، ئابوریی و کەرەستە خاوەکانی وڵاتەکە، تەنانەت خودی دانیشتوانەکانیشیان، بە پلەی جیاواز، بە موڵکی شەخسی خۆیان و نەوەکان و پارتە سیاسییەکانیان دەزانن و پێیانوایە ئازادن مافی ئەوەیان هەیە چۆن ئەو شتانە بەکاربهێنن و بۆ چ مەبەست و ئامانجێکیش، بەکاریبهێنن. ئەوەی لەم وڵاتانەدا بوونی نییە دەوڵەتە بەمانا مۆدێرنەکەی دەوڵەت، دەوڵەتە وەک هاوبەشێکی کۆمەڵایەتیی بێلایەن، کە توانای قۆرخکردنی مافی بەکارهێنانی توندوتیژیی هەبێت و وەک چوارچێوەیەکی گشتیی قبوڵکراو ئامادەبێت کە هێزە جیاوازەکان لە هەناویدا کۆببنەوە. کۆڵەکەی سەرەکیی ئەم چوارچێوە هاوبەشەش بریتییە لە بوونی «پەیمان» یان «گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی» کە ئیرادەی کۆیی و خواستی گشتیی ئەو کۆمەڵگایە بەرجەستە بکات، پەیمانێک تیایدا هەر هاوڵاتییەک لە بەشتێک لە مافەکانی خۆشدەبێت بەمەبەستی ئەوەی دەوڵەت بتوانێت بیانپارێزەت و لانی کەمی هێمنیی و ئاسایشی گشتییان بۆ دەستەبەر بکات. ڕێ لەوەبگرێت لایەن و هێزێک هەموو ئەوانیتر بتۆقێنێت و مافەکانیان زەوتبکات و ڕێ لە پێشکەوتنی کۆمەڵایەتییان بگرێت. بەم مانایە دەوڵەت ئامرازی پاراستنی کۆمەڵاگەیە لە خودی کۆمەڵگا خۆی، ئامرازی پاراستنی مرۆڤەکانە لە یەکتریی، میکانیزمی سنوردانانە بۆ ئەو گروپانەی دەیانەوێت هەموو کۆمه‌ڵگا قووتبدەن. هەندێک تیوریستی سیاسیی تا ئەو شوێنە دەڕۆن کە بڵێن دەوڵەت ئامرازی پاراستنی مرۆڤە لە «دۆخی سروشتیی»، ئەو دۆخەی تیایدا بەهێز لاواز بچەوسێنێتەوەو ئیرادەی خۆی بەسەریدا بسەپێنێت.  ڕەوایەتیی ئەم دەوڵەتە نە ڕەوایەتیەکی کۆمەڵایەتییە، واتە لە پێگەی کۆمەڵایه‌تیی ئەم یان ئه‌و گروپەوە نایت، نە ڕەوایەتییەکی دینییە، نە ڕەوایەتییەکی خێزانیی و بنەماڵەییە، نە رەوایەتییەکی ئەخلاقیی و نە ڕەوایەتیی خۆسەپاندنە لە ڕێگای هێزەوە، ئەوەی ڕەوایەتی بە دەولەتی مۆدێرن دەبەخشێت بوونی  ڕێکكەوتن و «گرێبەستێکی کۆمەڵایه‌تیی»ە کە هاوڵاتیان لەسەری ڕێکدەکەون و لەگەڵ یەکتریدا دەیبەستن، گرێبەستێک تەعبیر لە ئیرادەو خواستی گشتیی ئەوان بەیەکەوە، دەکات. لەناو ئەم مۆدێلەدا لە دەوڵەت، بۆ نموونە، «بکەری نادەوڵەتیی» بوونی نییە، کە، خاوەنی هێزی چەکدارو میدیای سەربەخۆی خۆی بێت، بەشی زۆری لە ئابوریی وڵاتەکەی قۆرخکردبێت، خاوەنی میکانیزمەکانی ئیشکردنی دەوڵەت بێت و لەباتی دەڵەت کۆمەڵێک لە کارە سەرەکییەکان ئەنجامبدات. بە کورتییەکەی لەناو دەوڵەتی مۆدێرندا، دەولەتی تەریب بە دەوڵەت، «دەوڵەتی سێبەر»، یان «دەوڵەتی قوڵ» بوونی نییە، کە تەعبیر بێت لە هێزو مەسڵەحەتی گروپێکی دیاریکراو.  لەسەرو هەموو ئەمانەوە له‌ دەوڵەتی مۆدێرندا شتێک هەیە ناوی یاسایەو خودی دەوڵەتەکە خۆیشی «دەوڵەتی یاسا»یە. یاسا لە شوێنی ویست و خواست و زەوق و حەزو قازانجی شەخیسی و خێزانیی حوکمڕانەکان کاردەکات. بەسەر هەمووانیشدا پیادە دەبێت، لە کەسی یەکەمی ناو حوکمڕانییەکەوە تا ئەو منداڵانەی ڕۆژانە لەدایکدەبن.  ئەوەی لە کۆمەڵگای ئێمەو لە بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی تری خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا غائیبە ئەم ڕوانین و دیدگایە بۆ دەوڵەت. نوخبە حوکمڕانەکانی ئەم ناوچەیە، بە عەلمانیی و ئیسلامییەکانەوە، نوخبەیەکی خێزانیی و حیزبیی و ئایدیۆلۆژیی داخراون، کە دەوڵەت بە موڵکی شەخسیی خۆیان و دەوروبەرەکەیان دەزانن و وەک ئامرازێکیش دەیبینن بۆ سەپاندنی دیدو خەون و ویست و ئایدیۆلۆژیا سیاسییەکەی خۆیان. واتە دەوڵەت بەتایبەتیی دەکەن. شێوازی حوکمڕانیی لەم جۆرە ئەزمونانەدا زۆرجار یان دەسەڵاتگەرێتی نوخبەیەکی نادینیی عەلمانییە، بەسەر میلەتێکی بە ئیسلامیکراوی سەلەفییەوە، وەک حوکمڕانییەکەی موبارەک لە میسر. یاخود حوکمڕانیی نوخبەیەکی ئیسلامییە بەسەر میلەتێکی عەلمانی بێزار لە حوکمی دینیی و بکەرە دینییەکان، وەک ئەزمونی ئێران. لە هەردوو دۆخەکەدا ئێمە لەبەردەم دوو نوخبەداین کە تێگەیشتنیان بۆ حوکمڕانیی و دەوڵەت لە دەرەوەی پێدراوە هەرە سادەکانی حوکمرانیی قوڵ لە دونیای ئەمڕۆدا.  ئەوەی پێویستە ڕووبدات دەسکاریکردن و گۆڕانی تێگەیشتنە بۆ حوکمڕانیی و دەوڵەت لە ناوچەکەدا. وێناکردنی دەوڵەتە وەک هاوبەشێکی بێلایەن لەنێوان هەموواندا، بێگومان بێلانەییەکی ڕێژەیی، دەوڵەتە وەک دەوڵەتی هەمووان، نەک دەولەتی ئەم یان ئەو زۆرینەی سیاسیی یان دینیی لە کۆمەڵگاکەدا. ئەمەش بەبێ داڕشتنی پەیمانێکی کۆمەڵایتی نوێ مەحاڵە. پەیمانێک بتوانێت ئەو ناکۆکیی و جیاوازییە گەورانە تێپەڕێنێت کە لەنێوان حوکمڕانان و زۆرینەی کۆمەڵگادا دروستبووە. ئینجا دانان بەو جیاوازیی و فرەڕەنگییەی لەناو هەموو کۆمەڵگاکانی ئەم سەردەمەدا هەن. وێناکردنی ئەو سەرزەمینە جوگرافییە هاوبەشەش کە کۆمەڵگاکە لەسەری دەژین وەک نیشتیمانێکی هاوبەش، نیشتیمانی هەمووان، نەک موڵکی ئەم یان ئەو هێزو گروپی سیاسیی، یاخود موڵکی ئەم یان ئەو دین، یان موڵی ئەم یان ئەو بنەماڵەو خێزانی تایبەت. ئەوەی پێویستە دروستکردنی «منێکی کۆییە» کە ئینتیمای بۆ دەوڵەت و نیشتیمان، ئینتیمای سەرەکیی بێت و خودی ئەو ئینتیمایەش مانا بە بەبشێک لە مرۆڤبوون و تاکەکەسبوونی ببەخشێت.  کۆڵەکەی سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییە وێناکردنی مرۆڤە وەک هاوڵاتییەکی ئازادو خاوەن ماف، داننان بە پێگەی هاوڵاتیبووندا وەک پێگەی تاکەکەسێکی ئازادو سەربەخۆ، یەکسان لەگەڵ هەموو ئەوانەدا کە لەگەڵیاندا دەژیی. ئەوەی دەبێت بسڕێتەوە کۆی ئەو هەڵاوێردە جیاوازانەیە کە لەسەر بنەمای دین و مەزهەب و ئەتنیەت و رەگەز، هتد... لەنێوان خەڵکدا دروستکراون و دروستدەکرێن. بە زمانێکی تیوری تر بدوێین گۆڕینی ئەو خەڵکە جیاوازەیە کە لە سەرزەمینێکی جواگرافی دیاریکراودا دەژین بۆ نەتەوەیەکی هاوبەش، بۆ گروپێکی سیاسیی خەیاڵکرد کە باوەڕیان بە بەیەکەوەژیانێکی ڕاستەقینەی ئازادو مافدار لەگەڵ یەکتردا هەبێت.    وەکچۆن پرۆژەی نوخبە عەلمانیەکانی ناوچەکە فەشەلێکی گەورەی هێنا لە دروستکردنی «نەتەوە»یەکی هاوبەش و دەوڵەتێکی بێلایەن و ناوبژیوان و پارێزەری ژیانی گشتی لەسەر بنەمای ڕەکەوتنێکی کۆمەڵایەتی هاوبەش کە ماف و ئازادیی و سەربەخۆبوونی تاکەکەسەکان دەستەبەربکات، پرۆژەی ئیسلامییەکانیش هەڵگری هەمان فەشەلە، ئەگەر زۆر فاشیلتریش نەبێت. ئەوەی تائێستا هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی نیشانیانداوە، چ ئەوانەی توانیویانە حوکمران بن و چ ئەوانەش کە لە دەرەوەی حوکمرانیدان، پەکخستنی تەواوەتی ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتیی و دروستکردنی نەتەوەو دەوەڵەته‌، کە باسمکرد، واتە دروستکردنی دەوڵەت و نەتەوەیەکی مۆدێرن. ئەوەی ئیسلامییەکان دەیکەن دابەشکردنی کۆمەڵگایە لەسەر بنەمای دین، دابەشکردنی خەڵکە لەسەر بنەمای ئیسلام و نائیسلام، کە لە پشتییەوە وێرانکردنی تەواوەتی بیرۆکەی هاوڵاتیی یەکسان کاردەکات، هەروەها ڕێگرتن لە دروستبوونی ئەو لانیکەمی ئیجماعە کە بۆ دروستکردنی نەتەوەو نیشتیمان پێویستن. واتە فەشەلی وێناکردنی کۆمەڵگا وەک دۆخی کۆبوونەوەی خەڵکانێکی زۆرو جیاواز بەیەکەوە، وەک هاوڵاتیی ئازادو یەکسان لەبەردەم یاساو لەبەردەم دەوڵەتدا. کێشەی دووهەمی هێزەکانی ئیسلامی سیاسی و ئەو تەوژمە سەلەفییەی ئەمڕۆکە ئامادەیە، قسەکردنە بەناوی ئەو «زۆرینە موسڵمان»ەوە کە گوایە لە کۆمەڵگادا دەژین و ئەوان نوێنەرایەتییان دەکەن. ئەم خۆ بە نوێنەر زانینەی ئەو زۆرینە موسڵمانە، جگە لەوەی لە واقیعدا ناڕاست و خورافییە، لە دۆخی راستبوون و روودانیشیدا، ئەزموونە سیاسییەکان و خودی دەوڵەت خۆیشی دەگۆڕێت بۆ سەپاندنی سیستمێک لە فیکری سیاسیی تیوریدا ناوی «دیکاتۆریەتی زۆرینە»ی لێنراوە. ئەم هێزانە پێیان وایە ئەگەر زۆرینە دەنگی پێدان ئیتر مافی ئەوەیان هەیە دەوڵەت و دەزگاکانی بۆ خۆیان ببەن و چۆنیان ویست بەوشێوەیە و بەناوی ئەو زۆرینەیەوە، داییڕێژن. بەناوی ئەو زۆرینەیەشەوە ئەو یاساو بەها دینیانەی ئەوان بە راستی دەزانن بەسەر دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بسەپێنن. هەموو ڕەخنەکردنێکی ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە لە دەوڵەت و کۆمەڵگاو سیاسەت، یەکساندەکەن بە دژایەتیکردن و بەگژاچونەوەو پیلاندانان دژ بە ئیسلام. بە کورتییەکەی، ئەوەی هەیەو ئامادەیە کورتهێنان و خەلەلێکی فیکریی و سیاسیی گەورەیە لە چۆنیەتی وێناکردنی دوو دروستکراوی گەورەی ناو دونیای مۆدێرن. یەکەمیان دەوڵەتی مۆدێرنە. دووهەمیان کۆمەڵگای مۆدێرنە.   

شیكاری: درەو بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، لە ساڵی (2022)دا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بە ڕێژەیەکی بەرز دابەزیوە بەراورد بە ساڵی (2021)، بە جۆرێک؛ # ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لە کێڵگەی سارتا (26%) دابەزیوە. # ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لە کێڵگەی تەق تەق (18%) دابەزیوە. # ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (1%) دابەزیوە. # تا ئێستا کێڵگەی قەرەداغ نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان کە کۆمپانیا تورکییەکە (40%)ی پشکەکانی تێدایە. گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتا و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە بەرهەمهێناندان، بەپێی داواین ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی" لە تەواوی ساڵی (2022)دا، ئاستی بەرهەمی گشتی هەر سێ کێڵگەی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق و سارتا) ڕووی لە دابەزین کردووە، بە جۆرێک لە هەرسێ کێڵگەی ناوبراودا لە ئەمساڵدا بەرهەمی ڕۆژانە بە تێکڕا بریتی بووە لە (116 هەزار و 290) بەرمیل نەوتی خاو. ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای بەرهەمی هەرسێ کێڵگەکە لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (120 هەزار و 600) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. به‌م پێیه‌ ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی کێڵگەکانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق و سارتا) به‌ گشتی له‌ ساڵی (2022)دا به‌راورد به‌ ساڵی (2021)، بڕی (4 هه‌زار و 310) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (4%) دابه‌زیوه‌.‌ سەبارەت بە وردە کاری هەر کێڵگەیەک، زانیارییەکان بەم جۆرەن؛ یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. بەپێی ڕاپۆرتەکانی گەنێڵ ئەنێرجی بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی تاوکێ بە تێکڕا لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (107 هه‌زار و 90) بەرمیلی ڕۆژانە. ئەویش بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (106 هه‌زار و 470) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (106 هه‌زار و 910) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بەزبووەتەوە بۆ (108 هه‌زار و 500) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (106 هه‌زار و 480) بەرمیلی ڕۆژانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1)      هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیاکە ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ له‌ ساڵی (2021)دا تێکڕای به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی بریتی بووه‌ له‌ (108 هه‌زار و 710) به‌رمیل. به‌م پێیه‌ ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ به‌ گشتی له ساڵی‌ (2022) دا به‌راورد به‌ساڵی (2021) بە تێکڕا بڕی (هه‌زار و 620) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (1%) دابه‌زیوه‌.‌ (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2)       دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق  ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گەنێڵ ئەنێرجی" بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی "تەق تەق" بە تێکڕا لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 490) بەرمیلی ڕۆژانە. ئەویش بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (5 هه‌زار و 70) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 640) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 280) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (3 هه‌زار و 970) بەرمیلی ڕۆژانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) هەر بەپێی ڕاپۆرتەکان‌ ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ له‌ ساڵی (2021)دا بە تێکڕا به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی بریتی بووه‌ له‌ (5 هه‌زار و 490) به‌رمیل. به‌م پێیه‌ ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ به‌ گشتی له‌ ساڵی (2022)دا به‌راورد به ساڵی‌ (2021)، بڕی (1000) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (18%) دابه‌زیوه‌.‌(بڕوانە چارتی ژمارە (4)) چارتی ژمارە (4)   سێیەم؛ کێڵگەی سارتا کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، کۆمپانیای "شیڤرۆن"ی ئەمەریکی پشکی (50%) و "گنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گنێڵ ئەنێرجی" بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی "سارتا" بە تێکڕا لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 710) بەرمیلی ڕۆژانە. ئەویش بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (5 هه‌زار و 590) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (5 هه‌زار و 330) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە دابەزیوە بۆ (3 هه‌زار و 960) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (3 هه‌زار و 960) بەرمیلی ڕۆژانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (5)). چارتی ژمارە (5) هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای ناوبراو‌ ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ له‌ ساڵی (2021)دا تێکڕای به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی بریتی بووه‌ له‌ (6 هه‌زار و 400) به‌رمیل. کەواتە ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ به‌ گشتی له‌ ساڵی (2022) دا به‌راورد به‌ ساڵی (2021)، بڕی (هه‌زار و 690) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (26%) دابه‌زیوه‌.‌ (بڕوانە چارتی ژمارە (6)) چارتی ژمارە (6) چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی دراوە بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە بەردەوامە لە کارکردن تێیدا. کەواتە تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەکانی ناوچەی گرێبەستی "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی پێکەوە كه‌ بریتین له‌ كێڵگه‌كانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق و سارتا) بە ڕێژەی (4%) و بڕی (4 هەزارو 310) بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵی (2021) کەمی کردووە. (بڕوانە چارتی ژمارە (7)) چارتی ژمارە (7)   سەرچاوە: -    راپۆرته‌كانه‌ كۆمپانیای گه‌نێڵ ئەنێرجی ده‌رباری ئه‌نجامی كاری كۆمپانیاكه‌ له‌ كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ساڵی 2021 و 2022. https://genelenergy.com/media/press-releases/