راپۆرت: درەو ماجستێری لە بواری "ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكان"دا هەیە، بەڵام لەسەردەمی حوكمدارێتی ئەودا، ناكۆكییەكان قوڵتر دەبنەوە‌و بەرەو دوو ئیدارەیی سەردەكێشن، ئەو مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانە كە لەگەڵ وەزیرەكانی وەك پادشایەك مامەڵە دەكات، حكومەتەكەی لە دروشمی چاكسازی‌و سەقامگیرییەوە بەرەو حكومەتی قەیرانە یەك لەدوای یەكەكان دەڕوات، ئێران و توركیا هێرشەكانیان بەرەو چەقی هەرێم ئاراستە دەكەن، كابینەكەی لە (33) مانگی تەمەنیدا (8 ترلیۆن) دیناری موچەخۆرانی نەداوە، نرخی سوتەمەنی لەسەردەمی "براگەورە"دا بەرێژەی (40%) زیادی كردووە، قوڵایی ستراتیژی هەرێم لە بەغداوە بەرەو ئەنقەرەو دوبەی رۆیشت... زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سەرۆك وەزیران‌و بڕوانامەكەی رۆژی 10ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی وەكو سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان سوێندی یاسایی خوارد، لەدوای كاركردن لە دەزگای پاراستنی پارتی‌و دواتر سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، ئەمە یەكەمجار بوو خۆی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا تاقی بكاتەوە.   بەهۆی كاركردنی لە بواری هەواڵگری‌و ئەمنیدا، هەر لەسەرەتاوە پێشبینی دەكرا مەسرور بارزانی بەشێوەیەكی پۆلیسی حكومەت بەڕێوەببات، بەڵام ئەو كاتێك سیڤی خۆی بۆ رایگشتی بڵاوكردەوە نوسیبووی: بڕوانامەی ماجستێرم هەیە لە بواری "ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكان" لەزانكۆی ئەمریكی لە (واشنتۆن دی سی)‌و شارەزایم هەیە لە "شێوەكاریی‌و ئەسپسواری‌و مەلەوانی"، بەمە ویستی بەرگە ئەمنییەكە لەخۆی دابماڵێت‌و بەرگێكی مەدەنی بپۆشێت.  حوكمڕانییەكەی براگەورە كابینەی نۆیەمی مەسرور بارزانی كە پارتییەكان بە  "برا گەورە" ناوی دەبەن، كابینەیەكی سێقۆڵییە، واتە سێ لایەنی سەرەكی پێكیانهێناوە كە بریتین لە (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان).  حكومەتی سێقۆڵی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) لە فەرهەنگی سیاسیدا بە "ترۆیكا" ناودەبرێت واتە گالیسكەیەك كە سێ ئەسپ پێكەوە رایبكێشن، دوای نزیكەی سێ ساڵ لە دەستبەكاربوونی حكومەت، هێشتا ئەسپەكان لەبارەی راكێشانی گالیسكەكەوە كۆك‌و تەبا نین، بڕوانامەكەی مەسرور بارزانی لە بواری "چارەسەری ناكۆكییەكان"، سودێكی ئەوتۆی بۆ چارەسەری ناكۆكی لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت نەبووە، لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەودا دوو ئیدارەیی تۆختر بووەتەوە، داهاتەكانی حكومەتی هەرێم بەرێژەی 43% بۆ سنوری یەكێتی‌و 57% بۆ سنوری پارتی دابەشكراوە كە  ئەمە پێوەری سەردەمی دوو ئیدارەیی پارتی‌و یەكێتییە، سێ حزبە سەرەكییەكەی پێكهێنەری حكومەت لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دارایی ناكۆكن، ئەمە وایكردووە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی كە خەزێنەداری حكومەتی مەسرور بارزانییە نزیكەی دوو مانگە لەماڵەوە دانیشتووە‌و ناچێتەوە بۆ وەزارەتەكەی، سەرباری ئەمە یەكێتی وەكو هێزی دەسەڵاتداری بەشێكی هەرێمی كوردستان لە هەموو كات زیاتر پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەوتووە، بەتایبەتی لەسەر پرسەكانی (هەڵبژاردن)‌و (پۆستی سەرۆك كۆمار)‌و (هەناردەكردنی غاز بۆ توركیا)، دۆخەكە بەرەو سەرهەڵدانەوەی دوو ئیدارەیی دەڕوات.  لەو ماوەیەی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە، زیاتر لەوەی وەكو سەرۆك حكومەتێك مامەڵە بكات، مەسرور بارزانی وەكو پادشایەك لەبەردەم وەزیرەكانی كابینەكەیدا دەركەوتووە، خۆی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ وەزیرەكان ناكات‌و وەزیرەكانی سپاردوو بە (ئومێد سەباح) سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، لەناو كۆبونەوەكانی حكومەتیشدا خۆی بابەتە گشتییەكان باسدەكات‌و وردەكاری‌و وەڵامدانەوەی وەزیرەكان بۆ سەرۆكی دیوان بەجێ دەهێڵێت، ئەمەش بۆشاییەكی لەنێوان سەرۆكی حكومەت‌و وەزیرەكاندا دروستكردووە. لەدوای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە واتە لە ساڵی 2020وە كۆبونەوەكانی حكومەتی لە بارەگای ئەنجومەنی وەزیرانەوە گواستوەتەوە بۆ هۆڵی (سەعد عەبدوڵا)، تاوەكو ئەمدواییەش، دەبوو وەزیرەكان بەر لە كۆبونەوە‌و دیداری سەرۆك  وەزیران پشكنینی كۆرۆنا بكەن، مەسرور بارزانی عادەتەن دوای وەزیرەكان دەچێتە هۆڵی كۆبونەوە، ئەمە بۆ ئەوەیە وەزیرەكان لەبەری هەستن بۆ پێشوازی.  مەسرور بارزانی نزیكەی ساڵێكە نەچوەتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران، لە نوسینگەكەی خۆیەوە لە (پیرمام) كاروبارەكانی بەڕێوەدەبات. كابینەی قەیرانەكان كابینەی مەسرور بارزانی كە بە دروشمی "چاكسازی" دەستبەكاربوو، دوای نزیكەی سێ ساڵ لە كاركردنی، دروشم‌و ناونیشانی گەورەی بووە بە "قەیران". •    كابینەی مەسرور بارزانی لەماوەی سێ ساڵ تەمەنیدا، هیچ یاسایەكی بودجەی نەبووە، واتە لە دەرەوەی چاودێری پەرلەمان خەرجییەكانی دەكات.  •    ئەم كابینەیە دوای (8) مانگ لە دەستبەكاربوونی، بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوتەوە، دوچاری قەیرانی دارایی بوو، كابینەی مەسرور بارزانی لەماوەی (33) مانگی تەمەنی خۆیدا موچەی (8) مانگی موچەخۆرانی نەداوە، موچەی (7) مانگی بە لێبڕینەوە دابەشكردووە (6 مانگ بە لێبڕینی 21%و مانگێكیش بە لێبڕینی 18%وە)، مەسرور بارزانی ئەم پارانەی موچەخۆرانی تەنانەت وەكو قەرزیش لەسەر خۆی ئەژمارنەكردووە، دەڵێ ئەو موچانەی نەدراون قەرزن لەسەر حكومەتی عێراق، ئەو موچانەشی كە بە لێبڕینەوە دابەشكراون خۆگونجاندنە لەگەڵ دۆخی دارایی‌و نابێتە قەرز لەسەر شانی حكومەت، كۆی گشتی ئەو پارانەی كە كابینەی مەسرور بارزانی لە تەمەنی خۆیدا بە موچەخۆرانی نەداوە بڕەكەی (7 ترلیۆن‌و 150 ملیار) دینارە، كۆی گشتی ئەو بڕە پارەی كە بەهۆی لێبڕینەوە كەوتوەتە سەرشانی كابینەی مەسرور بارزانی بە بڕی (ترلیۆنێك‌و 320 ملیار) دینار ئەژمار دەكرێت، واتە بەگشتی كابینەی مەسرور بارزانی لە تەمەنی خۆیدا (8 ترلیۆن‌و 500 ملیار) دیناری موچەخۆرانی نەداوە.     •    مەسرور بارزانی كە رەخنەی لە قەرزە كەڵەكەبووەكانی كابینەكانی پێشتری نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای دەگرت، لەماوەی نزیكەی سێ ساڵی تەمەنی خۆی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا، قەرزەكانی سەرشانی هەرێمی كوردستانی لە (27 ملیارو 549 ملیۆن) دۆلارەوە بۆ (31 ملیارو 637 ملیۆن) دۆلار بەرزكردەوە، واتە تەنیا لەو ماوەیەی كە مەسرور بارزانی پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە، قەبارەی قەرزەكانی حكومەتی هەرێم بڕی (4 ملیارو 88 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە. •    لەسەردەمی دەسەڵاتی مەسرور بارزانیدا، كۆچی كورد بەرەو تاراوگە زیادی كرد، لەو زەمەنەدا، كۆچبەری كورد رێگایەكی نوێ بۆ رزگاربوون لە نیشتمانەكەی دۆزییەوە، رێگای دەریای (ئیجە)ی یۆنانی گۆڕی بۆ سنورەكانی (بیلاڕوسیا)، دیمەنی كۆچبەری كورد لە سنوری بیلاڕوسیا‌و پۆڵەندا لە تشرینی دووەمی 2021دا ناوبانگی حكومەتەكەی مەسرور بارزانی لەبەردەم رایگشتی‌و  میدیاكانی جیهاندا زڕاند.  •    بە بەراورد  بە كابینەی نێچیرڤان بارزانی، نرخی بەنزین لە كابینەی مەسرور بارزانیدا بەرێژەی 40% زیادی كردووە، نرخی لیترێك بەنزینی نۆرماڵ لە كابینەی نێچیرڤان بارزانیدا بە (650) دینار بوو، ئێستا نرخەكە بۆ (هەزارو 50 دینار) زیادی كردووە، نرخی بەنزین لەكابینەی نۆدا گیرفانی شۆفێرانی تەكاندووە، لە هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك‌و 900 هەزار) ئۆتۆمبێل هەیەو رۆژانە پێویستیان بە (5 ملیۆن) لیتر بەنزین هەیە، واتە رۆژانە شۆفێران زیاتر (5 ملیار) دینارو ساڵانەش زیاتر (2 ترلیۆنێك) دینار لە كڕینی بەنزیندا خەرج دەكەن، ئەمە لەكاتێكدایە شوفێرانی عێراق لیتری بەنزین بە (450) دینار دەكڕن، بەوپێیەش شۆفێرانی هەرێم ساڵانە زیاتر لە (900 ملیار ) دینار زیاتر لە شۆفێرانی عێراق لە كڕینی بەنزیندا خەرج دەكەن، بەرزبونەوەی نرخ لە كابینەی مەسرور بارزانیدا لەكاتێكدایە كۆرۆنا بەرەو كەمبونەوە رۆیشتووە‌و نرخی نەوتیش بەرزبونەوەی پێوانەیی بەخۆوە بینیوە.   •    ئەم كابینەیە لەسەرەتای دەستبەكاربونیەوە بەڵێنی ئەوەیدا بەغداد بكات بە قوڵایی ستراتیژی خۆی، بەڵام مەسرور بارزانی قوڵایی ستراتیژی هەرێمی كوردستانی بەرەو توركیا‌و ئیماراتی عەرەبی بردووە، لەوكاتەوە پۆستەی وەرگرتووە یەك جاری سەردانی بەغدادی كردووە‌و زیاتر لە سێجار سەردانی توركیا‌و ئیماراتی كردووە، حكومەتی مەسرور بارزانی بووە بە بەشێكە لە ململانێ ناوچەییەكان‌و ئەمەش فشاری خستوەتە سەر هەرێمی كوردستان.  •    لەسەردەمی كابینەی مەسرور بارزانیدا دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای 10 ساڵ چاوەڕوانیی، بڕیاری خۆی لەدژی پرۆسەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان یەكلاكردەوە‌و داوای كرد هەرێم نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی دوای ئەوەهات مەسرور بارزانی بڕیاریدا هاوشێوەی نەوت، غازی هەرێمی كوردستان هەناردەی توركیا بكات.   •    لەسەردەمی كابینەی مەسرور بارزانیدا، هێرشی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچە سنورییەكانەوە پەڕییەوە بۆ چەقی شاری هەولێری پایتەختی هەرێم (هێرشە موشەكییەكەی 13ی ئازاری رابردوو)، بەرەبەیانی ئەمڕۆش دوای رۆژێك لە دیداری مەسرور بارزانی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، توركیا هێرشێكی سەربازی لەناو خاكی هەرێمی كوردستان دژی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دەستپێكرد.  •    شوباتی 2021 لە پرسی ئازادی رادەربڕیندا، كابینەی مەسرور بارزانی لە كەیسی گیراوانی بادیناندا، لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناوبانگی زڕا، باڵیۆزی وڵاتان كاردانەوەیان نیشاندا، رۆژنامەی (فاینانشێڵ تایمز)ی بەریتانی نوسی" كوردستان بەرەو ستەمكاری دەڕوات"، مەسرور بارزانی لەناو حكومەتەوە فشار لە وەزیری لایەنە هاوپەیمانەكانی دەكات رەخنەگرتن لە میدیای حزبەكانیانەوە رابگرن، بەڵام میدیا تایبەتەكانی خۆی (كوردستان 24‌و باسنیوز) لە هێرشی بەردەوامدان بۆسەر حزبەكان‌و هەموو ئەو دەنگانەی لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكان رەخنە لە مەسرور بارزانی دەگرن، بەرتەسككردنەوەی ئازادی رادەربڕین لەسەردەمی مەسرور بارزانیدا تەنانەت كەناڵی (رووداو)ی سەربە نێچیرڤان بارزانیشی گرتوەتەوە، مەسرور بارزانی لە وەزیر‌و بەرپرسانی پارتی قەدەغەكردووە قسە بۆ (رووداو) بكەن، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی (رووداو) موراعاتی ئاسایشی نەتەوەیی ناكات. •    مامەڵەی مەسرور بارزانی لەگەڵ پارچەكانی تری كوردستان بەتایبەتی (رۆژئاوای كوردستان) مامەڵەیەكی ئەمنی توندە، كە سەریكێشا بۆ داخستنی سنوری لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان بۆ ماوەی چەند مانگێك‌و دواتر بەنێوەندگیری ئەمریكییەكان دەروازی پیشخاپوری كردەوە.      

 درەو: بەپێی ڕاگەیەندراوی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە) شەوی ڕابردوو سوپای توركیا بە فڕۆكە و هێلكۆپتەری جەنگیی بە چڕیی ناوچەكانی ( زاپ، مەتینا، ئاڤاشین و كوڕەژارۆ)ی بۆردوومان كردووە و هەوڵیداوە سەربازەكانی لە ئەشكەوتی برینداران لە ناوچەی زاپ دابەزێنێت، بەڵام لەلایەن گەریلاوە ڕووبەڕوویان بونەتەوەو لەناوچەی زاب هەشت سەربازی توركیا كوژراون. میدیاكانی نزیك پەكەكە بڵاویانكردەوە هێرشی سوپای توركیا بۆ سەر ناوچەكانی زاپ، مەتینا و ئاڤاشین لە هەرێمەكانی پاراستنی مەدیا لە رۆژی ١٤ی نیسانەوە بە چڕی دەستیپێكردووە، كۆپتەرە هێرشبەر و سكۆرسكییەكانی سوپای توركیا ئەمشەو دەستیانكرد بە هێرشی چڕ بۆ سەر زاپ. میدیاكانی نزیك پەكەكە ئەوەشیان بڵاوكردووەتەوە لە هەمان ڕۆژی سەردانەكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیك وردستان بۆ توركیا و كۆبوونەوەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا و هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری (میتی)ی توركیا، دەوڵەتی توركیا  هێرشێكی بەرفراوانی بۆسەر ناوچەكانی زاپ، مەتینا، ئاڤاشین و كوڕەژارۆ دەستپێكرد و نیوەشەوی ڕابردووش، توركیا دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنەكەی بە فەرمیی ڕاگەیاند. ڕۆژی ٢٦ی ئازاری رابردوو، كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) ئاشكرایكرد، كە پارتی و دەوڵەتی توركیا پیلانیان داڕشتووە، لە ١٥ی نیسانەوە هێرشێكی نوێ بۆسەر گەریلاكانی پەكەكە دەستپێبكەن  و داوای كرد، هەموان ڕۆڵیان هەبێت تاكو بەر بەو پیلانە بگیرێت.  

 (درەو): جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەندامانی دەستلەكاركێشاوەی خانەی راپەڕاندنی گەڕێندرانەوە بۆسەر پۆستەکانیان، عومەر سەید عەلی رازی نەبوو وەك رێكخەری گشتی دابنرێتەوە. لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق کە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی گۆڕان توشی شکستێکی گەورە ھات و ھیچ کورسییەکی پەرلەمانی نەبردەوە، دوای ئەم شکستە رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەکە دەستیان لەكاركێشایەوە. بڕیاربوو جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەکە شوێنی دەستلەکارکێشاوەکان پڕبکاتەوە، بەڵام ئەم کارەی پێنەکرا. جڤاتەکە ئەمڕۆ کۆبووەوە، لەدوای رێککەوتنێک لەنێوان جەمسەرە ناکۆکەکانی ناو بزوتنەوەکەدا، ئەندامانی دەستلەکارکێشاوەی خانەی راپەڕاندنی گەڕاندەوە بۆسەر پۆستەکانیان، بەمشێوەیە: * جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی و ئەندامی خانەی راپەڕان * سەفین مەلا قەرە ئەندامی خانەی راپەڕان * شێخ كامیل پێنجوێنی ئەندامی خانەی راپەڕان * ئاسۆ رەحیم ئەندامی خانەی راپەڕان بەڵام هەریەك لە (دەرباز محەمەد، برزۆ مەجید) ئامادەنەبوون بگەڕێنەوەو دابنرێنەوە، هاوكات عومەر سەید عەلی رازی نەبوو وەك رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان دابنرێتەوە. سەرچاوەیەك لەناو بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند، بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا لە كۆبونەوەیەكی جڤاتی نیشتمانیدا، عومەر سەید عەلی وەك رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان دابنرێتەوە. بڕیارەكەی جڤاتی نیشتمانی بەدانانەوەی ئەو ئەندامانەی خانەی راپەڕاندن وەك "كاربەڕێكەر"و سەرپەرشتیاری (7) لیژنەكەی بزوتنەوەی گۆڕانە تا كاتی هەڵبژاردنە ناوخۆییەكان و كۆنفرانس كە بڕیارە سەرەتای مانگی تەمووزی داهاتوو بەرێوەبچێت.

درەو: لەسەر فەرمانی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، بریكاری وەزارەتی پەروەردە لە پشكی گۆڕان،  گەیشتە تەمەنی خانەنشینی بەڵام پۆستەكەی بۆ درێژكرایەوە. بە پێی نوسراوێك كە كۆپیەكی دەست (درەو) كەوتووە بە واژۆی ئالان حەمە سەعید وەزیری پەروەردەو لەسەر فەرمانی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران رۆژی 2022/4/10 راژەی د. سەیوان عەلی فەرەج بریكاری وەزارەتی پەروەردە لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان درێژكرایەوە لە پۆستەكەیدا، ئەوەش دوای ئەوەی د. سەیوان عەلی تەمەنی گەیشتە خانەنشینی و دەبوایە خانەنشین بوایە. لەكاتی دەستبەكاربوونی بریكارەكانی بزوتنەوەی گۆڕان (درەو) لە راپۆرتێكدا باسی لەوە كرد لەكۆی ئەو (چوار) كاندیدەی كە بزوتنەوەی گۆڕان بۆ پڕكردنەوەی پۆستی بریكاری وەزیرەكان پێشكەشی كردووە، (سێ) كەسیان دوای چەند مانگێك لە دەستبەكاربوون، تەمەنی یاسایی خانەنشینبوون تەواو دەكەن، چونكە دوانیان لەدایكبووی ساڵی (1957)‌و یەكێكیان لەدایكبووی (1956)ە‌و دەبێت بە موچەی پلە باڵاكان خانەنشین بكرێن‌و بزوتنەوەی گۆڕان (سێ) كەسی تر كاندید بكات بۆ پڕكردنەوەی شوێنەكانیان، كە ئەوانیش دواجار بە هەمان موچە خانەنشین دەبن. بریكارەكانی بزوتنەوەی گۆڕان: * كامیل قەزاز- بریكاری وەزیری كارەبا * د. سەیوان عەلی- بریكاری وەزیری پەروەردە * مستەفا سەلیم- بریكاری وەزیری ناوخۆ (كۆچی دواییكرد) * چالاك موهەندیس- بریكاری وەزیری شارەوانی  هەرچەندە لە  یاسای خانەنشینی هەرێم دەرفەتێكی هێشتوەتەوە‌و رێگە دەدات لە حاڵەتی "ئەوپەڕی زەرورەتدا" لەسەر داوای وەزیری پەیوەندیدار، ئەنجومەنی وەزیران بۆ ماوەی (3) ساڵ ئەو كەسانە لەسەر كارەكانیان بهێڵێتەوە‌و خانەنشینیان نەكات. لە هەرێمی كوردستان (148) كەس بە پلەی بریكاری وەزیر خانەنشینن.   راپۆرتی پەیوەندیدار پۆست لەپێناو خانەنشینيدا

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)    حوکمڕانیی بەعس ئەزموونێکی تەواو تازەی ناو سەدەی بیستەمی مێژووی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستە. یەکێکە لەو سیستمە سیاسییە تۆقێنەرانەی لە نیوەی دووھەمی سەدەکە لە بەشێکی گەورەی دونیادا دروستدەبن. بە ھیچ شێوەیەک ئەزموونی بەعس نابرێتەوە سەر ھیچ سیستمێکی سیاسیی و حوکمڕانیی سونەتیی ناو ڕابوردوی عەرەب و موسڵمانان، ڕەگوڕیشەکانی لەلای ئەمەویەکان و عەباسییەکان و عوسمانییەکان نییە، ھیچ پەیوەندییەکی بەو تێزە خورافییەشەوە نییە کە ناوی ”ستەمگەریی خۆرھەڵاتیی“ لێنراوە. مۆدێلی حوکمڕانیەکەش تەنھا پابەست بە خۆرھەڵاتی ناوەڕاست نییە، بەڵکو ڕژێمی ھاوشێوەی بەعس، بێگومان بە کۆمەڵێک جیاوازیی ناوچەییەوە، لە ئەمریکای لاتین و ئەوروپای خۆرھەڵات و بەشێکی گەورەی ئاسیادا بەشێوەیەکی بەرفراوان، ئامادەبووە. ئەزموونی بەعس ئەزموونی سیستمێکی سیاسیی تاکحیزبیی و تاکئایدیۆلۆژیایی و تاکسەرکردەیە، کە لە نیوەی دووھەمەی سەدەی بیستەم و لە ناو ڕەوتی جەنگی سارد و لە سایەی بڵاوبوونەوەی ئایدیۆلۆژیا توندڕەو و ڕادیکاڵەکان و لەپاڵ دروستبوونی پارتی سیاسیی جەماوەریی گەورە و لە سەردەمی ھاتنەکایەی مۆدێلی دەوڵەتی دوای کۆلۆنیالدا، دروستدەبێت. ھەموو ئەمانە زائیدەن ئەو توانا و تەکنیکی حوکمڕانییە دیسپلینکەرانە، کە ئەزمونە سیاسییە دەسەڵاتگەرەکانی سەدەی بیستەم دەیانخەنە بەردەمی حوکمڕانان. لە دۆخی بەعسدا ئەم گشتە گەورەیە تێکەڵ بە ئابوریی زەبەلاحی نەوت و بەو توانایانە دەبێت کە ئەم ئابوریی نەوتە دەیخاتە بەردەمی حوکمڕانان، بۆ ئەوەی ستمەگەر و تۆقێنەربن.  بەعس ھەم زمانەکەی، ھەم چەمکە سەرەکییەکانی، ھەم ئایدیۆلۆژیاکەی،  ھەم دەزگاکان و ھەم میکانیزمەکانی باڵادەستبوون و ھەم لۆژیکی دەسەڵاتدارێتییەکەی، ھەر ھەموویان تازە و بێپێشینەن. بنەماکانی دروستکردنی شەرعیەت و لۆژیکی ڕەوایەتیی بەخشینی بە خۆیشی، تازەبوو. بۆ نموونە ئەوەی لەناو زمانی بەعسدا ئامادەیە چەمکەکانی بەیعە و وەلا و ڕەعیەت نین، بەڵکو ئەوانەن کە بەناوی نوێنەرایەتیکردن و دروستکردنی نەتەوە و بەرھەمھێنانی ھاوڵاتیی و خولقاندنی ئینتیمای سیاسیی حیزبیی مۆدێرنەوە، قسەدەکەن. دەوڵەت خۆیشی یەکەی سەرەکیی تازەکردنەوەی کۆمەڵگا و دروستکردنی جۆرێکی تایبەتە لە خود، بەعسییەکان باسی ”شورا“ و ”ئەھلی حەل و عەقد“یان یان نەدەکرد، بەڵکو باسی دەستور و حیزب و ”مەجلیسی قیادەی سەورە“ و پەرلەمانیان، دەکرد. بە کورتییەکەی  سیستمەکەیان سیستمێکی تۆتالیتاری مۆدێرن بوو، نەک سیستمی خەلافەتی کۆن، باسی شەریعەتیان نەدەکرد، بەڵکو یاسای نوێ و مۆدێرنیان دەکرد، سەدام خۆیشی ”ئەمیری موئمینین“ نەبوو، بەڵکو سەرۆک کۆماری عێراق و بونیادنەری یەکێتی نەتەوەیی جیھانی عەرەب، بوو.  لە ئاستی حوکمڕانیی ڕۆژانەیدا بەعس نوێنەری زاڵبوونی عەقڵیەتی ئەمنی بوو بەسەر عەقڵیەتی دەوڵەتدا. ئەوەی ئیشی دەکرد ئیرادەی مانەوەبوو لە دەسەڵاتدا بەھەر شێوەیەک و بەھەر حیسابێک بووبێت، تا بە کوشتن و لەناوبردنی ھاوڕێ بەعسییەکانی خۆیشیان دەگەیشت. بەرھەمھێنانی دوژمنی ڕاستەقینە و دوژمنی وەھمی بەشێک بوو لەو لۆژیکە ئەمنییەی کە چەندان دەزگای گەورە بۆ ئیدارەدان و ئیشکردنی دروستکرابوو.  دروستکردنی ”فایل“ بۆ ھەموو کەسێک لە وڵاتەکەدا و چاندنی بنکەی حیزبیی و جاسوس لە ھەموو گەڕەکێکدا، داھێنانێکی بەعسیانەی تازەبوو، کە ڕەگوڕیشەکانی لەناو ئەزموونی پارتە کۆمۆنیستە حوکمڕانەکانی ئەوروپای خۆرھەڵاتدابوو. لە ئاستی سایکۆلۆژیشدا پیادەکردنی سیاسەتی ترساندنی ھەموو ئەوانەی دەکەوتنە سنووری دەسەڵاتەکانی بەعسەوە، لە ترساندنی دەوروبەرەکەی سەدام حوسەین خۆیەوە بیگرە بۆ ترساندنی ھەموو کۆمەڵگا. ئەمەش دیسانەوە لە ڕێگای دروستکردنی دەزگای تایبەتەوە بۆ ترساندن و لە ڕێگای وێرانکردنی متمانەی مرۆڤەکان بەیەکتری. ئینجا بەکارھێنانی بەشێکی گەورەی تواناکانی دەوڵەتی عێراقی خاوەن نەوت بۆ سیاسەتێکی سانسۆری خنکێنەرانە، بە سەر ژیانی ھەمووانەوە، چ ژیانی گشتیی کۆمەڵگاکە خۆی و چ ژیانی شەخسیی کەسەکان. لەڕێگای بەرپاکردنی جەنگی بەردەوام و ھەڕەشەکردن بە جەنگی بە بەردەوام، پرۆسەی بەسەربازیکردنێکی ھەمەلایەنی کۆمەڵگای عێراقیی لەئارادابوو.  پرسیارەکە ئەوەیە کێ بەرپرسیاربوو لە دروستبوونی ئەم سیستمە تۆقێنەر و خوێناویە؟ چی بەعسی دروستکرد؟  وەڵامە ھەرە نوخبەویی و ھەڵەکە ئەو وەڵامەیە کە دەڵێت کۆمەڵگای عێراقیی لە دروستبوونی ئەم کابوسە بەرپرسیارە. ڕاستییی ئەوەیە ئەوانەی لە دروستکردنی دیکتاتۆریەتی بەعسدا بەشداربوون خەڵک و کۆمەڵگای عێراقی وەک گشتێک، نەبوون. بەڵکو زۆرینەی ئەو خوێندەوار و نووسەر و ڕۆژنامەنووس و ڕۆشنبیرانە بوون کە بە شێوەیەکی ڕۆژانە شەرعیەتیان بە بەعس و سیستمە حوکمڕانییەکەی، دەبەخشیی. ئەوانەی ئەو ھەزاران لاپەڕانەیان لەسەر سەدام حوسەین دەنووسی و بە دڵسۆز و بلیمەت و پاڵەوانیان دەکرد، جوتیاران و کرێکاران و ئاسنگەران و دارتاشان و زەڕەنگەرانی وڵاتەکە نەبوون، بەڵکو ڕۆشنبیر و نووسەر و ڕۆژنانەنووسەکان بوون. ئەو سەدان و ھەزران وێنە و پەیکەرانەی بۆ سەدام کێشران و دروستکران،  ھونەرمەندان و وێنەگران و پەیکەرتاشانی وڵاتەکە بوون. ئەوانەی شیعریان بەسەر سەدامدا دەگوت، ماسیگرەکان و خاوەنی چێشتخانەکان و شۆفێری تەکسییەکان نەبوون، بەڵکو شاعیرە زۆرەکانی وڵاتەکەبوون. ھتد... ئەوەی لە ئەزموونی بەعسدا ڕوویدا، ئەوەبوو زۆرینەی نوخبە ڕۆشنبیر و خوێندەوارەکە، بە نووسەر و ڕۆژنامەنووس و ئیعلامی و ھونەرمەندانەوە، ھاوکار لەگەڵ نوخبە سیاسییە حوکمڕانەکە دا، لە بەرەیەکی دژ بە کۆمەڵگا و دژ بە خەڵکی وڵاتەکەدا بوون.  وەکچۆن سەدام حوسەین و نوخبە سیاسییە حوکمڕانەکەی عێراق، ھەڵگری نارسیزمێکی بیمار و پاسۆلۆژیی بوون، بەھەمان شێوە ئەو نوخبە خوێندەوار و نووسەر و ئیعلامییەی بەدوری بەعسدا دروستبووبوو، نوخبەیەکی تەواو نارسیستی بوو.  ھەردوولا ئەو کۆمەڵگایەی لەناویدا دەژیان، وەک گەمژە و گاگەل و ھۆردو وێنادەکرد و خۆیشیان وەک بوونەوەری دەگمەن و جیاواز و کەموێنە. لۆژیکی ھەردوو نوخبەکە لۆژیکێکی نارسیستی ستەمگەرانە بوو. ھەردولا خۆیان بە مامۆستا و پێشڕەوی میلەتێک دەزانی کە بە نەزان و دواکەوتو و گەمژەیان دەزانی.  ھەم نوخبە خوێندەوارەکەی سەردەمی بەعس ئەبوو بە تێرکەری خواستە نارسیستیەکانی سەدام حوسەین، ھەم سەدام حوسەین خۆیشی دەبوو بە تێرکەریی خواستەکانی ئەو نوخبە خوێندەوارە. ھێندەی ”یەکێتی نووسەرانی عێراق“ و ”یەکێتی ڕۆژنامەنووسان“ و ”یەکێتی سینەماکاران و ھونەرمەندان“ و ئەوانیتریان بەرپرسن لە دروستبوونی دیاردەی سەدام حوسەین، ھێندە باخەوان و ماسیگر و جوتیار و دارتاشەکانی عێراق بەرپرسیار نین. ئەو ئۆرگانانە تەنھا مەدح و سەنای سەدام و ڕژێمەکەیان نەدەکرد، بەڵکو  توانای بیرکردنەوە و ڕەخنەگرتنیان لە وڵاتەکەشدا ئیفلیج دەکرد، ھاوکات ڕۆشنبیر و نووسەر و ھونەرمەندە ناڕازییەکانیان دەترسان و دەستەمۆدەکرد. ئەم دەزگایانە بەشێوەیەک بەعسیان نمایشدەکرد، وەک ئەوەی خەڵک و نەتەوە و نیشتیمان قەرزاری ئەوانبن. وەکچۆن لە فیکری دینیدا ھەموو مرۆڤێک قەرزاری خودایە، بەھەمانشێوە لەناو گوتاری خوێندەوار و ھونەرمەند و نووسەرە بەعسییەکاندا خەڵک قەرزاری بەعس و سەرۆک و سەرکردایەتییەکەی بوو. ئەوەی لە ھەرێمیشدا چاوێکی بۆ بینین ھەبێت، بە ئاشکرا بڕێکی زۆر لەو میکانیزمە بەعساییانە لەناو ئەزموونی حوکمڕانیی ئەمڕۆکەی ھەرێمەکەدا دەبینێت. بەعس ڕۆیشت بەڵام بەشێکی گەورە لە بەعسیزم تا ئێستا ماوەتەوە و کاردەکات.

درەو: راپۆرتی: ژوری توێژینەوەکانی گۆڕان دەستپێک ڤلادمیر پوتن سەرۆکی فیدراسیۆنی ڕوسیا لە ٢٤ شوباتی ٢٠٢٢ ئۆپەراسیۆن و جەنگی لەدژی ئۆکرانیا راگەیاند، جەنگەکەش لەژێر ناو و پاساوی«ڕێگریکردن لەو کۆمەڵکوژییەی حکومەتی ئۆکرانیا لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردودا گرتویەتیەبەر، بەدیاریکراوی لەو ناوچانەی ئۆکرانیا، کە ڕوسی زمانن و داوای مافی چارەی خۆنوسین دەکەن». لە بەرامبەر ئەم هێرشەدا وڵاتانی ڕۆژئاوا، ئەوروپا و ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا، وەڵامی خێرای روسیایان دایەوەو لەڕێگەی سزادانی ئابوری و هاوکاری سەربازی پاڵپشتیان بۆ ئۆکرانیا راگەیاند، دژ بە هێرشەکانی ڤلادمیر پوتن. پاش جەنگی دووەمی جیهانی، ئەمە بۆ یەکەم جارە جەنگێکی لەم شێوەیە لە نزیک سنورەکانی ئەورپادا ڕودەدات. ئەمەش وایکردووە ناوچەکەو جیهان لەئێستادا ڕوبەڕوی پرسی ناسەقامگیر و سیاسی و ئابوری و سەربازی ببێتەوە. دیارە هێرش بردن و بەرگریکردن بۆ هەریەک لەم وڵاتانە پاڵنەر و پرسی جدی و هۆکاری خۆی هەیە، کە دیارترینیان بە بۆچونێکی ڕیالیستی، پەیوەندیدارە بەپرسی ئاسایش و سەقامگیر و بەرژەوەندی سیاسی هەریەک لە وڵاتانی زلهێزی جیهان و وڵاتانی ناوچەکەوە. تێڕوانین بۆ جەنگی ئۆکرانیا لە ڕوانگەی تیۆری و واقعی ڕاستەقینەی ڕوداوەکەوە، بەستراوە بەوەی بە چ چاویلکەیەک تەماشای ئەم پرسە دەکرێت. ئێمە لەرێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیەوە هەوڵدەدەین ئەم پرسە وەک بابەتێکی زانستی سیاسی و نێودەوڵەتی شرۆڤە بکەین، دواتر هۆکار و لێکەوتەو سیناریۆکانی جەنگەکەو پێشبینی ئایندەی پەیوەدنییەکانی روسیاو ئۆکرانیا، بخەینە بەر باس و لێکۆڵینەوە. بابەتی ئاسایش و سەقامگیری بابەتێکی فکریە ، بەستراوە بە تێڕوانین کارەکتەرە سیاسیەکان بۆ دەوروبەری خۆیان. "باری بوزان" باوەڕی وایە کە خاڵی دەسپێکی بابەتێکی ئاسایشی پەیوەندیدارە بە بڕیاری کارەکتەرە سیاسیەکانەوە، بەڵام چەمکی هزری بونی ئاسایش مانایەکی تەواوی نییە بەڵکو ئاسایش بابەتێکە لە کۆمەڵگادا پێناسە دەکرێ و دەناسێنرێت، بۆیە کاراکتەرەکان ئەتوانن هەندێک لە بابەت و پرسەکان بە دەستدرێژی لێک بدەنەوە و بەرامبەرەکانیان وا لێبکەن لە بەرپرسیاریەتیەکان پەیڕەی بکەن، کەواتە ئاسایش بابەتێکی کۆمەڵایەتیە. بۆیە دەتوانین بڵێین تێگەشتنی تاک وەک کائینێکی کۆمەڵایەتی لەلێکدانەوە و بۆچون و خوێندنەوەی بۆ بابەتی ئاسایش گرنگیەکی تەواوی هەیە. لێرەدا جەنگی ئۆکرانیا وەک بابەتێکی ئاسایشی لەپاڵ بابەتەکانی تردا لێک دەدەینەوە، دەرک و تێگەشتی سەرۆکی ڕوسیا و ئۆکرانیا و پاشانیش وڵاتانی ناتۆ لە ڕوانگەی ئەم تیۆریەوە بۆ پرسی ئاسایشی ناوچەکە دەخەینە ڕوو. چوارچێوەی تیۆری یەکێک لە سادەترین تیۆریەکانی بابەتی ئاسایش تێروانینی تیۆری مەتەڵی ئاسایشە ،  هەوڵی لە نیشاندانی گرفتی ئاسایش داوە. تیۆری مەتەڵی ئاسایش، ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە تێگەشتی کاراکتەرەکان بۆ بابەتی ئاسایش ڕۆڵی سەرەکی هەیە. کاراکتەرەکان لە بابەتی تێگەشتی ئاسایش (چ دروست، چ نادروست)، ئەگەر هاتوو بە دەستدرێژی لێکیاندایەوە، ئەوا ڕەفتار لەخۆ نیشان دەدەن و دەست بەهێرشکردن دەکەن، لە بیر و هۆشی خۆیاندا ئەم ڕەفتارە ڕواڵەتێکی تەواو بەرگریکارانەی هەیەو ئەو گریمانە دادەنێن کە نیەتی ئەمان بۆ دراوسێکانیان تەواو ئاشتیانەیە. لەکاتێکدا بەو شێوە نیەو دراوسێکانیان دەرک و لێکدانەوەی تەواو جیاوازیان هەیە. ئەم بابەتەش لای لایەنی بەرامبەر بونی هەیە، بۆ بەرزکردنەوەی پارێزگاری لە خۆی، دەست بەهەموو کارێکەوە دەنێت، ئەم سوڕە بەو جۆرە بەردەوام دەبێت، تا بارودۆخەکە ناسەقامگیرتر دەبێت. بۆیە لە ئاوا بارودۆخێکدا ناتوانی نیەتی کاراکتەری بەرامبەر بخوێنیتەوە. بۆیە دەبێت خۆت بۆ بەکار هێنانی هەرجۆرە ئامرازێک ئامادە بکەیت. لەسەر بنەمای ئەم تیۆریە دوو جۆر کێشە بونی هەیە، یەکەم تێگەشتن ( ئیدراک)، دووەم بەڵگە (اسناد)، واتە سەرەڕای کێشەی تێگەشتن کە دەبێتە هۆکاری بڕیاردان جا چ دروست یان نادروست لە هزری بڕیاردەرانی لایەنی بەرامبەر، لەڕوانگەی دەرونناسی دروست بونی هۆکار و کاریگەری دیاردەکە، لە بارودۆخەکەدا لێک نزیک دەبنەو و وەک یەک وان.  کێشەی دووەم کە بەڵگەیە، واتە تێڕوانین و نیشاندانی ڕەفتاری ئەوان دەبەسترێتەوە بەخو و نیەت و کەسایەتیانەوە، بۆ نمونە سیاسەتمەدارانی ئەمەریکا لە سەروبەندی جەنگی ساردا، جێگیرکردنی سوپای سوریان لە ئەوروپای رۆژهەڵات، دەبەستەوە بەخەسڵەتی هێرشکاری و کارەکتەری شەڕانگێزی سیاسەتمەدارنی سۆڤیەتەوە، واتە ئەم پرسەیان نەدەبەستەوە بە هۆکاری دروست بونی ناتۆ و بونی ئەو هێزە لە ناوچەکەدا، کە لەبەرامبەردا سۆڤیەت سوپایەکی لەدژی جێگیر کردبو. دیارە لەبارودۆخی وەک ئێستادا ئەم تێڕوانینە بۆ ئێستاش دروستە، وەک بڵێی مێژوی هزری سیاسەتمەدارەکان خۆی دوبارە دەکاتەوە. هزری "ڤلادمیر پوتن" و بێ ئۆقرەی ئەو لە بوونی هێزی ناتۆ و جێگیرکردنی پێگەی سەربازی ناتۆ لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپای نزیک لەڕوسیا، ئەو بۆچونە بۆ ڕوسیا دروست دەکات کە ئامانجی ناتۆ و وڵاتانی ڕۆژئاوا ئامانجێکی هێرشکاری و دەستبردنە بۆ سیاسەتی ناوخۆی ڕوسیاو هەڵوەشاندنەوەی ئەو وڵاتە، وەک لێدانی گورزی دووەم پاش ڕوخانی یەکێتی سۆڤیەت. بۆیە "ڤلادمیر پوتن" لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەکەی باسی بابەتێکی مێژویی کرد، ئاماژەی بە ووتەی یەکێک لەڕاوێژکارەکانی  سەرۆک وێڵسن، سەرۆکی ئەوکاتەی ئەمریکا کرد لەساڵی ( ١٩١٨)، کاتێک دەڵێت:"بۆ ئەوەی لە شەڕی ئیمپراتۆری ڕوس قورتار ببین، دەبێ خاکی ئەو وڵاتە دابەش بکرێت، بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ لە سیبریاوە دەست پێ بکەین". یەکێکی تر لە تیۆریەکان کە لە بواری ئاسایشە و پەیوەندیدار بە تێگەشتنە لە بابەتی ئاسایش تیۆری گریمانەی ، لەسەر بنەمای دەرونناسی تیۆری گریمانە پێشبینی دەکات کە تاک لە بارودۆخی سود هەوڵی مەترسیدار نادات، بەڵام لە بارودۆخی زیان هەوڵی مەترسیدار دەدات. لێرەدا سود و زیان بەگوێرەی خاڵی سەرەتای، یان سەرچاوەکەی لێک دەدرێتەوە. بە واتایەکی گۆڕان بە نیسبەت بارودۆخی ئێستا هەڵدەسەنگێنرێت، بەهای بەدەست هاتوو لە سەرئەنجامی جیاوازی خاڵی دەسپێک یان سەچاوە لەگەڵ سود یان زیانەکەیدا دەبێت. ئەگەر بمانەوێت ئەم بابەتە بەزمانی ئاسایشی  نێودەوڵەتی لێک بدەینەو بەم شێوەیە کە سیاسەتمەداران بە تێگەشتنی سودو زیان خۆیان، کە لەگەڵ ئەوانی تر هەیانە بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندی خۆیان (سیاسی، ئابوری)، هەنگاوی مەترسیدار هەتا ڕادەی جەنگ دەنێن، لە پێناو بەرژەوەندی تازەی خۆیان. بەشێوەیەکی گشتی لە بارودۆخی سود دژی هەنگاوی مەترسیدارن، لە بارودۆخی زیانکردن لەگەڵ هەنگاو مەترسیدارن. بۆیە پاراستن و مانەوەی سیستمی سیاسی ڕوسیا بۆ ڕابەرانی ئێستای ڕوسیا بابەتێکی حەیاتیەو بە بەهای جەنگ لێک دەدرێتەوە.   ئۆكرانیا :ناسنامەو پێگەی جیۆسیاسی و دیمۆگرافی  ئۆکرانیا لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتەوە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپاوە، دووەم گەورەترین وڵاتی ڕۆژھەڵاتی ئەورووپایە، ڕوبەرەکەی بریتییە لە (603 هەزار و 628) کیلۆمەتر دووجا، لەگەڵ روسیا لە ڕۆژھەڵاتەوە بە درێژایی (1576) کیلۆمەتر هاوسنورە، لە باکورەوە لەگەڵ بیلاڕووس بە (891) کیلۆمەتر، پۆڵەندا بە (428) کیلۆمەتر، سلۆڤاکیا بە (90) کیلۆمەتر و ھەنگاریا لە ڕۆژئاواوە بە (103) کیلۆمەتر، ڕۆمانیا بە (169) کیلۆمەتر و مۆلدۆڤا بە (939) کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوا، ھاوسنوورە. جگە لەوەی لە باشورەوە بەسەر دەریای ڕەش و دەریای ئازوف دا دەڕوانێت.  بەپێی ئامارەکان ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئوکرانیا زیاتر (44) ملیۆن کەسە کە دەکاتە (0.62%) دانیشتوانی جیھان. تەمەنی مام‌ ناوەندی دانیشتوانی  وڵاتەکە (39.8) ساڵە (69%) دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین. گرنگترین سەرچاوە سرووشتییەکانی وڵاتەکە بریتین لە (نەوت، گازی سروشتی، ئاسنی خاو، مەنگەنیس، خەڵووز، خوێ، گۆگرد، گرافایت، تیتانیۆم، مەگنیسیۆم، نیکل و جیوە و چەندان کانزای بەنرخی تر)  سروشتی پێگەی جیۆسیاسی ئۆكرانیا بەجۆرێكە كە ئەو وڵاتە كەوتوەتە نێوانی دووكوتلەی جیۆستراتیجی ئۆقیانوسی خۆرئاواو ئۆراسیاوە. ئەمەش وایكردووە پاش ڕوخانی یەكێتی سۆڤیەت و سەربەخۆبونی لەساڵی (1991)ەوە، ئۆكرانیا دوچاری جۆرێك لە دابەشبونی دیمۆگرافی و سیاسی  وكلتوری  و ئیتنی و مەزهەبی و كۆمەڵایەتی وئابوری ببێتەوە. لێكەوتەكان بەجۆرێكن كەروسیا توانیویەتی كاریگەری و هەژمونی هەبێت بەسەر كەرتی رۆژهەڵات و باشوری ئۆكرانیادا، هەرێمی(قرم – كریما) لەبەشی باشور بەتایبەتی، لەبەرابەردا ئەوروپا و ئەمریكاش كاریگەریان لەسەر كەرتی خۆرئاوا و باكوری ئەم وڵاتە دروستكردووە. بەشی رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا زۆرینەیان ڕوس زمانن و بەڕوسی دەدوێن. رێژەی ڕوس زمانەكانیش دەگاتە (17.3%)ی گشت دانیشتوانی ئۆكرانیا. لەڕویی مەزهەبیشەوە ئەم هاوڵاتیانە ئەرسەدۆكسین لەسەر شێوازی كەنیسەی بەروسیاوە پەیوەستن. هاوكات كاریگەرن بەبەها كۆمەڵایەتیەكانی ڕوسیا. لەڕویی كلتوریشەوە خاوەن كلتورێكی داخراون. لەروی ئابوریشەوە ئەم بەشە زیاتر پشت بەسامان وداهاتی كشتوكاڵی دەبەستن.  بەڵام بەشی خۆرئاواو باكوری ئۆكرانیا زۆرینە بەزمانی ئۆكرانی دەدوێن و رێژەیان دەگاتە (77.8%)ی گشت دانیشتوانی ئۆكرانیا. دانیشتوانی ئەم كەرتە زیاتر هەڵگری مەزهەبی كاسۆلیكی و ئەرسەدۆكسی و پرۆتستانتن لەگەڵ بونی كەمینەیەكی مسوڵمانیش. لەڕویی كلتوریشەوە كەوتونەتە ژێركاریگەری بەها كۆمەڵایەتیەكانی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكاوە. هاوكات لەڕویی ئابوریشەوە زیاتر پشت بەكەرتی کشتوکاڵ بە پلەی یەکەم و دواتر پیشەسازی و بازرگانی دەبەستن. لەڕوی سیاسیشەوە زۆرتر ئەو هێزانەی لەم بەشەدا بڵاوبونەتەوە كە پێشتر بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ناسران و مەیلدارن بۆ نزیكبونەوە لەسیاسەتەكانی وڵاتانی خۆرئاوا و ئەوروپاو ئەمریكا. ئەم کۆمارە لە ساڵی (1922)ەوە تا کەوتنی یەکێتی سۆڤییەت بەشێک بووە لەو یەکێتییەو لە (28/8/1991) سەربەخۆیی ڕاگەیاندووە. شاری (کیێڤ) کە گەورەترین شاری ئوکراینایە کرایە پایتەختی وڵاتەکە. لە ڕووی کارگێڕییەوە وڵاتی ئۆکرانیا، جگە لە دورگەی (قرم) کە خاوەنی خود موختارییە، دابەشکراوە بۆ (24) ناوچە یان پارێزگا.  ئۆکرانیاو توانا ئابورییەکانی  لەگەڵ ئەوەی ئۆکرانیا بەسەرەتایەکی خراپ دەستی پێکرد، لەگەڵ جیابوونەوەی لە یەکێتی سۆڤییەت خاوەنی ئابورییەکی بەهێز نەبوو، چونکە بەردەوام لەدوای ساڵی (1991)ەوە لەگەڵ ڕوسیا پەیوەندییەکانی ڕوو لە قەیران دەکات زۆرجاریش بڵاوبوونەوەی گەندەڵی گورزی گەورەی لە ئابورییەکەی داوە.  بەڵام بەم دواییانە یەکێک بووە لە دەوڵەتە خاوەن ئابورییە بەهێزەکان لە ناوچەکە، چونکە بایەخێکی گەورەی ئابوری ستراتیجی بۆ وڵاتانی ئەوروپی هەیە، ئەمەش یارمەتی دەربووە بۆ گەشەی خێرای وڵات، جگە لەوەی خاوەن سەرچاوەیەکی گەورەی سروشتییە لە بواری کانزاو کشتوکاڵ، سەرباری ئەو میراتە پیشەسازییەی لە یەکێتی سۆڤییەت بۆی بەجێمابوو.  بەپێی ئامارەکان بەرهەمهێنانی ناوخۆی وڵاتەکە لە ساڵی (2021) گەیشتووە بە (200) ملیار دۆلار، یەدەگی نەختینەیی (31.6) ملیار دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکردنی بەرهەمەکانی خۆی داوە لە (68.24) ملیار دۆلار، بەم پێیەش تێکڕای گەشەی ئابوری لە وڵاتەکەدا برتیبووە لە (3.4%) بەپێی خەملاندنە نێودەوڵەتییەکان. کەرتی کشتوکاڵی ئۆکرانیا پشکی گەورەی بەخشیبووە بە گەشەسەندی ئابوری وڵاتەکە، ئەمەش بایەخێکی گەورەی بەخشیوە پێیان لەسەر ئاستی جیهان، چونکە ناردەنی بواری کشتوکاڵ (45%)ی هەناردەی ئۆکرانیا پێکدەهێنێت، بەشی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گونجاوی و فراوانی و بەپیتی خاکەکەتی کە نزیەکەی (40) ملیۆن هێکتار زەوی شیاوی هەیە بۆ ئەو بوارە.  ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن ئۆکرانیا ساڵانە (50) ملیۆن تەن بەروبوومی کشتوکاڵی بەرهەم دێنێت، لەنێویاندا بەرهەمهێنانی (28) ملیۆن تەن گەنم و هەناردەکردنی زیاتر لە (18) ملیۆن تەنی، ئەمەش پلەی شەشەمی وڵاتانی هەناردەکەری گەنم و چوارەم هەناردەکەری گەنمەشامی و پلەی سێیەم لە بڕی بەرهەمهێنان، پلەی دووەم لە بەرهەمهێنانی جۆ و پلەی چوارەم لە هەنارەکەری لەسەر ئاستی جیهان پێ بەخشیوە.  سەرەڕای گرتنی پلەی یەکەمی سەرئاستی جیهان لە هەنارەکردنی زەیتی گوڵەبەڕۆژەو پلەی سێیەم لە بەرهەمهێنان و هەنارەدەکردنی هەنگوین کە ساڵانە بەنزیکەی (81) هەزار تەن دەخەمڵێنرێت. هەروەها هەناردەکردنی میوەی وڵاتەکە ساڵانە دەگات بە (55) هەزار تەن لە میوەی جۆراوجۆر، جگە لە هەنارەکردنی (450) هەزار تەن لە گۆشتی سور و (431) هەزار تەن لە گۆشتی سپی. لە بواری کانزاشدا پشکێکی گەورەی هەیە لە بەرهەمهێنانی ئاسنی خاو کە ساڵانە (60) ملیۆن تەنە و بەم پێیەش پلەی شەشەم دەگرێت لەبەهەمهێنانی ئاسن لەسەر ئاستی دنیا و پلەی دووەم لە خاوەندارێتی یەدەگی جیوە لەسەر ئاستی ئەوروپا. پلەی یەکەم لە کبریت و پلەی دەیەم لەسەر ئاستی جیهان لە یەدەگی خاوی تیتانیۆم. لە بواری پیشەسازیدا ئۆکرانیا پلەی چوارەمی هەیە لە هەناردەکردنی ماتۆڕ (تۆڕباین) بۆ ویستگەی وزی ئەتۆمی و پەلەی دوانزەیەمیشی هەیە لە هەنادەکردنی چەک کە بە ملیارێک دۆلار دەخەمڵێنرێت، کە نزیکەی (700) هەزار کەس کاری لە کارگەکانی چەک کاردەکەن. ئۆکرانیا: سەرەتای قۆناغێکی نوێ لەگەڵ دەستپێكی ساڵی (2014) هاوڵاتیانی ئۆكرانیا ڕژانە سەرشەقامەكان، دژ بەسیاسەتەكانی حكومەتەكەی (ڤیكتۆر یانۆكۆڤیچ)، داوای سەرەكی نارەزایەتیەكانی شەقام بۆ دەست لەكاركێشانەوەی ناوبراو بوو. دەستپێكی بارگرژیەكانی ئۆكرانیا دەگەڕێتەوە بۆ ساتەوەختی ڕەتكردنەوەی ڕێكەوتن نامەیەكی بازرگانی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا، لەلایەن "یانكۆڤیچەوە" ەبەرواری (21/11/2013)، ئەم هەڵوێستەی یانكۆڤیچ لێكدرایەوە بەخواستی ڕەتكردنەوەی پرسی بەئەندام بونی ئۆكرانیا لە (یەكێتی ئەوروپا). لەبەرامبەردا خواستی حكومەتی ئۆكرانیایان بۆ زیاتر نزیك بونەوەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەڕوسیا بەدیكرد. لەپاڵ ئەم هۆكارە و چەند هۆكارێكی ناوخۆی دیكەدا شەقامی ئۆكرانیا جوڵا و خۆپیشاندان ونارەزایەتی جەماوەری دەستیپێكرد. سات بەسات روبەری خۆپیشاندانەكان بەرفراوانتر دەبوو،  تێكهەڵپژانی زیاتر روویدەدا، ژمارەی قوربانیەكان بەرزدەبویەوە، هەموو ئەمانە رێگەی خۆشكرد بۆ (یانۆكۆڤیچ) سازش بكات، بەرامبەر داواكاریەكانی ڕای گشتی و ئۆپۆزسیۆنی وڵاتەكەی، وەك بڕیاردان لەبارەی  (ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت و پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی و گێرانەوەی دەستوری پێشوتری ئۆكرانیا و كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار ... هتد)، بەڵام گشت ئەم هەنگاوانەی سەرۆك دادی نارەزایەتی خۆپیشاندەرانی نەداو هاوڵاتیان سوربون لەسەر داواكاریەكانیان. ئەوەی لەم نێوەندەدا هاوكێشەكەی بەسودی هاونیشتیمانیانی ئۆكرانیا یەكلاكردەوە، رۆڵی سوپاو هێزە ناوخۆیەكان بوو، كە بێلایەنی خۆیان لەكێشەكانی وڵات راگەیاند و نەچونە بەرەی  حكومەتەكەی یانكۆڤیچەوە. خۆپیشاندانەكان بەردەوام بون، سەرئەنجام كار گەیشتە ئەوەی كەلە (22/2/2014)دا سەرۆك كۆمار لەژێر فشاری شەقامدا ناچاربوو كۆشكی كۆماری وڵات جێبهێڵێت و بەرەو ڕوسیا هەڵبێت. لەگەڵ هەڵهاتنی سەرۆكیشدا راستەوخۆ پەرلەمانی ئۆكرانیا، كۆی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی گواستەوە بۆ سەرۆكی پەرلەمان، دواتر ڕاگەیەندرا؛ كە چیتر "یانۆكۆڤیچ" شەرعیەتی سەرۆكایەتی نەماوەو بەفەرمی لەپۆستەكەی دورخراوەتەوە. ئەوەی لەم نێوەندەدا دۆخی ئۆكرانیای لەكێشەیەكی ناوخۆییەوە گواستەوە بۆ ئاستی قەیرانێكی نێودەوڵەتی بریتی بوو لە دەست تێوەردانەكانی روسیا، بۆ نێو ململانێكانی ناوخۆی ئۆكرانیا لەژێر ناوی پاراستنی بەرژەوەندی هاوڵاتیانی بەرەگەز روسی دانیشتوی ئەو وڵاتە. لەبەرامبەریشدا هاتنە سەرخەتی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و سەپاندنی چەند سزایەك بەسەر روسیادا، وەك فشارێك بۆ كشانەوەی هێزەكانی لەسەر سنور و خاكی ئۆكرانیادا. ئیدی لە دوای روداوەکانی ساڵی 2014 لە کیێڤ، گرژیی سیاسی لە پەیوەندیەکانی ئۆکرانیا و روسیادا دروست بووە، لەوکاتەوە هەرێمی دۆنباس لە ڕۆژهەڵاتی "ئۆکرانیا" تووشی قەیرانێکی سیاسی و سەربازی بووە و ئەم رووداوانەش گرژییەکی زۆری لە کریمیا روسیا لێکەوتەوە. لە کاتێکدا گرژی لەسەر سنووری ڕۆژهەڵاتی "ئۆکرانیا" بەرزبووەوە لە دەرئەنجامی نمایشی هێزی سەربازی روسیادا لە ناوچەکە، ڕاپۆرتە هەواڵگرییەکانی ئەمەریکا  ئاماژە دەدەن بەوەی کە ئەم هەوڵ و ئامادەکارییەی  "مۆسکۆ" بە مەبەستی داگیرکردنی خاکی "ئۆکرانیا"  لێکدراوەتەوە. لەم بارەیەوە لە کۆبوونەوەی نێوان "جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمەریکا و "ڤلادیمێر پۆتین" سەرۆکی روسیا لە 7ی کانوونی یەکەمی 2021 بایدن هەڕەشەی کردەوەی تووندی ئابووری و سیاسی لە دژی روسیا کردووە ئەگەر لە دژی دراوسێ ڕۆژئاواییەکەی ڕێوشوێنی سەربازی بگرێتەبەر و پشتیوانی وڵاتەکەی بۆ سەروەریی ئۆکرانیا و تەواوکاری خاکی دووپات کردەوە و داوای گەڕانەوەی کرد بۆئامرازی سیاسی  و دیپلۆماسی کردووە بە مەبەستی یەکلایکردنەوەی ناکۆکی و کێشەکان. دۆخی نێوان ئۆکرانیاو روسیا بۆ گەیشت بە ئێستا؟ لەدوای ڕوداوەکانی ساڵی (2014)ەوە هەڵهاتنی "ڤیکتۆر یانۆکۆڤیتچ" بۆ رووسیا و گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن پارتی مەیدان، رۆژئاوا و بەتایبەتی "ئەمەریکا" پشتگیریی ئۆکرانیای دەکرد. وەک کاردانەوەیەک مۆسکۆ دوای ئەوەی پارتی مەیدانی نزیک بە ئەورووپای یەکگرتوو و ئەمەریکا حوکمی گرتە دەست، لە دوو ناوچەی نزیک  رووسیا دەستیانکرد بە خۆپیشاندان، ئەوانیش؛ لە ناوچەی دۆبناس کە دەکەوێتە رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا لەسەر سنووری روسیا لە دۆنباس و لە نیمچە دوورگەی کرێمیا (قەرم). لە ساڵی 2014 لایەنگرانی "رووسیا" دەستیان بەسەر پەرلەمانی کرێمیادا گرت و ریفراندۆمێک رێکخرا، لە کرێمیا 95٪ داوایانکرد بە روسیاوە ببەسترێنەوە و بوو بە کۆمارێکی سەربەخۆ لەناو فیدراسیۆنی رووسی. رووسیا دەستی بەسەر هەموو دامودەزگاکان و چەک و سووپای ئۆکرانیادا گرت کە لە کرێمیا بوو،  بەتایبەتی لە پاپۆڕەکانی دەریایی ئۆکرانی. "رووسیا" تا زیاتر قوڕگی ئۆکرانیا بگرێت و بیخنکێنێ لەگەڵ "تورکیا" رێککەوت تا بۆڕی گاز بە تورکیادا ببات بەرەو ئەورووپا کە پێشتر تاکە رێگەی گازی "رووسی" بۆ ئەوروپا بە ئۆکرانیادا دەڕۆیشت. ئۆکرانیا و زۆربەی وڵاتان لە ئەوروپای یەکگرتوو و ئەمەریکا ئەم دەنگدانەیان رەتکردەوە و بە ساختەیان لە قەلەمدا و وتیان دەستی روسیای تیادا بووە.  تاکو ئێستا وڵاتان و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، کرێمیا هەر بە بەشێک لە ئۆکرانیا دەزانن و ستاتووەکەی نەگۆڕاوە. لەو کاتەوە  چەندین جار لایەنە ناکۆکەکان کۆبوونەتەوە بە ناوبژیوانی وڵاتانی ئەورووپا بەتایبەتی هەوڵەکانی (فەرەنسا و ئەلمانیا) لەلایەن و هەوڵە نێودەوڵەتییەکان لە رێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان لەلایەکی ترەوە، بۆ کۆتایی هێنان بە ناکۆکییەکان  وگەڕانەوەی سەقامگیری  بێ ئاکام مانەوە، بەم جۆرە ناکۆکییەکان تا ئێستا هەر بەردەوامیان هەیە هەرودوو لا یەکتری تۆمەتبار دەکەن.     خواستی ڕوسیا بەرامبەر ئۆکرانیا بەپێی تێگەیشتنەکانی روسیا قەیرانی ئۆکرانیادا لەو نیگەرانییەوە سەرچاوەی دەگرت کە ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا مەبەستییانە ئەو بۆشاییەی نێوان (مۆسکۆ و کێیڤ) بقۆزنەوە وەک کارتێک لەبەرامبەر سیاسەتەکانی روسیا بەکارنێنن، لەبەرامبەر ئەمەشدا مۆسکۆ ئەمە بە مەترسییەکی گەورە دەبینێت لە ڕوانگەی گەماڕۆدانییەوە لە ڕووی سیاسی، سەربازی  و ئابووری، لەبەرئەوەی کریملین پێی وایە فراوانبوونی ناتۆ بەرەو ڕۆژهەڵات مەترسییەکی ئەمنی هەیە بۆ سەر روسیا، تێڕوانینی روسیا بۆ ئۆکرانیا وەک درێژکراوەیەکی مێژوویی و کولتووریش بەستراوەتەوە. بۆ ئەمەش هەموو هەوڵەکانی خستووەتە گەڕ تا هەڵگیرسانی ئەو جەنگەی ئێستا دەیبینین، ئەویش لە پێناو؛ 1.    وەرگرتنی گەرەنتی لە ڕۆژئاوا کە ئۆکرانیا ناچێتە پاڵ ناتۆ 2.    ڕاگرتنی هەڕەشە و جموجۆڵە سەربازییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا. ململانێی ڕوسیا و ئەمریكا و وڵاتانی ناتۆ لەقەیرانی ئۆكرانیادا قەیرانی ئۆكرانیا بەشێكی دانەبڕاوە لەململانێ‌ هەرێمی و نێودەوڵەتیەكان، بەتایبەت لەنێوان روسیا و رۆژئاوادا، بەسەركردایەتی ئەمریكا. بۆیە دەكرێت بڵێین كە پێگەی ئۆكرانیا گرنگیەكی زۆری بۆ روسیا هەیە بەو پێیەی؛ 1.    لەڕوی مێژوویی و سیاسی یەوە ئۆكرانیا بۆماوەیەكی زۆر بەشێك بوە لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران (1919-1991). دواتریش هاوپەیمانێكی سیاسی گرنگ و پارێزەری بەرژەوەندی و ئامانجەكانی ڕوسیا بوە لەناوچەكەدا. 2.    لەڕوی جیۆپۆڵەتیكەوە ئۆكرانیا بۆ روسیا گرنگی خۆی هەیە، بەوپێیەی كە ئۆكرانیا دەرگایەكی كراوە و سنوردابڕە بۆ ڕوسیا لەبەرامبەری رۆژئاوادا. 3.    لەڕوی ئابورییەوە ئۆكرانیا بۆ ڕوسیا گرنگی تایبەتی خۆی هەیە، بەو پێیەی كە ئۆكرانیا دەرگای كراوەی ڕوسیایە بۆهەناردەكردنی گاز و نەوت بۆ وڵاتانی ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست. 4.    لەڕوی سەربازیەوە ئۆكرانیا بۆ ڕوسیا گرنگی زۆری هەیە، بەوپێیەی ئۆكرانیا بوەتە بەشێك لەپشتێنەی ئەمنی بۆ ڕوسیا، لەبەر بونی بنكەی سەربازی و كەشتیگەلی ڕوسیا لە دەریای رەش و دورگەی سیفاستۆبڵدا.  دەكرێت بڵێین بەهەمان شێوە پێگەو دۆخی قەیرانی ئۆكرانیاش بۆ ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ لەئێستادا گرنگی تایبەت بەخۆی هەیە، لەبەر چەند هۆكارێك لەدیارترینیان: 1.    لەروی جیۆپۆڵەتیكەوە، ئۆكرانیا پێگەیەكی ستراتیژی گرنگی بۆ ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ هەیە، چونكە ئۆكرانیا دەكەوێتە سەر سنوری دەریای رەش و نزیكە لەنێوەندی ئاسیای ناوەراستەوە، كەهەردەم ئەمریكا لەم ناوچەیەدا دەیەوێت پارێزگاری لەهەژمونی تاكرەوی دەسەڵاتی خۆی بكات. 2.    ئۆكرانیا وڵاتێكی دەوڵەمەندە لەروی پیشەسازی بەرهەمهێنانی بواری چەكسازیەوە، بۆیە ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ هەوڵ دەدەن، تاوەكو رێگربن لەبەردەم دەست راگەیشتنی روسیا بەم بوارەو سود لێوەرگرتنی تایبەتی خۆی لەو نێوەندەدا. 3.    ئۆكرانیا سنورێكی بەرفراوانی جوگرافی لەگەڵ روسیادا هەیە، بۆیە ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ دەیانەوێت لەلایەك رێگربن لەپەرینەوەی هێزی روسیا بۆ نێوەندی ئۆكرانیا و دواتر بۆ ناوچەكانی ئاسایی ناوەراست، لەلایەكی دیکەش دەیانەوێت گەمارۆی سەربازی ئابوری سیاسی زیاتر بخەنەسەر روسیا، لەپێناو كەمكردنەوەی هەژمونی روسی لەناوچەكەدا. 4.    لە ئێستادا ئەمریكاو هاوپەیمانی دەیەوێت سود لەقەیرانی ئۆكرانیا ببینن، لەپێناو زەبرگەیاندن بەبەرژەوەندی تایبەتی روسیا، ئەم جەنگە بە قازانجی خۆیان شەکەت کردنی ڕوسیا بەلادا بخەن. 5.    ئەمریكا دەیەوێت قەیرانی ئۆكرانیا بقۆزێتەوە، بۆ دروستكردنی بەرەیەكی هاوپەیمان لەیەكێتی ئەوروپا، لەبەرامبەر بەرەی دژایەتیكردنی روسیادا. لێکەوتە ئابورییەکانی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر ئاستی جیهان یەکەم: لەڕوی ئابورییەوە دەتوانرێت بوترێت زۆرترین کاریگەرییەکانی جەنگ، لەسەر ئابوری جیهان جێهێشتووە بەپێی داتاکان " Food Price Index"ڕیبەری  نرخی خۆراک کە مانگانە نرخەکان تۆمار دەکات، لە جیهان  لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا گەیشتووە (140.7) بەبەراورد بە مانگی  کانونی دووەمی ساڵی 2022 بە  ڕێژەی (3.9%) بەرزبۆتەوە بە ڕێژەی (20.7%) بەراورد بەساڵی 2021 بەزبوونەوە ڕویداوە،  بە پێی ئامارەکانی ڕێکخراو (FAO) نرخی ڕۆنی ڕوەکی لە سەرەوەی ڕێبەرەکەیە بۆ بەرزبونەوەی نرخەکان کە بەڕێژەی (8.5%) بەرزبۆتەوە. بەردەوامی بەرزبونەوەی ئەم نرخانەش ئەگەڕێتەوە بۆ خواستی بەکاربەران. و کەمبونەوەی (Palm Oil) لە وڵاتی ئەندەنوسیا کە گەورەترین   هەناردەکاری ڕۆنەی سۆیایە، هەروەها  بەرهەمی ( سۆیا) لە ووڵاتانی  ئەمریکای لاتین کەمبۆتەوە. تێبینی ئەوەش دەکرێت کە کێشەی هاتوچۆی پاپۆڕەکان لە ناوچەی دەریای ڕەش زەحمەتبوون ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  هەناردەی  خۆراک کێشەی بۆ دروستببێت.  بە پێی داتاکانی ڕێکخراوی (FAO) نرخی بەرهەمە شێرەمەنیەکان لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا بە ڕێژەی (6.4%) بەرزبۆتەوە بە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا، ئەمەش بەهۆی کەمی بەرهەمی شیر لە ئەوروپاداو باشووری دەریای پاسافیک کە ئوسترالیاو نیوزلەندا ئەگرێتەوە. سەرباری بەرزبونەوەی  بەردەوامی خواست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و  باکوری ئاسیا. هاوکات نرخی  گەنمەشامی بە ڕیژەی (5.1%) بەرزبۆتەوە بە هۆی کەمبوونەوەی لە هەناردەکردن لە ئۆکرانیاوە. لەگەڵ ئەوانەش نرخی گەنم کە خۆراکێکی سەرەکییە لە جیهاندا بە ڕێژەی (2.1%) بەرزبۆتەوە  بە هۆی کێشەی هەناردەکردن لە ناوچەکانی دەریای ڕەشدا.  بەرزبوونەوەی نرخی برنج لە جیهاندا بە ڕێژەی (1.1%) بە هۆی ئەوەی خواست   لەسەر برنج لەلایەن کڕیارەکانی ئاسیای نزیک و بە ‌هێزبوونی دراوی وڵاتانی هەناردەکار بەرامبەر بەدۆلاری ئەمریکی.  هاوکات نرخی گۆشت وەک لە ڕیبەرەکەدا هاتووە بە ڕێژەی (1.1%) بەرزبووەتەوە لە مانگی کانونی دووەمدا  بەتایبەتی (Bovine meat) گۆشتی مانگا بەرزترین نرخی تۆمارکردوە بە هۆی خواستی بەردەوام لەسەری  و کەمبوونەوەی خستنەڕوە هەروەها بەرهەمی گۆشتی بەراز زیادیکردوە بەڵام گۆشتی(Ovine meat) مەڕ و پەلەوەڕ کەمیکردوە. بەپێی داتاکانی ڕێکخراوی (فاو) ڕێبەرێ شەکر بە ڕێژەی (1.9%) نرخەکەی دابەزیوە. بەهۆی پێشبینی بەرهەمی باش لە هیندستان و تایلەندو  هەروەها باشترکردنی بەرهەمهینان لە بەرازیل. بە هۆی بەرزبونەوەی نرخ هەڵئاوسان لە نرخی خواردندا دروست بوە.  بەپێی لێدوانی ئابوریناسێکی ڕێکخراوی (فاو) ئەم بەرزبوونەوانە بۆتە هۆی ئەوەی ڕێژەی قازانج دابەزێت  لە ووڵاتە بەرهەمهینەرەکاندا. ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی  کە هانی جووتیارەکان نەدات بۆ وەبەرهینان و یارمەتی فراوانبوونی بەرهە بەرهەم نادات. بۆیە چاودێرانی ئابوری پێیان وایە شەڕی ڕوسیاو یۆکرانیا ناتوانرێت پشتگوێبخرێت. چونکە ئۆکرانیا یەکێکە لە بەرهەمهینەرە گەورەکانی ڕۆنی گڵۆبەڕۆژەو گەنم، ئۆکرانیا لەگەڵ وڵاتی بیلاروسیا سێیەکی گەنمی جیهان بەرهەمدەهێنن، شەڕەکە بۆتە هۆی ناسەقامگیری بۆ بازاڕی  خۆراکی جیهان  و کەرتی وزەو هەتا کەرتی گواستنەوەش گرفتی بۆ دروستبووە، ئەمەش کاریگەری هەیە  لەسەر تەواوی پانتایی جیهان .  بەڵام بەرزترین هەڵئاوسان لە کەرتی ووزەدا تۆمارکراوە. بۆیە گرنگی تێگەیشتن لە شەڕی روسیاو ئۆکرانیا لە کاریگەرییەکانی لەسەر کەرتی ووزەی روسیاو ئۆکرانیا. بۆیە بازرگانەکان تەنانەت پێش ئەوەی یەکەم فیشەک بتەقێنرێت کاردانەوەی خۆیان هەبوو لەسەر شتومەکەکان، کە ڕٶڵی ئەو دوو وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا چۆن دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر ئەوروپای ڕۆژئاوا.   لە بارەی  پەینی کیمیاویەوە روسیاو بەلەڕوسیا بەیەکەوە لە (40%) بەرهەمی هەناردەی جیهان پێکدەهێنن. لە دەستدانی ئەم  بڕەی هەناردەی پەینی کیمیاوی کاریگەری هەیە لە بەرازیلەوە بۆ ئەمریکا و کێشەی  گەورەی  خستنەڕووی دروستکردووە .  ئەگەر باسی (تۆو) بکەین ئەو  شەڕە دووجار کاریگەری ئەبێت لەسەر خستنەڕوو. چونکە ناوچەکە ئێستا  یەکێکە لە گەورەترین وڵاتانی هەناردەکاری تۆو و بەتایبەت تۆویی بەرهەمە ڕۆنیەکان. ئەگەر بەهۆی  شەڕەکەوە نەچێنرێت، ئەوا جارێکی تر کاریگەری لەسەر خستنەڕوو دەبێت. ئێستا بەندەرە سەرەکیەکانی ئەو سنورە داخراون و کێشەی گواستنەوە دروستبوە. تەنانەت ئەگەر تۆوەکانیش دەستبکەون هەر کێشەی گواستنەوە دروستبوە.   بۆیە ئەگەر  کێشە دروستببێت بۆ کشتوکاڵی وەرزی بەهارو بەرهەمی  گەنم کە زستان چێندراوە بۆ  هەڵگرتنەوەی بەرهەمەکان و جوتیارەکان بکرێن بەسەرباز ئەوا کێشەکە زیاترو گەورەتر ئەبێت.  دووەم: لەڕوی سیاسییەوە ڕوسیا وەک هێزێکی نێودەوڵەتی پاش هەرەسی یەکێتی سۆڤیەت، لەڕوی کرداری و سیاسییەوە پێگەی بەتەواوی لاواز بوو، ئەمەش ڕێگە خۆشکەر بوو بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی ئەمەریکا، تاوەکو سیاسەتی هەژمونی خۆی، بێ بونی حەریفێکی سیاسی- سەربازی لە ناوچە جیاجیاکانی جیهان پێشبەرێت. گەرچی ئەم نیقاشە لە دنیای سیاسەتی نێودەوڵەتی مێژویەکی کۆنی هەیە، پەیوەندی بەو خاڵە جیاواز و بیرکردنە جیاوازانەوە هەیە کە هەریەک لە خۆرهەڵات و خۆرئاوا (ڕوسیا و ڕۆژئاوا) بۆ ڕۆڵ و پێگەو سیاسەتی نێودەوڵەتی هەیانە. دیارە دوبارە بونەوەی هێزێکی وەک یەکێتی سۆڤیەتی جاران لەم ناوچەیەدا دەتوانێت گرفت وتەگەرە بۆسەر سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریکا دروست بکات. ئەم گرفتە ئەتوانێت زۆر ڕوی هەبێت. بۆیە پاش ڕوخانی سۆڤیەت بەشێکی زۆر لە وڵاتانی سۆڤیەت لە ڕوسیا جیابونەوە، بێ مەرج لە دنیادا وەک وڵاتێکی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری ناسێندران. ئۆکرانیا یەکێک بو لەو وڵاتانە. ڕۆژئاواییەکان بەتایبەتی لە ناوچەکانی خۆرهەڵاتی ئەوروپا دەستیانکرد بە جێگیرکردنی هێز و پێگەی سەربازی، لە کۆتایی دەیەی سەدەی بیستەم بەتایبەتی لەڕێگەی ناتۆوە، ڕوسەکان لەم بارودۆخە بێزاری خۆیان دەربڕی، بەڵام بەهۆی ئەوەی لەوکاتەدا دەسەڵات و پێگەیان لاواز بوو، گوێ بە داواکاری و خواستەکانیان نەدرا. بەڵام ئێستا لەگەڵ هەڵگیرساندنی جەنگی ئەم دوایەی ئۆکرانیا، ئەگەینە ئەو باوەڕەی کە ئەم جەنگە تەنها جەنگێکی ئاسای نییە، یان نیگەرانی لە هەڵسوکەوتی سیستمێک لە ناوخۆی وڵاتێک دژی خەڵک و ڕەگەز و زمان نییە، بەڵکوو ئەم جەنگە جەنگێکی لە نێوان دوو بیرکردنەوەی جیاواز، دوو ترسی جیاواز دەتوانین بڵێن جەنگی دوو فەرهەنگی جیاواز. ڕۆژئاوایەکان هەر لە سەرەتای جەنگەکەوە ئەمەیان نەشاردەوە، ڕەفتاری ڕوسیایان بە ڕەفتارێکی دوژمنکارا لێک دایەوە،  خێرا یەکێتی وڵاتانی خۆیان تۆخ کردەوە، چەکی ئابوریان دژی ڕووس بەکار هێنا، ئۆکرانیایان وەک شەریکێکی ناڕەسمی خۆیان لەقەڵەمدا، بە مانایەکی دیکە جەنگێکی نوێنەرایەتی لە ڕێگەی وڵاتێکی سەربەخۆ.  دەتونین بڵین ڕوی سیاسی ئەم باتە قۆناغێکی نوێی سیاسەتی دنیای نێودەوڵەتیە، جەنگی دەسپێشخەریانەی  ڕوسیا ئەو نیگەرانیەی ڕوسیای تۆخکردەوە وەک لە بەشی چوارچێوەی تیۆری ئەم توێژینەوە ڕونمانکردەوە. کاراکتەر و سەرکردە سیاسیەکان لە بارودۆخی زیاندا دەست بۆ هەر هەنگاوێک دەبەن وادەزانن مەترسییە بۆ سەر پێگەو و ژیانی سیاسیان. بۆیە ڕوسەکان لە دوبارە هەڵوەشاندنەوە و لاوازکردن و گورزێکی دیکەی وەک ئەوە هەرەسی سۆڤیەت تەواو نیگەران و هەراسانن، دەستبردن بۆ جەنگ لە پێناو پاراستن و بەهاو فەرهەنگ مێژوی خۆیان لێک دەدەنەوە. گەرچی ئەم هەنگاوەش بیانخاتە ناو بارودۆخێکی سیاسی- ئابوری نالەبار، وەک ئەوەی ئێستا پێشبینی دەکرێت.   لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان یەکەم: لێکەوتەکان لەسەر عێراق بە هۆی شەڕی  ئۆکرانیا کە  یەکێکە لە بەرهەمهینەرە گەورەکانی خۆراک و گەنم لە جیهاندا وا لە عێراق دەکات کە بودجەکەی بۆ کڕێنی خۆراک و گەنم و شمەکە هاوردەکراوەکان چەند ملیار دۆلارێک زیادبکات. هەرچەندە لە ئێستادا  کاریگەری ئەوتۆ بەدیارنەکەوتووە، چونکە بەرزبونەوەی نرخی نەوت دەتوانێت قەرەبووی ئەو بڕی پارەیە بکاتەوە.  ئەوەی کێشەکە دروست دەکەت، ئەگەری دابەزینی نرخی نەوتە، لە عێراقدا کە سیستەمی (کۆبونی خۆراک) کاری پێدەکرێت، یەکێکە لە گەورەترین پڕۆگرامی خواردن  لە جیهاندا. تەنها لە گرانی گەنم  (3 ملیار دۆلار) خەرجی زیاد ئەکات لە بودجەی عێراق ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە ئاسایشی خۆراک لە چ ئاستێکی  ناسکدایە. نرخی خۆراک لە مانگی مایسی ساڵی 2020 وە لە بەرزبونەوەدایە. عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا (150 هەزار) تەن گەنمی هاوردەکردوە لە ئوسترالیاوە  کە نرخی تەنێک (450) دۆلاری پێداوە بۆ ئەم هاوردەیە بڕێ (70 دۆلار)ی زیاتر داوە بەوەی کە  لە گەنمی جووتیارانی ناوخۆ ئەکڕیتەوە. عێراق دەبێت بۆ ئەمساڵ نزیکەی (2 ملیۆن) تۆن  گەنم هاوردە بکات.  سەرباری ئەوەی گەنمی ئوسترالیا خواست لەسەری  زیادی کردووە بەهۆی  شەڕی روسیاو ئۆکرانیاوە، عیراق زۆر چاوی لەسەر هاورەدەکردنی گەنمە بەتایبەتی کە وا چاوەڕوان دەکرێت بەرهەمی ئەمساڵ خراپ بێت بەهۆی ووشکە ساڵیەوە.   بەڵام بەشێوەیەکی گشتی جەنگ کاریگەری ئەرێنی و کاریگەری نەرێنی ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق جێدەهێڵێت. هەرچی پەیوەندی بە لاینە ئەرێنییەکانی جەنگەوەیە بۆ عێراق خۆی لە زیادکردن داهاتی گشتی عێراقدا دەبینێتەوە، چونکە عێراق هەناردەکارێکی گەورەی نەوتە، ئەوەش ڕوونە کە هەڵگیرسانی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا هۆکاری بەزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، کە بووە هۆی کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر داهات و دۆخی دارایی عێراق. هەندێک لە شارەزایان ئاماژە بە بەرزبوونەوەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی (GDP) عێراقیش دەدەن بەهۆی دروستبوونی جەنگەکەوە. بەڵام ئاسەوارە نەرێنییەکانی جەنگ زۆرترە بە تایبەت لە رووی هەڵاوسانی نرخی گشتی شمەک و کاڵای هاوردەکراو. سەرەڕای داکشان لە کەرتەکانی وەبەرهێنان و بردنە دەرەوەی دراوە قورسەکان بۆ کڕینی شمەکی هاوردەکراو. دووەم: لێکەوتەکان لەسەر هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئەوەی ئەم شەڕەی ئێستای نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا لە خزمەتی گشتی جیهانیدا نییەو کاریگەری گەورەی سیاسی و سەربازی لەسەر ئاستی جیهانی جێدەهێڵێت، هاوکات کاریگەرییە ئابوورییەکانی بەخێرایی تر بەدیار دەکەوێت، هەرێمی کوردستانیش بەلانی کەمەوە ئەگەر بێ پریشکی ئەو ئاگرە نابێت و بەتایبەت لە ڕووی ئابوورییەوە، چونکە هەرێمی کوردستان ڕاستەخۆ پەیوەندی بازرگانی ئابووری لەگەڵ هەردوو وڵاتدا هەیە، بۆیە ئەوەی بۆ عێراق هەیە دەکرێت بۆ هەرێمی کوردستانیش ڕاست بێت. بۆنمونە هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئۆکرانیا، بەپێی زانیارییەکانی ژوری بازگانی سلێمانی، هەناردەی کۆمەڵێک شمەک پێداویستی لە وڵاتی ئۆکرانیاوە دەکات، وەک ؛(خواردن، شەربەت، شیرەمەنی، پسکی،  ئەندۆمی، پاكەرەوەخەڵوز، زەیتی گوڵەبەرۆژە، گەنم، رەشەوڵاخ...) سەبارەت بە پەیوەندییەکانی هەرێم و ڕوسیا، لەڕووی پەیوەندی دیبلۆماسییەوە روسیا لە ساڵی 2007وە كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە، بەرژەوەندی ئابوری گەورەشی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ریژەی 60%ی پشكی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (روسنەفت) دەگەڕێتەوە. هاوکات كۆمپانیای (گاز پرۆم)ی روسیا لە ساڵی (2012)ەوە لە دوو كێڵگەی نەوتی سنوری.   بۆیە بە زیادکردنی سزاکانی سەر ڕوسیا لە لایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە بۆ سەر تەواوی کەرتی وزەی ڕوسی ئەگەری کشانەوەی کۆمپانیا ڕوسییەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش چاوەڕوانکراو دەبێت، ئەمەش زیان بە کەرتی وزەو نەوتی عێراق و هەرێم دەگەیەنێت. سیناریۆکانی جەنگی روسیاو ئۆکرانیا 1.    بەردەوامی جەنگ  یەکێک لەسیناریۆ پێشبینیکراوەکان، ئەوەیە کەئەم جەنگ و ململانێیە کاتەکەی زیاتر بخایەنێت و ببێتە جەنگێکی ماوەدرێژ، وەک ئەوەی ئێستا دەبیندرێت، کەماوەی کەجەنگەکە نزیک بوەتەوە لە دو مانگ. بەشێکی ئەم سیناریۆیە پەیوەندیدارە بەرادەی سەرنەکەوتنی روسیا بەرامبەر ئۆکرانیا، لەچۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی شارە گەورەکانی ئەو وڵاتە. چونکە لەوانەیە روسیا نەتوانێت بەئاسانی هێزی سەربازیی پێویست جێگیربکات، بەتایبەت لەو ناوچانەی کەدەستیان بەسەردا دەگرێت. لەبەرامبەر ئەمەشدا ئۆکرانییەکان رۆژ بەرۆژ ئیرادەو توانای سەربازیان زیاد دەکات و شەڕی کۆڵان بەکۆڵان بەرامبەر پەلامارەکانی ڕوسیا زیاتر دەکەن و هاوڵاتیانی ئۆکرانیش پشتیوانیان بۆ وڵاتەکەیان زیاتر دەبێت و زیاتریش روبەروی هێرشەکانی روسیا دەبنەوە. لەلایەکی دیکەشەوە پێشبینی ئەوە دەکرێت، هێزەکانی رۆژئاوا رۆژانە ئاستی پشتیوانی سەربازییەکانیان بۆ ئۆکرانیا زیاتر بکەن. ئەمەش هێزی بەرگری ئۆکرانیا بەرامبەر روسیا بەهێزتر دەکات. هەمو ئەمانەش وادەکەن کەپێشبینی بۆ دوبارەوەی جەنگی روسیا لەچیچان، لەساڵی نەوەدەکاندا بکرێت. ئەوەبو کەجەنگێکی ماوەدرێژ لەنێوان روسیاو چیچانییەکان بەردەوام بو، ئاکامەکەشی خۆیی بینییەوە لەوێرانکردنی گرۆزنی پایتەختی چیچان. بەدرێژبونەوەی زیاتری ماوەی جەنگەکە، ئەگەری ئەوە هەیە کەسەرکردایەتی سیاسی روسیا، سیاسەتی خۆی بگۆرێت و هێزەکانی بکشێنێتەوە، هاوشێوەی کشانەوەی هێزەکانی لەئەفغانستان، دوای بیست ساڵ لەجەنگ دژی ئەفغانییەکان لەساڵی ١٩٨٩دا. بۆیە واقیعی جەنگەکە لەئێستادا ئەوەمان پێدەڵێت، ئەم سیناریۆیە بەهێزترین سیناریۆی چاوەروانکراوەو جەنگ بەردەوام دەبێت، تائەوکاتەی هەردولا بەتەواویبەمەرجەکانی یەکتر قایلدەبن و لەسەر مێزی دانوستان بۆ راوەستانی جەنگ و راگەیاندنی ئاشتی کۆدەبنەوە. 2.    ڕاوەستانی جەنگ بە ڕێگەی گفتوگۆ (دبلۆماسی) سەرەرای هەمو ئەو سیناریۆیانەی پێشتر باسکران، هاوکات ئەگەری راوەستانی جەنگ و دەستپێکردنی دانوستان لەنێوان روسیاو ئۆکرانیادا ئەگەرێکی بەهێزە. واتە ململانێ و جەنگ و کارەساتەکان، لەنێوان هەردو وڵاتدا چەندێک بخایەنن، سەرئەنجام دەبێت هەردولا لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن و بگەنە خاڵی لێک تێگەیشت بۆ راگەیاندنی ئاگربەست و راوەستانی جەنگ لەنێوانیاندا. ئەم سیناریۆیە یەکێکە لەسیناریۆ بەهێزو چاوەروانکراوەکان، ئەوەش بەهۆی ئەو هەمو لێکەوتەو زیانە سیاسی و ئابوری و سەربازییەی لەمیانەی مەیدانەکانی جەنگدا بەرهەردولا کەتوەو جەنگەکەش بۆ روسیا تائێستا بەئامانج نەگەیشتوە.  وەک ئاشکرایە، بەردەوامبونی جەنگەکە، تەنها زیانی بۆ ئۆکرانیا نابێت و زیانێکی زۆری گیان و سەربازی و سیاسی و ئابوری بەروسیاش دەگەیەنێت، لەلایەکی دیکەوە بەردەوامبونی ئەم جەنگە هەرەشەی جدی بۆ سەر دەسەڵاتی پوتن دروست دەکات. هاوکات لەگەڵ بەردەوامبونی ئەم جەنگەدا بەرژەوەندی وڵاتانی دیکەش دەکەوێتە بەرمەترسی. بەنمونە لەونێوانەدا دور نییە چەند وڵاتێک نێوەندگیری بکەن لەپێناو راگرتنی جەنگ و گێرانەوەی سەقامگیری بۆ سیاسەت و ئابوری جیهانی. کەلەئێستادا وردە وردە ئاماژە مەترسیدارەکانی ئەم جەنگە بۆ سەر ئابوری و سیاسەتی نێودەوڵەتی دروست بوە. لەلایەکی دیکەوە بەردەوامی ئەم جەنگە، جگە لەزیانی گیانی، وێرانکارییەکی لەرادەبەدەر بۆ ئۆکرانیا بەجێدەهێڵێت. بۆیە بەرپرسانی سیاسی ئۆکرانیا لەئێستادا بەتەواوی گەیشتونەتە ئەو قەناعەتەی، کەپێوسیتە تەنازولی سیاسی بکەن بۆ روسیا، ئەوەش بۆ رێگری لەبەردەوامبونی ئەو زیان و وێرانکارییەی لەماوەی دو هەفتەی جەنگەکەدا بەر وڵاتەکەیان کەوتوە. وەک ئەوەی زلینسکی سەرۆکی ئۆکرانیا، بەرەسمی داوای دانیشتن و گفتوگۆی لەپوتن کرد. رادەی رودان و بەدیهاتنی ئەم سیناریۆیە وابەستەیە بەکۆمەڵێک هۆکارەوە، بەنمونە پێویستە حکومەتی ئۆکرانیا بەمەرجەکانی روسیا قایل بێت و دان بەهەرێمی دۆنباس و دورگەی قرمدا بنێت لەبەرژەوەندی روسیادا، لەبەرامبەردا پێویستە روسیا هێرشەکانی بۆسەر ئۆکرانیا رابگرێت و دان بەسەربەخۆیی ئۆکرانیادا بنێت و رێگری لەپەیوەدنییەکانیان نەگرێت لەگەڵ ئەروپادا.  3.    کەوتنی ئۆکرانیاو راگەیاندنی حکومەتێکی نوێ ئەم سیناریۆیە وابەستەیە بەزیادکردنی سنوری هێرشی زەمینی و ئاسمانی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، بەتایبەتی زیادکردنی هێرشە ئاسمانییەکانی روسیا، دوای زیاتر لەپەنجا رۆژ، روسیا بەتەواوەتی هێزی ئاسمانی خۆیی بەرامبەر ئۆکرانیا نەخستوەتەکار، لەم دۆخەشدا ئەگەر هەیە هێرشی هەڕەمەکی و وێرانکەر بکاتە سەر تەواوی دامەزراوە فەرمییەکانی ئۆکرانیاو دەزگاکانی پەیوەندی وزە دوچاری وەستان بکاتەوەو بەهەزاران هاوڵاتی ئۆکرانیش بکوژرێن و ئاوارە ببن. لەم دۆخەشدا ئەگەر هەیە فشارەکان بۆ سەر حکومەتی ئۆکرانیا زیاتر ببێت و سەرۆکی ئۆکرانیا ناچار ببێت، قبوڵی شکست بکات و وڵات بەجێ بهێڵێت، یاخود خۆی رادەست بکات. لەم دۆخەشدا روسیا حکومەتێکی هاوپەیمانی مۆسکۆ دادەمەزرێنێت. لەم دۆخەشدا روسیا بەشێک لەهێزەکانی دەکشێنێتەوە. لێرەشەوە ئۆکرانیا هاوشێوەی بیلاروسیا دەبێتە وڵاتێکی هاوپەیمانی تەواوەتی روسیا. ئەم سیناریۆیە موستەحیل نییە، بەڵام رودانیشی وابەستەیە بەچەند هۆکارێکەوە، لەوانە زیادکردنی ئاستی هێرشەکانی روسیا بۆسەر ئۆکرانیا، هاوشانی باشتربون دۆخی روسیا لەجەنگەکەدا، ئەوەش بەشکانی ئەو هێزو ئیرادەو توانا سەرنجراکێشە جەنگییەی کە ئۆکرانییەکان لەماوەی رابردوی جەنگەکەدا بەرامبەر روسیا پیشانیاندا. بەڵام ئەوەی لەئێستای گۆرەپانی جەنگەکەدا دەیبین، تارادەیەک چانسی ئەم سیناریۆیەی دورخستوەتەوە. 4.    گەورەبونی سنوری جەنگەکە بۆ ئەوروپاو هاتنە ناوەوەی ناتۆ  یەکێکی تر لەئەگەرەکان ئەوەیە کە سنوری جەنگەکە ئۆکرانیا تێبپەرێنێت و چەند وڵاتێکی دیکەی ئەوروپاش بگرێتەوە. بەنمونە روسیا دوای ئۆکرانیا پەلاماری مۆڵدۆڤاو جۆرجیاش بدات، کەپێشتر ئەم دو وڵاتەش بەشێک بون لەیەکێتی سۆڤیەتی جاران و ئێستاش ئەندامی ناتۆ نین. هاوکات لەبەرامبەر پشتیوانی بەردەوامی رۆژئاوا بۆ ئۆکرانیا، پوتن هێز رەوانەی وڵاتانی بەڵتیق بکات، کەئەمانە ئەندامی ناتۆن لەنمونەی لیتوانیا، ئەمەش هەنگاوێکی مەترسیدار دەبێت بۆ روسیاو ئەگەرێکی دیکە دەبێت بۆ روبەروبونەوەی روسیا لەگەڵ ناتۆ. هەرچەندە ئەم سیناریۆیە ئەگەری رودانی زۆر بەهێز نییە، بەڵام یەکێکی لەو سیناریۆیانەی کەلە نێو هاوکێشەکانی ئەم جەنگەدا، سەرنجی دەچێتە سەر، بەتایبەت ئەگەر بێت و پوتن دڵنیابێت لەوەی لەئۆکرانیا شکست دەهێنێت و ناتوانێت ئامانجەکانی بپێکێت، ئەمەش مەترسی دروست دەکات بۆسەر دەسەڵاتی پوتن. بۆیە ئەگەر هەیە لەوکاتەدا پوتن ئاستی ململانێکان قوڵتر بکاتەوەو جەنگەکە سنورەکەی بەرفراوان بێت و جگە لەروسیاو ئۆکرانیا وڵاتانی دیکەی ئەوروپاو ناتۆش بێنە نێو جەنگەکەوە. تەنانەت هەندێک پێشبینی ئەوە دەکەن کەدور نییە لەکۆتاییدا، جەنگەکە بە ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی ناوکی وێرانکەر لەنێوان روسیا و ڕۆژئاوا کۆتایی پێ بێت.  5.    شکستی روسیاو گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی ئەو وڵاتە هەرچەندە سیناریۆی کەوتنی پوتن و گۆرینی دەسەڵاتی روسیا، سیناریۆیەکی تا ڕادەیەک لاوازە، بەڵام لەگەڵ بەرەوامبونی جەنگەکەو گۆرانکارییەکانی هاوکێشەی جەنگەکە لەبەرژەوەندی ئۆکرانیا، ئەم سیناریۆیەش بیری لێدەکرێتەوە. لەمبارەیەوە لۆرنس فریدمان مامۆستای توێژینەوەی سەربازی لەکۆلێژی گینگز لەلەندەن دەڵێت: "گۆرانی سیستەمی سیاسی روسیا پێشبینیکراوە، هاوشێوەی پێشبینی کردنی گۆرینی سیستەمی سیاسی ئۆکرانیا". ئەم ئاماژەیەش لەگەڵ بەردەوامی جەنگەکەو زیادبونی ژمارەی کوژراوەکانی روسیا بیری لێدەکرێتەوە، دورنییە لەناوخۆی روسیادا نیگەرانی هاوڵاتیان زۆر زیاتر ببێت لەوەی کەئێستا هەیە و راپەرینێکی جەماوەری دروست ببێت و پوتن پەنابباتە بەر توندوتیژی بۆ دامرکانەوەی نارەزایەتییەکان، سەرئەنجام دورنییە دۆخەکە لەدەستی دەربچێت و لەدەسەڵات دوربخرێتەوە. رۆژئاواییەکانیش لەمبارەیەوە دەڵێن ئەگەر پوتن بروات و سەرکردەیەکی میانرەو جێگەی بگرێتەوە، ئەوا سزاکانی رۆژئاواش بۆ سەر روسیا سوک دەکرێن و ئەوکات پەیوەدنییە دیبلۆماسییەکانی روسیاو ئەوروپاش ئاسایی دەبنەوە. بەڵام وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا ئەم سیناریۆیە رودانی ئاسان نیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوامبونی جەنگەکەو یەکلاکردنەوەی هاوکێشەکان، زۆرجار شتی چاوەروان نەکراو بەدوای خۆیاندا دەهێنن.     دەرئەنجام ڕکابەری و کێشمەکێش سروشتی سیستمی سیاسی نێودەوڵەتی لە کۆن و تازەدا بووە. جەنگە گشتگیر و جیهانیەکان لە ئەنجامی ڕکابەری و دنیابینی ئایدۆلۆژی و سیاسی، ئابوری، پاوەنخوازیی جیاوازی سەرکردەو کارەکتەرە سیاسییەکانی وڵاتانەوە بووە. بۆچون و هز و خوێندنەوەی جیاوازی کارەکتەرە سیاسیە جیاوازەکان، بە تایبەت لە دنیای نێودەوڵەتی بۆ پرسە ئەمنیەکان ئەتوانێ خەسارەت و بڕیاری زیان گەیەنەر و قەرەبوو نەکراو بەدوای خۆیدا بهێنێت. چونکە زۆرجار ئەم تێگەشتنە ئەکرێ هەڵەی حسابی و خوێندنەوەی ناواقیعی بۆ بابەتەکان بکرێت و سیاسیەکان دوچاری هەڵە تێگەشت بکاتەوە.  جەنگی دەسپێشخەرانەی ئۆکرانیا بابەتێکی گرێدراوی دنیای ئاسایشی نێودەوڵەتیە، خوێندنەوەی دوو دنیا بینی جیاواز بۆ نیەت و هاوکاری دوو لایەنی نێودەوڵەتیە، بۆ بارودۆخ و پرسە جیاوازەکان. جێگیر کردنی هێزی ناتۆ لە وڵاتانی خۆرئاوای ئەوروپا،  ڕوسیا دوچاری مەترسی دوبارەکردنەوەی مێژوو بۆ سیستمە سیاسیەکەی تۆخ دەکاتەوە،  نیەتی ڕۆژئاوا بۆ ڕوسیایەکی نەبوو لێک دەدرێتەوە. لە ڕوانگەی ڕۆژئاوایەکان هەستانەوەی هێزێکی وەک ڕوسیا، بە سەرچاوەی گرفتی ئایدۆلۆژی و ئابوری و سیاسی بۆ سەر پرۆژەکانی ئەوان لێک دەدرێتەوە، بۆیە هاوکاری کردنی ئۆکرانیا و یەکێتی ڕۆژئاوایەکان و سزای ئابوری ڕوسیا وەک باشترین بژرادە لێک دەدەنەوە لە ئێستادا. بۆ ڕوسیاش نزیک کردنەوەی جەنگ و ناسەقامگیرکردنی ئەوروپا و هێرشکاری بۆ سەر ئۆکرانیا وەک باشترین بژاردە دادەنرێت بۆ ئەو حاڵەتە نەخوازرو چاوەڕوانکراوانەی کە ڕوبەڕویان دەبێتەوە لە ئایندەدا.  گەرچی لەئێستادا سیناریۆی چارەسەری دبلۆماسی ئەگەرێکی کراوەیە، بەڵام دیار نیە، ئەم سیناریۆیەش بەتەواوی بەکوێ دەگات، چونکە ڕوسیا ئەم تیمە دیپلۆماتکارەی ئێستای ئۆکرانیا بەدەست نیشاندەی ڕۆژئاوایەکان دادەنێت، هەر ڕێکەوتنێک و تەنازولاتێک بە سودی وڵاتانی ناتۆ لێک دەداتەوە. لە لایەکی تر وڵاتانی ناتۆ پشگیری هیچ ڕێکەوتن و دبلۆماسیەتێک ناکەن گەر بێت و خواستی و بەرژەوەندی ئەوانی تێدا ڕوون ئاشکار نەبێت. بۆیە بەردەوام بونی جەنگەکە هێشتا ئەگەرێکی کراوە و بەردەوامە، لەم نێوەندەدا سەرخان و ژێرخانی ئۆکرانیا هاوشانی زیانی گیانی و مادییەکان، زەرەرمەندی سەرەکی دەبێت، لەبەرامبەردا هاوشێوەی ئۆکرانیا زیانە گیانی و مادییەکانی ڕوسیاش لەجەنگەکەدا بەردەوام دەبن، بەهۆی بەردەوامی سزاکانی رۆژئاواشەوە، ئابوری روسیا دوچاری پاشەکشەو زیانی زیاتر دەبێت.    سەرچاوەکان -    گەیلان عەباس، قەیرانەکانی ئۆکرانیا و لێکەوتەکانی، کتێبی (پرسە سیاسی و قەیرانە هەوچەرخەکان، ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم، 2015، لا 192-306) -    م. تەحسین وسو عەبدوڵڵا، قەیرانی ئۆکرانیا لە نێوان گریمانەکانی ڕووبەڕووبوونەوە و چارەسەرییەکان، ماڵپەڕی چاوی کورد؛ http://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=24465&Jor=41&Jor2=5280&fbclid=IwAR2hSNe8TkEK-1TSfSyWtpKpwJDSMkup7Yp68OoazYH52lgXOtSlZABCFpg -    هەرێمی كوردستان لەنێوان روسیا‌و ئۆكرانیادا، ڕاپۆرتی درەو میدیا، ماڵپەڕی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9760 -    ئۆکرانیا.. هەناردەكارێكی گەورە، ڕاپۆرتی درەو میدیا، ماڵپەڕی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9759 -    ژوری بازرگانی سلێمانی، کاری بازرگانی لەگەڵ ووڵاتی ئۆکرانیا بەتەواوی وەستاوە، ماڵپەڕی؛ https://www.sulcci.com/%da%a9%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d8%a7%d8%b2%d8%b1%da%af%d8%a -    جەنگ عێراق توشی بوژانەوەی دارایی و قەیرانی ئابوری دەکات، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10045 -    العربی الجدید، اقتصاد أوكرانیا.. إمكانات هائلە وقدرات چعیفە، علی الموقح الالکترونی؛ https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A3%D9%88%D9%83%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7-%D8%A5%D9%85%D9%83%  -    Jack S. Levy, 1997, prospect theory, rational choice, and international relations, International Studies Quarterly (1997) 41, 87–112. -     Helga Haftendorn, 1991, The SecurityPuzzle: Theory-Building and Discipline-Building in International Security, International Studies  Quarterly(1991) 35, 3-17 -    Robert Tollast, Mina Aldroubi, Iraq‌s multibillion-dollar wheat import bill: how war in Ukraine affects the wider world, at; https://www.thenationalnews.com/mena/2022/02/25/ukraine-war-leaves-iraq-facing-multibillion-dollar-wheat-import-bill -    Emma Simpson, Ukraine war 'catastrophic for global food', at https://www.bbc.com/news/business-60623941#:~:text=The%20war%20in%20Ukraine%20will,essential%20raw%20materials%20from%20Rus -    Eddie Spence, Palladium Tops $3,000 as Market Braces for Hit to Russian Supply, at https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-04/palladium-tops-3-000-as-market-braces-for-hit-to-russian-supply -    Willie Vogt, Special report explores agriculture impact of Russia-Ukraine conflict, at; https://www.farmprogress.com/market-news/special-report-explores-agriculture-impact-russia-ukraine-conflict -    FAO Food Price Index rises to record high in February, at; https://www.fao.org/newsroom/detail/fao-food-price-index-rises-to-record-high-in-february/en -    Александр Крамаренко, Великая Отечественная 2.0; https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/velikaya-otechestvennaya-2-0/

شیكاری: درەو  لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2022، حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (36 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە بە  (6) وڵاتی جیاواز فرۆشتووە. بەهاکەی دوای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک بە کەمتر لە (11) دۆلار لە نرخی جیهانی، زیاتر بووە لە (3ملیارو 200 ملیۆن) دۆلار، بە ڕێژەی (56%) و بڕی  ( ملیارێك و 800 ملیۆن) دۆلاری چووە بۆ خەرجی، بڕی ( ملیارێك و 400 ملیۆن) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم. یەکەم: هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2022) تا کۆتایی مانگی ئازاری هەمان ساڵ بری (36 ملیۆن و 460 هەراز) بەرمیل نەوتی لەڕێگەی بەندەرەی جەیهانی تورکییە بە بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردە کردووە، واتە تێکڕای ڕۆژانەی نەوتی هەناردەکراو بریتی بووە لە (405 هەزار 177) بەرمیل، (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) بەجۆرێک؛  لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022) ڕۆژانە بڕی (414 هەزار و 839) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە بە کۆی مانگەکە (12 ملیۆن و 860 هەزار) بەرمیل بووە. مانگی شوباتی هەمان ساڵ (11 ملیۆن 400 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە بە تێکڕای ڕۆژانەی (407 هەزار و 143) بەرمیل نەوت، لە کاتێکدا مانگی شوبات (28) ڕۆژ بووە.  هاوکات لە مانگی ئازاری ساڵی (2022) حکومەتی هەرێم بڕی (12 ملیۆن و 200 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (393 هەزار و 548) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1)      دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان ساڵ ساڵی بەرزبووەنەوەی نرخی نەوت بوو لە بازاڕەکانی جیهان، لەو کاتەوە هەرێمی کوردستان دەستی بە هەناردە کردنی نەوت کردووە، بازاڕی نەوت نرخی لەو جۆرەی بەخۆوە نەبینیوە، بەجۆرێک، لە مانگی ئازاری ساڵی (2022) تێکڕای نرخی نەوتی برێنت بە زیاتر لە (117) دۆلار تۆمار کراوە. بە تێکڕای سێ مانگەکەش هەر بەرمیلێک نەوت بە زیاتر لە (100) دۆلار بووە.  بەڵام بەپێی زانیاری ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021) دا بە تێکڕای ساڵەکە حکومەتی هەرێم بەردەوام بە (11 - 12) دۆلار کەمتر نەوتەکەی خۆی ساغ کردووەتەوە. بۆیە؛ لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022) کە تێکڕای نرخی نەوت بە (86.51) دۆلار تۆمار کراوە، ئەگەر حکومەتی هەرێم بە (11) دۆلاری کەمتر هەر بەرمیلە نەوتێکی فرۆشتبێت ئەوا بۆ هەر بەرمیلێک بڕی (75.51) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. بەڵام لە مانگی شوباتی هەمان ساڵ تێکڕای نرخی نەوت بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە و گەیشتوو بە (97.13) دۆلار، بۆیە بە هەمان پێوەر حکومەتی هەرێم نەوتەکەی بە (86.13) دۆلار فرۆشتووە. لە کاتێکدا لە مانگی ئازاردا بەرزبوونەوەی بەرچاو تۆمار کراوە و نرخی نەوت بە تێکڕا گەیشتووە بە (117.7) دۆلار، بۆ دەکرێت بڵێین حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلە نەوتێکی بە زیاتر لە (106) دۆلار فرۆشتووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) سێیەم: داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2022 1.    کۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (36 ملیۆن و 460 هەراز)بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلە نەوتێکی بە نزیکەی (90) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت زیاتر لە (100) دۆلار بووە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بە بۆری بەدەستهاتووە بریتی بووە لە (3 ملیار و 254 ملیۆن و 680 هەزار و 600) دۆلار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)) بە جۆرێک؛ لە مانگی کانونی دووەم کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار. لە مانگی شوبات کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار. لە مانگی ئازاردا زۆرترین داهات بە دەستهاتووە لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە، بەراورد بە مانگ و تەنانەت ساڵەکانی پێشتریش، کە بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. 2.    خەرجی نەوتی هەرێم بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا، (56%)ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە دەڕوات، بۆیە و کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوتدا بە خەرج دراوە، بریتی بووە لە (ملیارێک و 822 ملیۆن و 621 هەزار و 136) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3))، بە جۆرێک؛ لە مانگی کانونی دووەم کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار، بڕی (543 ملیۆن و 792 هەزار و 816) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). لە مانگی شوبات کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار، بڕی (549 ملیۆن و 853 هەزار و 920) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). لە مانگی ئازاردا کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740 هەزار) دۆلار، بڕی (728 ملیۆن و 974 هەزار و 400) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). 3.    داهاتی ماوەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت (44%)ی داهاتی نەوت لە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەکە بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە کەمترە لە کۆی خەرجییەکانی پرۆسەکە و بریتییە لە (ملیارێک و 432 ملیۆن و 59 هەزار و 464) دۆلاری ئەمریکی، بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 76 ملیار  و 486 ملیۆن و 222 هەزار و 800) دیناری عێراقی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3 + 4))، بە جۆرێک؛ لە مانگی کانونی دووەم کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (619 ملیار و 535 ملیۆن و 386 هەزار و 800) دیناری عێراقی.  لە مانگی شوبات کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (626 ملیار و 440 ملیۆن و 716 هەزار) دیناری عێراقی.  لە مانگی ئازار کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (572 ملیۆن و 765 هەزار و 600) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (830 ملیار و 510 ملیۆن و 120 هەزار) دیناری عێراقی. چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) چوارەم: کڕیارانی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2022 نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) لە لایەن کەشتی (6) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، بە جۆرێک کەشتییە ئیتاڵییەکان بە ڕێژەی (37%) زۆرترین بڕی نەوتی هەرێمیان لە بەندەری جەیهانی تورکییەوە بارکردووە. بە دوای ئەویشدا کەشتی یۆنانییەکان بە (27%) نەوتی هەرێمیان بارکردووە و پاشان کەشتییە ئیسرائیکییەکان (15%) و کرواتییەکان (7%) و ئیسپانییەکان (4%) و ڕۆمانییەکان بە ڕێژەی (2%) نەوتەکەیان بارکردووە، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (5) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)، ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    ئەنوەر کەریم؛ كۆی داهاتی مانگی رابردوی هەرێم ( 976) ملیار دینار بووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9598 -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، کانونی دووەمی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/02/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%83%D9%A2-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    درەو میدیا؛ داهاتی مانگی شوباتی نەوتی هەرێم؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9851 -    ئەنوەر کەریم؛ مانگی رابردوو هەرێم بەرمیلێك نەوتی بە (85) دۆلار فرۆشتووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9791 -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، شوباتی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/03/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی مانگی ئازاری نەوتی هەرێم (ملیارێك و 291 ملیۆن) دۆلاربووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9979  

 راپۆرت: درەو یەكێتی سەرقاڵی زیندوكردنەوەی رێككەوتنێكی نهێنی خۆیەتی لەگەڵ حكومەتی بەغداد، دەیەوێت غازی ناوچەی دەسەڵاتدارێتی خۆی رادەستی بەغداد بكات‌و لەرێگەی بەغدادەوە غازەكە هەناردەی توركیا بكرێت نەك  راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە، بۆ ئەمە یەكێتی دەیەوێت بەغداد بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵەی دارایی لەگەڵدا بكات نەك لەڕێگەی هەولێرەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  غازی سلێمانی بۆ بەغداد  یەكێتی ئامادەنییە لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە غازی سنوری ژێر دەسەڵاتی خۆی بەشێوەیەكی راستەوخۆ هەناردەی توركیا بكات. ئەم رۆژانە بڕیاربەدەستانی یەكێتی سەرقاڵی گرتنەبەری رێوشوێنن بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ حكومەتی عێراق سەبارەت بە دۆسیەی غاز.  بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، یەكێتی دەیەوێت غازی سنوری خۆی رادەستی بەغداد بكات‌و بەم هەنگاوە پابەندبوونی ئیدارەی سلێمانی بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە نیشان بدات. ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتی لەدواین وەفدی حكومەتی هەرێم بۆ دانوستان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق بەشداربووە‌و وەفدەكە داواكارییەكانی حكومەتی عێراق بۆ رادەستكردنی نەوت‌و غاز رەتدەكاتەوە‌و بەبێ پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غاز لە عێراق نایەوێت پابەندی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ببێت. (درەو) زانیویەتی، بۆ رادەستكردنی غاز، یەكێتی دەیەوێت رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراق ئیمزا بكات، بەگوێرەی رێككەوتنەكە لەبەرامبەر بردنی غازی سنوری سلێمانی، حكومەتی عێراق پارەی پترۆدۆلار بۆ چەمچەماڵ وەكو ناوچەی بەرهەمهێنانی وزە دابین بكات‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵەی دارایی لەگەڵ ئیدارەی سلێمانیدا بكات نەك لەڕێگەی حكومەتی هەرێمەوە كە پارتی هەژمونی كردووە بەسەریدا.   حكومەتی مەسرور بارزانی سورە لەسەر ئەوەی هاوشێوەی نەوت، غازی هەرێمی كوردستان رەوانەی توركیا بكات، جێبەجێكردنی ئەم ئەركە دراوەتە دەست كۆمپانیای (كار) كە شێخ باز خاوەندارێتی دەكات‌و بەمدواییە ماڵەكەی لە هەولێر بوو بە ئامانجی هێرشی موشەكیی ئێران. ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بەمدواییە نوسراوی بۆ ئاسایشی سلێمانی كردبوو ئاسانكاری بۆ كارەكانی كۆمپانیای كار بكەن، بەڵام دەسەڵاتدارانی یەكێتی كارەكەیان راگرت.   "با عێراق غازەكە هەناردەی توركیا بكات" سەرەتای شوباتی ئەمساڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرە، لەوێ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا داوای لێكرد غازی هەرێمی كوردستان هەناردەی توركیا بكات.  دوای ئەم سەردانەی نێچیرڤان بارزانی بۆ توركیا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشار، 15ی شوبات دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی، سكاڵایەكی حكومەتی عێراقی دژی هەرێم یەكلاكردەوە‌و داوای رادەستكردنی نەوت‌و غازی هەرێمی كرد، دواترو لە 13ی ئازاردا ئێران هەولێری موشەكباران كرد.  خواستی توركیا بۆ غازی هەرێمی كوردستان دوای سەرهەڵدانی شەڕی روسیا- ئۆكرانیا دێت، توركیا‌و ئەوروپا زۆرینەی غازی سروشتی خۆیان لە روسیاوە دابین دەكەن، ترسیان لە راوەستانی هەناردەی غازی روسی هەیە، بۆیە بەدوای سەرچاوەی نوێی وزەدا دەگەڕێن.  لەكاتێكدا وڵاتانی خۆرئاوا پەیتا پەیتا سزا بەسەر روسیادا دەسەپێنن‌و موڵك‌و ماڵی بەرپرسانی روسیا بلۆك دەكەن، بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ روسیا توندوتۆڵ دەكات‌و دووجار دیداری لەگەڵ باڵیۆزی روسیا لە بەغداد كردووە.  ئێران كە خۆی هەناردەكارێكی سەرەكیی غازی سروشتییە بۆ توركیا، نیگەرانە لە هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، یەكێتی كە لەچوارچێوەی ستراتیژیەتی ئێراندا سیاسەتی خۆی رێكخستووە، نایەوێت بەهۆی هەناردەی غازەوە بۆ توركیا بكەوێتە ژێر فشاری تاران.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە دوو بەرپرسی باڵای یەكێتی دور لەچاوی كامێراكان سەردانی توركیایان كردووە‌و بەرپرسانی باڵای ئەو وڵاتەیان ئاگادار كردووە" یەكێتی كێشەی نییە لەگەڵ ئەوەدا غاز بدرێت بە توركیا، بەڵام ئەوان دەیانەوێت عێراق غازەكە بە توركیا بدات، نەك بەشێوەی راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە". توركیا دەیەوێت بەدوو شێواز لە غازی هەرێمی كوردستان سودمەند بێت، لەلایەك بەشێك لە پێداویستی ناوخۆی پێ پڕبكاتەوە، لەلایەكی تر لەڕێگەی هەناردەی غازەكەوە بۆ ئەوروپا، لەڕووی ئابورییەوە سودمەند ببێت.       رێككەوتنێكی كۆن بە بەرگێكی نوێوە ! ئەوەی ئێستا یەكێتی سەرقاڵی ئەنجامدانیەتی، رێككەوتنێكی پێشترە  بەڵام  بە بەرگێكی نوێوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ناوەڕاستی ساڵی 2020 یەكێتی بەشێوەیەكی نهێنی چوەتە گفتوگۆوە لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەر دۆسیەی نەوت‌و غاز، (بەرهەم ساڵح) سەرۆك كۆماری عێراق ئاگاداری وردەكاری ئەم گفتوگۆیانە بووە.  ساڵی 2020 هاوشێوەی ئێستا یەكێتی گلەیی هەبوو لەبارەی ئەوەی دەسەڵاتی دارایی نییە‌و حكومەت وەكو پێویست كاروباری ئیدارەی سلێمانی بەڕێوەنابات، ئەوكات كە هێشتا دوو هاوسەرۆكەكە لەیەكتر نەترازابوون، یەكێتی بڕیاریدا لەڕێگەی بەغدادەوە دەرگایەكی نوێ بەڕووی سلێمانیدا بكاتەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە 2020 یەكێتی رێككەوتنێكی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق ئیمزا كردووە، بەگوێرەی رێككەوتنەكە هەردوولا بڕیاریانداوە لەسەر دروستكردنی كۆمپانیایەك بەناوی (كۆمپانیای وزەی سلێمانی)، بڕیاریانداوە هەموو كێڵگەكانی نەوت‌و غازی سنوری ئیدارەی سلێمانی بدرێتە دەست ئەم كۆمپانیایە، پشكەكانی كۆمپانیاكە بەمشێوەیە دابەشكراوە:  •    رێژەی 40%ی پشكەكانی كۆمپانیا بۆ پارێزگای سلێمانی دەبێت •    رێژەی 40%ی پشكەكانی كۆمپانیاكە بۆ حكومەتی عێراق دەبێت •    رێژەی 20% پشكەكان بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت ئامانجی سەرەكی یەكێتی لەم رێككەوتنە ئەوەبوو، حكومەتی عێراق بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵەی دارایی لەگەڵ ئیدارەی پارێزكای سلێمانی بكات، نەك لەرێگەی حكومەتی هەرێمەوە لە هەولێر،  بەتایبەتی لە پرسی موچەدا.  لەپاڵ موچە‌و مامەڵەی دارایی،  یەكێتی خوازیاربوو لەرێگەی ئەم كۆمپانیا هاوبەشەی كە لەگەڵ حكومەتی عێراق دروستی دەكات، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە سنوری دەسەڵاتدارێتی خۆی لە (45 هەزار) بەرمیلی رۆژانەوە بۆ لانی كەم (72 هەزار) بەرمیل نەوت بەرزبكاتەوە.  ئەوكات ئەوانەی ئاگاداری ئەم رێككەوتنە بوون باسیان لەوە دەكرد، یەكێتی رەزامەندی ئەمریكییەكان وەرگرتووە، بەڵام پرۆژەیەكی لەمشێوەیە ئەوكات‌و ئێستاش بۆ ئێران جێگەی نیگەرانییە، بەتایبەتی ئەگەر غازی سنوری سلێمانی پێداویستی عێراق پڕبكاتەوە‌و وابكات چیتر حكومەتی بەغداد پێویستی بە كڕینی غازی ئێران نەبێت.  رێككەوتنەكەی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی عێراق بەشێوەیەكی نهێنی ئیمزا كرا، بڕیاردرا دەستبەكار بكرێت بۆ دروستكردنی كۆمپانیای هاوبەشی عێراق‌و سلێمانی، بڕیاربەدەستانی یەكێتی ترسیان لە كاردانەوەی پارتی هەبوو، بڕیاریاندا لەرێگەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە نامەیەك ئاڕاستەی سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و حكومەت بكەن‌و ئاگاداریان بكەن لەوەی یەكێتی هەنگاوی سەربەخۆ هەڵدەگرێت بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی سنوری ناوچەی دەسەڵاتدارێتی خۆی، نامەكەش ئاڕاستە كرا، بەڵام یەكێتی بەبێدەنگی لە ئیمزاكەی لەگەڵ بەغداد كشایەوە‌و رووداوەكانی 8ی تەموزی ناوخۆی یەكێتی كە دوو هاوسەرۆكەكەی لە یەكتری ترازاند، پرۆژەكەی خستە ژێر گڵەوە.  بەپێی ئەوەی شارەزاكانی یەكێتی لە 2020دا خەمڵاندنیان بۆ كردبوو، ئەگەر رێككەوتنەكە جێبەجێ بكرایە، ئیدارەی سلێمانی جگە لەوەی رێژەی 40%ی پشكی كۆمپانیاكەی دەستدەكەوت، بەهۆی ئەم رێككەوتنەوە رێژەی 7%ی پشكی هەرێمی كوردستانیشی لە بودجەی گشتی عێراق بەشێوەیەكی راستەوخۆ وەردەگرت، سەرباری ئەمە رێككەوتنەكە تەنیا لەبواری نەوت‌و غازدا نەبوو، بەڵكو رێككەوتن لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دەروازە سنورییەكانی سلێمانیش كرابوو، بەشێوەی (پەنجا بە پەنجا) لەنێوان ئیدارەی سلێمانی‌و حكومەتی عێراقدا.    غاز لە هەرێمی كوردستان  بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی 2020 لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت. غازی سروشتی كیڵگەی (كۆرمۆر) لە چەمچەماڵ كە كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی بەرهەمی دەهێنێت، ئێستا بەرهەمی رۆژانەی گەیشتوەتە (430 ملیۆن) پێ سێجا كە دەكاتە (هەزارو 50) تەن، ئەم بەشەی غاز كە بەرهەمدەهێندرێت پێداویستی ناوخۆی پێپڕدەكرێتەوە كە بڕەكەی (750) تەنی رۆژانەیەو (300) تەنیشی رەوانەی دەرەوە دەكرێت‌و بە پێی زانیارییەكان بەشێكی بۆ ئەفغانستان دەڕوات.  یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌، دابەشبوونی غاز لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا یەدەگی غازی سروشتی، دابەشبووە بەسەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا، دابەشبونەكە بەمشێوەیە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی •  كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •  كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •  كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •  كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •  كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •  كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا • كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا   

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) پەیوەندی نێوان سەرکردەکانی کورد و گەلەکەیان پەیوەندییەکە لەسەر بناغەی وەلائەت و ئیتاعەت بنیاتنراوە. شێخە سیاسییەکانی کورد نە گەلێکیان دەوێت خاوەن سەروەریی خۆی بێت و نە تاکێکیشیان دەوێت خاوەن بیرکردنەوە و کردەی ئازادانەی خۆی بێت. ئامانجی شێخە سیاسییەکانی کوردستان بریتییە لە بنیاتنانی مۆدێلێک لە تەکییەی سیاسیی، کە تیایدا پەیوەندی نێوان تاک و سەرکردە لەسەر بناغەی کەسایەتییەکی پیرۆز و دەروێشەکانی بنیاتنراوە. پەیوەندیی نێوان حیزب و کۆمەڵگا لە هەرێمی کوردستاندا لەسەر بناغەی کارامەیی و توانا و لێهاتوویی پێکنەهاتووە، بەڵکو لەسەر بناغەی ملکەچیی ڕەهای موریدەکان بۆ شێخە سیاسییەکان بونیادنراوە. پەیوەندی نێوان شێخ و مورید پەیوەندیی نێوان هاونیشتیمانیی و حکومەتی مەدەنیی نییە، بەڵکو پەیوەندیی نێوان سەرۆکی ڕوحیی و ڕەعییەتەکەیەتی. نەدانی موچە و بێڕێزییکردن بەرامبەر بە خانەنشیینان و خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان و پزیشکان و مامۆستایان و گروپە کارمەندەکانی تری هەرێم و مامەڵەکردنیان وەک سواڵکەری دەوڵەت، ئەو پەیوەندییە نامرۆڤانەیە کە دەسەڵاتدارە سوڵتانییەکانی پارتیی و یەکێتیی لەگەڵ هاونیشتیمانیانی کوردستان و موچەخۆرانی هەرێمدا بونیادیانناوە.  لەناو حیزبی کورییدا فیکری سیاسیی بوونی نییە و جیهانبینییش هیچ بەهایەکی سیاسیی نییە، چونکە لە حیزبی کوردییدا سیاسەت بە فیکر داناڕێژرێت، بەڵکو بە ئارەزووی موتڵەقی شەخسی سەرۆک و شێخی حیزب بڕیاری لەسەردەدرێت. حیزبی کوردیی ئەوەندی سەرقاڵی ریفۆرمی ناوخۆیی خۆیەتیی، ئەوەندە بیر لە ریفۆرمی دەسەڵاتەکانی ناکاتەوە، چونکە ترسی قووڵی لە وەلائەتی موریدەکانی هەیە. لابردنی کەسەکان و دانانی کەسانی تر پەیوەندی بە شیاویی توانا و مەعریفییانەوە نییە، بەڵکو هەم پەیوەندی بە دوورونزیکیی کەسەکانەوە هەیە لە تەکییە سیاسییەکە و هەم پەیوەندی بە چەشنی وەلائەتەکەیانەوە هەیە بۆ شێخە سیاسییەکە.  سیاسەتی سوڵتانیی سەروکاری بە پرۆسەی بڕیارەوە نییە لە خوارەوە بۆ سەرەوە، بەڵکو پەیوەندی بەو بازنە تەسکەوە هەیە کە بڕیارەکانی تێدا لەدایکدەبێت. لەناو حیزبی کوردییدا یەک کەس خاوەنی دەسەڵاتی ڕەهایە ئەویش شێخی سیاسییە. ئەم کاریزمایە هەچ بڕیارێکی بوێت، دەتوانێت بەتەنها دەریبکات و بیسەپێنێت، گەرچی ئەو بڕیارە بۆ حیزبەکەی، یان بۆ گەلەکەی هەڵە و ناڕاست و کارەساتباریش بێت. ئەم کولتووری خۆبەهەڵە نەزانینە زیاد لە حەفتا ساڵە لەناو حیزبی کوردییدا کاردەکات بەبێئەوەی سەرۆکە کاریزمییەکان بچوکترین باجی سیاسەتە هەڵەکانیان دابێت یان بچووکترین لێپرسینەوەیان لەتەکدا کرابێت. لە دونیای سیاسیی کوردییدا نموونەییترین ئەزموونی سوڵتانیزم کە توانیبێتی پەیوەندی شێخ و مورید لە مێژووی دەسەڵاتدارێتیی سیاسیی لە شاخ و لە شار بنیاتبنێت و بەردەوامیی پێبدات، ئەزموونی پارتی دیموکراتی کوردستانە لەگەڵ شێخەکانی بارزان. پارتی وەک حیزبی مورید و بارزانییەکان وەک شێخی سیاسیی، توانیویانە چوار دەسەڵاتی گرنگ لای خۆیان کەڵەکە و پاوانبکەن. دەسەڵاتی یەکەم ئابوورییە، کە لەسەردەمی سوڵتانییەتدا پێیان دەگوت مەخزەن. مەخزەنی هەرێم بەشێوەیەکی ڕەها لەژێر دەستی پارتی و لەناو پارتییشدا لەژێر کۆنترۆڵی بنەماڵەی بارزانییدایە. دەسەڵاتی سیاسیی لە هەرێمی کوردستاندا بە ئارەزووی شەخسیی شێخە سیاسییەکان پارەی مەخزەن دابەشدەکات. بۆ دابەشکردنی پارە و سامانی هەرێم، پارتی و بارزانییەکان نە پێویستیان بە حکومەت و نە پێویستیان بە پەرلەمان هەیە. نوخبەی سیاسیی پارتیی نە پێویستی بە بوجەیە کە لە پەرلەمانی هەرێمەوە دەنگی لەسەر درابێت، نە پێویستی بە ئەنجومەنی وەزیرانە بۆئەوی گفتوگۆی لەسەر بکرێت. پارتی لەسەردەمی مەسعود بارزانییدا دەرگای پەرلەمانی هەرێمی کوردستانی بەتەواوی قفڵدەکرد و لەسەردەمی مەسرور بارزانییشدا بەتەواوی دەمی پەرلەمانتارانی داخستووە، چونکە پەرلەمانی وەک دەزگایەک بەچەشنێک سووک و بێبەهاکردووە، کەس بیری وەزیفە سەرەکییەکانی ناکات، کە یاسادانان و گفتوگۆکردن و چاودێریی کارەکانی حکومەتە. دووهەم دەسەڵات کە شێخە سیاسییەکان پاوانیانکردووە، دەزگای پێشمەرگەیە. پێشمەرگەی هەرێم هێزێکی چەکداری مونەزەمی نیشتیمانیی نییە، بەڵکو هێزێکی چەکداری مونەزەمی حیزبییە کە بە ئەمر و نەهی شێخە سیاسییەکان دەژیی و دەجوڵێنرێت. هێزی پێشمەرگە لەسەردەمی شاخەوە تا دەگات بە سەردەمی حوکمڕانیی لە شار کۆڵەکەیەکی گرنگی پاراستنی تەکییەی سیاسیی و (دار المُلك)ی پارتیی و یەکێتیی بووە.  دەسەڵاتی سێیەم بریتییە لە میدیا. میدیای حیزبیی کە بەشەوەیەکی نایاسایی سەرمایەیەکی گەورەی لە داهاتی گشتیی بۆ تەرخانکراوە، تەنها پروپاگەندە بۆ دار المُلك ناکات، بەڵکو هەم وێنایەکی پیرۆزی بۆ بەرهەمدەهێنێت و هەم چیرۆک و ئەفسانەی بۆ دروستدەکات و پاساوی هەڵە ستراتیژیی و کارەساتە نیشتیمانییەکانی دەکات.  دەسەڵاتی چوارەمیش دەسەڵاتی یاسا و دادگایە. نە پێگەی سەرەکیی ئەم دەسەڵاتە لە سەرووی ماڵی شێخە سیاسییەکانەوەیە، نە وەزیفەشی سزادانی ناعەدالەتیی و گەندەڵەکانی نوخبە سوڵتانییەکەیە. وەزیفەی ئەم دەزگا گرنگەی کۆمەڵگای سیاسیی کورتبووەتەوە بۆ بەیعەتدان بە سوڵتان لەکاتی پێویستدا و سزادانی چالاکوان و کەسانی کۆمەڵگای مەدەنیی.  لە ئێستادا یەک کاریزمای سیاسیی سەدەی بیستەم لەژیاندا ماوە کە سەرۆکایەتیی حیزبەکەی دەکات، ئەویش مەسعود بارزانییە. تاکە کەسێک کە رێگر بوو لەوەی بارزانی ببێت بە رەمزێکی نیشتیمانیی و تاکە کاریزمای سیاسیی دوای مردنی مام جەلال و نەوشیروان مستەفا، خودی بارزانی خۆی بووە. بارزانی سەرۆکی هەموو کوردان نییە و نەیتوانی ببێت بەو کاریزما سیاسییەی کە وەکو چەتر هەموو هێزە کوردستانییەکان کۆبکاتەوە، بەپێچەوانەوە، بارزانیی خۆی بەردەوام بووە بە هۆکارێک بۆ دابەشبوونی زیاتری جڤاتی کوردیی و وێرانبوونی پرسی کورد. پارتی و بارزانییەکان لە دوو قۆناغی گرنگیی مێژووییدا دوو شکست و نسکۆی گەورەیان بۆ پرسی کورد و هەرێمی کوردستان بەرهەمهێنا. لەکاتێکدا مەلا مستەفای بارزان بە شکستی سەربازیی کۆتایی بە شۆڕشەکەی هێنا، ئەوا مەسعود بارزانیی بە شکستی سیاسیی کۆتایی بە سەرۆکایەتیی خۆی لە هەرێمی کوردستاندا هێنا. کۆتاییهێنان بە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان، مانای دەستبەرداربوون نییە لە هەیمەنە و دەسەڵات. وەکو هەموو سیستەمە سوڵتانییەکانی دونیای ئیسلامیی و عەرەبیی، بارزانییش (دار المُلك)ی خۆی بەناوی بارەگای بارزانییەوە دروستکردووە، کە تیایدا وەک شێخێکی سیاسیی پێگەیەکی پیرۆزی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی بەخۆی بەخشیوە، چونکە لەسەرووی هەموو دەزگا رەسمییەکانی حکومەت و پەرلەمان و چاودێریکردنێکی یاساییەوە. (دار المُلك)ی بارزانیش وەکو (دار المُلك)ەکانی تر لەسەر دوو بنەما بەندە، یەکەمیان شەرعییەتی ئایینییە، کە پیرۆزێتییەک بە پێکهاتی سەرۆک و حیزبەکەی دەدات و تاک و گروپەکانی کۆمەڵگاش وەک مورید و ڕەعییەت مامەڵەدەکات، دووهەمیان شەرعییەتی مێژووییە، کە حەفتا ساڵە سەرۆکایەتیی گەورەترین حیزبی کوردیی دەکەن کە نوخبەی شاریی کوردیی بۆی دروستکردن.    

راپۆرت: درەو كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی خۆڵ‌و خاشاك لە چەند ناوچەیەكی سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕان كاركردنیان راوەستاوە، خاوەنی یەكێك لە دیارترین كۆمپانیاكان دەڵێ دۆخەكە بەمشێوەیە بێت، هەفتەیەكی تر لەناوەندی شاری سلێمانیش كاركردن رادەگرن، نەبوونی نەختینە لە بانكی سلێمانی كێشەی بۆ شایستەی دارایی كۆمپانیاكان دروستكردووە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. مانگرتنێكی نوێ  سبەینێ یادی (ئەنفال)ە، قەزای چەمچەماڵ پایتەختی شەهیدان‌و مۆنۆمێنتی ئەنفال زبڵ‌و خاشاك دایپۆشیوە، كرێكارانی ژینگەپارێز مانگرتنیان راگەیاندووە‌و دەڵێن كۆمپانیان موچەیان پێنادەن، ئەم مانگرتنە سنوری قەزای دوكان‌و ناوچەی گەرمیانیشی گرتوەتەوە.  ئەمڕۆ ژینگەپارێزانی ناحیەی (پیرەمەگرون)ی سەربە قەزای دوكان خۆپیشاندانیان كرد‌و رێگای سەرەكی دوكان- سلێمانییان داخست، خاوەن كۆمپانیاكانی پاككردنەوە هۆكاری پێنەدانی موچە بە كرێكارانی ژینگەپارێز بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە حكومەت شایستە داراییەكانیان بۆ خەرج ناكات.  كرێكارانی ژینگەپارێز هەفتانە (6) رۆژ كاردەكات، رۆژانە لەكاتژمێر (3)ی بەرەبەیانەوە دەست بەكاركردن دەكەن، موچەی مانگانەیان (350 هەزار) دینارە. خالید شینكی خاوەنی كۆمپانیای (شینكی) بە (درەو)ی راگەیاند، لەناوەندی شاری سلێمانیش تەنیا بۆ ماوەی یەك هەفتەی تر دەتوانن كار بكەن‌و كارەكانیان رادەگرن.  قەیرانی زبڵ‌و خاشاك لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕان نوێ نییە، سەرەتای مانگی رابردووش كۆمپانیاكانی پاككردنەوە مانگرتنیان راگەیاند‌و بۆ ماوەی (5) رۆژ زبڵ‌و خاشاك لە شەقامەكانی ناوەندی شاری سلێمانیدا كۆبووەوە، ئەوكات ئیدارەی سلێمانی ناچاربوو كرێكارەكانی شارەوانی بەكاربهێنێت بۆ خاوێنكردنەوەی شەقامە سەرەكییەكان. مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە هاوكاتە لەگەڵ نەمانی پارەی داهاتی ناوخۆ لەسنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕان كە دوو حزبی هاوبەشن لە پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا‌و مەڵبەندی سەرەكییان لە سنوری سلێمانیدایە. وەزارەتی دارایی كە وەزیرەكەی سەربە گۆڕانە‌و ماوەیەكە مانی گرتووە‌و ناچێتەوە بۆ وەزارەتەكەی، خەرجی پرۆژەكانی سنوری سلێمانی خستوەتەسەر داهاتەكانی سلێمانی، داهاتەكانی سلێمانیش بەتەنیا بەشی پڕكردنەوەی خەرجی موچەی موچەخۆرانی سنورەكە ناكات، لەم نێوەندەدا باسلەوە دەكرێت داهاتەكانی سلێمانی هەمووی ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، جێگری سەرۆكی حكومەت سەربە یەكێتییە، هیچ چارەسەرێكی بۆ ئەم دۆخە داراییە پێ نییە. داهاتەكانی سلێمانی دەچێتە ناو بانكی (هەرێم)ەوە، وەزارەتی دارایی نوسراوی بۆ ئەم بانكە كردووە‌و فەرمانی كردووە هیچ بڕە پارەیەك بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە خەرج نەكرێت تا ئەو كاتەی موچەی فەرمانبەران دابەش دەكرێت. سەرەتای مانگی رابردوو كە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی ناوەندی شاری سلێمانی مانگرتنیان راگەیاند‌و زبڵ كۆبووەوە، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، بڕی (ملیارێك) دیناری خستەسەر حسابی حكومەت لە بانكی هەرێم بۆ ئەوەی بدرێت بە كۆمپانیاكان‌و مانگرتن بشكێندرێت، ئەمە وەكو قەرزێكی هاوسەرۆكی یەكێتی بوو بۆ حكومەت، ئامانج لێی دابینكردنی نەختینە بوو.  پارەكەی بافڵ تاڵەبانی تەنیا مانگ‌و نیوێك بڕی كرد، ناڕەزایەتی كۆمپانیاكان دەستیپێكردەوە، كۆمپانیاكان دەڵێن ئەو پارەیەی هاوسەرۆكی یەكێتی پێیداون، تەنیا بۆ خاوێنكردنەوەی زۆنەكانی ناوەندی شار بووە‌و بۆ هەر زۆنێك بڕی (250 ملیۆن) دینار وەرگیراوە. كۆمپانیاكان كێن ؟   ئەو كۆمپانیایانەی كە لەسنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕاندا گرێبەستی پاككردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكیان پێدراوە بریتین لە: •     كۆمپانیای (خالید حەمەڕەوف شینكی) •     كۆمپانیای (هەرێم) •     كۆمپانیای (گەردین) •     كۆمپانیای (ئۆرانۆس) •     كۆمپانیای (بیڤان) •     كۆمپانیای (شكار) •    كۆمپانیای (گارێكس) ئەم كۆمپانیایانە كە كاری (كۆكردنەوە)‌و (داپۆشین) خۆڵ‌و خاشاك دەكەن، دابەشكراون بەسەر چەند زۆنێكی ناوەندی شاری سلێمانی‌و دەرەوەی شاردا.  ناوەندی شاری سلێمانی دابەشكراوە بەسەر (5) زۆنی زبڵ‌و خاشاكدا، سێ كۆمپانیا كاری پاككردنەوەی زۆنەكانی ناوەندی شار دەكەن، بەمشێوەیە:  •    كۆمپانیای (خالید شینكی) كاری پاككردنەوەی زۆنەكانی (باشورو رۆژهەڵات)ی ناوەندی شاری سلێمانی دەكات.  •    كۆمپانیای (هەرێم) كاری پاككردنەوەی زۆنەكانی (باكورو رۆژئاوا)ی ناوەندی شاری سلێمانی دەكات.  •    كۆمپانیای (شكار) كاری پاككردنەوەی (ناوەڕاست)ی شاری سلێمانی دەكات بۆ هەر زۆنێك، كۆمپانیاكانی (250) كرێكارو (50) ئۆتۆمبیلیان تەرخانكردووە، زۆنەكانی تری دەرەوەی شاریش بەهەمان شێوە دابەشكراون بەسەر كۆمپانیاكاندا، ئەو دوو زۆنەی كە ئێستا مانگرتنی كرێكارانی ژینگەپارێزی تێدایە، یەكێكیان لای كۆمپانیای خالید شینكی كە زۆنی قەزای دوكانە، زۆنەكەی تریش كە قەزای چەمچەماڵە لای كۆمپانیای (شكار)ە.  كێشەی دارایی كۆمپانیاكان مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نوێ نییە‌و لەمساڵدا ئەمە جاری سێیەمە، كۆمپانیاكان دەڵێن نزیكەی (10 ملیار) دیناریان لای حكومەتەوە‌و تا ئەو پارەیان بۆ نەگەڕێتەوە ناتوانن دەست بە كاركردن بكەنەوە. لە ساڵی 2020وە بەهۆی قەیرانی داراییەوە، وەزارەتی دارایی بڕیاریدا كۆمپانیاكانی پاككردنەوە، مانگانە رێژەی 60%ی شایستە داراییەكانیان (بە چوار گوژمە) وەربگرن‌و رێژەی 40%ی شایستەكانیان تا كاتێكی نادیار لە بانكدا بمێنێتەوە، خاوەن كۆمپانیاكانی پاككردنەوە دەڵێن لەو تەندەرانەی كە وەریانگرتووە بەهیچ شێوەیەك ئەم مەرجەی تێدا نەبووە.   بەمدواییە كە قەیرانی نەمانی نەختیەی دارایی لە سلێمانی سەریهەڵدا، كێشەی كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی زیاتر بوو، وەكو خۆیان دەڵێن كە پێیان ناوەتە ساڵی 2022ەوە هێشتا شایستەی مانگی 10ی ساڵی 2021ی خۆیان وەرنەگرتووە. مانگرتنی یەكەمی كۆمپانیاكان لە شوباتی ئەمساڵدا بوو، ئەوكات بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بە بەڵێنی دابینكردنی (گاز) بۆ ئۆتۆمبیلەكانیان، وای لە كۆمپانیاكانی پاككردنەوە كرد دەست بە كاركردن بكەنەوە، بەڵام وەكو خۆیان دەڵێن ئەم (گاز)ە كێشەی دارایی ئەوانی چارەسەر نەكردووە، ئەو بڕە (گاز)ەی كە مانگانە هەر كۆمپانیایەك وەریگرتووە بەهاكەی (14 ملیۆن) دینار بووە، ئەمە لەكاتێكدا ئەوان بەپێی شایستەی دارایی خۆیان دەبوو مانگانە بڕی (500 ملیۆن) دینار وەربگرن. خاوەن كۆمپانیاكان باسلەوە دەكەن، لە جێبەجێكردنی بڕیاری وەزارەتی دارایدا بۆ گلدانەوەی 40%ی شایستەی دارایی كۆمپانیاكان لە بانكەكاندا جیاكاری لەنێوان هەولێرو سلێمانیدا كراوە، چونكە كۆمپانیاكانی هەولێر سود لە گلدانەوەی 40%ی پارەكانیان لە بانكەكاندا دەبینن‌و بەكاریدەهێنن بۆ پڕكردنەوەی خەرجی زەمانەت‌و خەرجییەكانی تری خۆیان، بەڵام كۆمپانیاكانی سلێمانی 40%ی پارە گلدراوەكانیان لە بانكەكاندا نەماوە.  لەپاڵ ئەمەدا، كۆمپانیاكانی هەولێر بەنرخێكی زیاتر لە كۆمپانیاكانی سلێمانی تەندەرەكانیان وەرگرتووە، واتە قازانجی زیاتر دەكەن، بۆیە بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی كاریگەری زۆری لەسەریان نابێت‌و بەو 60%ی شایستەكانیان كە وەریدەگرن قایلن‌و كێشەیان بۆ دروست نابێت، بەڵام لە سلێمانی بەهۆی كێبركێی كۆمپانیاكانەوە نرخی تەندەرەكانی پاككردنەوە دابەزیوە.   جگە لەوەی كێشەی خەرج نەكردنی شایستەكانیان هەیە، كۆمپانیاكانی پاككردنەوە گرفتیان لەسەر ئەو سزا داراییانە هەیە كە لەلایەن وەزارەتی شارەوانی‌و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەسەریاندا سەپێندراوە، داوا دەكەن ئەم سزایانەیان لەسەر بسڕێتەوە.  زبڵ لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كە دامەزراوەیەكی سەر بە وەزارەتی پلاندانانە، رۆژانە لە شارەكانی هەرێم بڕی (7 هەزارو 200) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە‌و فڕێ دەدرێت. تێكڕای قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لە ساڵێكدا دەگاتە (2 ملیۆن‌و 628 هەزار) تەن، كە زۆربەی لەنزیك شارەكان فڕێدەدرێت‌و دەكرێت بەژێر خۆڵەوە یان دەسوتێنرێت، ئەمەش زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت.  (31) كۆمپانیا كە كاری پاككردنەوەی شارو شارۆچكەكان دەكەن، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی هەرێمدا هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار تەنیا لە كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكدا خەرج دەكات، سەرباری ئەمەش چەندینجارە كۆمپانیاكانی پاككردنەوە بەهۆی ئەوەی پارەكانیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ خەرجناكرێت، مانگرتن رادەگەیەنن‌و شارەكان دەخەنە بەردەم هەڕەشەی زبڵ‌و كارەساتی ژینگەییەوە. زبڵ لەناوچەی دەسەڵاتی یەكێتیدا   قەبارەی رۆژانەی خۆڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا بەمشێوەیە: •    سلێمانی: رۆژانە (هەزارو 850) تەن زبڵ كۆدەكرێتەوە   •    ئیدارەی گەرمیان: رۆژانە (470) تەن •    ئیدارەی راپەڕین: رۆژانە (400) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە، بڕی (2 هەزارو 720) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رێژەی 38%ی كۆی گشتی زبڵ لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.  زبڵ لەناوەچەی دەسەڵاتی پارتیدا قەبارەی رۆژانەی زبڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەمشێوەیە:  •    هەولێر: رۆژانە (2 هەزارو 600) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە •    دهۆك: رۆژانە (هەزارو 620) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە بڕی (4 هەزارو 220) تەن زبڵ‌و خاشاك كۆدەكەنەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی پارتی رێژەی 62%ی كۆی گشتی زبڵ‌و خاشاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. 

(درەو):  ئێران بەڵێنی بە پارتی داوە ئەگەر لە بەرەی سەدر بكشێتەوە، چارەسەری بڕیارەكانی دادگای باڵای فیداڵی عێراق بكات سەبارەت بە رادەستكردنی نەوتی هەرێم، وەفدێكی ئێران بە سەرۆكایەتی (حەسەن دانایی فەرد) باڵیۆزی پێشووی عێراق هاتە هەرێمی كوردستان‌و مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێی بینی.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، وەفدەكەی ئێران لەگەڵ خۆیدا دەستپێشخەرییەكی هێناوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لە عێراق.  (درەو) زانیویەتی، وەفدەكەی ئێران داوای كردووە پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رێكبكەون، پۆستی سەرۆك كۆمار لای یەكێتی بمێنێتەوە، بەڵام (بەرهەم ساڵح) پۆستەكە وەرنەگرێتەوە، لەبەرامبەردا كۆمەڵێك ئیمتیازی تر بە پارتی بدرێت‌و هەموو پۆستە وزارەییەكانی پشكی كورد لە بەغداد پارتی پڕیان بكاتەوە.  سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی رایگەیاند، ئێرانییەكان بەڵێنیان بە پارتی داوە ئەگەر لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمارو پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق بگەنە رێككەوتن، چارەسەر یان هەڵوەشاندنەوەی  بڕیاری رۆژی 15ی شوباتی ئەمساڵی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بكەن  بۆ رادەستكردنی نەوتی هەرێم. هەوڵەكەی ئێران بۆ ئەوەیە، كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق بەبێ موقتەدا سەدر، لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە دروست بكرێت‌و پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان بەشدار بن لە حكومەتەكەدا، واتا پارتی لە بەرەی سەدر بكشێتەوە. (درەو) زانیویەتی، تائێستا پارتی لەسەر پێشنیازەكانی ئێران رازی نەبووە.  وەفدەكەی ئێران، جگە لە پارتی‌و یەكێتی، لەگەڵ جوڵانەوەی نەوەی نوێش كۆبونەتەوە.  موقتەدا سەدر وەكو لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن، تاوەكو دوای مانگی رەمەزان دەرفەتی بە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی داوە هەوڵی پێكهێنانی حكومەت بدەن. 

  (درەو):  پارتی بە بروسكەیەك ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی ئاگادار دەكاتەوە بایكۆتی كەناڵی (رووداو)ی سەربە نێچیرڤان بارزانی بكەن "روداو لەبەرژەوەندی هەرێمی كوردستان كارناكات" پێشتریش مەسرور بارزانی كەناڵی روداوی لە وەزیرەكانی پارتی قەدەغەكرد.    (درەو):  پارتی لە حكومەت‌و لە حزبیش كەناڵی (رووداو)ی سەربە نێچیرڤان بارزانی بایكۆت كردووە، ئەم بابەتە لەناو پارتی مشتومڕی دروستكردووە.  بە فەرمانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی و لەسەر داوای مەسرور بارزانی بە بروسكەیەك مەكتەبی سیاسی پارتی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی (هەولێر- سلێمانی هەڵەبجە- كەركوك- گەرمیان)‌و (مەكتەبی سیاسی)‌و (هەموو لقەكانی) پارتی ئاگاداركراون چاوپێكەوتن لەگەڵ كەناڵی (رووداو) نەكەن.  ئەم فەرمانە حزبییەی پارتی رۆژی (7)ی ئەم مانگە دەرچووە، تێیدا ئاماژە بەوەكراوە" ماوەیەكە تەلەفزیۆنی رووداو موراعاتی ئەمنی نەتەوەیی ناكات، هەندێك بابەت دەوروژێنێ لە بەرژەوەندی هەرێمی كوردستاندا نییە، بۆیە دەبێت هەڤاڵان خۆیان لە چاوپێكەوتن لەگەڵ تەلەفزیۆنی رووداو بپارێزن، تا ئەو كاتەی كەناڵەكە بە رەفتارەكانیدا دەچێتەوە". بەپێی زانیارییەكان (درەو)، لە مانگی 12ی ساڵی رابردووەوە، بە فەرمانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە وەزیرەكانی پارتی قەدەغەكراوە قسە بۆ كەناڵی (رووداو) بكەن.  ئەم بڕیارانەی مەسعود بارزانی‌و مەسرور بارزانی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی نیگەران كردووە كە خاوەنی كەناڵی (رووداوە).  لە دوای دروستكردنی كەناڵی (رووداو)ەوە، چەندجارێكە نێچیرڤان بارزانی دەكەوێتە ژێر فشاری مەسعود بارزانی مامی، بەپێچەوانەی میدیا فەرمییەكانی پارتییەوە، (رووداو) رێگا بە تێپەڕبوونی بۆچوونی بەشێك لە نەیارانی سیاسی پارتیش دەدات، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكردووە، لەپاڵ ئەمەدا سەرچاوەی داهاتی كەناڵەكە دەبەسرێتەوە بە پارتییەوە‌و پارتی داوای دەستوەردان دەكات لە بەڕێوەبردنی كەناڵەكەدا.   

(درەو):  وەفدێكی ئێران لەگەڵ مەسعود بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانیدا كۆبونەتەوە، بەڵام میدیای پارتی ئەم دیدارەی لە رایگشتی شاردوەتەوە. وەفدێكی ئێران بە سەرۆكایەتی (حەسەن دانایی فەرد)  باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق، لە هەولێر لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبووەوە. ئەم وەفدە كە رۆژی 10ی ئەم مانگە لە بەغداوە گەیشتونەتە هەولێر، دوو رۆژ لە هەرێمی كوردستان ماوەتەوە بۆ ئەوەی هەرسێ (بارزانی)یەكە ببینێت. میدیای پارتی هەواڵی سەردانی ئەم وەفدەی ئێرانی بۆ هەولێر ئاشكرا نەكرد، بەڵام كونسوڵگەی ئێران لە هەولێر، هەواڵەكەی بڵاوكردەوە.  شەوی 13ی ئازاری رابردوو، ئێران ماڵی (شێخ باز)ی بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)ی لە هەولێر موشەكباران كرد، لەوكاتەوە ئەمە یەكەمین دیداری فەرمی بەرپرسانی پارتی‌و ئێرانە.  كۆماری ئیسلامی ئێران دەڵێ ئەو ماڵەی كە لە هەولێر موشەكباران كراوە، شوێنی كارمەندانی دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" بووە، بەرپرسانی هەرێم ئەمە رەتدەكەنەوە.  بەمدواییە ئاژانسی رۆیتەرز لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لە ماڵەكەی شێخ بازدا كە ئێرانییەكان بۆردومانیان كرد، چەند كۆبونەوەیەك كراوە سەبارەت بە هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، لەم كۆبونەوانەدا شارەزایانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكی بەشداربوون.  ماوەیەكە پەیوەندییەكانی پارتی‌و ئێران گرژی تێكەوتووە، سەرەتای ئەم گرژییە بۆ هاوپەیمانێتییەكەی بارزانی دێت لەگەڵ سەدر، ئێرانییەكان وا لێكیدەدەنەوە، پارتی‌و سوننەكان بەشێك بن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و دروستكردنی مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران.  سەرباری ئەمە، ئێرانییەكان نیگەرانن لە هەناردەكردنی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، ئەمە لەكاتێكدایە بەرپرسانی پارتی بڕیاری خۆیان لەوبارەیەوە یەكلاكردوەتەوەو یەكێتیش دژە.   دوای موشەكبارانەكە، هەوڵێك هەبوو بۆ ئەوەی نێچیرڤان بارزانی بچێتە تاران‌و پەیوەندییەكان ئاسایی بكاتەوە، بەڵام ئەمە سەری نەگرت، ئێرانییەكان نێچیرڤان بارزانی بە دۆستی خۆیان دەزانن‌و پێیانوابووە سەردانی ئەو كاریگەریی سەر ناڕەزایەتییەكانیان لە مەسعود بارزانی مامی نابێت.  سەرەتای شوبانی رابردوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرە‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیای بینی، سەردانەكەی هێندە خێرا بوو، تەنانەت میدیاكانی خۆشی نەیانزانیبوو، هەواڵەكەیان لە سایتی سەرۆكایەتی توركیاوە بینی. لەم سەردانەدا، ئەردۆغان داوای غازی هەرێمی كوردستان لە نچیرڤان بارزانی كرد، سەرۆكی هەرێم پێی وتبوو" هەرچیم لە توانادا بێ دەیكەم، بابەتی ناردنی غاز لەگەڵ حكومەتی ناوەندی عێراق تاوتوێ دەكەم". رۆژی 15ی شوبات، دوای 10 ساڵ چاوەڕوانیی، دادگای باڵای فیداڵی عێراق بەشێوەیەكی كتوپڕ، حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكی حكومەتی عێراق لەسەر حكومەتی هەرێم یەكلاكردەوە، یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی بە نادەستوری ناوبرد‌و داوایكرد هەرێم نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات. ئێستا هەرێمی كوردستان لەناو لێكەوتەكانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراقدا دەژی، سەرباری ئەمە، سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و پارتی هێشتا ئاڕاستەیان بەرەو ئیماراتی عەرەبی‌و توركیا‌و پشتیان لە ئێران كردووە، ئەمە لەكاتێكدا دەزانن ئەو شەپۆلە فشارانەی بەمدواییە كەوتوەتە سەر هەرێمی كوردستان، سەرچاوەكەی لە ئێرانەوەیە.   

(درەو): وەفدەكەی حكومەتی هەرێم گەڕایەوە هەولێر، جیاواز لە جارانی پێشوو، گوێیان لە تۆنی دەنگی بەرپرسانی بەغداد بوو، بەرپرسانی نەوتی عێراق بەروونی بە وەفدی حكومەتی هەرێمیان راگەیاندووە: شتێك نەماوە بەناوی دانوستان و رێككەوتن لەسەر پرسی نەوتی هەرێم، ئێستا كاتی دانوستان و گفتوگۆیە لەسەر چۆنیەتی رادەستكردنی نەوت. ئەوان بەروونی بە وەفدی حكومەتی هەرێمیان وتووه‌" بڕیاری دادگای فیدراڵی هەیەو تەفسیرو لێكدانەوە هەڵناگرێت، بۆیە ئێمە ناتوانین گفتوگۆ لەسەر دۆسیەی نەوتی هەرێم بكەین، تەنیا دەتوانین گفتوگۆتان لەگەڵ بكەین لەسەر چۆنیەتی رادەستكردنی نەوت.. ئێستادا دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان ژمارەیەكی بانكیی بكاتەوە تایبەت بە داهاتی نەوت و بەغداد ئاگاداری تەواوی داهاتی نەوت بێت لەو ژمارە بانكییە، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەو داهاتە چۆن خەرج دەكرێت و بۆ كوێ و چی دەچێت".  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هەوڵێك ئەدات بۆ ئەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد نەكات، ناردنی ئەو وەفدەش بۆ بەغداد ( پرسەكە تایبەتە بە نەوت و هیچ بەرپرسێكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی تێدا نییە) تەنیا بۆ وەرگرتنی سەرنجی بەرپرسانی بەغدادیە لەسەر چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ نەوتی هەرێم. سەرچاوەیەك لە وەفدەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، بەرپرسانی وەزارەتی نەوتی عێراق زۆر جیاوازتر و بێمنەتانەتر قسەیان دەكرد، ئامادەنەبوون گفتوگۆ لەسەر شێوازی رێككەوتن بكرێت، ئەوان تەنیا دەیانویست ئەوە بڵێن كە هەرێم دەبێت ئامادەكاری بكات بۆ رادەستكردنی كۆی پرۆسەی نەوت، رێككەوتن لەسەر پرسی نەوت شیاوی گفتوگۆكردن نیە و ئەو پرسە دادگای فیدراڵی كۆتایی پێهێناوە.   لە بەیاننامەكەی وەزارەتی نەوتی عێراقدا بەروونی باس لە گفتوگۆكان كراو تیایدا هاتووه‌: 🔹 پێداچوونەوە بە سەرجەم گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمدا ده‌كرێت. 🔹 كردنەوەی هەژمارێكی بانكی لە بانكێكی نێودەوڵەتی بۆ داهاتی نەوتی هەرێم بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی دوور لە گه‌نده‌ڵی داهاتەكە بزانرێت و خەرج بكرێت. 🔹 گواستنەوەی گرێبەستە نەوتییەكان لە وەزارەتی سامانە سروستییەكانی هەرێمەوە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق و ئەو كۆمپانیایەی كە بەنیازین دروستی بكەین. 🔹 گواستنەوەی لایەنی دووەمی گرێبەستەكان لە حكومەتی هەرێمەوە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق. 

سلێمان مستەفا لە ئیستادا كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی ناتوانێت تۆماری بایۆمەتری ئامادە بكات، بۆیە تاكە رێگەو تاكە بژاردە كاركردنە بە تۆماری بایۆمەتی دەنگدرانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی ئتتحادی ، چونكە ئەو تۆمارە لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 10-10-2021 دا تا ڕادەیەك جێگای ڕەزامەندی حزبەكان بوو، بەڵام گەر كار بە تۆماری بایۆ مەتری نەكرێت ، باشتر وایە باسی ئەنجامدانی هەڵبژاردن نەكرێت.  بۆ ئەوەی حیكمەتی تەرخانكردنی كورسی كۆتا ئامانجی خۆی بپێكێ‌، گرنگە كە تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكان جیا بكرێتەوە، بۆ ئەوەی رۆڵەكانی هەر پێكهاتەیەك ئازادانە بتوانن تەنها دەنگ بە كاندیدی پێكهاتەی خۆیان بدەن و نوێنەرانی پێكهاتەكەش نوێنەرایەتی ڕاستەقینەیان بكەن. تۆماری دەنگدەران  تۆماركردنی ناوی دەنگدەران پرسێكە بەپێی رێوشوێنە بڕیار لێدراوەكان و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بۆ هەر هەڵبژاردنێكی ئازاد و پاك ناكرێت نادیدە بگیرێت، لەهەمانكاتدا خاڵێكی بنچینەییە بۆ هەر پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی ئازادو دیموكراسیانە، كە پێویستە هاووڵاتیان بەیەكسانی بتوانن ناوی خۆیان تۆمار بكەن و ناویان تۆمار بكرێت، بەشداری هەڵبژاردنەكان بكەن وەك لەماددەی (21)ی جاڕنامەی مافی مرۆڤ، ماددەی (25) لە پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ مافە مەدنی و سیاسییەكان، بڕگەی یەكەم و دووەم لە جارنامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە پێوەرەكانی هەڵبژاردنی ئازادو پاك دوور لە هەر جۆرە جیاكاریەك، وە لە هەمانكاتدا مافی تانەلێدانیشان بۆ فەراهەمكرابێت لەكاتێكدا ئەگەر رێگایان لێبگیرێت لە تۆماركردنی ناوەكانیان، ئەگەر ئەو بێبەشكردنە بە هۆكاری یاسایی یان كارگێریی بێت. تۆماری دەنگدەران بریتییە لەو بەڵگەنامەی كە ئاماری دەنگدەران لە خۆ دەگرێت و ناوەكانی بە زنجیرە تیادا تۆمار دەكرێت،  تۆماری دەنگدەران لیستی ناوی ئەو هاوڵاتیانەیە كە بە پێیی رێوشوێنی یاسایی بڕیار لێدراو تۆمار دەكرێن، كە لە یاسای كۆمسیۆن و یاسای هەڵبژاردن دیاریدەكات كە تۆماری دەنگدەران چۆن ئامادەدەكرێت، كەئەمەش لەوڵاتێك بۆ وڵاتێكی تر جیاوازی هەیە، ئەم پرسەش لە رێگەی یاساوە یەكلای كراوەتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كۆدەنگییەك هەیە لەسەر تۆماری دەنگدەران كە چۆن ئامادەبكرێت، چ جۆرە زانیاریەك لە تۆماری دەنگدەران تۆمار بكرێت، بۆ ئەمەش كۆمەڵێ‌ بنەمای نێودەوڵەتی هەیە كە وڵاتان خۆیانیان پێوە پابەنددەكەن، لە ئامادەكردنی لیستی دەنگدەراندا ، وە چەند جورو شێوازێك لە تۆماری دەنگدەران بونیان هەیە :   1- سیستەمی خۆبەخشانە: واتە ئەو هاوڵاتیانەی مەرجە بابەتیەكانیان تێدایە، بۆ مومارەسەكردنی مافە سیاسیەكان، هەڵدەستێ‌ بە پێشكەش كردنی داواكاریەك بۆ تۆماركردنی ناوی لە تۆماری دەنگدەران، لە یاسای هەڵبژاردنیش دوو جۆر لە تۆماری دەنگدەرانی خۆبەخشی تیاییە، ئەمانیش، یەكەم تۆماری بەردەوامە كە تیادا پرۆسەی تۆماركردن بۆ یەكجارەو ناشتوانرێت هەموار بكرێت تەنها لە حالەتی گۆرینی شوێنی نیشتەجێبوون، یالە دەستدانی لێهاتوویی هەڵبژاردن، ئەمەش لەزۆربەی وڵاتان پەیرەوی لێدەكرێت، دووەمیان  سیستەمی تۆماری دەورییە كە پێویستە لەسەر دەنگدەر دووبارە بە شێوەیەكی دەوری ناوی خۆی تۆمار بكاتەوە ئەوەش ئێستا لە هەندێ‌ لە ویلایەتەكانی ئەمریكا وەك ویلایەتی لویزیانا كە مەرجە دەنگدەر هەر چوار ساڵ جارێك ناوی تۆمار بكات. 2- سیستەمی بەزۆر: لەو سیستەمەدا لایەنی ئیداری تایبەتمەند لە ڕووی یاساییەوە هەڵسێ بە ئامادەكردنی تۆماركردنی، و تۆماركردنی ناوی ئەو هاوڵاتیانەی كە مەرجە بابەتیەكانیان بۆ مومارەسەكردنی مافە سیاسیەكان تێدایە، بێ‌ ئەوەی ئەو كارە لەسەر داوای هاوڵاتیان وەستا بێت. 3- سیستەمی تۆماری دەوری: بە گوێرەی ئەو سیستەمە لایەنی تایبەتمەند هەڵدەستێ‌ بەئامادەكردنی تۆماری دەنگدەرانی نوێ‌ لە ماوەیەكدا ئەو ماوەیەش لە وانەیە ساڵێك بێت یا دوو ساڵ یا زیاتر لەوەبێت،لە ڕبردوشدا كار بەم سیستەمە كراوە، بەڵام لە ئێستادا زۆربەی وڵاتان كاری پێ ناكەن. 4- سیستەمی تۆماری بەردەوام: بەگوێرەی ئەو سیستەمە پرۆسەی تۆماركردن یەكجار دەبێت، ناشتوانرێت بە درێژایی ژیانی دەنگدەر گۆرانكاری بەسەر ئەو تۆمارەدابێت، مەگەر لە هەندێك حالەتدا نەبێت، وەكو گۆرینی شوێنی نیشتەجێبون یا لە دەستدانی شایەستی، ئەو جۆرە سیستەمە لە زۆربەی وڵاتان پەیرەو دەكرێت. 5- سیتەمی تۆماركردنی ئیلزامی: بەگوێرەی ئەو سیستەمە پرۆسەی دەنگدان لە هەڵبژاردنەكان لەسەر ئەو كەسانە كورتكراوەتەوە كە ناویان لە تۆماری دەنگدەران تۆماركراوە، ئەو كەسانەشی ناویان لەو تۆمارە تۆمار نەكراوە دوور دەخرێنەوە، هەتا ئەگەر مەرجە بابەتەكانیشیان تێدابوو كە ڕیگەیان بۆ خۆش دەكات مومارەسەی مافی دەنگدان بكەن. 6-سیستەمی تۆماری نا ئیلزامی: بەگوێرەی ئەوسیستەمە مافی دەنگدان بە هەموو كەسێك دەدرێت، ئەگەر مەرجە بابەتیەكانی مومارەسەكردنی مافی دەنگدانی تێدابێت،بێ‌ ئەوەی بەشداریكردنی لە پرۆسەی دەنگدان پێویست بەوە بكات ناوی لە یەكێك لە تۆمارەكانی دەنگداندا تۆماركرابێت ، شان بە شانی ئەم جۆرو شێوازانە لە تۆماری دەنگدەران , ئێستا لە وڵاتانی پێشكەوتوو پشت بە داتای دەزگای گشتی كاروباری رەگەزنامە دەبەسترێت كە هەموو هاوڵاتیان خاوەنی كۆد نەمبەری خۆیانن ، وە هەر لەم داتایە تۆماری بایۆمەتری دروست دەكەن . تۆماری دەنگدەران لە یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014) یاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان-عێراق. بە پێی یاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی كوردستان، ئەركی كۆمسیۆنە بە پێیی سیستمی راستەوخۆ هەستێت بە ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەران لە هەرێمی كوردستاندا. بەسەرنجدان لە ناوەرۆكی یاسای كۆمسیۆن دەردەكەوێت كە بە وردی باس لە تۆماری دەنگدەران نەكراوە، لە هەمانكاتدا ئاماژەی بەوە نەكردوە كە كۆمسیۆن لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەراندا پشت بە كام داتا و بەڵگەنامەكانی وڵات ببەستێت. لێرەدا هەست بە كەمووكوڕییەكی زۆر گەورە دەكرێت، چونكە كۆمسیۆن دەبێت لە ئامادەكردن و رێكخستن و نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران پشت بە سەرژمێریەكی پشتراستكراوە ببەستێت، بۆ ئەوەی نەبێتە شوێنی تانەلێدان لە لایەن قەوارە سیاسییەكان و چاودێران و رێكخراوەكانی بواری هەڵبژاردن. جا ئاماری سەرژمێری گشتی یان زانیاریەكانی فەرمانگەكانی تۆماری باری كەسیەتی هەرێمی كوردستان بن. هەر لەهەمان یاسادا ئەنجوومەنی كۆمسیاران سەر پشككراوە لە گرتنەبەری رێگەو شێوازی تازە بۆ ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەران، چۆنیەتی ئامادەكردن و نوێكردنەوەشی سپاردوە بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی. بۆ ئەم كارەش كۆمسیۆن دەبێت سیستم و رێكاری تایبەت دەربكات بۆ رێكخستن و ئامادەكردن و نوێكردنەوەو چۆنیەتی تانەلێدان لە تۆماری دەنگدەران. بەڵام نازانرێت ئایا كۆمسیۆن پشت بە كام داتاو زانیاری ببەستێت , پرسیاری ئەوە نەكراوە كە كۆمسیۆن چۆن چۆنی تۆمار دروست بكات ، ئەگەر ئاماژە بە داتا فەرمیەكە نەكرێت ، چونكە كۆمسیۆن هێزی ناچاركردنی نیە داوا لە دەنگدەران بكات لە ماوەیەكی دیاریكراو بێن خۆیان تۆمار بكەن ، هەروەها داتای بەرێوەبەرایەتی گشتی ڕگەزنامەش تا ئەمڕۆ ڕیگولەرە ، بۆ بەرچاوڕونی زیاتر لەو بارەیەوە هەوڵدەدەین شرۆڤەی دەقە یاساكانی پەیوەندیدار بكەین: یەكەم/ لەبرگەی یەكەمی ماددەی دووەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014)دا هاتووە (بەگوێرەی ئەم یاسایە دەستەیەك دادەمەزرێت لە ژێر ناوی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی بۆ ئەوەی ببێتە تاكە دەسەڵات كە ڕێكاری هەموو هەڵبژاردن و ڕاپرسییە گشتییەكان ئەنجام دەدات لەسەر ئاستی سەرتاسەری كوردستان - عێراق. بە پێی دەقی ماددەی سەرەوە كۆمسیۆن تاكە دەسەڵاتە لە رێكخستن و ئامادەكردن و نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران.  لە ماددەی چوارەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014)دا هاتووە (كۆمسیۆن ئەمانەی خوارەوە دەگرێتە ئەستۆ) وە لە زنجیرەی پێنجەمی ماددەی چوارەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014)دا هاتووە (بەڕێوەبردنی پرۆسەی تۆماركردنی دەنگدەران و رێكخستن و نوێكردنەوەی تۆمارەكانیان بۆ مسۆگەركردنی مافی هەڵبژاردنیان) ناوەڕۆكی ئەم ماددەیەش دووپاتیدەكاتەوە، لەسەر ئەوەی كە كۆمسیۆن تاكە دەسەڵاتە لە رێكخستن و ئامادەكردن و نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران. دووەم/ لە بڕگەی یەكەمی ماددەی شەشەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014)دا هاتووە (ئەنجوومەن ئەم دەسەڵاتانەی خوارەوە پیادەدەكات)، لە بڕگەی یەكەمی زنجیرەی یەكەم لە ماددەی شەشەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014)دا هاتووە (دامەزراندن و نوێكردنەوە و بژاردكردنی تۆماری دەنگدەران لە ڕێی هەموو جۆرە شێوازێكی تازەی بەردەست، لەسەر لایەنە پەیوەندارەكانیش پێویستە هاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجوومەندا بكەن بۆ گەیشتن بەم مەبەستە )  سێیەم/ لەبرگەی چوارەم لە ماددەی شازدەیەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014)دا هاتووە (دەركردنی پەیڕەوی پێویست بۆ ئاسانكاری جێبەجێكردنی حوكمەكانی ئەم یاسایە) لێرەدا ئەو راستیەمان بۆ ئاشكرابوو كە لە یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2014) ئەركێكی گران خراوەتە ئەستۆی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی. بێگومان ئامادەكردن و رێكخستنی تۆماری دەنگدەران لەحاڵەتێكی وەك ئێستادا كە هیچ داتاو زانیاری باوەڕپێكراو بەردەست نییە، كارێكی سەخت و گرانە و لە ئایندەش كەموو كوڕیەكان بە ئاسانی چارەسەر ناكرێن. تۆماری دەنگدەران لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان  یاسای ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەمواركراو. یاسای هەڵبژاردن یەكێكە لە یاسا گرنگ و هەستیارەكانی هەر وڵاتێك، تەنانەت لە هەندێ‌ كاتدا بە دەستوور ناودەبرێت، چونكە لەیاسای هەڵبژاردندا بڕیار دەدرێت لەسەر سیستم و شێوازی گۆڕینی ژمارەی دەنگەكان بۆ ژمارەی كورسی ، چۆنیەتی دابەشكردنی وڵات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، هەروەها لە كاتی ڕودانی تاوانەكانی هەڵبژاردن و دەقنوس كردنی، بەپێی یاسای هەڵبژاردن مامەڵە لەگەڵ ئەو تاوانانە دەكرێت. هەمان یاساش بڕیار لەسەر چۆنیەتی ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەران و وردەكاریەكانی دەدات. لەخوارەوە بڕگە و خاڵ و ماددەكانی یاسای هەڵبژاردن پەیوەست بە تۆماری دەنگدەران شرۆڤە دەكەین. یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەمواركراو: لە ماددەی شەشەمی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی (1992) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەمواركراودا هاتووە (بە یاسایەك دەستەیەكی باڵای سەربەخۆ پێكدەهێنرێت بۆ سەرپەرشتی هەڵبژاردنەكان و بەرێوەبردنی كارەكانی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا، تۆماری دەنگدەران ئامادەدەكات، مەركەزەكانی هەڵبژاردن لە هەرێمدا دەستنیشاندەكات، ڕێنمایی پێویست بۆ ئاسانكردنی ڕەوشی هەڵبژاردنەكان دەردەكات، سەرۆك و ئەندامەكانی لیژنەگەلی ناوەندەكانی ناوزەددەكات) . بە گوێرەی دەقی ماددەی سەرەوە كۆمسیۆن (دەستە) تۆماری دەنگدەران ئامادەدەكات، رێنمایی دەردەكات بۆ ئاسانكاری جێبەجێكردنی یاسای هەڵبژاردن. لەماددەی پانزەهەمی یاسای ژمارە (1) ساڵی (1992)دا هاتووە (لیستەكانی ناوی دەنگدەران بۆ هەرێمی كوردستان بە پێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادەدەكرێن و بە پێی پیتی ئەبجەدی ریز دەكرێ‌ و پیشە و ناونیشان و بەروار و شوێنی لە دایكبوونیان تێدا دەنووسرێ‌، ئەگەر ئەوەش نەكرا، ئەوا لەو بارەدا هەیئەی باڵا بۆی هەیە، ڕێگایەكی دیكەی لەبار بۆ وەدەستهێنانی ئەو مەبەستە بدۆزێتەوە) لە دەقی ماددەی سەرەوەدا هاتوو كە دەبێت تۆماری دەنگدەران ناو، ناونیشان، پیشە، بەروار و شوێنی لە دایكبوونی تێدا بنوسرێت و لیستەكەش بە پێی پیتی ئەبجەدی ریز دەكرێ‌، بەڵام ئاماژەی بەوە نەداوە كە دەبێت كۆمسیۆن كام تۆمارو سەرژمێری بكاتە بنەمای رێكخستنی تۆماری دەنگدەران، هەروەها لە دەقی ماددەكەدا هاتووە ئەگەر ئەو رێگە نەكرا، ڕێگایەكی دیكەی لە بار، بۆ وەدەستهێنانی ئەو مەبەستە بدۆزرێتەوە، ئەم بڕگەیە بەمشێوازە گونجاو نییە لە رێكخستنی تۆماری دەنگدەراندا، چونكە ئەركی دەوڵەت (هەرێم) لێرەدا دیار و ڕوون نییە، كە تۆماری هاوڵاتیانی نەبێت كەبتوانێت كۆمسیۆن پابەندبكات پێیەوە. هەروەها لە ماددەی شانزەهەمی یاساكەدا هاتووە (دەستەی باڵا، بەلانی كەم (15) رۆژ پێش ماوەی دیاریكراوی دەنگدان، تۆمارەكان بەسەر مەركەزەكانی دەنگداندا، لە هەرێمدا دابەشدەكات بۆ ئەوەی لە تابلۆی تایبەت بەم مەبەستە بە هاوڵاتیانی ڕابگەیەنێ‌ بە مەرجێ‌ بە مۆری دەستەی باڵا مۆربكرێن، بەرواری ڕاگەیاندنەكەشی لەسەر بنوسرێت لەگەڵ ڕەچاوكردنی ئەوەی لە ماددەی پانزەیەمدا هاتووە). بە سەرنجدان لە ناوەڕۆكی ئەم ماددەییە رووبەڕووی پرسیارێك دەبینەوە، ئایا چۆن دەكرێت (15) رۆژ پێش دەنگدان تۆمارەكان بەسەر ناوەندەكان دابەشبكرێن بۆ دڵنیابوون لە ناوەكانیان و شوێنی دەنگدان، جاگواستنەوەی ناو بێت، یان سڕینەوەی، یاخود زیادكردن لە ماددەی هەژدەیەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا دا هاتووە (بۆ هەر كەسێك مەرجەكانی دەنگدەری تێدا بێت ‌و تۆماركردنی ناوی فەرامۆشكرابێت لەخشتەی دەنگدەراندا، دەتوانێت داوای تۆماركردنی ناوی بكات، بۆ هەر دەنگدەرێك هەیە داوای زیادكردنی ناوی هەر هاوڵاتییەك بكات كە بەناحەق تۆماركردنی ناوی فەرامۆشكراوە یان داوای زیادكردنی ناوی هەر هاوڵاتییەك بكات كە بەناحەق لەخشتەی دەنگدەراندا سڕدراوەتەوە، لەماوەی دە رۆژدا لەبەرواری بڵاوكردنەوەی خشتەی دەنگدەرانەوە. داواكە، لەگەڵ ڕای لیژنەی مەركەزی پەیوەندیداری هەڵبژاردن، پێشكەش بە هەیئەی باڵا دەكرێ‌، هەیئەی باڵاش، لە ماوەیەكدا لە سێ‌ رۆژ نەترازێ‌ كە لە رۆژی پێشكەشكردنی داواكەوە دەستپێدەكا سەیر دەكات و یەكلایی دەكاتەوە). ناوەرۆكی دەقی ماددەی هەژدەیەم ئەو راستیە دووپاتدەكاتەوە كە دژ یەكییەك بەدیدەكرێت لە نێوان ماددەی شانزەهەم و هەژدەهەمدا، چونكە لانیكەم دەبێت تۆماری دەنگدەران بە شێوە كلاسیكیەكەی مانگێك بەر لە وادەی دەنگدان سەرجەم قۆناغەكانی تێپەڕاندبێت و ئامادەكرابێت بۆ چاپكردن، دەكرێت ئاماژە بە تۆماری سەرەتایی و تۆماری كۆتایی بدرێت. لە ماددەی نۆزدەهەمی هەمان یاسای پەرلەمانی كوردستاندا هاتووە (هەر هاوڵاتیەكی كوردستانی- عێراق چ نێر، چ مێ‌، بۆی هەیە ببێتە دەنگدەر یان پاڵێوراو، ئەگەر ئەو مەرجانەی تێدابێت كە لەم یاسایەدا باسیان لێوەكراوە) . واتە لایەنی پەیوەندیدار پابەندە بە تۆماركردنی ناوی دەنگدەران بە بێ‌ بوونی ویستی دەنگدەر، لە ماددەی بیستەمیشدا هاتووە (مەرجە دەنگدەر هاوڵاتی كوردستانی عێراق بێت و هەژدە ساڵی تەواوكردبێت). لە بەرامبەر ساختەكاری لە تۆماری دەنگدەران لەماددەی (57) هاتووە: هەر كەسێك ئەمانەی خوارەوەی كرد بۆ ماوەیەك بەند دەكرێ‌ كە لە (6) شەش مانگ كەمتر نەبێ‌ و غەرامەیەكیشی لێوەردەگیرێ‌ كە لە (100،000) سەد هەزار دینار كەمتر نەبێ‌ و لە (500،000) هەزار دیناریش زیاتر نەبێ: 1- بەئەنقەست ناوێك یا ناوەكان یان سیفاتی قەڵبی لەخشتەی دەنگدەران تۆماركرد یان بە پێچەوانەی حوكمەكانی ئەم یاسایە ناوێكی تێدا نەنووسێ‌. 2- ناوی خۆی یان ناوی كەسێكی تری بەبێ‌ بوونی مەرجی یاسایی پێویست تۆماركرد و دەركەوت كە بەمە دەزانێ‌ و هەر كەسێكی دیكەش كەناوێكی تۆمار نەكرد یان سڕییەوە.  لەماددەی پەنجاو نۆدا هاتووە (هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان- عێراق، كە لە دەرەوە دادەنیشن (المقیمین) مافی بەشداربوونیان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان-عێراق هەیە. بێگومان یاسا مافی دەنگدانی داوە بە هاوڵاتیان بەڵام مەرجی دەنگدەریان تیا فەراهەم بێت، بەڵام بەشداریپێكردنی هاوڵاتیانی دەرەوەی وڵات، بە چ شێوەیەك بەشداریبكەن، چۆن تۆماری دەنگدەرانیان بۆ رێكبخرێت، ئەو لایەنە كێیە كە ئەركی رێكخستنی وەردەگرێت، پشت بەكام داتا و زانیاری ببەسترێت، ئایا كام بەڵگەنامە بكرێتە بنەما، لە چەند وڵات و شار ناوەندی دەنگدان بكرێتەوە ئەمانە ئەو پرسانەن كە لە دەقی ماددەكەدا بوونیان نییە. لەماددەی شەستی یاسای پەرلەمانی كوردستاندا هاتووە (پرۆسەی دەنگدانی كارمەندانی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ، زێرەڤانی هەرێم (پێشمەرگە) و سوپا، كارمەندانی نەخوشخانەكان و بەندینخانەكان و حەپس و سجنەكان، لە چەند مەركەزێكی تایبەت بە خۆیان ئەنجامدەدرێت كە دەستەی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە هاودەنگی لەگەڵ وەزارەتە پەیوەندیدارەكاندا دەستنیشانیاندەكات، بە مەرجێ‌ پێش چل و هەشت سەعات لە وادەی دەستپێكردنی هەڵبژاردنەكان ئەنجامبدرێت).  دەنگدانی هێزە چەكدارەكان پێش وادەی دەنگدانی گشتی كارێكی باشە بۆ ئەوەی دەستكراوە بن لە رۆژی دەنگدانی گشتیداو ئاسایش و ئارامی وڵات بپارێزن و دەنگدەران بتوانن بەبێ‌ ترس سەردانی ناوەندەكانی دەنگدان بكەن، بەڵام جیانەكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی هێزە چەكدارەكان لە كات و ساتی خۆیدا كارێكی خوازراو نییە، بۆیە پێویستە وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی پێشمەرگە پاڵپشت بە لیستی مووچە تەواوی زانیارییەكان بدات بە كۆمسیۆن بۆ ئەوەی تۆماری دەنگدەرانی هێزە چەكدارەكان بە تەواوی و یەكجاری لە تۆماری گشتی جیابكرێتەوە.  تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكان. بنەمەیەكی یاسایی هەیە دەڵێت ((ڕادان) نابێت لەكاتی بونی دەقێكدا). گومانی تیا نییە لە هەرێمی كوردستان-عێراقدا، پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینی جیا جیا بونیان هەیە، خۆشبەختانە بنەمای پێكەوە ژیان لە كوردستاندا خاڵێكی پرشنگدارە كە هەموو لایەك شانازی پێوەدەكەن. بەڵام ئەمەش بەو مانایە نییە كە كەموكوڕی نییە لە نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە ناو لیستی حزبە كوردستانییەكاندا. بۆ چارەسەری ئەم گرفتە وەك چۆن زۆربەی وڵاتان پەنایان بۆ كورسی كۆتا برد، لە هەرێمی كوردستانیش ئەم پرسە بەكۆتا چارەسەری بۆ دۆزرایەوە، بە پێی دەقی ماددەی (36)ی دووبارە لە یاسای ژمارە (1)ی ساڵی (1992) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی هەمواركراو، كورسی پێكهاتەكان بەمشێوە تەرخانكراون: بۆ پێكهاتەی توركمان پێنج كورسی، پێكهاتەی سریان كلدان ئاشوری پێنج كورسی، بۆ پێكهاتەی ئەرمەن یەك كورسی. بەپێی دەقی ماددەی (32)ی دووبارە لە یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2009) یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزا و ناحیەی هەموار كراو، كورسی بۆ پێكهاتەكان بەمشێوە تەرخانكراون لە پارێزگای هەولێر (2) كورسی بۆ سریان كلدان ئاشوری، (3) كورسی بۆ توركمان) لە پارێزگای سلێمان (1) كورسی بۆ پێكهاتەی سریان كلدان ئاشوری، لە پارێزگای دهۆك (2) كورسی بۆ پێكهاتەی سریان كلدان ئاشوری، (1) كورسی بۆ پێكهاتەی ئەرمەن  دەكرێت لێرەدا بپرسین ئایا مەبەست لە كورسی كۆتای پێكهاتەكان چییە؟ بێگومان وەڵامەكەی روونە، كورسی كۆتای پێكهاتەكان ئەو كورسیەیە كە بۆ پێكهاتەیەكی دیاریكراو دەستنیشاندەكرێت بۆ ئەوەی دەنگدەرانی هەر پێكهاتەیەك دەنگ بۆ كاندیدانی خۆیان بدەن و كاندیدی راستەقینەی خۆیان دەستنیشانبكەن. واتە نوێنەری هەر پێكهاتەیەك تەنها بەدەنگی پێكهاتەكەی خۆی بگاتە نوێنەرایەتی لە پەرلەمان و ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان. بەڵام لەبەرئەوەی ئەم پرسە بەكراوەیی هیڵدرایەوە تا ڕادەیەك ڕاوبۆچوونی جیاجیای لەسەر دروستبوو، گومان لە حیكمەتی بوونی كورسی كۆتاكان هاتە ئارا، بەوەی چۆن دەبێت دەنگدەری ئەو پێكهاتانەی دەنگدەریان زۆرە بتوانن دەنگ بە كاندیدی پێكهاتەكانی تریش بدەن. ئەمەش وایكرد كە ئەم پرسە ئامانجی ڕاستەقینەی خۆی نەپێكێ‌. ئەوەی جێگای نیگەرانییە زۆرجار لە لایەن قەوارە گەورەكان تا رادەیەك ئەم پرسە قۆستراوەتەوە و ناكۆكی و دەنگی جیای دروستكردوە بۆیە گەر جیاكردنەوەی كورسی بۆ پێكهاتەكان جیاكاریەكی ئەرینی بێت ، ئەوا گومانی تێدا نییە جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانیشیان جیاكاریەكی ئەرێنیە بۆ بەدیهێنانی نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی پێكهاتەكان خۆیان.  بۆ ئەوەی حیكمەتی تەرخانكردنی كورسی كۆتا ئامانجی خۆی بپێكێ‌، گرنگە كە تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكان جیا بكرێتەوە، بۆ ئەوەی رۆڵەكانی هەر پێكهاتەیەك ئازادانە بتوانن تەنها دەنگ بە كاندیدی پێكهاتەی خۆیان بدەن و نوێنەرانی پێكهاتەكەش نوێنەرایەتی ڕاستەقینەیان بكەن. هەر چەندە لە خاڵی پێنجەمی ماددەی (32)ی دووبارە لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزا و ناحیەكاندا ئاماژە دراوە بەوەی كە دەنگدەرانی هەر پێكهاتەك دەنگ بە پاڵێوراوانی پێكهاتەی خۆیان بدەن، بەڵام بە پێی دەقی ماددەی (1)ی یاسای ژمارە (16)ی ساڵی (2013) یاسای دووەمین هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزا و ناحیەكان، ژمارە (4)ی ساڵی (2009) كاركردن بەم بڕگەیە راگیرا لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزا و ناحیەكاندا.  لێرەدا بەكورتی وبە پوختی ئەم سەرنج و پێشنیاران  دەخەینەڕوو بۆ ڕای گشتی و حزبە سیاسیەكان وپەرلەمانی كوردستان:. یەكەم: بەسەرنجدان لە ناوەرۆكی یاسای كۆمسیۆن و یاسای هەبَبژاردنی پەرلەمانی كوردستان  دەردەكەوێت كە بە وردی باس لە تۆماری دەنگدەران نەكراوە، لە هەمانكاتدا ئاماژەی بەوە نەكردوە كە كۆمسیۆن لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەراندا پشت بە كام داتا و بەڵگەنامەكانی وڵات ببەستێت. لێرەدا هەست بە كەمووكوڕییەكی زۆر گەورە دەكرێت، چونكە كۆمسیۆن دەبێت لە ئامادەكردن و رێكخستن و نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران پشت بە سەرژمێرییەكی پشتڕاستكراوە ببەستێت، بۆ ئەوەی نەبێتە شوێنی تانەلێدان لە لایەن قەوارە سیاسیەكان و چاودێران و رێكخراوەكانی بواری هەڵبژاردن. جا ئاماری سەرژمێری گشتی یان زانیارییەكانی فەرمانگەكانی تۆماری باری كەسیەتی هەرێمی كوردستان بن ، بۆیە لە ئێستا تاكە رێگەو تاكە بژاردە كاركردنە بە تۆماری بایۆمەتی دەنگدرانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی ئتتحادی ، چونكە ئەو تۆمارە لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران عێراق لە 10-10-2021 دا تا ڕادەیەك جێگای ڕەزامەندی حزبەكان بوو دووەم: لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمدا تەنها ئەو دەنگدەرانە مافی دەنگدانیان هەبێت كە خاوەنی كارتی بایۆمەترین ، واتە لەناو پرۆژە یاساكەدا بڕیار بدەن كار بە كارتی كورت مەودا نەكرێت ، ئێستا كۆمسیۆنی ئتتحادی دەرگای ناوەندەكانی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی كردۆتەوە ، كەواتە ئەو هاوڵاتیانە كارتی بایۆمەتریان دەرنەهێناوە ، ئێستا فرسەتە بڕۆن بۆ دەرهێنانی كارتەكەی خۆیان ، وە ئەو دەنگدەرانەی كارتی بایۆمەتریان كردوە كارتەكەیان وەر نەگرتوتەوە ئێستا دەتوانن سەردانی ناوەندەكانیان بكەنەوە  سێیەم: لە یاساكە دا مەرجی كارتی بایۆمەتری و بەڵگەنامەی كارتی نیشتمانی ، یان كارتی بایۆمەتری دەنگدان و ڕگەزنامەو ناسنامەی باری شارستانی بكرێتە مەرج . چوارەم: ئامێری ناسینەوەی دەنگدر گرنگی پێبدرێت و ڕێگە بە كەس نەدرێت بەشداری دەنگدان بكات گەر ئامیری ناسینەوەی دەنگدان ئۆكەی بۆ نەكات ، بۆ ئەمەش دەكرێت ئامێرەكانی كۆمسیۆنی ئتتحادی بەكاربهێنرێن ، یان ئامێری تازە دابین بكرێت و هەڵەو كەموكوریەكانی هەڵبژاردنی پێشووش رەچاو بكرێن . پێنجەم:پێویستە فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان و دەزگاكانی حزبیان هاوكارو هەماهەنگ بن بۆ ئامادەكردنی پرۆژەی رێكارەكان دەنگدانی بایۆمەتری ، بۆ ئەوە كۆمسیۆن ببێتە لایەنی جێبەجێكار، هەموو ووردەكاریەكان لە ناو یاسادا جێگا بكەنەوە . شەشەم: بۆیە گەر كار بە تۆماری بایۆ مەتری نەكرێت ، باشتر وایە باسی ئەنجامدانی هەڵبژاردن نەكرێت ، چونكە تۆماری بایۆمەتری و ئامێری ناسینەوەی دەنگدەر گرنگی تایبەتی خۆیان هەیە ، لەوانە 1-ڕێگە لە دووبارە دەنگدان دەگرێت 2-رێگا لە ساختەكاری بەڵگەنامەكان دەگرێت 3- تۆمارەكە كۆتایی بە بەیتی ناوی مردوو و دووبارەو بیانی دێنێت ، بەمەش متمانە بۆ دەنگدەر و حزبەكان و پرۆسەی سیاسی دەگێڕێتەوە ، بە پێچەوانەوە ئەوا دەبێت چاوەڕێی كارەساتێكی نەخوازراو بكەین ، بۆیە بانگەواز دەكەم بۆ حزبەكان ، تكایان لیدەكەم ، مەرجی بەكار هێنانی  تۆماری بایۆمەتری و ئامێری ناسینەوە بكەن بە مەرجی ئەنجامدانی هەڵبژاردن  حەوتەم: پرسی تۆماری پێكهاتەكان دەبێت چارە بكرێت ، هەر وەك چۆن تەرخانكردنی (11) كورسی بەپێی بنەمای كۆتا بۆ پێكاتەكانی هەرێمی كوردستان تەرخانكراون ، كە بە جیا كاری ئەرێنی بۆ هەرێم و ئەزمونەكەی هەژمار دەكرێت ، كەواتە دەبێت بە جیاكارێی ئەرێنی تۆمارەكەشیان جیا بكرێتەوە ، بە یەكێ‌ لەم ڕێگایانە 1-لە ڕۆژی دەنگداندا دەنگدان و خۆ تۆماركردنیان لە یەك كاتد بێت 2-لەسەرتای پرۆسەی هەڵبژاردن لەماوەیەكی دیاریكراو تۆماری پێكهاتەكان ئامادە بكرێت 3-لەكاتی بەرێوەچونی پرۆسەكانی هەڵبژاردنیش سندوقی دەنگدان و كارتی دەنگدانیان جیا بكرێتەوە ، ئەم جیاكاریە لە ڕوانگەی شۆڤێنیەت و نەتەوە پەرستی ولێكدانەوەی هەڵە نیە بەڵكو بۆ بەجێهێنانی حیكمەتی كۆتاكە خۆیەتی ، ئەم پرسەش لە قازنجی پێكهاتەكان و ئەزمونی هەرێمی كوردستاندایە . هەشتەم :  بەرای تایبەتی خۆم وە بەرپرسم لە ڕای پیشەیی خۆم بەپێی ئەو ئەزمونەی كە هەمانە ، لە ئیستادا كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی ناتوانێت تۆماری بایۆمەتری ئامادە بكات لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە : 1-كۆمسیۆنی هەرێم دەسەڵاتی ناچاركردنی نیە بەسەر دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان لە ماوەیەكی دیاریكراو سەردانی ناوەندەكانی دەنگدان بكەن و ناوی خۆیان تۆمار بكەن 2-داتای كارتی نیشتمانی باشترین و پاكترین داتایە كە بكرێتە بنەمای تۆماری دەنگدەران بەڵام بە داخەوە تەواو نەبوە تا بیكاتە بنەما بۆ تۆماری بایۆمەتری 3-ئاماری تازەی سەرژمێری دانیشتوان لە لایەن حكومەتی ئتتحادی ئەنجامنەدراوە كۆمسیۆن بیكاتە بنەما بۆ تۆماری بایۆمەتری و ریگولەر 4-داتای بایۆمەتری فەرمانبەرانیش بەكەلك داتای بایۆمەتری نایێت 5-كۆمسیۆن ناتوانێت كۆتایی بە گومانەكانی هاوڵاتیان و حزبە سیاسیەكان بێنێت لە غیابی نەبونی داتایەكی باوەڕپێكراو پەسەند كراو لە لایەن پەرلەمانەوە ، بۆ رێگا گرتن لە گومان و دووبارە دەنگدان  و دەنگدان لەجیاتی كەسانی ترو و ئەوانەی كوچی دواییان كردوە ، بۆ ئەم خولەی هەڵبژاردنە كار بە تۆماری بایۆمەتری عێراق بكرێت ، بۆ ئایندەش داتای كارتی نیشتمانی بكرێتە بنەما بۆ تۆماری بایۆمەتری ، بێ‌ گومان دەبێت ئەم پرسەش لەناو یاسای هەڵبژاردن شوێنی بۆ بكرێتەوە ، بۆ ئەمەش پێویستە یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە . سلێمان مستەفا حەسەن