مستەفا شێخ محەمەد ئاشکرایە دونیا بەرەو دوو جەمسەری دژبەیەک ئەروات، لەم بارودۆخەدا کە جەمسەرەکان دژی یەک تییژتر ئەبن، لێکەوتەکان لە چەندیین شوێن تێئەپەڕن.   عێراق لە دۆخێکی ناهەمواری سیاسیی ئەژیەت، گەڕی سێیەمی ململانێکانی هێزە عێراقییەکان، بە دەستبەسەرداگرتنی پارلمان لە لایەن ئەندامانی( موقتەدا صەدر) دەستی پێکرد، ئەمە  بە چەند داواکارییەکی ناڕوون پەیوەستکراوە ! هەفتەی رابردوو، لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی دانیشتنی پارلمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار، موقتەدا صەدر، لە رێگەی ئەندامانی حیزبەکەی، هەڵیان کوتایە سەر پارلمان و ئەوان کە لە هەڵبژاردنی ساڵی رابردوو 73 کورسییان هێنابوو، دواتر دەستیان لە پارمانتاریی کشاندەوە، پرۆسێسی پێکهێنانی حکومەتێکی نوێیان، لە عێراق  پەک خست کە بڕیار بوو هێزە شیعەکانی تر، دروستی بکەن.  موقتەدا صەدر، پێش هەڵبژاردنەکانی 10ی تشریینی 2021،  واژۆ و بەڵێنی لە گرووپە شیعییەکان  وەرگرتووە، هەر کامێکیان براوەبوون، رێگە بدەن حکومەت پێکبهێنێت،    سەرەنج راکێشە، کەواتە ئەو پێشتر زانییویەتی کە هەڵبژاردنەکان چ ئەنجامێکی ئەبێت! کێ ئەم  یارییەی کردووە؟ بەڵام گرووپە شیعەکان لە چوارچێوەیەک کۆبوونەوە، بەپێی قانونی عێراق، فەشەلیان بە پڕۆژەی موقتەدا هێنا بوو.  لەگەڵ ئەوەیشدا، چوارچێوەی هەماهەنگیی  کە کێبڕکێکاری  موقتەدایە، رەزامەندیی خۆیان، بە دووبارە  ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن و هەندێک لە داواکانی صەدر نیشانداوە، بە شەرت و مەرجی خۆیان، بەڵام گرێکە لێرەوە توند ئەبێتەوە کە شیعەکانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، ئەو پرسە بە رێکارە دەستورییەکان ئەبەستنەوە، ئەمەیش مانای ئەوە ئەگەیەنێت کە داواکارییەکانی صەدر رەت بکرێنەوە، بەڵام بە شێوەیەکی نەرم و دبلۆماسییانە، ئەمە ئەهێننە سەر زمان.    ئەم هەنگاوەی صەدر، سەرەڕای هەبوونی هۆکاری ناوخۆ، لە وێنەی دژایەتیی لەگەڵ گرووپە شیعەکان، بە ئاشکرا هۆکاری دەرەکیی ناعێراقیی لە پشتییەوە ئەبینرێن، جێگەی پرسیارە، بۆچی لایەنگرانی صەدر، دژی ئێران هوتاف ئەکێشن؟   ئێران و ئەمێریکا، دوو  هێزی سەرەکیی کارییگەرن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێشبڕکێ لەسەر  پاراستن و بەهێزکردنی پێگەیان ئەکەن لە ناوچەکە،  خاوەنی پێوەندییەکی ئاڵۆزن، لە هەندێ مەلەف، هاوبۆچوون و ئامانجن، لە هەندێ مەلەفی تریشدا، دژ و دوژمنن، عێراق جێنفوذی هەردووکیانە، هاوکات، هەندێک جار، گرژییەکانیان لەسەر ئاستی گشتیی، لە عێراق دەرئەکەون، هەندێ جاریش هەردووکیان پێکەوە ئەیگوزەرێنن.. ئێران و ئەمێریکا دوای پێنج مانگ لە وەستانی گفتوگۆی ناڕاستەوخۆ لە ڤییەنا، پێویستییەکی زۆریان بە دووبارە دەستپێکردنەوەی گفتوگۆ، هەروەها بەدیهێنانی رێکەوتنێکی نوێ لەسەر مەلەفی ئەتۆمیی ئێران هەیە،  ئێران لەبەر باری دارایی و پاراستنی پێگەکەی لە ناوچەکە و ئەمێریکایش بۆ رووبەروبوونەوەی چاینە(صین) و روسیا، رێکەوتن لەگەڵ ئێران، وەکو  بابەتێکی کارییگەرە، ئەبینێت.      عێراق چ پێوەندییەکی بەو پرسە هەیە؟ یەکێک لە گۆرەپانەکانی  گوشارکردنی هەردوو  دەوڵەتە لەسەر یەکتریی، دەوڵەتی عێراقە، عێراق، یەکێکە لە زەنگیینتریین وڵاتە نەوتییەکانە، بەڵام  دەوڵەتێکی لاوازی هەیە، سەرەڕای سامانە زۆرەکەی، هێزەکان لە پاشکۆیەتیی کۆمەڵێک دەوڵەتی دراوسێ و دەوڵەتانی تر درێغییان نەکردووە، ئەمە وڵاتەکەی بە تەواوەتیی لاواز کردووە.  هیچ کەسێک ناتوانێت  گرژییەکانی دوای هەڵبژاردنی مانگی تشریینی 2021 روویان  لە عێراق کردووە، لە پێوەندیی بە خواستە دەرەکییەکان داببڕێت، بە تایبەتیی کە هێزە عێراقییەکان بەسەر ئەجێندا دەرەکییەکاندا دابەش بوونە، نەک ئەجێندا نیشتیمانییەکان.  پێئەچێت دوای دوژمنایەتییەکی زۆر، ئەو پیاوەی کە لەناو شیعەی عێراق، خۆی بە جێگرەوە و نەوەی ئیمام حسێن (رەزای خوای لەسەر بێت) دائەنێت، دوای دوژمنایەتییەکی زۆری ئەمێریکاییەکان، ئێستا چانسی خۆی لە دژایەتیی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، لەگەڵ ئێران و دۆستایەتیی و هاوپەیمانییەتیی ئەمێریکا ببینێتەوە! ئەو پیاوێکە لەسەر سەروەتی  مەعنەویی خێزانەکەی بووتە یەکێک لە کەسە هەرە پۆپۆلارەکانی ناو عێراق، سەرەڕای بەشداریی کردەیی لە حوکمڕانییکردنی عێراق بە درێژایی نزیکەی 20 ساڵ، کەچیی  وەکو ریفۆرمخوازێکی هاوشێوەی ئیمامی حسێن، نماییش ئەکات.   بۆ ئەمێریکییەکان، گرنگە کەسانی وەکو موقتەدا بکەنە هابەشی سیاسەتەکانیان، چونکە لەم رێگەیەوە  ئەتوانن ئاسانتر وێنەی ئێران  ناشیریین بکەن، تەنانەت ئەتوانن  مەترسیی شەڕێکی ناوخۆییش لە نێوان هێزە شیعییەکان دروست بکەن، هەرچەندە، ئێستا  ئێران و ئەمێریکا دژی تێکچوونی دۆخی عێراقن، تا پێیانئەکرێت بە دوای ئامرازی دبلۆماسیی ئەگەرێن.  هاوپەیمانەکانی ئەمێریکا و سوننەکانی خەلیج بە تورکیاشەوە، لەم قۆناغەدا توانیان گوشارێکی زیاتر، بخەنە سەر ئەو گرووپانەی لە ئێران نزیکن کە کۆمەڵێک، حیزب و کەسایەتیی نەخوازراون لە شەقامی عێراقیی، ئەمەیش رێگەخۆشکارە  بۆ ئاسانکردنی گفتگۆی  ئەتۆمیی  ئێران و ئەمێریکا کە لە رۆژی 4 ئابی  2022  بۆ جاری  پێنجەم دەستی  پێکردووتەوە.  سەردانی ئەم مانگەی جۆو بایدن، بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، راستەوخۆ گرێدراوی پرسی ئێران و بەرنامە ئەتۆمییەکەیەتی.  لێرەدا ئینسان ئەتوانێ بە ئاسانیی دەرک بەوە بکات، ئەوەی لە بەغدا ئەگوزەرێت، لە ماوەی دە مانگی رابردوو، لێکخشانێکی نەرمی ئێران و ئەمێریکایە، دواجار ئەگەر لە ڤییەنا نزیکبوونەوەکان بێنە ئاراوە، رەنگە دەمارەکانی توڕەیی موقتەدایش نەرم ببنەوە، شانامەکانی ریفۆرمیش ببنەوە بە میاوە میاوی دەوری مەنجەڵی پڕی دەسەڵات.  نابێت ئەو ئەگەرە رەچاو نەکرێت کە رەنگە نزیکبوونەوەی ئێران و ئەمێریکا ئەبێتە هۆی دروستبوونی مۆدێلێکی نوێی سیاسیی لە عێراق.

د. شۆخان مەحمود *  من چیم دەویست لە نیشتمان جگە لەوەی کە نانێک و کونجێکی دڵنیایی و گیرفانێکی بە حورمەت و مشتێ هەتاوی ئارام و بارانێکی خۆشەویستی و پەنجەرەیەکی کراوەی سەر ئاوازو عیشقم باتێ من چیم دەویست لەوە زیاتر کە نەیدامێ بۆیە ئیتر نیوە شەوێ دەروازەیەکییم شکاندو  بە ئێجگاری چوومە دەرێ      مێژووی نوسین و بڵاوكردنەوەی ئەم شاكارە وێژەییە بۆ زیاتر لە دەسال دەگەرێتەوە كە شاعیری گەورەو هەمیشە زیندووی كورد شێركۆ بێكەس نوسیوێتی ، ئەوەی لە و شیعرەدا بەرچاو دەكەوێت بوونی ئەو پەڕی نامۆیی و بێهیوایی تاكی كورددە، كە لە ئەنجامی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات و نەبوونی عەدالەتی كۆمەڵایەتییەوە سیمای خەمساردی لە كەسێتی زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردیدا درووست بووە، لەو بارەیەوە زانای سۆسیۆلۆجی (س.رایت میلز) پێیوایە كە خەمساردی یەكێكە لە دەركەوتەكانی لاوازی بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی كە تیایدا تاك لەبەرامبەر جێبەجێكردنی ئەو ئەركانەی لەسەر شانێتی، خۆی بە بەرپرسیار نازانێت و هیچ پێبەستبونێكی بۆ پرسە سیاسی و نەتەوەیی و نیشتمانی و كۆمەڵایەتی و كلتورییەكان نییەو وەك كەسێكی دابڕاوو گۆشەگیر بەرامبەر بە روداو و دیاردە جیاوازەكان دەردەكەون .     تاكی كورد بووەتە خاوەن ڕەفتاری خەمساردی سیاسی و بەشداری لەژیانی سیاسی وەك(پرۆسەی هەڵبژاردن، چالاكی سیاسی، خۆپیشاندان، لایەنگری و ئەندامێتی لەحزب و رێكخراو، گۆڕانكاری سیاسی، پرسی سیاسی، گروپی فشار) ناكەن، هاوكات بەشێكی زۆری تاکی کورد بە ئاراستەی لاواز بوونی هەست و پێبەستبوون( ئینتمای) نەتەوەیی و نیشتمانی ڕۆیشتوون، تەنانەت گرنگی بە پرس و بۆنە نەتەوەییەكان نادەن و شانازی بە مێژوو وخەباتی نەتەوەیشیانەوە ناكەن، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا حەز بە فیداكاری بۆخاك و نیشتمان ناكەن و لە ساناترین دەرفەتدا بیر لە كۆچ و جێهێشتنی نیشتمان دەكەنەوە، هەروەك لە هۆنراوەكەی شێركۆ بێكەسدا بە ئاشكرا هەستی پێدەكرێت .  بەبڕوای ئێمە بوونی ئەم خەمساردییە سیاسیە لای تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ ( نەبوونی یەكسانی و نادادپەروەری كۆمەڵایەتی، قەیرانە جۆربەجۆرەكان، گەندەڵی، چەقبەستوویی سیاسی...هتد   .) سەرەڕای ئەوەش ڕەفتاری سیاسی سەركردە و حزبە سیاسیەكان و جێ‌ بەجێنەكردنی ئەو بەڵینانەی لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا بە خەڵكی دەدەن و بەكارهێنانی پۆست و دەسەڵاتەكەیان بۆ بەژەوەندی تایبەت ئەوەندەی تر تاكی کوردیان بێمتمانە وبێئومێد کردووە، بەجۆرێک تاكی كورد گەیشتۆتە بڕوایەك كە بەشداری ئەوان لە پرسە سیاسیەكاندا هیچ كاریگەرییەك دروست ناكات و ناتوانن ببنە هێزێكی كاریگەر بۆ دروستكردنی بڕیارو یەكلایی كردنەوەی پرسە سیاسیەكان، چونكە حزبە دەسەڵاتدارەكان سەرەڕای لەدەستدانی پێگەی جەماوەرییان، بەڵام توانیویانە هەژموونی خۆیان بەسەر ژیانی سیاسیدا بسەپێنن و رێگری بكەن لە گۆڕینی هاوكێشەی سیاسیدا، ئەمەش سەنگ و قورسایی بەشداری تاكی لە پرۆسە سیاسیەكانی دابەزاندووە. لەلایەكی دیكەوە لاوازی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكان و هەڵپەكردنیان بۆ بەشداریكردن و مانەوە  لە حكومەت و بەدەستهێنانی پۆست و پایەی حكومی، هێندەی دیكە سیمای خەمساردی سیاسیان لەكەسێتی تاكی كورددا چەسپاندووە، چونكە لەكاتێكدا كە زۆرینەی هاوڵاتیان لە دەسەڵات و شێوازی حوكمڕانی و ململانێ بەرژەوەندیخوازییەكانی حزبە دەسەڵاتدارەكان نیگەران و ناڕازی بوون، سەرەرای ئەوەی حزب و رەوتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش لەژێر كاریگەری دروشمی چاكسازیو گۆڕانكاری و بەدیهێنانی حوكمی رەشید، توانیان زۆرینەی دەنگە ناڕازییەكان لەدەوری خۆیان كۆبكەنەوەو بۆ بەرژەوەندی حزبی و كەسی و گەیشتن بە دەسەڵات بەكاریان بێنن، بەڵام لە ئێستادا و بە بڕوای ئێمە هێندەی تر دەنگە ناڕازییەكان نائومێدو دوورەپەرێز بوون و پرۆسەی سیاسی هەرێمی كوردستانیان بەئاڕاستەی چەقبەستوویی برد .     هەموو ئەمانە هەڕەشەن لەبەردەم پرۆسەی پەروەردەو پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان بەجۆرێك لەنێو خێزاندا گرنگی و هاندانی تێدانیە بۆ بەشداری تاك و ئەندامەكان لە پرسە سیاسیەكانداو هەستی نیشتمانپەروەری لە ناخی ئەندامەكاندا ناچێنرێت و تەنانەت زۆربەی جار دایك و باوك دور لە پێوەرە پەروەردەییەكان و بە بەرچاوی منداڵەكانیانەوە داخ و خەمی خۆیان بە حكومەت و حزبە سیاسیەكان دەڕێژن و ئۆباڵی خراپی و قورساییەكانی ژیانیان دەخەنە ئەستۆی ئەوان، هاوكات كەناڵەكانی تری پرۆسەی پێگەیاندنی وەك( قوتابخانە، زانكۆ، مزگەوت، حزب، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، ڕاگەیاندن )یش لەو كاریگەرییە نەرێنیە بێبەش نەبوون و نەیانتوانیووە، تاكێكی بەئاگا لە ماناو بایەخی بەشداری سیاسی و پەیوەست بە پرسی نیشتمانی پێبگەیەنن، كە بێگومان  ئەمەش دەكرێت بە مەترسیەكی گەورە لە سەر ئایندەی كەسێتی كورد هەژمار بكرێت، چونكە لە ڕێگەی پرۆسەی پێگەیاندنەوە نەوە لە دوای نەوە دەگوێزرێتەوە وتاكێكی بێباك و خەمساردو رەشبین بەرهەمدێت . ئەگەرچی شێركۆ بێكەس لە بنەماڵەیەكی نشتمانپەروەر و خەباتكاری هەرێمی كوردستان بووەو خودی خۆشی وەك پێشمەرگەو (وەزیری رۆشنبیری )بەشداری لە پرۆسەی سیاسی باشووری كوردستاندا كردووە، بەڵام هەرگیز لەبەرەی گەل و هەژاران لای نەداوەو لەئاست پرسە نشتمانی نەتەوەییەكاندا هەڵوێستی خۆی خستوەتەڕوو، جگەلەوەش هەوڵیداوە واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی بكاتە كەرەستەی شعرەكانی و لەو چوارچێوەیەشدا سەركەوتنی بەرچاوی بەدەستهێناوە، ئەوەی جێگەی سەرنجە شاعیر لە شعری(من چیم دەویست لە نیشتمان)دا تەواو بە بێهیوایی و رەشبینی گەیشتووەو پێیوایە كە چارەسەركردنی بارودۆخی هەرێمی كوردستان ئەستەمە كۆچ و هەڵبژاردنی ژیانی تاراوگەو ئاوارەیی تاکە دەروازەی رزگار بوونە.  *  مامۆستای زانکۆ، پسپۆری کۆمەڵناسی گشتی    

د.حیكمەت نامیق ئێمەی كورد لەوەتەی بوونمان هەیە وادەژین ئەوە قسەی مێژوونوسان و كۆمەڵناسان و هەموو ئەوانەیە،  كە توێژینەوەیان كردوە لەسەر كۆمەڵی كوردی ئایا كێشەكە خودی كۆمەڵگاو كولتورەكەیەتی، یان دەسەڵات و ئەو هێزانەیە، كە بەدێژایی مێژوو جڵەوی  ئەو میللەتەیان گرتۆتە دەست، بەڕای من  كێشەی هەرە سەرەكی ئەو میللەتە تەنیا خۆیەتی و بەس، چونكە كاتێك خود گەشەی كردوو دروست بوولەڕووە  فیكریەكەی ئەوا لەبەرانبەردا دەسەڵاتیش بە هەمان ڕێڕەوی بیركردنەوەی كۆمەڵگاكەی هەنگاو دەنێ، دەسەڵات بەدەربڕینی من ڕەنگدانەوەیەكی بچوكی كۆمەڵگاكەی خۆیەتی، تا ئەقڵیەتی مرۆڤ نەگۆڕِێت مەحاڵە دەسەڵات بگۆڕێت ئەوە ڕاستیەكی بەرجەستەكراوە هەم لەڕووە زاستیەكەی هەم لەڕووە واقعیەكەی،  چونكە بەشێوەیەكی ڕێژەیی زۆر ڕۆژانە ئێمە دوڕوویی و پیسخۆری و گەندەڵی مرۆڤەكان لەسەر هەموو ئاستەكانی ناو كۆمەڵگا دەبینین بە گووتەی (بۆردێو) بەردەوام ئەوجۆرە مرۆڤانە هەمان ستڕاكچەر ی ئەو جۆرە ڕەفتارانە دووبارە بنیات دەنێنەوە، لێرەدا ئەوەی هۆكارە خودی پێكهاتەی كۆمەڵگایە بەمانایەكی دیكە پرسەكە هەموو ئەو ڕێساو هێماو هابیتۆسانەیە كە پێش وەختە مرۆڤ ئاراستە دەكات  لەسەر ئەو شێوە كولتورە ڕاهاتوە و دووبارەی دەكاتەوە لەنێو پڕۆسەی بەكۆمەڵایەتیبووندا، لێرەدا گۆڕانكاریكردن كاتێك دەگاتە بنبەست كە تۆ دووبارە هەمان كولتور بنیات بنێیتەوە. تاكەی ئێمە وابژین ئەو پرسیارەیە، كە پێویستە نەوەی كوردی لەسەر كۆی ڕەهەندەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی وسیاسی و ئابوری و سایكۆلۆژیدا لەخۆی بكات.بەشێكی زۆری كۆمەڵگا تا ئێستاشی باوەڕی بە شتی پڕووپوچ و خورافات هەیە لەم بارەیەوە بەناو پیاوانێكی زۆری ئاینی لەسەر پشتی ئەو كۆمەڵگا سادەیە بوونە خاوەن سەرمایەكی زۆری مادی بەهۆی سادەیی بوونی مەعریفی ئەو خەڵكە .  پەروەردەو بەكۆمەڵایەتیبوون تابڵێی گرنگە بۆ دروستبوونی خودی كارا هەر ئەویش بەر پرسە لە شكست و سەركەوتنی كەسایەتی ، بەڵام ئەو فەزا كۆمەڵایەتیەی كە لێرە هەیە هەمیشە مرۆڤێكی دەستەمۆو تێكشكاو پەرت و بڵاو بێ ئامانج و پلان پەروەردەدەكات، نەوەی كوردی ئێستا ڕووبەڕووی دنیایەك كێشەی كولتوری و كۆمەڵایەتی بووەتەوە بەهۆی هەموو ئەو گۆڕانكاریە مێژوویی و كۆمەڵایەتیانەی كە لەدنیای دەرەوە ڕوویانداوە.بۆدروستبوونی تاكێكی هۆشیار پێویستە دووبارە بنیاتی كولتوری و كۆمەڵایەتی بخرێتە ژێر پرسیاری قووڵ و جدیەوە پرسیاری ئەوەی بۆچی تاك نەیتوانیوە خۆی بنیات بنێت بە ئاگاییەوە مامەڵە لەگەڵ دەروروبەرو كۆمەڵگا بكات. ترادیشنەكان  دەگۆڕێن ئەگەر مرۆڤ ئیرادەی گۆڕانكاری ترادیشنەكانی هەبێت ، بەڵام ئەو گۆڕینە دەبێ هاوشان بێت لەگەڵ گۆڕانی فیكری كۆمەڵایەتی، تا هزریی كۆمەڵایەتی نەگۆڕێت قسەكردن لەسەر گۆڕانی كۆمەڵایەتی سوڕانەوەیە لە دەوری بازنەیەكی بۆشدا. دروستبوونی ئەو فەزا فیكریە دەبێت  لەنێو خودی كولتورەكە خۆی سەرچاوە بگرێت ، تاكەی ئێمە وا بژین؟ ئەو پرسیارە گشتگیرەیە كە مرۆڤی زیندوو زرنگ  هەمیشە لەخۆی دەكات . ئەگەر دەسەڵات بەپێی تیۆری بنیاتیەكان بریتی ببێت لەوەی كە مرۆڤ خۆی دەسەڵاتە ئەوا هەر خۆی دەتوانێ سەروەر بێت و خۆی ڕزگار بكات و خودێكی كۆمەڵایەتی چالاك بنیات بنێت.

هاوڕێ تۆفیق ئێستا نزیکترین سیناریۆ بۆ دەربازبون لە بنبەستی سیاسی لە عێراقدا مەسەلەی دوبارەکردنەوەی هەڵبژاردنە، بۆ ئەوەی هەڵبژاردنیش دوپاتبکرێتەوە ،پێویستە گرنگترین پێداویستی و گریمانەی سیناریۆی دەستوریی و سیاسی رەچاو بکەین: ١: پەرلەمان پێویستە قانونی هەڵبژاردنی تازە دەربکات ،یان قانونە کۆنەکە هەموار بکات .ئاشکراشە دادگای فیدراڵی کاتی خۆی سکاڵای هادی عامری رەتکردەوە سەبارەت بە ساختەکاری ئەنجامی هەڵبژاردن. بەڵام لەگەڵ قەراری رەتکردنەوەکەیاندا  هاوکات داوا دەکەن کە ئەژمارکردن و جیاکردنەوەی ئەلکترۆنی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو رەتبکرێتەوە، دادگای فیدراڵی دەڵێت؛ لە وڵاتە پێشکەوتوەکان ئەوانیش دەستبەرداری ئەژمارکردنی ئەلکترۆنی بوون، بۆیە پێویستە ئەنجومەنی نوێنەران دەستێوەردان بکات و ژماردنی ئەلکترۆنی هەڵبوەشێنێتەوە.   ٢: ئاشکرایە گرێکوێرەی قانونی هەڵبژاردن پرۆسەی جیاکردنەوەی دەنگدانە، کە ئایا بەشێوەی ئەلکترۆنی بێت ،یان ژماردنی دەستی؟ گروپی ئیتار بەتەوای دژی سیستەمی ئەلکترۆنین و داوای ژماردنی دەستی دەکەن، سەدرییەکان هێشتا بە ئاشکرا هەڵوێستی خۆیان پیشان نەداوە! لەلایەکی تر کێشەی سیستەمی هەڵبژاردن دووبارە زەق دەبێتەوە ، ئایا لیستی تاکەکەسی پەیرەوبکرێت، یان لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی؟ هەڵبژاردنی پێشوو چونکە لیستی تاکە کەسی بوو، گروپی ئیتار کەوتنە هەڵەی کوشندەوە و بە باشی لە جەوهەری هونەریی قانونەکە تێنەگەیشتن. هەر بۆیە بە ژمارە دەنگیان زۆرە ،بەڵام ژمارەی کورسیان کەمە! خۆ ئەگەر سیستەمی هەڵبژاردن دەستکاری بکەن، ئەوا بەڕەکە لە ژێر پێی سەدر دەردەهێنن! سەدر براوەی دەنگ نیە، بەڵکو براوەی کورسیە، بۆیە گرێکوێرەی قانونی هەڵبژاردن جارێکی تر بنبەستی سیاسی دروست دەکاتەوەو  رەنگە سەدر بیەوێ بە فشاری میللی هەرچیەک دڵخوازی قانونی هەڵبژاردن بێت بیەوێ بیکا. ٣: گروپی ئیتار بەتەواوی دژی کۆمیسۆنن و تۆمەتباریان دەکەن بە ساختەکاریی و لایەنگریی، دوو سیناریۆ لەم روەوە هەن: أ: ژمارەیەک دادوەری تر بهێنن و لە شوێنی ئەم دادوەرانەی ئێستای کۆمیسۆن کاربکەن. ب: بەشێوەی سازان و پشکپشکێنە کۆمیسۆن دروستبکەنەوە. ٤: بۆ ئەوەی هەڵبژاردن بکرێ، پێویستە بەرێگای دەستوریی بیت، ریگای یەکەم، لەسەر پێشنیازی سەرۆک وەزیران دەبێت و سەرۆک کۆمار رەزامەندی دەردەبڕێ. پاشان پەرلەمان بەدەنگدان رەهای سەرجەم ئەندامانی پەسەندی دەکات و پەرلەمان هەڵدەوەشیتەوە. بۆ ئەم رێگایە گروپی ئیتار تانەو رەخنەیان هەیەو دەڵێن ،بە گوێرەی بریاری تەفسیری دادگای فیدراڵی سەرۆک وەزیران کاربەڕێکەرەو مافی دەستوری نیە پێشنیازی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بکات. بۆ چارەسەری ئەم کێشەیە رێگای دووەم بەردەستە، ئەویش پەرلەمان خۆی بە زۆرینەی رەهای دەنگی سەرجەم ئەندامانی هەڵبوەشێتەوە.  ٥: گروپی ئیتار دڵخۆش نین هەڵبژاردن لە ژێر سایەی حکومەتی کازمی بکرێت، بە پێچەوانەوە گروپی سەدری کازمی بە گرەنتی پرۆسەی هەڵبژاردن دەزانن. لەم دوو راییەدا، یان جارێکی تر کازمی بەم ئەرکە رادەسپێرێتەوە، یان حکومەتێکی راگوزەری یەک ساڵە پێک دەهێنرێت، کە ئەرکی سازدانی هەڵبژاردن بێت.  ٦: لەرووی هونەیی و لۆجستی و پلانی ئۆپراسیۆن کەمیسۆن بەلانی کەمەوە پێویستی بە ماوەی شەش مانگە هەتاوەکو بتوانێ دەنگدانی تازە ئەنجام بداتەوە.

 ئەردەڵان عەبدوڵڵا لە عیراقدا مێژوونووسی زۆر باشی تێدابووە، هەریەکەیان لە سۆنگەی تایبەتی خۆیەوە هەوڵیداوە، مێژووی عیراق بنووسێتەوە،  بەڵام کەسیان نەهاتوون وەکو د.عەلی وەردی لە سۆنگەی سۆسیۆلۆژییەوە، باسی مێژووی عیراق بکەن. عەلی وەردی وەکو بیرمەند  و کۆمەڵناسێکی بەتوانا، هەوڵیداوە باسی رووداوە گرنگەکانی مێژووی عیراق بکات، ئەمەش بە روونی لە دوو کتێبدا دەردەکەوێت. یەکەمیان: چەند لاپەڕەیەک لە  مێژووی کۆمەڵایەتی عیراق: کە کتێبێکی قەبارە گەورەیە و لە چەند بەرگێک پێکدێت، بە یەکێک لە سەرچاوە مێژووییە گرنگەکانی مێژووی عیراق دادەنرێت. لە کتێبێکی تریشدا باسی مێژووی عیراق دەکات ئەوەش کتێبی» وانەکانی ژیانم»ە.  ئەم کتێبە زیاتر وەکو بیرەوەریی خۆیەتی، بەڵام لەپەنا بیرەوەرییەکانی خۆیدا، باسی رووداوە گرنگەکانی عیراق دەکات بەتایبەتی پرسی مۆدێرنە و داهێنانە نوێکان.  ئەم کتێبەش لەلایەن وەرگێڕی هێژا « د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد» کراوە بە کوردی ناوەندی جەمال عیرافان  چاپیان کردووە.  پرسی مۆدێرنە عیراق وەکو هەموو ئەو شوێنانەی تری ژێر دەسەڵاتی تورکی عوسمانی، بەدەست دواکەوتوویی و هەژاریی و نەخۆشییەوە دەیناڵاند، لەپاش داگیرکردنی عیراق لەلایەن بەریتانیاوە، گەلانی عیراق کەمێک هەوای ئازادییان هەڵمژیی، هەرچەندە ئێستا دەوڵەتی تورکیا دەیەوێت وا پیشانی بدات، کە ئەو وڵاتانەی پێشتر تورک داگیریکردبوون، باشتر ژیاون تا ئێستا.  لە عیراقدا بەهاتنی ئینگلیز گەلانی عیراق چاویان بە مۆدێرنە کەوت، ئەم بەریەککەوتنەش  کارێکی ئاسان نەبووە، چونکە هەموو کاتێک مۆدێرنە رووبەڕووی رەوتەکانی پێش خۆی دەبێتەوە و زۆرجاریش رووبەڕووی کێشەی گەورە دەبێتەوە. لەعیراقیشدا هەمان شت روویداوە، ئەم بەریەککەوتن و ململانێی کۆن و نوێیە لە عیراقدا بەهاتنی ئینگلیز دەستپێدەکات. هیچ مێژوونوسێکی عیراقیش هێندەی د. عەلی وەردی بە جوانی باسی ئەو بەریەککەوتن و کێشانەی نەکردووە.   بەتایبەتی هاتنی « شەمەندۆفێر، کارەبا، فڕۆکە، قوتابخانەی حکومی، زانستی نوێ لەوانە: « خڕێتی زەوی، دروستبوونی باران لەرێگەی هەڵمی ئاوەوە» ئەم دووانەش زۆر زەحمەت بووە کە عەقڵی گشتی خەڵکی قبوڵی بکات.  وەکو خۆشی دەڵێت : مرۆڤ ناتوانێت  لە شتی تازە تێبگات تەنها لە میانەی چەمکە کۆنەکانییەوە ، لێکدانەوەیان بۆ دەکات. شتی سەرسوڕهێنەر لەبارەی یەکەمین بەریەکەوتنی گەلانی عیراق لەگەڵ ئەو داهێنانە نوێیانە ، عەلی وەردی دەڵێت: تاکی عیراقی هەندێک داهێنانی سەیرو سەرسوڕهێنەریان بینی  کە لە سەردەمی عوسمانیدا، هیچ شتێکیان دەربارەی نەدەزانی، وەکو فڕۆکە، رووناکی کارەبا. ئیدی لە خۆیانەوە قسەیان لەسەر دەکرد، هەندێ جاریش دەیانپرسی، چۆن بۆ کافران رەخساوە ئەم شتانە دابهێنن کەچی موسڵمانان نەیانتوانیوە هاوشێوەی ئەمانە شتێک دابهێنن.ل28  بارانبارین  پرسێکی تر کە لەناو کۆمەڵگەی عیراقیدا کێشەی زۆری ناوەتەوەو قبوڵکردنی بۆ خەڵکی ئاسایی و ئایینپەروەر قورس بووە، مەسەلەی پرسی زانستی « باران بارین « بووە.   لەمباریەوە دەڵێت: ئەوکاتە  کتێبێک بۆ یەکێک لە زانایانی ئایینی چاپ کرا بەناونیشانی « السیف البتار علی الکفار الژین یقولون المگر من البخار، واتە شمشێری تیژ بۆسەر ئەو کافرانەی دەڵێن، باران لە هەڵمەوەیە»  رۆژێکیان بە چاوی خۆم بینیم پیاوێک لە یەکێکی دەدا و بەوە تاوانباری دەکرد، کە گوایە وتویەتی باران لە هەڵمەوە دروست دەبێت. ل58 پرسی فڕۆکە  مەسەلەیەکی تر کە زۆر سەرسووڕهێنەر بووە بەلای تاکی عیراقیەوە فڕۆکە بووە، ئەم داهێنانەش هەریەکە و قسەوباسی خۆی بۆ کردووە. لەمبارەیەوە عەلی وەردی دەڵێت: باوکم لە زمانی باوکییەوە دەیگێڕایەوە کە چەند کەسێک لە هاوەڵانی بە حەپەسانەوە هاتوون بۆلای و پێیان وتوە کە ئەفرەنجییەکان « واتە بیانییەکان» عارەبانەیەکیان دروست کردووە بە ئاسماندا دەفڕێت کە مەبەستیان فڕۆکە بووە، ئیدی باپیریشم سەرزەنشتی کردوون پێی وتوون: چۆن عەقڵی ئێوە تەسەوەری ئەوە دەکات عارەبانەیەک  بە هەوادا بفڕێت؟ ئاخر مەعقوڵە  تەختە و ئاسن بە هەوادا بفڕێت؟ خودا عەقڵی پێداوین تا بیر بکەیەنەوە! ل25 لە شوێنێکی تردا زیاتر وێنەکەی روونتر کردۆتەوەو دەڵێت: یەکێک لە عەشیرەتە لادێیەکانی نزیک شاری بەسرە کاتێک بینیان فڕۆکەیەکی ئینگلیزی لە بەرزایی ئاسمانەوە دەفڕێت، ئیدی خۆیان نەگرت و دەستیان کرد بە « هۆسە» و دەیانوت : سەیرە  خودای خالق، حوشتری خۆی هەیە.ل 26 گڵۆپ و کارەبا داهێنانێکی تر کە بۆ تاکی عیراقی زەحمەت بووە قبوڵی بکات» کارەبا و گڵۆپ» بووە. کە ئەمەش شتێکی زۆر سەیر و نامۆ بووە. لەمبارەیەوە عەلی وەردی دەڵێت: گڵۆپی کارەبایی سەیرو سەمەرترین شتێک بووە کە خەڵکی دووچاری سەرسوڕمان و حەپەسان و تاسان کردبوو،،، ئیدی هەرکەسە بە جۆرێک دەربارەی هۆیەکانی ئەو گڵۆپانە  قسەی دەکرد. بەرەیەک دەیانووت کارەبا دروستکراوی  جنۆکەیە و ئینگلیزەکان توانیویانە جنۆکە لە خزمەتی خۆیاندا بەکاربهێنن. بەرەیەکی تر پێیان وابوو، کە کارەباش وەچە دەنێتەوە، لە دیدی ئەواندا ئەو گڵۆپە کارەبیانەی هەڵواسراون « مێ» ن، « نێر»ە کانیانیش لەلای ئینگلیزەکان پارێزراون ، هەر کاتێک بیانەوێ لەگەڵ مێیەکاندا، زاوزێیان پێدەکەن. بەرەی سێیەم دەیانووت، رووناکی کارەبا لە بروسکەی ئاسمانییەوە  وەرگیراوەو ئینگیلزەکان توانیویانە بۆ خۆیان راویان بکەن و بیانخەنە زیندانەوە، کە ئێوارەش دادێت بەریان دەدەنە وێزەی گڵۆپەکانەوە. بەرەی چوارەم  دەیانووت، لە دەریاکاندا باڵندەیەک هەیە رووناکی تێدایە و ئینگلیزەکان بۆ خزمەتی خۆیان راویان کردووە. ل29 دژایەتی مەکتەب داهێنانێکی نوێتر خوێندنی حکومی بووە، کە زۆرکەس هەتا ماوەیەکی زۆر دژایەتیی قوتابخانەی حکومیان کردووە بە شتێکی دژە ئاینیان داناوە.  هەر لەمبارەیەوە عەلی وەردی دەڵێت: زۆربەی خەڵکی بە چاوێکی پڕ لە گومانەوە تەماشای ئەو قوتابخانە نوێیانەیان دەکرد کە تایبەت کرابوون بۆ کوڕانی « ئەفەندییەکان» ، واتە بۆ منداڵی فەرمانبەرە حکومییەکان، پێیان وابوو ئەو جۆرە قوتابخانەیە لادانی سێکسی تیادا باوە. ل88 حوکمی عوسمانی و حکومی ئینگلیز عەلی وەردی لە زۆر شوێندا باسی ستەم و زۆرداری حوکمی تورکی عوسمانی کردووە لەمەشدا هیچ زیادەڕۆیی یان ناڕاستی نەووتوە، بەڵکو خۆی لە خۆیدا، داگیرکاری تورکی لەهەموو روویەکەوە کارەساتی بۆ هەموو ئەو گەلانە هێناوە کە داگیریان کردوون. بەهاتنی ئینگلیزیش  گەلانی عیراق کەمێک ئازدا دەبن و چاویان بە مۆدێرنە کرایەوە، لەبارەی جیاوازی ئەم دوو داگیرکەرەوە، عەلی وەردی دەڵێت:  جەور و ستەم لە سەردەمی عوسمانیدا گەیشتبووە پلەیەک بە دەگمەن زوڵمی وا لە هیچ سەردەمانێکی تردا  هەبووە.ل34 لە سەردەمی منداڵیمدا گوێم لە خەڵکی دەبوو باسی گەندەڵی و زوڵم و زۆری عوسماییەکانیی دەکرد، کە ئەو زوڵمە چۆن بەشێوەیەکی فراوان و بەرین بڵاوبۆوە،  دواتر کە بیرەوەرییەکانی هەندێک لەو کەسانەم خوێندەوە  کەلەو کاتەدا ژیابوون، بۆم دەرکەوت ئەو بارودۆخەی کە خەڵکی عەوام لە دانیشتنە تایبەتییەکانی خۆیاندا باسیان دەکرد، هەمان ئەو بارودۆخەیە کە لە بیرەوەرییەکاندا باس کراوە. ل35 لە زاری باوکیشیەوە دەڵێت:  باوکم وتی: دەوڵەتی عوسمانی لەروخسار و رووکاردا دەوڵەتێکی ئایینی بوو، بەڵام لەراستیدا وانەبوو،ل 41   دواتر دەڵێت: خەڵکی بینیان حوکمی ئیگلیز  دادپەروەرانەتر و نەزیهترە وەک لە حوکمی عوسمانی، ئیدی دەیانپرسی  بۆچی کافر دادپەروەر و موسلمان ستەمکارە، کامیان بۆ فەرمانڕەوایی خەڵک باشترە، کافرێکی دادپەروەر یان موسڵمانێکی زاڵم.؟ 24 ئازادیی و رای گشتی خاڵێکی تری جیاوازی نێوان حوکمی ئینگلیز و تورک لەوەدایە، کە بەهاتنی داگیرکاری ئینگلیز، گەلانی عیراق کەمێک هەوای ئازادییان هەڵمژیوە و ئەمەش وایکردووە کە « رای گشتی» دروست ببێت، ئەمەش لەکاتێکدا لە کاتی داگیرکاری تورکدا، هیچ جۆرە ئازادییەک نەبووە. عەلی وەردی زۆر بە جوانی ئەم خاڵەشی دەرخستووەو دەڵێت:  لەسەردەمی عوسمانیدا « رای گشتی سیاسی» لە عیراقدا  زۆر لاواز بوو بگرە هەر لە ئارادا نەبوو، کەچی لە سەردەمی  فەیسەڵدا زۆر بەخێرایی گەشەی کرد.  خەڵکی لە سەردەمی عوسمانیدا  نەدەبوو باسی سیاسەت بکەن، چونکە دەشیا رووبەڕووی زیندان یان پارەو ماڵیان تیا بچوایە، خۆ ئەگەر یەکێک جورئەتی بکردایە و باسی سیاسەتی بکردایە، پێیان دەیوت، ئەم حکایەتە سوودی نییە، باسی شتێک بکە نان  پەیدا بکات.  دوا قسە لەوانەبێت کاتێک ئێستا ئەم شتانە دەخوێنینەوە، هەڵوێستی ئەوکاتەی خەڵکی ئاسایی بەلامانەوە سەیر بێت، بەڵام ئەمەش واقعی هەموو گەلانی خۆرهەڵات بووە، کاتێک بەریەککەوتنیان لەگەڵ مۆدێرنە و داهێنانە نوێکان بووە، هەرچەندە ئێستا دژایەتیکردنی مۆدێرنە لە عیراق و خۆرهەڵاتدا بە جۆرێکی ترە.  سەرچاوە: د. عەلی وەردی. وانەکانی ژیانم.  لە عەرەبییەوە. د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد. ناوەندی جەمال عیرفان بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە. سلێمانی. 2019

  سمكۆ ئەسعەد بڕیاردەرێكی نوێ‌ هاتۆتە سەر سنگی سیاسەتكردن وئاراستەكردنی ڕووداوەكانی بەغدا ، ناز ناوەكەی (وزیر القائد)ە ، دراوە بە كەسێك ناوی (محمد صالح العراقی) ە، ئەمڕۆ ئەم كەسە فەرمانیدا (خۆپیشاندەران تەنها هۆڵی كۆبونەوەكانی پەرلەمانی عیراق چۆڵ بكەن ،نەك تەواوی باڵەخانەی پەرلەمان و دەوروبەری ..) واتا هۆڵی كۆبونەوەكانی پەرلەمانی عیراق ئامادەیە بۆ كۆبونەوەی پەرلەمانتاران ، بەڵام ئەمجارە پەرلەمانتاران لە ژێر عەباكەی (موقتەدا سەدر) وبە مەرج و فەرمانەكانی (وەزیر القائد) لەسەر كورسییەكانیان دا ئەنیشن. ئەگەر لایەنە سیاسیەكانی هەرێم فەرمانیان بە پەرلەمانتاران دا (بە بێ‌ چۆڵكردنی تەواوی باڵەخانەی پەرلەمان ودەوروبەری) بەشداری هەر دانیشتنێكی ئەو پەرلەمانە بكەن، ئەوا بە ناوی كوردەوە یەكەم متمانە ئەبەخشن بە باڵادەستی وسەروەری (ڕەوتی سەدر) بەسەر تەواوی دەوڵەتی عیراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە، دواتر ئەبێت چاوەڕوانی فەرمانەكانی (وزیر القائد) بن تا پێیان بڵێت .. كەی كۆ ببنەوە و دەنگ بە چ یاسایەك بدەن .  ئەوەی پێویستە هەموان بیزانن ئەوەیە ، چیتر لە بەغدا كەس گوێ‌ بۆ مەرج و داواكارییە سواوەكانی جارانی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم ناگرێت لە بارەی پۆست ودۆسێ‌ جیاجیاكان، وئەگەر ئەیانەوێت پارێزگاری لە (قەوارەی دەستووریی هەرێم بكەن) و خۆیان نەبن بە مەترسی لەسەر ئەم قەوارەیە ، با سیاسەتكارانی كورد (دۆخی نا دەستووری بوونی عیراق) ڕابگەێنن ..  بیر لە ئەگەری كشانەوە  لە پرۆسەی سیاسی ئێستای عیراق بكەنەوە .  ئەگەر نا ، لە داهاتوویەكی تزیكدا هیچ لایەنێكی ئێستای حوكمڕان لە هەرێمدا خۆی وەك قوربانی نەخاتە ڕووی هاوڵاتیان.  تا زووە فریای هەرێم بكەون وهەڵەیەكی نوێ‌ بۆ تۆماری هەڵە مێژوویەكانی كورد تۆمار مەكەن.

هونەر حاجی جاسم  ئایە موقتدا دەیەوێت گۆڕانکاری ڕیشەی بکات؟، ئایە گۆڕانکاری پێ دەکرێت؟، ئایە چی دەوێت و کام مۆدیلی سیاسی دەوێت؟!. لەوانیە بۆ وەلامدانەوەی ئەو پرسیارانە زۆر قورس بێت بە کورتی و پوختی وەلام بدرێنەوە و شی بکرێنەوە!. بەلام لەم نوسینە کورتەدا وەلامی ئەم پرسیارانە زۆر بە کورتی ئەدەینەوە.  بەشێوەیێکی گشتی ئەو خەلکانەی بۆ موقتدا خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەردەبڕن هیچیان لەسەر بنچینەی فکری سیاسی و پڕۆژەی سیاسی نیە، یانیش ئایدۆلۆژیێکی دیاریکراو نیە!. چونکە موقتدا لە سالی 2014 بەملاوە پۆستی گەورەی لە حکومەت و دامەزراوەکانی دەولەت هەبووە تاکو ئێستاشی لەگەل دابێت کە کازمی بە کەسێکی نزیکی خۆی دادەنرێت!. بۆیە موقتدا نە دەیەوێت گۆڕانکاری بکات نە دەشتوانێت گۆڕانکاری بەم شێوەیە بکات!.  لە واقیعدا صەدر لەسەر دوو ئاست کار دەکات، یەکەم ئاستی سیاسی کە دەیەوێت سولتەی سیاسی وەربگرێت و دەستووری ئێستا هەموار بکاتەوە بە دەستوورێکی تر کە سەرۆکایەتی بێت و کەسێکی نزیکی خۆشی بکاتە سەرۆک!.  ئاستی دووەم بریتیە لە ئاستی ئاینی: صەدر ماوەیێکی زۆرە کار لەسەر ئەوە دەکات کە دوای سیستانی خۆی ببێتە مەرجەعی ئاینی شیعە لە عێراقدا. بۆیە لە دەرنجامدا ئامانجی صەدر نە گۆڕانکاری سیاسی ڕیشییە نە ڕیفۆرمی سیاسی، ئابووری و کۆمەلایەتییە، بەلکو شینەکەی بۆ هەریسەی بەدەستێهێنان و نوسینەوەی دەستورێکە کە سەرۆکایەتی بێت و سەرۆکیشی بوکەلە بێت بە دەستی خۆی و خۆشی مەرجەع بێت!

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  موقته‌دا یاریه‌كی زۆر مه‌ترسیداری كرد به‌وه‌ی شه‌قی له‌ پارله‌مان هه‌ڵدا ، به‌مكاره‌ی زه‌مینه‌ی گێڕانه‌وه‌ی دیكتاتۆریه‌تی فه‌راهه‌مكرد ، دیكتاتۆریه‌ت له‌ ژێر عه‌مامه‌و عه‌باوه‌ ، ئه‌گه‌ر سه‌ربگرێت ، هه‌ست و كه‌وته‌ سه‌یرو سه‌رنجراكێشه‌كانی موقته‌دا كه‌ دیار نیه‌ چه‌ند لایه‌ن و وڵات و ئاوه‌ز ده‌یجوڵێنن ، كاره‌كته‌ری مارمێلكی نێو فیلمی مارمێلكم بیر ده‌خاته‌وه‌ ، موقته‌دا ، جگه‌ له‌ هه‌نگاوه‌ كانی خۆی به‌رهه‌می ناجۆری و نائاوه‌زی به‌رانبه‌ره‌كانێتی ، ئه‌وانه‌ی له‌ 2003ه‌وه‌ ته‌ڕوهیشك پێكه‌وه‌ ده‌خۆن ، موقته‌دا پێبزانێت یان نا زه‌مینه‌یه‌كی دیكتاتۆریه‌ت ده‌خولقێنێ‌ كه‌ هه‌ر گیز خۆی تێیدا له‌ ئاسایشا نابێت و ره‌نگه‌ له‌ ژماره‌ سه‌ره‌ تاییه‌كانی قوربانیه‌كان بێت ، ئه‌گه‌ر ئه‌م سیاسه‌ته‌ نائاوه‌زیه‌ به‌رده‌وام بێت ، زه‌مینه‌ی ده‌ستوه‌ردانی ده‌ره‌كی زیاد ده‌كات ، دوور نیه‌ ئه‌مه‌ریكاو به‌ریتانیا جارێكی ترو له‌ ده‌رگایه‌كی ترو به‌ پڕۆژه‌یه‌كی تره‌وه‌ بێنه‌وه‌ ، به‌ڵام ئه‌سته‌مه‌ عیراق بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ قۆناغی پاشایه‌تی كه‌ ئه‌وه‌ش خه‌یاڵی كه‌سانێكه‌ ، عیراق له‌م دۆخه‌دا یان به‌ره‌و فه‌وزا یان به‌ره‌و دیكتاتۆریه‌ت ملده‌نێت ، ته‌نانه‌ت سه‌دریه‌كان هه‌ڕه‌شه‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده‌ستوریش ده‌كه‌ن ، كه‌ ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر رای گه‌لی له‌ گه‌ڵ نه‌بێت مه‌گه‌ر سیسته‌می دیكتاتۆریه‌ت بیكات ، ئه‌م هه‌ڕه‌شه‌یه‌ جدیه‌و به‌رده‌وامی زۆر له‌ سه‌ری خواستی  هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌كه‌ زیاتر ده‌كات . ئه‌وانه‌ی ئێستا له‌ ناو هۆڵی پارله‌مانی عیراقیدان به‌ مانا ئاوه‌زیه‌كه‌ی گه‌ل نین شه‌قاوه‌و هه‌روه‌ها گیرفانخاڵی و توڕه‌كانی به‌غداو شوێنه‌كانی ترن كه‌ سبه‌ینێی خۆیان ده‌وێت ، شه‌قاوه‌ش خه‌ونی هه‌یه‌ ، به‌ڵام ئاوه‌زداره‌كان له‌وێ‌ نین تا لانی كه‌م مرۆڤ بزانێ‌ داوای چی ده‌كه‌ن ، موقته‌داو وه‌زیر سه‌ركرده‌كه‌شی ناتوانن لانی كه‌می یه‌ك له‌ ده‌ی خه‌ونه‌كانی ئه‌وان بەدیبێنن ، خۆ ئه‌گه‌ر خه‌ونه‌كانیان له‌ گۆڕ نه‌نێن، نه‌جم و جۆڵ و سه‌ركێشیه‌كانی موقته‌دا، نه‌تفه‌نگه‌ شڕه‌كه‌ی ده‌ستی مالكی ، كه‌ ره‌نگه‌ خۆنمایشكردنی به‌ چه‌كه‌وه‌ ناشرینترین وێنه‌ی ساڵ بێت من بینیبێتم ، ئاخر ئه‌و چه‌كه‌ بۆ سنگی لاوه‌ توڕه‌كانی وڵات هه‌ڵگیرابوو ، ئه‌وانه‌ی شه‌قاوه‌كان و موقته‌داش یاری به‌ خه‌ونه‌كانیان ده‌كه‌ن ، نه‌ك بۆ ده‌ركردنی بنكه‌و باره‌گاكانی توركیا . شیعه‌ له‌ چاخ و سه‌رده‌مێكی جیاوازدا به‌ هه‌مان رێگه‌ی بیسته‌كاندا ده‌ڕۆنه‌وه‌ كه‌ بۆماوه‌ی زیاتر له‌ هه‌شتا ساڵ هه‌موو ده‌سه‌ڵاتێكی خۆخاوه‌نیان لێسه‌ندرایه‌وه‌ ، كێ‌ ده‌ڵێت موقته‌داو مالكی گۆزه‌كه‌ له‌ سه‌ری خۆیان و شیعه‌شدا ناشكێنن ، شه‌ڕی ده‌رو دراوسێَی دورو نزیكیان هێناوه‌ته‌ ناوچه‌ی سه‌وزی به‌غدا ، كوردیش له‌ به‌رده‌م مه‌ترسیدایه‌ ، پرسه‌كه‌ له‌ گۆڕینی ده‌ستورو دووسه‌د ملیارو ئه‌و شتانه‌ زیاتره‌ ، وێنه‌كانی حه‌ره‌س قه‌ومیه‌كانی 1963 به‌راورد كه‌ن به‌ وێنه‌كانی ئێستا ، دروشمه‌كان ببینن، بزانن بایه‌كه‌ به‌ره‌و كوێمان ده‌بات .

   جەعفەر عەلی    ڕەوتی سەدر، براوەی یەکەمی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ١٠ ئۆکتۆبەری ٢٠٢١ بوو. دوای ماوەیەک لە کۆبوونەوە و گفتوگۆی نێوان سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی، بەهۆی نەگەیشتن بە خاڵێکی کۆکەرەوە و هیچ لە یەکدی گەیشتنێک، سەدر لە ١٢ حوزەیراندا بڕیاری کشانەوە لە پەرلەمانیدا و ٧٣ ئەندام پەرلەمانەکەی بەیەکەوە دەستلەکارکێشانەوەیان پێشکەش بە سەرۆکایەتی پەرلەمان کرد. ڕەوتی سەدر پێداگربوو لەسەر حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی و چوارچێوەی هەماهەنگیش خواستی حکومەتی تەوافوقی و پشک پشکێنەی سیاسی هەبوو.    داخرانی سیاسی     هێزە سیاسییەکانی عیراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە، لە ماوەی نزیک بە ٣٠٠ ڕۆژ تێپەڕبوون بەسەر دوا هەڵبژاردندا، هیچ هیوایەکیان بۆ دەربازکردنی عیراق لەم دۆخی داخرانە سیاسییە بە هاوڵاتی عیراقی نەداوە، بەڵکو وڵاتەکەیان بەرەو قەیرانی سیاسی، ئابوری و ئەمنی قوڵتر و ترسناکتر بردووە.     لەو کاتەوەی دادگای فیدڕاڵی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ساڵی ڕابردووی پەسەندکردووە، براوەی یەکەم، ڕەوتی سەدر هاوشانی هاوپەیمانی سیادەی سوننە و پارتی دیموکراتی کوردستان، کە هەرسێکیان بەیەکەوە چوونە ناو هاوپەیمانێتییەکەوە بە ناوی (هاوپەیمانی ڕزگاری نیشتیمانی)، بەهۆی هەڵوێستی هێزەکانی (چوارچێوەی هەماهەنگی) و پشتیوانەکانیان و ئەو بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی بە قازانجی ئەم هاوپەیمانێتییەی دوایی دەریکردبوو، لە سێ دانیشتنی پەرلەماندا شکستیان خوارد لەوەی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار تێپەڕێنن. دوای ئەم شکستە سیاسییە، موقتەدا سەدر ماوەی چل ڕۆژ کاتی بە چوارچێوەی هەماهەنگی و ماوەیەکیشی بە سەربەخۆکاندا بۆ پێکهێنانی حکومەت، بەڵام ئەوانیش لە هەوڵەکانیاندا بۆ پێکهێنانی حکومەت شکستخواردوو بوون. لێرەوە دۆخی سیاسی عیراق هەرچی زیاتر بەرەو مەترسی داخرانی سیاسی و بچووکتربوونەوەی ڕووبەرەکانی گفتوگۆ هەنگاوینا و ئەگەرەکانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریش وەک هەنگاوی یەکەمی دەستوری بەرەو پێکهێنانی حکومەت، ڕۆژ بە ڕۆژ لاوازتر دەردەکەوت.  تەوافوق، یان زۆرینەی نیشتیمانی    پێشتر بە دوورودرێژی سەبارەت بەم بابەتە قسەمان کردووە، کە کێشەی بنەڕەتی عیراق، نە تەوافوقە، نە زۆرینە، بەڵکو کێشەی نەبوونی دیموکراسییە.     موقتەدا سەدر لە ئێستادا وەک بەهێزترین پیاوی سیاسی عیراق دەبینرێت، نمایش و مانۆڕە سیاسییەکانی ئەو کاریگەری گەورەی بەسەر ڕەسمکردنی ڕێڕەوی سیاسی عیراق و بڕیاردان لە کۆی دیمەنی سیاسی وڵاتەکەوە هەیە.     سەدر وەک خۆی بانگەشەی بۆ دەکرد، هەوڵیدەدا لەڕێی حکومەتی زۆرینەوە بەرنامە چاکسازییەکەی جێبەجێ بکات. گەندەڵی لە ڕەگەوە هەڵکێشێ، لە ڕێگەی جیاکردنەوەی حەشدی شەعبی لە گروپە چەکدارییەکانی سەر بە ئێران، چەک بگەڕێنێتەوە بۆ دەوڵەت و پرۆسەی سیاسی لە عیراق لەسەر بنەمای نیشتیمانی و بڕیاری سەربەخۆی سیاسی دوور لە دەستێوەردانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات ڕێکبخاتەوە. ئەو هەنگاوانە کرابوو بە بەشێکی گرنگ لە بەرنامە و گوتاری چاکسازی (هاوپەیمانی ڕزگاری نیشتیمانی). ئێستا و دوای خۆپێشاندانەکان و کۆنتڕۆڵکردنی پەرلەمان، سەقفی داواکارییەکانی موقتەدا چووەتە ئاستێکی بەرزتر، قسە لە هەمواری دەستور و بونیادنانی فۆرمی دەوڵەتی دڵخوازی تایبەت بەخۆی دەکات، کە سەدر ناوی ناوە "دەوڵەتی باوکایەتی"، واتە بوونی باوکێکی ڕۆحی و خاوەن بڕیار لە دوا جوڵەکانی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوڵاتیانی عیراق لە ترۆپکی هەرەمی دەسەڵاتی سیاسیدا. هەرچی چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، بۆچوونێکی جیاوازتریان هەبوو، ئەوان هەوڵیاندەدا حکومەتێکی تەوافوقی لەسەر بنەمای پشک پشکێنەی سیاسی پێکبهێنن، پرەنسیپێک ڕەوتەکەی سەدر لە سەرەتاوە تا کۆتایی دژی بوو.     ئێستا عیراق بۆ (١٠) مانگ دەچێت بەهۆی ناکۆکی ناو ماڵی شیعە (شیعە-شیعە) لە قەیرانێکی سیاسی قوڵی پێکهێنانی حکومەتدا دەژی. ئاسۆیەکی ڕوونیش بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە نابینرێت، بەپێچەوانەوە ڕۆژ بە ڕۆژ قەیرانەکە، تایبەت دوای بڕیاری دەستلەکارکێشانەوەی فراکسیۆنی سەدرییەکان لە پەرلەمان، قوڵتر و مەترسییەکانیش بۆ سەر کۆی پرۆسەی سیاسی عیراق و ژیانی هاوڵاتیانیش گەورەتر و مەترسیدارتر دەبن.    سەرەنجامی ئەم قەیران و داخرانە سیاسییە، ئەگەر بە گفتوگۆ و لێکتێگەیشتنی ناو ماڵی ناکۆکی شیعە چارەسەر نەکرێت، دەبێ بخرێتە ناو بازنەی بیرکردنەوە لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و زەمینەسازی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی دی. ئەمەش بە دوو میکانیزمی دەستوری دەکرێت، یەکەمیان، لە ڕێی پێشکەشکردنی داواکارییەک لەلایەن (١١٠) پەرلەمانتار، واتە سێیەکی ژمارەی ئەندامان بۆ سەرۆکی پەرلەمان، دووەمیش، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بە ڕەزامەندی سەرۆک کۆمار داوایەک پێشکەش بە سەرۆکایەتی پەرلەمان بکات. لە هەردوو حاڵەتەکەدا دەبێت زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی پەرلەمان، واتە (٢١٠) پەرلەمانتار دەنگی پێبدەن.  دەستلەکارکێشانەوە، گەورەترکردنی زۆنی نائارامی عیراق       پاشەکشەی بەکۆمەڵی خاوەن گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانی و گەورەترین پێگەی سیاسی و جەماوەری لە عیراق، هەنگاوێک نەبوو بۆ دەربازکردنی عیراق لە چەقبەستوویی و داخرانی سیاسی، بەڵکو بوو بە سەرەتایەکی نوێ بۆ گۆڕینی عیراق لە ولاتێکی نائارامەوە بەرەو زۆنێکی نائارامتر و نادڵنیاتر لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە. دەستلەکارکێشانەوە جێهێشتنی کورسییەکانی پەرلەمان و چۆڵکردنی هۆڵی پەرلەمان بوو، بەڵام بریتی نەبوو لە چۆڵکردنی گۆڕەپانەکە سیاسییەکە و جێهێشتنی یارییەکە بۆ تیمی نەیار، وەک چۆن بەشێک لە سیاسییەکانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لەم تێگەیشتنە بێ دیقەت و ناسیاسییەوە مامەڵەیان لەگەڵ بڕیارەکەدا کرد و خۆیان وەک تیمی سەرکەوتووی یارییەکە و بڕیاردەری بێ ڕکابەر بینییەوە.     بەشێک لە سیاسی و هێزە سیاسییەکانی نەیاری ڕەوتی سەدر بڕوایان وابوو، یان خۆشخەیاڵی و سەرمەستبوون بە نەغمەی سەرکەوتن بەرەو دونیای فانتازیای سیاسی و دابڕان لە واقیعی مەوجودی بردبوون. بۆیە کەوتنە پەلەکردن لە پەسەندکردنی بڕیاری دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمانتارانی ڕەوتی سەدر و بە زوویی کۆبوونەوە بۆ دیاریکردنی ڕۆژی کۆبوونەوەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، تا کاندیدی دڵخوازی خۆیان بنێرنە سەر کورسی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران. بەڵام دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی عیراق بە زوویی پێیگووتین، ئەمانە نە تەنیا دەیان فرسەخ لە ناسین و خوێندنەوەی دۆخی ڕاستەقینەی عیراقەوە دووربوون، بەڵکو قاچەکانیان بە زەوییەوە پچڕابوو و لە ئاسمانی خەیاڵی پڕ نەشئەی سەرکەوتنی خۆیاندا خەریکی بیرکردنەوە و بڕیاردان بوون. ئەو سیاسییانەی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی، هەرگیز نەیانتوانی بە قەبارەی خۆی پەیامی ڕەوتەکەی سەدر لە نوێژی ملیۆنیدا تێبگەن، بۆیە لە ڕێی زۆرینەی پەرلەمانییەوە، بەردەوامبوون لە هەوڵدان بۆ زیاتر نزیکبوونەوە لە گەیشتن بە خەونە سیاسییەکانیان و لەو ڕێگەیەشەوە نە تەنیا تەریککردن و پەراوێزخستنی موقتەدا و ڕەوتەکەی، بەڵکو لە ڕێی دەسەڵاتی سیاسییەوە هەوڵدان بۆ بچووککردنەوەشی.        دوای نامە سیاسییەکەی ڕۆژی چوارشەممە (٢٧/٧/٢٠٢٢)ی موقتەدا سەدر بۆ نەیارەکانی و بەردەوامی (چوارچێوەی هەماهەنگی) لە هەوڵدان بۆ کۆبوونەوەی پەرلەمان و تێپەڕاندنی ڕێکارە یاساییەکان بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێی عیراق، سەدرییەکان بە نامەیەکی توندتر وەڵامیاندانەوە، وەڵامدانەوەیەک، نە تەنیا لە ماوەی چەند ڕۆژێکی کەمدا، ڕۆژی شەممە (٣٠/٧/٢٠٢٢)، جارێکی دیکە چوونەوە ناو ناوچەی سەوزەوە، بەڵکو دامەزراوەی دادگای فیدڕاڵیشیان خستە بەردەم مەترسی پەلاماردان و باڵەخانەی پەرلەمانیشیان کرد بە شوێنی دروشمبازی و ژێرەوژوورکردنی کۆی خەونە سیاسی و ڕەنگاڵەییەکانی سیاسییە کورتبینەکانی ناو (چوارچێوەی هەماهەنگی) و هاوکار و پشتیوانە سیاسییەکانیان.     موقتەدا سەدر، لەم نامەی دواییدا خاڵی کۆتایی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و پێکهێنانی حکومەت بە خواستی چوارچێوەی هەماهەنگی دانا و بە خەتێکی درشت لەسەر بەربەستە کۆنکرێتییەکانی ناوچەی سەوز و دەروازە و دیوارەکانی پەرلەمان بە زمانێکی ڕەوان بۆی نووسین: ڕاستە ئێمە لە پەرلەمان کشاوینەتەوە، بەڵام ئەگەر لە ژوورێکی سادەی (حەنانە)شدا بین، هێشتا هێزی تێکدان و قڵپکردنەوەی یارییەکەمان بەسەر نەیارە سیاسییەکانماندا لە دەست نەداوە.     سەدرییەکان لە نوێژی ملیۆنییەوە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەرلەمان، یەک نامەی سیاسی کورتیان بە چوارچێوەی هەماهەنگی و تەواوی نەیارە ناوخۆیی و ناوچەییەکان گەیاند: هەر کەسێک هێزی کاریزمایی و پۆپۆلیستی موقتەدا سەدر نادیدە بگرێت، ناتوانێت بە ئارامی لەسەر کورسی دەسەڵات دانیشێت، لەوەش زیاتر، ئەو دامەزراوە دەستورییەی پێتانوایە دەتانگەیەنێت بە خەونە سیاسییەکانتان، ئێمە بە یەک تویت دەیکەین بە ستەیگی هەڵپەڕین و سەمای خێڵە بیابانشینەکانی وڵات.     هەمووان ئەو ڕاستییە دەزانین، ڕەوتی سەدر براوەی یەکەمی هەڵبژاردنە گشتییەکانی ئۆکتۆبەری ساڵی ڕابردوو بوو، بەڵام سەرنەکەوتنی لە دروستکردنی فراکسیۆنێک، یان زۆرینەیەکی پەرلەمانی کە زامنی پێکهێنانی حکومەتی زۆرینەی بۆ بکات، ناچار بە درێژەدان بە ململانێیەکی توندی لەگەڵ نەیارە شیعەکانی دیکەی کرد، ئەو گروپە شیعانەی لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەکرێن، بەمەش پرۆسەی پێکهێنانی حکومەتی نوێی عیراق ڕووبەڕووی مەترسی و قەیرانی قوڵتر بوویەوە. بەجۆرێک هەنگاوی دەستلەکارکێشانەوەی سەدرییەکانیش دوای نزیکەی هەشت مانگ لە چەقبەستوویی سیاسی، وەک هەنگاوێکی بێ پێشینە لە دیمەنی سیاسی عیراقدا، نەبووە چارەسەرێک بۆ قەیرانەکە و گۆڕەپانی سیاسی بەغدای ئارام نەکردەوە.        لە ئێستادا دیمەنی سیاسی عیراق پێماندەڵێت، موقتەدا سەدر کاتێک بێ ئومێد دەبێت لە سەرکەوتن لە پێکهێنانی حکومەتی زۆرینە لە ڕێی پەرلەمانەوە، ئەمجارەیان دەستلەکارکێشانەوەی بەکۆمەڵ لەو دامەزراوەیە وەک بۆمبێک لەبن پێی نەیارەکانیدا دەتەقێنێتەوە، بۆمبێک نمایشی هێز لە پەرلەمانەوە دەگوازێتەوە بۆ شەقام. سەدر لە هەر سیاسییەکی دیکەی عیراق زیاتر توانیویەتی وەبەرهێنان لە داخوازی و هێز و وزەی شەقامدا بکات. ڕاستە فراکسیۆنەکەی ڕەوتی سەدریش لەسەر بنەمای تائیفی دامەزراوە، بەڵام فۆرمی گوتار و دروشمەکانی زیاتر لە چوارچێوەی سەربەخۆیی سیاسی و پرسی نیشتیمانیدا دەخولێنەوە. ڕوونە موقتەدا خۆی، کوڕ و نەوەی خێزان و بنەماڵەیەکی دینی و مەزهەبی دیاری عیراقە، ئەو پاشخانە دینی و مێژووییەش بووەتە سەرمایەیەکی ڕەمزی کاریگەر بۆ موقتەدا و وەبەرهێنانی گرنگی لەسەر دەکات. موقتەدا وەک فیگەرێکی دینی و سیاسی، بە وردی کار لەسەر پێویستی و داخوازییەکانی شەقامی عیراقی دەکات، گوتار و دروشمەکانی شۆڕدەکاتەوە بۆ ناو دڵ و ناخی گەنجانی ناڕازی و بێکاری شەقام، هێزی گوزارشت لە بێزاری و توڕەیی ئەوانی لە گەندەڵی و کۆی ئەو قەیرانانە هەیە، کە لە ڕابردوودا پشک پشکێنەی سیاسی ڕووبەڕووی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی عیراقییەکانی کردووەتەوە، وێڕای توانای هەوڵدان بۆ کارکردن لەسەر پرەنسیپە نیشتیمانییەکان و گوتاردان بە ناوی سەربەخۆیی بڕیاری سیاسی و دروستکردنی حکومەتی نیشتیمانی عیراقی دوور لە هەژموونی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات.     موقتەدا لە مێژووی سیاسی عیراقدا بە بڕیاری کشانەوەی بەکۆمەڵ لە پەرلەمان هەنگاوێکی بێ پێشینەی ناوە، هەنگاوێک جیاوازتر لە هەنگاوەکانی پێشووی. ئەو لە هاوینێکی گەرمی بەغدادا بە بڕیاری کشانەوە، گۆڕەپانی سیاسی گەرمی بەغدای گەرمتر کرد. جوڵەکانی پێشتری سەدر بریتیبوو لەوەی قاچێکی لە ناو حکومەت و قاچەکەی دیکەیشی دەخستە ناو گۆڕەپانی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانەوە، بەڵام ئەمجارە فۆرمی بڕیار و یارییەکەی گۆڕیوە، بە تەواوی قورسایی خۆیەوە هەردوو قاچی خستووەتە نێو گۆڕەپانی ناڕەزایەتییەکان و لە پرۆسەی سیاسی پاشەکشەی کردووە.     هەمووان دەزانین، شەقامی عیراقی لە کوڵاندایە، سەدریش بەهۆی ئەو پابەندی و ملکەچییە بێ سنورەی کە هاوسۆزان و جەماوەرەکەی بۆ گوتاری سیاسی و پۆپۆلیستی ئەو هەیانە، توانای یاریکردن لە نێو شەقام و کۆکردنەوەی جەماوەر و جوڵەپێکردنی شەقامی هەیە، دەزانێت چۆن و لە کوێوە قسە لەگەڵ هۆشیاری و عەقڵی جەماوەرەکەی بکات و وەک ڕۆبۆتێک کۆنتڕۆڵیان بکات و وەک مێگەلیش ئاراستەیان بکات.     هەموو ئەمانە گومانی ئەوەیان گەورەتر دەکرد، کە کۆبوونەوەی ملیۆنی و ناڕەزایەتی شەقام دژ بە داخرانی سیاسی لە عیراق دەست پێدەکات، کە لە ڕاستیدا کۆبوونەوە و ناڕەزایەتی دەبن دژ بە چوارچێوەی هەماهەنگی و خواستی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ پێکهێنانی حکومەتی تەوافوقی لە غیابی فراکسیۆنی ڕەوتی سەدردا، چونکە لە سەرەتاوە تا کۆتا، خودی موقتەدا، ئەم هاوپەیمانێتییەی بە هۆکاری داخرانی سیاسی عیراق و پەکخستنی پرۆسەی سیاسی تۆمەتبار کردووە.     لە ڕابردوودا موقتەدا سەدر بەوە ناسراوە، هەڵکشان و داکشانی لە بڕیاری سیاسیدا هەیە، سیاسییەکی ڕاڕا و ناجێگیرە، زۆرجار بەیانیان بڕیارێک دەدات و  ئێواران بڕیارێکی پێچەوانە. کاتێک لە ساڵی (٢٠١٦)دا هەوادارنی ڕەوتەکەی چوونە ناو باڵەخانەی پەرلەمانەوە لە ناوچەی سەوز، لە لێدوانێکیدا گووتی: "ئەوە گوێ ڕاکێشانی نەیارە سیاسییەکانمان بوو". ئایا ئەوەی ئێستا، دوای تێپەڕبوونی شەش ساڵ لەو مێژووە و لە کۆتایی تەموزی ٢٠٢٢دا ڕوودەدات بریتییە لە تەنیا "گوێ ڕاکێشانێکی سیاسی دیکە"، یان هەوڵدانە بە ئاراستەی یەکلاکردنەوەی دۆخەکە بە زمانێکی دی و بە فۆرمێکی دیکە. یەکلاکردنەوەیەک جگە لەوەی لە ئێستادا دەرفەتەکانی سەرکەوتنی گەورەی لایەنێک، گروپێک بەسەر لایەن و گروپێکی دیکەی لەبەردەمدا ئاسان نابێت، کردنەوەی دەروازەیەکی ئاگرینیش دەبێت بە ڕووی مەترسی بەیەکدادانی جەماوەری و چەکداری میلیشیا شیعە سیاسییە پێکناکۆکەکان لە بەغدا، بەیەکدادانێک جگە لە کردنەوەی دەروازەی دۆزەخێکی دیکە بۆ هاوڵاتیانی عیراقی، هیچی دیکەی لێسەوز نابێت.              

دێرین عزەدین تەنها شتێک لەکێبرکێ ی سەرۆک کۆمار گرنگ بێت ئەوەیە ژنێک بکەین بە سەرۆک کۆمار ، هەرچەندە لە مێژووی دروستبوونی عێراقەوە هەتا ئێستا ژنێک نەبووە بە سەرۆک کۆمار، بەڵام هیچ دەقێکی دەستوری یاسایی نیـیە ڕێگری لە ژنان بکات لە وەرگرتنی ئەو پۆستە، وە ئێمە لە دوای 2003 وە بانگەشەی دیموکراسی دەکەین بۆ ژنانیش مافی خۆیانە پەیڕەوەی ئەو مافە دیموکراسیەی خۆیان بکەن نەک هەر پۆستی سەرۆک کۆمار بەڵکو پۆستە باڵاکانی تریش وەک سەرۆک وەزیران حەقە بدرێتە ژنان تا پەیڕەوی توانای خۆیان بکەن لەم هەڵبژاردنەدا جارێکی تر کۆمەڵێک پرسیار جێگای باسن کە پێویستی بە وروژاندن هەیە کە بۆچی حزبەکان خۆیان لەقەرەی ئەم پرسە نادەن؟  بۆچی ژنان مافی بوون بە سەرۆک کۆماریان نییە؟  ئایا ژنان شایانی سەرۆک کۆماری نیین؟  ئایا یاساکان ژنانیان لەسەرۆک کۆماری قەدەغە کردووە؟  لێرەدا پرسیارێک، بەرجەستە دەبێ کە بۆچی لەچوونە سەر سندووقی دەنگدان لەنێوان ژن و پیاو هیچ جیاوازییەک لەئارادا نییە، بەڵام جیاوازی لەهەڵبژاردن و پالێوراوی تا ئەو ئاستە قووڵ و ناڕەوایە؟  حزبەکان دەیانەوێت بە بەشداری چالاکی ژنان (بەشداری لەهەڵبژاردن و دەنگدان) بکەن و بەجۆشەوە پەلکێشی سەر سندووقی دەنگدانیان بکات بەڵام بۆ بەشداری چالاکی ژنان (پالێوراوی سەرۆک کۆمار بوون) بەشداربوونیان بە رەوا نابینێت !  بە گشتی کە تەماشای ئەم هەیکەلەی کۆمەڵگای کوردی دەکەین ئەو هیواو ئومێدە بەرزە لە چاوماندا ناشارێتەوە کە ژنی کورد داهاتویەکی باشتر و کۆمەڵگای کوردی جیهانێکی یەکسان و مرۆڤ دۆست ترو کراوەتر چاوەڕێی دەکات ئەگەر ژنێک ببێت بە سەرۆک کۆمار بەو شێوەیە هەم دەتوانین جیاوازی خۆمان لەگەڵ هەموو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بسەلمێنین هەم وەکو ژنێک بۆ ئەوەی یەکسانی جێندەری بەرپا بکات، هەروەها وەکو کوردێک مافی هەموو کوردە بۆ ئەو پۆستە خۆی کاندید بکات ئەم پۆستە بە تەنها موڵکی پیاو نیـیە  وەکو ژنێکی کورد کە نوێنەرایەتی هەموو کورد و عێراق بکات وە لە ناوەندە نێوەدەوڵەتیەکان لەو پۆستەدا نوێنەرایەتی هەموو ژنانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست بکات. پاشان دەبینە یەکەمین نەتەوە لە ناوچەکە کە توانیومانە ژن بە گەورەو سەرداری خۆمان قبوڵ بکەین بۆلایەنی دەرونی تاکی کوردیش کە ئێستا تێکشکاوە بە ئەندازەی مانای دیموکراسییەت گرینگە ژنێک سەرۆک کۆماری بێت.  ھەروەھا لەکتێبى (الحريات العامة في الدولة الإسلامية لە نووسینى: راشد الغنوشى هاتووە (لن يفلح قوم..) واتە: نابێت سەرچاوەیەک بۆ مەسەلە یاساییەکان ڕێ لە ژنان بگیردرێ بۆ سەرۆک کۆماریى !  کەواتە بۆ تواندنەوەی بەستەڵەکی سیاسی و ڕەواندنەوەی ترس و گومانی هێزە سیاسیەکان لەیەکتر خانمێکی خاوەن پرۆژە وەک سەرۆکی کۆمار بەپێشنیارێکی باش دەزانم، هەڵبژاردنی خانمێکی سیاسی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار ، بە دیوێکدا تۆخ کردنەوەی مەیلی سیاسی گەلی کوردە بۆ یەکسانی نیوان ژن و پیاو و بە دیوەکەی تردا نیشاندانی درەوشاوەترین روخساری دیمۆکراسیەت و مەدەنیەتە بۆ دونیا کە گەلی کورد خاوەنی ژنانی چەکدارە بۆ بەرگری لە خاکی کوردستان و هەروەها خاوەنی خانمانی سیاسیشە کە هاوشانی پیاوان بۆ خزمەت کردنی نیشتیمان تێدەکۆشێت.  

عومەر عەلی موحەمەد بڕیاری پاشەکشەی سەدر لە پرۆسەی سیاسی عێراق قۆناغێکی نوێ بوو لە گۆڕەپانی سیاسی عێراق و کۆتایی بە ئەو دۆخە سیاسیە هێنا کە لەنێوان کوتلە سیاسیەکانی پەرلەماندا دروست بوبوو، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار لە لایەک و هەڵبژاردنی سەرۆکی حکومەتی ئایندەی           عێراق. سەرەڕای ئەوەی کوتلەی سەدریەکان کە خاوەنی 73کورسی پەرلەمان بوون، خۆیان بەتەنیا نەیان دەتوانی حکومەت پێکبهێنن و دەبوایە بەهاوپەیمانێتی بێت لەگەڵ هێزە سیاسیەکانی تردا ، سەدرو سوننە و پارت هاوپەیمانێتیەکیان دروست کردبوو،ئەم هاوپەیمانێتیە بە ڕابەرێتی سەدر بوو، سەدریش بۆ پێکهێنانی حکومەت سوربوو لە سەر حکومەتی زۆرینەو هەتا کۆتاش سوربوون لە سەر داواکەیان،  بەڵام بەم کارەی زیاتر شیعە نەیارەکانی توڕە کرد لە چوارچێوەی هەمەهەنگی کە زیاتر لە ئێرانیەکان نزیکن و ئەوانیش کەوتنە خۆو نەیانهێشت ئەو خەونەی سەدریەکان بێتـە دی ، پاش تێپەڕبوونی زیاتر لە ۱۰ مانگ بەسەر هەڵبژاردندا دۆخەکە گەیشتە بن بەست ،نە سەدریەکان وازیان لە پێکهێنانی حکومەتی زۆرینە هێنا ،نە چوارچێوەی هەماهەنگی ئامادەبوون ملکەچی داواکانی سەدریەکان بن و بچنە بەرەی ئۆپزسیۆن. سەدر لە هەنگاوێکی نوێدا دەستی کرد بە شڵەقاندنی گۆمەکەو 73پەرلەمانتارەکەی لە پەرلەمان پاشەکشە پێ کردوو خەباتی لە پەرلەمانەوە گواستەوە بۆ شەقام، چونکە ئەگەر سەیری تویتەکان و لێدوانەکانی سەدر بکەیـن ئەوەی پێوە دیارە کە ئەو بێ هیوا بوە لە خەباتی پەرلەمانی و نایەوێت حکومەتێک پێک بینێت کە هاوشێوەی حکومەتەکانی پێشوو بێت لەگەڵ هێزەکانی تردا وکێکەکە یان لەگەڵدا بەش بکات.  سەدر دەیزانی ئەم دۆخە نوێیەی کە دروست بووە، لە ژێڕ فشارێ خۆپیشاندەرانی 2019دا بووە. هەڵوەشاندنەوەی حکومەتەکەی عادل عبدولمەهەدیش هەمووی بە ئەو هۆیەوە بوە ، لەبەر ئەوە جەماوەری عێراق چاوەڕێی گۆڕانکاری و چاکسازی و گەڕانەوەی سیادەیە  بۆ دەوڵەتی عێراقی ، ئەمانەش هیچی لەژێر سایەی حکومەتێکی لەو جۆرەدا نایەتە دی و دواجار ناڕەزایی و خۆپیشاندان دەست پێدەکاتەوە . هەندێک لە چاودێرانی سیاسی و بەشێکی زۆریش لە کوتلە سیاسیەکان وایان لەقەڵەمدەدا کە ئەم هەنگاوەی سەدر سیناریۆیەو تەنیا بۆ ئەوەیە کەبەشێکی زۆرتر بۆ خۆی بەرێت ، بەڵام ڕۆژانی دوایی هەموو ئەو بۆچونانەی بەدرۆ خستەوە. لە ئێستادا سەدر بۆتە ڕابەری خۆپیشاندانەکان و لە ڕێگەی شەقامەوە درێژە بە خەباتی سیاسی دەدات.  جوڵاندنی شەقام و ڕابەرایەتی خواست و داواکاریەکانیان لە ئێستادا وایکردوە کە هەموو چاوەڕوانی، تویتەکانی بن وبزانن پێ دەڵێت. هاتنە دەرەوەی سەدر لە پەرلەمانەوە بۆ شەقام هەنگاوێکی سیاسی گرنگ بوو ، چونکە لە هەڵبژاردنی شێوەی ئەنجومەنێ نوێنەرانی عێراق نزیکەی %70 ی خەڵک بەشداری هەڵبژاردنی نەکردوە و بێ هیوا بوە لەو شێوازە حکومڕانیەی کە لە عێراقدا بەڕێوە دەبرێت، لەبەر ئەوە ئەگەر سەدریەکان بتوانن بەشێک لەو بێ هیوایانە بگێڕێتەوە ناو پڕۆسەی سیاسی و هەڵبژاردن و دەنگ بە سەدریەکان بدەن ،ئەوکاتە دۆخە سیاسیەکەی عێراق گۆڕان بەخۆوە دەبینێت و بەم هۆیەشەوە ئەگەر خۆپیشاندانەکان فشاری زیاتر دروست بکەن و بتوانن مەترسی لەسەر ناوچەی سەوز دروست بکەن و ڕێگە لە کۆبونەوەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بگرن و دەست بگرن بەسەر بارەگای ئەنجومەنی وەزیران ، ئاوکاتە بەناچاری دەبێت یان پەرلەمان هەڵ بوەشێتەوەو بڕیار لە هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت ئەوکاتەش بەدڵنیایەوە دەنگەکانی سەدر ڕو لە هەڵکشان دەکات .یان ئەم فشارانە وا لە چوارچێوەی هەماهەنگی دەکات کەدان بە بەهێزی سەدردا بنێن لە ڕوی جوڵاندنی شەقام ،لە هەردوو بارەکەشدا سەدر دەتوانێت حکومەتی زۆرینە پێک بهێنێت  ،یان لانی کەم نوری مالیکی بخاتە دەرەوەی پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا.

شاکار ابراهیم لە دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس، ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بە هاوکاری گروپی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی، سیستەمێکی سیاسی نوێیان پەیڕەوکرد لە ژێر ناوی دیموکراسیەتی تەوافقی کە زانای سیاسی ئەمریکی بە ڕەگەز هۆڵەندی ئارێند لایپارت دامەزرێنەریەتی ، بە پێی تیۆریەکەی لایپارت، ئاماناج لە دیموکراسیەتی تەوافقی برییتیە لە بە دیهێنانی سەقامگیری سیاسی و حکومی و دوورکەوتنەوە لە ململانیی توندی سیاسی لە نێوان پێکهاتە و ڕەگەزە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی فرەڕگەز و فرە پێکهاتە وەک لوبنان، بؤسنە، ئوسترالیا ، عێراق...هتد ، لە رێگەی دابەشکردنی دەسەڵات و هێز لە نێوان مەزهەب و پێکهاتە جیاوازەکانەوە، بە واتایەکی دی، بەڕێوبردنی وڵات لە ڕێگەی بەشداری سەرجەم لایەن و پێکهاتە جیاوازەکانی وڵاتەوە، تا لەو ڕێگەیەوە سەقامگیری سیاسی دروست بێت و لایەن و گروپە جیاوازەکان دوورکەونەوە لە ململانێی توندی مەزهەبی و نەتەوەیی. سەبارەت بە عێراق و کۆمەڵگە سیاسیەکەی، عێراق خاوەن پێکهاتەیەکی سیاسی و دینی تەواو جیاوەزە. بۆ نمونە، لە کۆمەڵگەیەکی وەک مالیزیادا گەر ململانی سیاسیەکە لە نێوان پیکهاتە جیاوەزەکانی وەک مالیزی و چینی و هندیەکاندا بێت، بەڵام لە عیراقدا جگە لە ململانێی سونی- شیعی، کوردی- عەرەبی، عەرەبی- پێکهاتەکانی دی، ململانێەکی توندی سیاسی هەن لە نێوان خودی یەک پێکهاتەی دیاریکراودا لەوانە کورد-کورد، شیعە- شیعە، کە توندترین و کاریگەرترینیان  ململانی سیاسی نێوماڵی شیعیە بەسەرۆکایەتی موقتەدا صەدری سەرۆکی رەوتی صەدری شیعی و نوری مالیکی سەرۆکی دەوڵەتی یاسای شیعی کە مێژوو ململانیەکەیان دەگەڕیتەوە بۆ سەردەمی خولی یەکەمی دەسەڵاتی سەرۆک وەزیرانی مالیکی کاتێک بە توندی ڕوبەڕوی ڕەوتەکەی صەدر بۆوە و زۆرینەی لایەنگرەکانی لە کونجی زینداندا بەند کرد.  بەهۆی ئەم ململانێ نێوان پێکهاتە جیاوەزەکان لە عێراق، لە لایەکی دی ململانی توندە ناوخۆییەی نێوان یەک پێکهاتەی دینی-نەتەوەیەوە، نەمانی متمانەی سیاسی لە نێوان بەشیکی زۆری گروپە سیاسەکانی عیراق و خراپی دۆخی حوکم ڕانی و قوڵبونەوەی کێشە سیاسیەکان ، سیستەمی سیاسی تەوافقی کە سەرەکیترین بنەمای دابینکردنی سەقامگیری سیاسی و ئاسایشە لە عیراق ڕووبەروی قەیرانی قوڵبۆوە: شەڕی ناوخۆی شیعی-سونی(٢٠٠٦-٢٠٠٨)، کێشەی کورد و حکومەتی ناوەندی (٢٠١٠- تاکو ئێستا)، شەڕی داعش (٢٠١٤-٢٠١٧)، خۆپیشاندانی تشرینەیەکان (٢٠١٩-٢٠٢٠)، تاوەکو دواین هەڵبژاردنی عێراق ململانێکان بەردەوام بوون.   لە دوای هەڵبژاردنی ١٠ ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١، صەدر بە هاوکاری هاوپەیمانەکانی لەگەڵ بەشێکی کورد و سونە، بانگەشەی حکومەتی زۆرینەی کرد وەک بەدیلێک بۆ سیستەمی تەوافقی زۆرینە،  ئەم بانگەشەیە دۆخی سیاسی عێراقی تا لێواری تەقینەوە برد، بەڵام ىڕیاری دادگای فیدراڵی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، دۆخەکەی لە بەرژەوەند نەیارە مێژوویەکەی صەدر یەکلاکردەوە و بارودۆخە سیایسەکەی گۆڕی. صەدر بۆ دەربازبوون لەو ئابڵوقە قانونیە بڕیاری کشانەوەی لە پەرلەمانی عێراق دا و شکستی هێنا لە دروستکردنی حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی و کۆتایهاتنی سیستەمی دیموکراتیەتی تەوافقی. بۆیە موقتەدا صەدر ئەو شکستەی قبوڵ نیە، وەک دواین چانس، لە ڕێگەی جەماوەری سیاسی خۆیەوە کاردەکات بۆ شکاندنی سیستەمی تەوافقی سیاسی لە عیراقدا.  شەقامی سیاسی عیراقی دژی نەیارانی سیاسی خۆی دەجۆڵێنێت کە ئامانج لێی پەراویزخستنی نەیارەکانیەتی لە پڕۆسەی سیاسی عێراقیدا.  بەمەش، ئەمڕۆ عێراق ڕوبەڕوی ئاڵنگاریەکی قوڵبۆتەوە لە نێوان بەرەی سیستەمی تەوافقی و بەرەی سیتەمی زۆرینە، کە عەقڵێکی سیاسی گەورە نەبێت ئیدارەی ئەو ئەزمە قوڵەی عێراق بکات، عێراق بەرەو شەڕیکی توندی ناوخۆی دەڕوات کە کۆنترۆڵکردنی ئاسان نابێت و دەروازەیەک بۆ ململانیەکی سیاسی دوور مەودا دەکاتەوە. * ماستەر لە سیستەمی سیاسی عێراقدا    

سمكۆ ئەسعەد  (.. عیراق ، عیراقی عەلی ئەمیری موئمینینە ، ئەو گەورە و ڕابەری مەزهەبەكانە) ئەمە بەشێكی خاڵی چوارەمی وتارەكەی موقتەدا سەدر بوو لە نوێژی هەینی یەكگرتوو-ی رۆژی 15/7/2022 . كورد و سوننەی عیراق وشەیەكیان نەدركاند ، بەرامبەر ئەم ناولێنانە نوێ‌ یە لە(عیراق) ، نەیانوێرا بە (سەدر ) بڵێن : عیراق دەستووری هەیە ، فیدرالی و دیموكراسییە ، لەو دەستوورەدا باس لە مەزهەب نەكراوە. سیاسەتكارانی كورد لە بیستن ولێكدانەوەی واتاكانی (عیراقی ئیمام عەلی ) خۆیان بێ‌ دەنگ كرد ، لەبەر ئەوەی چاویان لەسەر پۆستەكانی عیراق بوو ، شەڕیان بوو لەسەری ، تا ئەمڕۆ چاویان بە لایەنگرانی (عیراقی ئیمام عەلی) كەوت ، بە پێی تەقویمی هیجری ولە مانگی موحەڕڕەمدا ، چۆن باڵەخانەكانی پەرلەمان و حكومەت و دادگای باڵا .ئەشێلن . هەڵبەتە بەشێكی سیاسەتكارانی كورد، هێشتا  وا ئەزانن ، ئەمە كێشەی نێوماڵی شیعەیە وهیچ پەیوەندییەكی بە كوردەوە نییە ، بەشێكی تریشیان ، ئەم تێكچوونەی بەغدایان زۆر پێ‌ خۆشە .. پێیان وایە .. ئەو دادگایەی بڕیاریدا لە دۆسێی نەوت .. ئەو پەرلەمانەی كاندیدەكانیان دەرناچوێنی .. هەر بۆ روخان باشە . بەڵام ئەوەی سیاسەتكارانی ئێستای كورد نایزانن ئەمەیە .. (عیراقی ئیمام عەلی) بە ڕابەرایەتی موقتەدا سەدر ، ئەو عیراقەیە كە هیچ پەیوەندییەكی بەم دەستوورەی ئێستا وبەم  هاوپەیمانییە شكستخواردوانەوە نییە، سەرەتا لغاوی بەغدا ئەكا ، ئنجا دێتە سەر خستنەڕووی مەرجەكانی بۆ (كورد) پێش ( سوننە)  دڵنیام ئەوەی ئێستا سیاسەتكارانی كورد بە خۆشی خۆیان لەسەری ڕێك ناكەون ، ئەوكات بە زەبر لە دەستی ئەدەن، ئەمە ئەگەر لایەنێك پێش ئەوانی تر نەكەوێت و (بەیعەت) نەدا.

د. كامەران مەنتك   چی لە ئێراقدا دەگوزەرێت؟ ئایا ململانێكان بەو شێوەیە بەردەوام دەبێت، یاخود ململانێی سەر شەقام ئەو قۆناغە تا رادەیەك ئاشتەواییە ، یاخود ئەو ململانێیە ساردە تێدەپەڕێنێت وقۆناغی بەریەككەوتنێكی خوێناوی دەست پێدەكات وئێراق دەكەوێتە دوو توێی شەڕێكی خوێناوی ناوخۆوە؟ لەراستیدا ئەوەی لە ئێراقدا دەگوزەرێت هێندەی پەیوەندی بەململانێ جیهانیەكان وداڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكەوە هەیە، هێندە پەیوەندی بەجیاوازی بیروراو خەباتی دیموكراسی وئەو قسە گەورانەی دەكرێن نیە! ئێستا ئێراق بە كوردستانیشەوە كەوتۆتە چەقی قۆناغێكی تر لەشەڕی سارد، واتە  شەڕی نوێی سارد، كە لە نیسانی (2017) لە سوریا دەستیپێكرد وئێستا خەریكە دەپەڕێتەوە ئێراق وشەڕ لەسەر دابەشكردنەوەی گۆڕەپانی ئێراق دەكرێت لەنێوان زلهێزە جیهانیەكاندا.  بە واتایەكی تر هەوڵ دەدرێت ئێراق لەژێر هەژموونی ئەمریكا دەربهێنرێت، یاخود بەلایەنی كەم هەژموونی ئەمریكا لەو وڵاتە لاواز بكەن، وەك لەسوریا كردیان ورێگە نەدەن ئەمریكا چیتر تاكلایەنە ئیدارەی ئەو وڵاتە بكات وهەموو بڕیارێك لەدەست خۆی بێت، واتە ئێراق لە ئێستادا رێك لە قۆناغەكانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، بە وردیش تاوەكو ساڵی (1991) دا دەژیت،  بەڵام بەشێوەیەكی جیاواز تر! لە قۆناغی شەڕی ساردی یەكەمدا، لەماوەی نزیكەی 40 ساڵدا ئێراق بووە گۆڕەپانێكی سەختی شەڕی ناوەخۆو شەڕی دەرەكی، ئەو قۆناغە یاخود شەڕ لەنێوان حكومەتی ناوەندو كورددا هەبوو، یاخود ئێراق هێزەكانی دەنارد بۆ شەڕ لەگەڵ ئیسرائیل، وەك شەڕی (1967 -1973) عەرەبی ئیسرائیلی، یاخود خەریكی شەڕ بوو لەگەڵ هاوسێكانی، وەك شەڕی ئێراق -ئێران( 1980-1988). ئەوەی قۆناغی شەڕی نوێی سارد، یا گەڕی دووەمی شەڕی سارد لە ئێراقدا جیادەكاتەوە، ئەوەیە ئامڕازەكانی شەڕ زۆر ترو ترسناكتر بووەو گۆڕەپانی شەڕیش فروانتر بووە، ئێستا چەكی پێشكەوتوو ووێرانكەرتر هەیەو هاوكات دەتوانرێت ئاسانتر خەڵك وشەقام بگلێنرێتە ناو شەڕەكەوە ووەك ئامڕازێك بەكاربهێنرێت! یەكێك لەئەگەرە ترسناكەكانی ئەو ململانێ وگرژیەی لەئێراقدا روودەدا، رووبەڕووبوونەوەی لایەنەكانە لەسەر ئاستی جەماوەری، واتە شەقام بكرێتە بەریەككەوتنی راستەوخۆی نێوان لایەنەكان، كە دیارە ئەمەش لەكۆتایدا شەڕی ناوەخۆی لێدەكەوێتەوە، بەهۆی بوونی دەستی هەرێمیش لەو مللانێیەدا، ئەگەری ئەوە هەیە شەڕەكە بەرەو دەولەتە هەرێمیەكانیش بپەڕێتەوە، كە ئەگەرچی ئەمە ئەگەرێكی لاوازە، بەڵام ئەگەرێكەو لە ئارادایە! بەتایبەتیش ئەگەر ئەوەمانزانی چوارچێوەی هەماهەنگیش، وەك رایانگەیاند، نیازیان وایە خۆپیشاندا بەخۆپیششاندان وەڵام بدەنەوە، كە ئەمە كارێكی ترسناكەو دۆخەكە بەرەو تەقینەوە ورووبەڕووبوونەوەیەكی ترسناك دەبات، ئەگەر ئەو بانگەشەیە وەك جۆرێك لە فشار بێت بۆ سەر سەدریەكان، دەكرێت بڵێین شتێكی باشە، بەڵام ئەگەر بكەوێتە وبواری كردەییەوە، ئەوە ململانێكان بەرەو قۆناغێكی تری مەترسیدارتر دەگوازێتەوە. دوور نیە بەچڕبوونەوە وقووڵبوونەوەی گرژیەكان، ململانێكان بگوازرێتەوە ناو ماڵی كوردیش، لەبەرئەوەی كرۆكی ئەو كێشەو ململانێیەی لەنێو ماڵی شیعەو سووننەدا هەیە، لەنێو ماڵی كوردیش دا هەیە، كوردیش بەسەر لایەنە سەرەكیەكانی ململانێكە لەناوچەكە وجیهاندا دابەش بووە، بۆیە شەری یەكلاییكردنەوەی هەژموونی زلهێزەكان، ئەگەرێكی زۆری هەیە بپەڕێتەوە كوردستانیش، بەتایبەتیش ئەگەر ئەوەمان زانی هەموو بنەماكانی تەقینەوە ورووبەرووبوونەوە لەنیو هیزە كوردیەكاندا بەدیدەكرێت وهەمان ئەو زەمینە گرژەی لە بەغدا هەیە، لەهەولێردا بەشێوەیەكی چڕ تر بەدیدەكرێت!. دەئرەنجامی ئەو ململانێیە، هێندەی بە هاوسەنگ بوونی نێوان هیزە جیهانیەكانەوە پەیوەستە، هێندە پەیوەندی بە حودی هێزە ململانێكەرەكانی ناوەخۆی ئێراق نیە، لەبەرئەوەی وەك ئاشكرایە ئەو هێزانەی ئێراق جگە لە ئامڕازیك ویاریزانێكی بێئیرادە هیچ رۆڵێكی تریان نیە، بۆیە گرژبوونەوە یاخود هێور بوونەوەی دۆخەكە زیاتر پەیوەندی بە دۆخی زلهێزەكان لەناوچەكەو سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی  هەژموونی هەیە!.

   فەرحان جەوهەر ساڵانێکی زۆرە عیراقیەکان چاوەڕێی چاکبوونی دۆخی وڵاتەکەیان دەکەن، چەندین دەستهەڵاتی جۆراوجۆریان تاقی کردۆتەوە، جار لەدوای جاریش پەشیمان دەبنەوەو خۆزگە بە دەستهەڵاتی پێشوو دەخوازن، زیاتر لە شەست ساڵ بەر لە ئەمڕۆ حوکمڕانیەتیان لە ئێستا باشتربووە، چونکە دەستهەڵاتی راستینە لە دەست خۆیان نەبووە، بەڵکو لەدەست ئینگلیز بووە، دواتر بەهۆی کاریگەربوونیان بە کۆمەڵێک دروشمی وەک کۆماری مارکسی و نەتەوەیی عەرەبی لە ئێستاشدا ئاینی، هەڵسان بە ئەنجامدانی کودەتای خوێناوی یەک لە دوای یەک، نەوەستان تاسەریان چووە ژێر پۆستاڵی دیکتاتۆرێکی وەک سەددام و حزبێکی فاشی وەک بەعس، بەهەزاران خەڵکی لێ کوشتن چ ئەوانەی بەهۆی دژە دەستهەڵاتی خۆی لە ناوی بردن، وەک ئێمەی کوردو شیعە، چ ئەوانی تریش وەک سوننە و کەمایەتییەکان بەهۆی ئەو جەنگانەی هەڵیگیرساندن، ئەگەر ئەمریکا نەبوایە  تا چەندین ساڵی تریش ئەو رژێمە هەردەمایەوە، کەچی شیعەکان پێش سوننە کەوتنە دژایەتی ئەمریکا، لە کاتێکدا ئەمریکا ئازادی کردن و کلیلی حوکمڕانیەتی دایە دەست خۆیان و پێی گوتن: فەرموون  دەوڵەتی خۆتان بنیات بنێنەوە، زۆری پێنەچوو ئیدی کەوتنە لێدانی ئەو دەوڵەتەی خۆیان تێدا حوکمڕانن، سەیرکەن چۆن یاساو دامەزراوەکانی دەوڵەت و سەروەریەکەی دەشکێنن، هەرجارەو دەیخەنە ئەستۆی لایەنێک، هەندێک دەڵێن: خەتای ئیسڕائیلەو هەندێکی تر خەتای ئێرانە، هەندێک پێیانوایە ئەگەر مالیکی نەبێت عیراق دەبێتە مێرگی دیموکراسی، هەندێکی تر پێیانوایە سەدر دەتوانێ موعجیزە دروست بکات.  بۆ تێگەیشتن لە دۆخی عیراق نابێت چیتر پشت بە لێکدانەوە سیاسیەکان ببەستین، بەڵکو شیکاریانەی حاڵەتی دەرونی و مێژوویی و سۆسیۆلۆژیانەی عیراقیەکان و پێکهاتەکانی، دەتوانێت یارمەتیدەرمان بێت بۆ تێگەیشتن لە دۆخی عیراق، راستە عیراق لە رابردووێکی زۆر دووردا سەرزەمینی چەندین شارستانی گرنگی وەک سۆمەری و ئەکەدی و بابلی و ئاشوری و گۆتی و لۆلۆیی بووە، بەڵام ئەمە مانای وانییە، ئەو دانیشتوانانەی ئێستا پاشماوەی ئەو نەتەوەو شارستانیانە بن، بەڵکو کۆمەڵێک هۆزی دەوارنشینی بیابانەکانن، بە دوای ئاو لەوەڕگاکانەوە گەیشتوونەتە سنووری ئەو شارستانیانە، بەهیچ شێوەک ناچنەوە سەر ئەو شارستانیانە، ئەو دۆخەی ئێستاو رابردووی عیراق گەواهیدەری ئەم راستیەیە، چونکە میللەتانی خاوەن باکگڕەوەندی شارستانی، هەڵس و کەوت و رەفتاری هۆڤیانە ناکەن، هەروەها دەتوانن خۆیان حوکمی خۆیان بکەن، پشت بەنەیارانی خۆیان نابەستن، سەیری خۆپیشاندەرانی عیراق بکەن، چ دروشمێک دەڵێنەوە: بڕوح بددەم هەمان دروشمی سەردەمی بەعسە، تەنها لە جیاتی ناوی سەددام دەڵێن: نەفدیک یا عیراق، جاران هەر هەمان خەڵک دەیانگوت: نەفدیک یا سەددام، هەرکەسێک بڕێک ئەزمون یان نیمچە خوێندەواریەکی هەبێت، تێدەگات عیراق لە کام خاڵ و چوارگشەدایە، بۆیە عیراق نە بەمالیکی و نەبەسەدرو نەبە هیچ کەسێکی تر چاک دەبێت، تا ئەو کاتەی گۆڕانکاری لە هزو بیرو کولتووریان نەکرێت.