هیوا سەید سەلیم                                                               پەرلەمانی کوردستان کاتێک لە یەکەمین هەڵبژاردن لە ١٩/٥/١٩٩٢ دامەزرا، بۆ ئەو هەڵبژاردنە،  پشت بە یاسایەک بەسترا کە لە لایەن بەرەی کوردستانی لە ٨/٤/١٩٩٢درەچوو بوو، لەو یاسایە هاتبوو کە پەرلەمانی کوردستان بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێت.  دوای ئەو هەڵبژاردنە، یەکەمین کاری پەرلەمانی هەڵبژێردراوی کوردستان بریتی بوو لە دەرکردنی یاسای ژمارە (١) ، کە لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ناسرابوو،  ئەو یاساییە  تا ئێستا حەوت جار هەمواری بۆ کراوە، دوایین هەمواریش لە ساڵی ٢٠١٣ بە پێی یاسای ژمارە (١٥) ئەنجامدراوە. شایانی باسە، لە ماددەی (٥١)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هاتووە :  " ماوەی پەرلەمان چوار ساڵە، لە یەکەم دانیشتنیەوە دەست پێدەکات و، لە دوا دانیشتنی ساڵی چوارەمدا کۆتایی دێت" بەڵام دەبینین کە لە یەکەمین خولی پەرلەمانی کوردستان ئەو بڕگە یاسایە پێشێلدەکرێت، وە کار بەو ماوە زەمەنیە ناکرێت، بگرە بە هۆی شەڕی ناوخۆی نێوان پارتی و یەکێتی خولی یەکەمی پەرلەمان بۆ ماوەی چەند جارێک درێژکرایەوە، تەنانەت دوایین جار تەمەنی خولی یەکەم لە مەیدانی ئاژەڵان درێژکرایەوە. شایانی باسە، جگە لە درێژکردنەوەی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان، چوار جاری دیکە تەمەنی پەرلەمانی کوردستان درێژکراوەتەوە، ئەگەر ئەو جارەش تەمەنی پەرلەمان درێژ بکرێتەوە،  دەبێتە پێنجەمین جار کە پەرلەمان لە وادەی خۆی هەڵبژاردنی بۆ ناکرێت، بۆیە دەتوانین بڵێین لە هەرێمی کوردستان بۆتە نەریت کە هەمیشە تەمەنی ئەو پەرلەمانە بەدەر لە یاسای هەڵبژاردن و پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمانی کوردستان درێژ دەکرێتەوە. درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمانی کوردستان لە لایەک شەرعیەتی خودی پەرلەمان و حکومەت و سەرۆکایەتیەکان و دامەزراوەکانی دیکە دەخاتە ژێر پرسیارێکی جدی، جگە لەوەش درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، بن پێخستنی ئیرادەی خەلکی کوردستان کە تەنیا بۆ ماوەی چوار ساڵ دەنگی بەو پەرلەمانە داوە. شایانی باسە، هەموو بیانوی حزبەکانی دەسەڵات بۆ درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمانی کوردستان بریتیە لەوەی گوایە نایانەوێت هەرێمی کوردستان بکەوێتە بۆشایی دەستووری، هەروەها پەرلەمان مەبەستیەتی لەو ماوەیە کار بکا  بۆ هەموارکردنەوەی یاسای هەلبژاردن وهەڵبژاردنەوەی کۆمسیۆنێکی تازە. جگە لەو دوو ئەرکەی کە پەرلەمان دەیەوێت پێیهەڵسێ،  دەبیستین کە پەرلەمانی کوردستان دەیەوێت لە ماوەی بەسەرچووی تەمەنی،  لیژنەیەکی دەستووری دابمەزرێنێت،  تا پرسی دەستوور یەکلایی بکاتەوە، پێنچ خولی پەرلەمان تێدەپەڕێت پڕۆژەی دەستوور لە رەفەکانی پەرلەمان تۆزی لێنیشتووە، کەچی  پەرلەمانی ماوە بەسەرچوو دەیەوێت هەرێم بکاتە خاوەنی دەستوور.  بۆشایی دەستوری ئەگەر درووست بێت ئەوە خودی ئەو هێزانە لێی بەرپرسیارن کە رێگریان کرد لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا، وەک چۆن ئەوان کۆسپ بوون لەبەردەم هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن، دامەزراندنی کۆمسیۆنێک کە بە تەواوی ماناوە سەربەخۆ و بێلایەن بێت. سەیرەکە لەوەدایە لە هەر سیستەمێکی سیاسی کاتێک رووبەڕووی  قەیرانێکی حوکمڕانی دەبێتەوە، ئەوا ئەو وڵاتە پەنا بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دەبا، عێراق بە نموونە، لەگەڵ هەموو ئەو قەیرانانەی بەرۆکی پڕۆسەی سیاسی ئەو وڵاتەی گرتووە، لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق، هەرگیز عێراق ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەوادەی خۆیی دوانەخستووە، بگرە چەند جارێکیش پەنا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بردراوە. درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان بۆ ماوەی ساڵێک و چەند مانگێک، درێژەدانە بە دەسەڵاتێک کە لە پشتی چەندین قەیرانی جدی حوکمڕانی دابووە لە چەند سالی رابردوودا، بە تایبەت قەیرانی لێبڕین و دواخستنی مووچە. لە هەمووشی سەیرتر ئەوەیە کە پەرلەمانی کوردستان بەدەر لە یاسا و عورفی بەرکار پەنا بۆ درێژکردنەوەی تەمەنی خۆی دەبات، لەپاڵ ئەو کارەشی شەرعیەت دەدات بە درێژکردنەوەی تەمەنی کابینەیەکی وەزاری کە پەرلەمان بۆ ماوەی چوار ساڵ متمانەی پێداوە. دوا جار دەڵێین، درێژکردنەوەی ئەم جارەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان لە کاتێک دایە کە نێردەی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان "جنین پلاسخارت" ،  لە دوایین کۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایش ڕەخنەی زۆری ئاڕاستەی دەسەڵاتدارانی هەرێم کرد، هۆشداریشی پێدان لە لێکەوتەی ئەنجام نەدانی هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا، بەڵام ئەمان نەک هەر گوێ بە رەخنەی پلاسخارت  نادەن بگرە ساڵێکی دیکەیش لێدەخوڕن، دیاریش نیە کە دوای ئەم ساڵ و چەند مانگە لە هەرێمی کوردستان هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی کوردستان ئەنجام دەدرێت یان نا؟   

دكتۆر شێركۆ عەبدوڵا تایبەت بە (درەو)   بۆکڕوزەکەی زڕگوێز و دوکەڵی نێرگەلەخانەکانی وڵات بە داڵانی خەستەخانەیەکدا ڕەت دەبن کە سیاسەتگوزارێکی لاخەبەر جوابی بۆ ناردووە بڕۆ چۆن خۆت بەخێو دەکەی بەخێوی بکە. ئەمەیە سەبەبی ساردبوونەوەی دیشلەمەکەی باوکم کە جاران لە پێناوی ئازادکردنی تەپۆڵکەیەکدا فیشەکی گڕداری دەنا بە ماڵی موختارەوە، موختارێک کە ڕەززای ئەوەندە گران بوو هەستت دەکرد لە موستەقبەلدا دەبێتە ڕابوردویەکی درێژەداری جوان ، جوانتر لە ڕەنجڕۆڤەرەکانی وەبەرهێنە دوبەی نشینەکەی پشت خەیاڵە هەندەسییەکانی سپینۆزا وەختێک لە کەلاوەکانی سەندیکادا کرێکارە بێکارەکان دووشەش لەدەستی یەکتریدا دەتۆپێنن ، بۆیە فڕۆکە بەیرەقدارەکان لە ڕەشبەڵەکێکی خوێناویدا سنگ و بەرۆکی کۆترەباریکەکان لە بەشی پێشوازیدا نمایش دەکەن بۆ مشتەرییە شەپقەلەسەرەکانی دایەگوڕگوڕ. لەمەوە ئیتر سۆشیالیزمێک نامێنێ هیچ تفەنگێکی هەتیوباز بتوانێ خۆی لە پەنایدا بشارێتەوە. بەردێک نامێنێ بیگریتە داڵەکەرخۆرەکانی قەسابخانەکەی تەنیشت ماڵی باجی عەیلە ، کە خۆی لە ئەسڵا عەدلە یە و بە مەبەستێکی ئایدیۆلۆجی سەروگوێلاکی شکێنراوە.. بەڵێ شکێنراوە ، وەک کەرامەتی هاووڵاتی و شەرمی دوای چارەکێ ویسکی و وەکو کامێرای چاودێری و دڵی شەهید و قەراری ئەنجومەن و زۆر شتی تر .

چیا عەباس بەشی دوەم و کۆتایی | لە بەشی یەکەمدا باسی یادەوەریەکانم تا پێش راپەرین کردوە، لەم بەشەدا سەرەرای کەمی و پچرپچری پەیوەندی و یادەوەریەکانم لە گەڵ مام جلال، بەڵام ئاماژەن بۆ گۆرانکاری بەرچاو لە بۆچون و هەڵسەنگاندن و شێوازی کاری سیاسی مام جلال. بۆ خۆم وای دەبینم مام جلال وەک سەرکردە و سیاسەتمەدارێک دوای راپەرین، تایبەت دوای یەکەم کۆنگرەی یەکێتی، دیدگای بۆ ژیانی سیاسی و ئایندەی یەکێتی و خۆی لە جەنجاڵێکی ئاڵۆز و نادیاری حزبی و سیاسیدا بینیوە و هەستی بەتەنیاییش کردوە. سەرکردەیەک لە تەمەنی گەنجیەوە بزێو و یاخیبو  و بوێر و دواتر سەرکردەی بێ رکابەری هێزێکی گەورەی خەباتکەر و کاریگەر هاتە سەر ئەوەی لە گەڵ نەیار و رکابەرەکانی دەسەڵات دابەش بکات و پێرەوی کۆدەکانی سەردەمە نوێکە بکات. مام جلا باش دەیزانی  دەبێت خۆی لە بەشێک لە وێستگەکانی مێژوی سیاسی و شێوازی کارکردنی دور رابگرێت و  رێرەرەوێکی نوێ و جیاواز لە سەر ئاستی عێراق و کوردستان و یەکێتی بگرێتەبەر.  لەم هاوکێشە نوێەدا مام جلال زۆر لای گرنگ بو لە گەڵ مسعود بارزانی، رکابەری مێژویی یەکتر، بەیەکەوە ژمارە یەکی گۆرەپانی پرسە گرنگەکانی کوردستان بن، بۆیە دەرکی بەو واقعە کردبو کە بە هاوبەشی لە گەڵ بنەماڵەی بارزانی دەتوانێت وەک بەشێکی ژمارە یەک بمێنێتەوە. فیفتی فیفتی و دو رێکەوتنی ستراتیژی لە گەڵ پارتی سەلمێنەری ئەو راستیەن. پێموایە بەشێکی ئەم بژاردەیە ناچاری بو، تایبەت دوای رێکەوتنی واشنتۆن بۆ راگرتنی شەری ناوخۆ بەسەرپەرشتی ئەمریکا دوای ئەوەی کلنتۆن نامەیەکی هەرەشە ئامێز ئاراستەی مام جلال و مسعود بارزانی دەکات، مام جلال دەسەڵاتەکانی لە زۆنەکەیدا بە رەهایی مایەوە، ئەوەشی مابوەوە بێ ترس و دڵەراوکێ داویەتە دەست روداو و کات و بەلاشیەوە گرنگ نەبوە چۆن مێژو تێیان دەروانێت و هەڵسەنگاندنیان بۆ دەکات.  مام جلال بەوردی لەوە تێگەیشتبو کە هێزە نوێکانی گۆرەپانەکە، تایبەت ئەمریکا، ،مەرج و خواستی خۆیان بۆ مامەلەکردن لە گەڵیدا هەیە کە پەیوەندی ئەوتۆیان بە کرۆکی بزافی رزگاریخوازی کوردەوە نیە. لەم دۆخە ئاڵۆز و ناجێگیرەدا ئەوەی لە دوا مەتافدا مام جلال ی روبەروی واقعێکی نەخوازیار کردەوە بەشێکی گرنگی پەیوەند بو بە گرێبەستێکی زادەی هەڵسەنگاندنی خۆی لە گەڵ پارتیدا، ئەمە سەرەرای نارزای بەشێکی گرنگی سەرکردایەتی و کادرانی حزبەکەی،  ( پێدەچێت ئەمە لە دڵسافیەوە  و تەجەنوبی دوبارەبونەوەی چەند قۆناغیکی مێژو لە گەڵ بنەماڵەی بارزانیدا) بوبێت، بەڵام دەبو دەرک بەوە بکات ئەمە بە نرخێکی زۆر لەسەری دەکەوێت، هۆکارەکانی تریش پەیوەند بون بە هاوخەبات و دەوروبەر و خانەوادە و رکابەرەکانیەوە.  ناشێت ئەوە لە بیر بکەین کە دەسەڵاتی رەهای بریاردەرە دەرەکیە یەکلاکەرەوەکانی گۆرەپانی سیاسی و حوکمرانی لە عێراق و کوردستان دەرفەتەکانی بەردم مام جلال یان سنوردار کردبو، گەیشتبوە ئاستێک بۆ دانانی هەر وەزیر و جێگرێک رەزامەندی ئەمریکای پێویست بو، دەتوانم بە یەقینەوە بلێم مام جلال لە زۆر لایەنەوە گەمارۆ درابو و لە ژێر فشاردا بو، بەشێکی ئەوەی دەیگوت و دەیکرد خۆگونجاندن بون لە گەڵ کۆدە و رێساکانی سەردەمەکە. ئەزمونێکی نوێ، لە چوارچێوەی داخراوی حزبی و ناوچەیەکی ئازادکراوی شۆرش  بە دەسەڵاتەوە بۆ دنیایەک لە سیاسەت و زلهێز و مانۆر و کۆدە و مەرج و فرتوفێڵ. زۆرینەی سەرکردەکانی کورد لە قۆناغەکانی شەر و خەباتکردن  وەک ماسی ناو ئاو مەلەوانی پلە بەرزن، چونکە بەهۆی گەلێک فاکتەرەوە بەرەکانی تری شەر بەئاسانی لایەنە کوردەکانیان بەکارهێناوە و سەرپشکیان کردون بەمەرجەکانیان جموجۆڵ بکەن و دەسەڵاتدار بن، ئەوانیش بۆ مانەوەیان پشتئەستور بون بە گەمەکردن لە گەڵ وڵات و هێزە ئیقلیمیەکان. دەرکەوت خوالێخۆشبو نەیتوانی وەک پێویست خاڵ لەسەر وشەکانی ئەم دۆخە نوێیە دابنێت، بۆیە قەدەر و روداوەکانی دەرەوەی دەسەڵاتی کاریگەری زۆریان لەسەر کردبو. مام جلال بە درێژایی تەمەنی سیاسی فێرنەبوبو کارتەکانی راشکاوانە لەسەر مێزی سیاسی ئاشکرابکات و تەنها یەک روخسار نمایش بکات، لە دۆخی فرە کوێخا و دەنگدا نەیدەتوانی درێژە بە مانۆراکانی پێشوی بدات. بژاردەکەی رازیکردنی لایەنەکانی دەرەوەی یەکێتی بو، لە ناو یەکێتیشدا دەرەقەتی زۆربەی جەمسەرەکان دەهات. مام جلال لە ناکۆکی و ململانێکان بۆ مانەوە سەرکردەیەکی بە توانا و لێهاتو و سەرکەوتو بو. ئەم پێشەکیەم بە پێویست زانی بۆ زیاتر بەرچاورونی بۆ ئەم چەپکە بچوکەی یادەوەریەکان. ساڵی ١٩٩٢ بۆ دوەم جار گەرامەوە بۆ کوردستان، ئەمجارە زیاتر بە مەبەستی تێگەیشتن بو لە دۆخی کوردستان و بینینی هاورێ و هەڤاڵەکان. دۆستێکی دێرینی سەردەمی خوێندنمان لە شەست و هەفتاکانی سەدەی رابوردو لە زانکۆی بەغدا  لە سلێمانی بینی کە یەکێتی بو و لە سەنتەری بریاردان نزیکبو، پێم گوت دەمەوێت مام جلال ببینم، لە وەڵامدا گوتی: کاتەکەی باش نیە، مام جلال زۆر سەرقاڵە و باوەر ناکەم کاتی هەبێت، منیش باوەرم بە قسەکانی کرد. هاوکات سەردانی کاک نەوشیروانم کرد و لێی تێگەیشتم ئەوەندە لە دۆخەکە رازی نەبو. مام جلال بە رێگەی دۆستێکدا پەیامێکی بۆ ناردم بۆچی سەردانم نەکردوە، کاتێک بینیم پێم گوت فڵان کەس گوتی جەنابتان زۆر سەقاڵن و کاتتان نیە، مام جلال بە زەردەخەنەیەکەوە سەیری کردم و گوتی: جا تۆ ئەقڵی خۆت بدەیتە دەست ئەو جۆرە کەسانە هەروا دەمێنێتەوە. تا روخاندنی سەدام مام جلال چەند جارێک سەردانی هۆڵەندای کرد، ئەوانەی لێرەدا بەگرنگی دەزانم باسیان بکەم ئەمانەن:  - ساڵی ١٩٩٢ کۆنفرانسێکی گەورە لە سەنتەرێک لە شاری زەیستی هۆڵەندی بۆ ئاوادانکردنەوەی کوردستان بە دەستپێشخەریی چەند رێکخراو و دۆستێکی کورد ئەنجامدرا، مام جلال بۆ خۆی ئامادە بو و کاک مسعود هوشیار زێباری بە نوێنەرایەتی خۆی ناردبو. بەرێز عومەر شێخ موس بە ناوی رێکخراوی قەندیلی سویدی و چەند کەسایەتیەکی تری کوردی و ئەوروپیش بەشدار بون. ئەو سەردەمە بەندە یەکێتیەکی عەیارە خەست بو و زۆربەی رێکخەرانی کۆنفرانسەکە نزیک بون لێمان، بە ئەقڵیەتی ئەو سەردەمەمان کارمان دەکرد تا کارنامەکانی کۆنفرانسەکە و ناوەرۆکەکەی بە بەرژەوەندی ناوچەکانی یەکێتی بشکێتەوە، چەند برادەرێکی پارتی ئەمەیان بە مام جلال راگەیاندبو، بۆیە بانگی کردین و بە زمانێکی فەرمانەوە گوتی: کاربکەن ئەم کۆنفرانسە بۆ کورد و کوردستان بێت نەک بۆ ناوچە و لایەنێکی دیاریکراو. وردەکاریەکانی ئەم کۆنفرانسە بە نامیلکەیەکی چڕوپڕ دواتر بڵاکراوەتەوە. - ساڵی ١٩٩٣ لە رێگەی گەرانەوەی بۆ کوردستان پاش سەردانێکی بۆ دەرەوەی وڵات هات بۆ هۆڵەندا، لە هوتێلێک لە شاری ئەمستردام لە گەڵ خوالێخۆشبویەکی نزیک لە خۆی و دکتۆر لەتیف رەشید دابەزیبو، لە دانیشتنێک لە هوتێلەکە لە ناوچەی ئەمستەڵڤێنی باشوری ئەمستردام خوالێخۆشبو کاک شازاد سائیب و کەسە نزیکەکە لێی و بەرێزان مستەفا چاورەش، دکتۆر لەتیف و بەندە ئامادە بوین. لە بەینی لێدوانەکاندا کەسە نزیکەکە روی کردە مام جلال و گوتی: مام جلال پارتی وەک دراوسێیەک وایە تەماعی لە ماڵ و سەروەت و کەرامەتمان کردوە دەبێت پێش کردار رێگری لێ بکەین. لە وەڵامدا مام جلال گوتی: لە پێشەکیدا من ئەزمونێکی تفت و تاڵی درێژم لە گەڵ پارتی و بنەماڵەی بارزانی هەیە و بەهەمو توانام خۆم لە دوبارەکردنەوەی دور رادەگرم، دوەم وەک پارێزەرێکیش نیەت و خواست بێ کردار ناچێتە بواری تۆمەتبارکردن و تاوانەوە. مام جلال باش سەرچاوەی ئەو بۆچونەی دەزانی و دەشیزانی چ لایەنێکی دەرەکی لە پشتیەوەیەتی کە پێشتریش کاری زۆریان لەسەر کردوە دواتر دەرکەوت کە مەبەستی هێزە دەرەکیەکە هاتە دی، ئەویش تێکدانی پەیوەندیەکانی نێوان یەکێتی و پارتی بو تا ئاستی هەڵگیرسانی شەری ناوخۆ.  بە مەزەندی خۆم مام جلال هەوڵی زۆری دا ئەوە رونەدات و بەدرێژایی تەمەنی خۆی لەو هێزە دەرەکیە دورەپەرێز راگرتبو، بەڵام کار لە کار ترازابو و لەدەسەڵاتی ئەو دەرچوبو، لە گەڵ ئەوەشدا نە دەیویست و نە دەشیتوانی ئەو کەسە نزیکە لێی پەراوێز بکات. - مانگی چواری ساڵی ١٩٩٤ چەند مانگێک پێش هەڵگیرسانی شەری ناوخۆ کۆنفرانسی گشتی مەڵبەندی دەرەوە لە شارۆچکەیەکی نزیک شاری دارمشتادی ئەڵمانیا سازکرا. بەندە وەک نوێنەرێکی رێکخستنی یەکێتی لە هۆڵەندا بەشداربو. مام جلال لە گەڵ چەند هاوکارێکی ئامادەبون. لەو کۆنفرانسەدا دەرکی تەواوم کرد کە ناکۆکی و ململانێکانی نێوان مام جلال و کاک نەوشیروان هێدی هێدی سەرئاو دەکەون، زۆربەی بەشداربوانی کۆنفرانسەکە لە کادر و پێشمەرگە دێرینەکان بون کە نزیکبون لە کاک نەوشیروان، بەندەش بەوە ناسرابوم کە لە کاک نەوشیروان نزیکم، بۆیە رێزدار دانا احمد مەجید و هاورێکانی بریاریاندا هەڵم بژێرن و یەکەم دەنگ بەدەست بهێنم، واش دەرچو لە کاتێکدا کاندید و هاوخەباتێکی دێرینی نزیک لە مام جلال دەنگی پێویستی بەدەست نەهێنا. دواتر دۆستە دێرینەکەی مام جلال کە دۆستی بەندەش بو بۆی گێرامەوە پاش راگەیاندنی ئەنجامی دەنگەکان مام جلال بە دەوروبەرەکەی دەلێت: پێم نەگوتن ئاگاتان لە خۆتان بێت سەیری ئەوانە بکەن کە هەڵبژێردراون، بەرپرسێکی باڵای یەکێتی لەو سەردەمەدا کە لە گەڵ مام جلال بو دەڵێت: کێشە نیە پاش ماوەیەکی تر چارەی دەکەین. - گەر زاکیرەم پشتی لێ نەکردبم لە کۆتایی نەوەدەکانی سەدەی رابوردو وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا هانس ڤان دێن بروک  لە حزبی دیموکراسی مەسیحی، سیاسەتمەدرایكی ناودار بو و یەكێک بو لە داڵە سەرسەختەکانی چەمکی ئەتڵەنتیک لە ئەوروپا، بانگهێشی پارتی و یەکێتی کردبو بۆ دیدارێک لە گەڵیدا، مام جلال خۆی هات و پارتیش هوشیار زێباری ناردبو. دکتۆر بەرهەم بەرپرسی مەڵبەندی دەرەوەی یەکێتی بو، بەندە کارگێری مەڵبەند بو، بۆ رێکخستن و ئاسانکاری سەردانەکە دکتۆر داوای لە فواد حسێن، ئەو سەردەمە بێلایەنی خۆی دەنواند، کردبو ئەو کارانە بکات، ئێمەی لە مەڵبەند لەو راسپاردەیە ئاگادار نەکردبو. پاشنیوەرۆی رۆژی هەینی مام جلال گەیشتە فرۆکەخانەی سخیپۆڵ لە ئەمستردام، خوالێخۆشبو لە گەڵ خۆشیدا ژمارەیەک کەسایەتی ئۆپزسیۆنی عێراقی هێنابو. هەرچۆنێک بێت بەرپرسانی فرۆکەخانە ئاگایان لە هیچ نەبو، بۆیە بەشێوەیەکی نافەرمی مامەڵە لە گەڵ مام جلال و هاو ئۆپزسیۆنەکانی دەکەن. ئەم روداوە مام جلال ی زۆر دڵگران کرد و بریاریدا چاوی بە وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا نەکەوێت، هەواڵەکە بوە باسی راگەیاندنەکان لە هۆڵەندا. بەندە لە گەڵ رەحمەتی کاک شازاد صائیب و کاک علی ئیحسان سەردانی مام جلال مان لە شوێنی حەوانەی کرد. بە تورەییەوە روی کردە بەندە و گوتی: تۆ چ کارگێرێکی مەڵبەندی و هیچت پێ ناکرێت؟ لە وەڵامدا گوتم: مام جلال لە کاک بەرهەم بپرسە، ئێمە دوا کەس بوین ئاگادار کراوینەتەوە و ئەو بە قسەی خۆی هەمو شتێکی لە گەڵ فواد حسێن تەرتیب کردوە ( ئەو سەردەمە موویان بە بەیندا نەدەچو) . مام جلال برێک وەستا و گوتی: تۆ نابێت ئەو شتانە قبوڵ بکەیت! بۆ کۆتایی هێنان بە قسەکان کاک شازدا و علی ئیحسان پشتگیریان کردم، ئیتر مام جلال هێور بوەوە و گوتی ئەم ئێوارەیە دەعوەتی مامی خۆتانن. سەرەرای ئەوەی وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا بە فەرمی داوای لێبوردنی لە مام جلال کرد، بەڵام ئەو قبوڵی نەکرد بیبینێت و تەنها هوشیار زێباری بینی.   - مام جلال لە دو سەردانی بۆ لەندەن داوای کرد بەندەش برۆم بۆ بینینی، دوا سەردان لە کۆتایی سەدەی پێشودا بو، ئەو سەردەمە  خوالێخۆشبو قادر حاجی عەلی بەرپرسی مەڵبەند بو و لە سویدەوە ماڵ و گوزەرانی بۆ لەندەن گواستبوەوە، لە خوانێکی نیوەرۆدا لە ماڵی کاک قادر بە حزوری مام جلال و زیاتر لە ١٥ هاورێ و هاوخەبات وا سودفەی کرد لە نانخواردنەکەدا شوێنی بەندە بە تەنیشت مام جلال ەوە بو. مام جلال ناسرابو بەوەی لە نانخوردندا خەمی هەمو ئامادەبوانی دەخوارد، لەو بەینەدا روم کردە مام جلال و گوتم: چەند پێشمەرگەیەکی دێرین لە هۆڵەندان و دۆخیان ئەوەندە باش نیە، گەر زەحمەت نەبێت ئاورێکیان لێبدەیتەوە و تەلەفۆنێکیان بۆ بکەیت و لە هەواڵیان بپرسیت. لە وەڵامدا گوتی من خۆم دەزانم چۆن مامەڵەیان لە گەڵ دەکەم، دۆستێکی دەیان ساڵەم لە هۆڵەندایە پێم باشترە تەلەفۆن بۆ ئەو بکەم لە هەواڵی بپرسم، ناوەکەشی گوت کە خوالێخۆشبو شمس الدین موفتی بو.  لە خوانەکەدا خوالێخۆشبو عبدالرزاق فەیلی، دۆستی دێرینی مام جلال، کورد و جەلالی و یەکێتیەکی دڵسۆز و پاک، باسی لەوە کرد کە رۆژێک پێشتر بە ژمارەیەک جائیزەی یەکەمی یانەسیبێکی زۆر گەورەی نەبردۆتە کە بری نزیکەی چوار ملیۆن پاوەند بو، مام جلال لێی پرسی گەر بت بردایەوە چیت دەکرد؟ عبدالرزاق بێ بیرکردنەوە گوتی: بەشێک لە پارەکەم دەدا بە جەنابت تا ئەوەندە سەردانی ئەم ناوە نەکەیت. مام جلال نە خۆی تێکدا و نە هیچ وەڵامیشی هەبو، کاک رەزاق پێی گوتم: چ هەڵەیەکم کرد، من مام جلال بناسم پێم دەرێژێت.  بۆ چا خواردنەوە و میوە خواردن چوینە باخەکەی ماڵی کاک قادر، مام جلال بانگی عبدالرزاق ی کرو و پێی گوت: بەیانی مەوعدێکم هەیە دەتوانیت لە گەڵمدا بێیت، کاک رەزاق لە وەڵامدا گوتی مام جلال با سەیری ئەجێنداکەم بکەم، ئەویش بە دەنگێکی بەرز و بە پێکەنینەوە گوتی: دنیا گۆراوە " حەماڵی فەیلی"  بە ئەجێندا کار دەکات، رەزاق یەکسەر پێی گوتم نەم گوت پێم دەرێژێت. رۆژی دواتر کاک قادر لێی پرسیم: سەردانی کاک نەوشیروان دەکەیت، گوتم بەنیازم ئەم نیوەرۆیە بچم بۆ لای، گوتی کەواتە ئەم زەرفەت دەدەمێ بیدە پێی، زەرفەکە  بە لەزگە قایم داخرابو، لێم پرسی ئەوە چیە بۆی بەرم، گوتی ئەوە هاریکاری مام جلال ە بۆ کاک نەوشیروان، منیش گوتم خۆ ئێوە ئەندامی مەکتەبی سیاسین بۆ خۆت پێی نادەیت. لە وەڵامدا گوتی: داخی کاک نەوشیروان لە دڵمدا زۆرە، ئەو زاتە هەمومانی پشتگوێ خستوە و خۆشی کەنارگیر کردوە بۆیە وەزعمان وای بەسەرهاتوە، بروا بکە سەرەرای ئەوەش بەس مام جلال ە کە خەمی کاک نەوشیروان دەخوات و ئاگای لێیە، بۆیە پێم باشە تۆ بۆی بەریت. - پاش راگرتنی شەری ناوخۆ و نزیکبونەوەی نێوان پارتی و یەکێتی وتارێکم لە سەر دۆخەکە بڵاوکردەوە، تێیدا بە توندی رەخنەم لە مام جلال گرتبو کە نەرمیەکی زۆر بەرامبەر کاک مسعود و پارتی دەنوێنێ. چەند کادرێکی یەکێتی داوایان لە مام جلال کردبو لە بەرامبەردا سزای رێکخراوەییم بدات، ئەوەبو مام جلال بریاری سزای یەک ساڵ سرکردنمی دابو، پاش ئەوەی دو لە سەرکردەکانی یەکێتی بەو بریارە رازی نەبون مام جلال جێبەجێکردنی بریارەکەی راگرت. بە هۆی ناکۆکیە ناوخۆییەکانی ناو یەکێتی لە کارگێری مەڵبەندی دەرەوەی یەکێتی دورخرامەوە. دوای روخاندنی سەدام جارێکی تر مام جلال بریاری دابو گیان بە مەڵبەندی دەرەوەدا بکرێتەوە و جەمسەرە زاڵبوەکانی ناو یەکێتی بەسەر مەڵبەندی دەرەوە لاواز بکات، بەندە بە دانان بومەوە بە کارگێری مەڵبەند و دکتۆر بەرهەمیش لە سەرەتادا هەر وەک بەرپرسی مەڵبەند مابوەوە. - ئەو کاتەی مام جلال بو بە سەرۆک کۆمار لە هەمو سوچ و قوژبنێکی ناو یەکێتی و ناوچەکانی ژێر دەسەلاتی ئاهەنگ و شایی بەرپاکران، بەندە بە وتارێک لە رۆژنامەی کوردستانی نوێ بڵاوکرایەوە دڵگرانی و مەترسیەکانی خۆم لەو روداوە راشکاوانە بەیان کردبون.  - مام جلال بو بە سەرۆک کۆمار، لە گەڵ ئەوەشدا ئاگاداری ورد و بردی رێكخستنەکان بو، پاش هەڵبژاردنەکان بۆ مەڵبەندەکانی یەکێتی کە باڵی ریفۆرمی ناو یەکێتی توانی تەنها لە یەک مەڵبەند بیباتەوە، مام جلال و هەوادارانی تەواوی رێكخستنەکانیان کۆنترۆڵ کردبو. دوای ئەو روداوە وەک سەرۆک کۆمار سەردانی فەرەنسای کرد، لەو ساتانەدا بەندە لە گەڵ بەرپرسی مەڵبەندی دەرەوە بۆ کاروباری ریكخستن لە ئەڵمانیا بوین. مام جلال پەیامێکی بۆ ناردبو کە خۆی و دو کارگێری مەڵبەند لە پاریس سەردانی بکەن، لە ئەڵمانیاوە هاورێی ئەزیز احمد بەرواری کە نوێنەری یەکێتی بو لە ئەڵمانیا لە گەڵ مامۆستا جمال، بەرپرسی مەڵبەند، بەرەو پاریس بەرێکەوتین. خوالێخۆشبو احمد بامرنی ئەو جۆرە کارانەی مام جلالی رێکدەخست. ئێمە لە مەوعیدەکە چەن دەقیقەیەک دواکەوتین و کاتێک گەیشتینە هوتێلەکەی مام جلال لێی دابەزیبو کە لەسەر گۆرەپانی شانزیلێزێ بو، ئێمە دەعوەتی نانی نیوەرۆی مام جلال بوین، احمد بامەرنی هۆشیاری داینێ کە مام جلال زۆر برسیەتی و لە سەرەتا هیچ بابەتێکی لە گەڵ باس نەکەین.  ئەوانەی لەسەر مێزی نانخورادن بون، بێجگە مام جلال و ئێمەی مەڵبەند و احمەد بامەرنی، بەرێزێک بە ناوی نزار لە سەرۆکایەتی کۆمار بو. وەلیمەکە لە شەش بەش پێکهاتبو، پاش تەواوکردنی دو بەشی یەکەم مام جلال بە رویەکی گەشەوە روی تێکردین و گوتی: فەرمون ئێستا دەتوانن چیتان هەیە باسی بکەن. پاش قسەی موجامەلە و رێزلێنان روم کردە مام جلال و گوتم: بەرێزتان سکرتێری گشتی یەکێتی و سەرۆک کۆمارن لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانی مەڵبەندەکان لەسەر تەلەفزیۆن راشکاوانە پشتگیری خۆت بۆ کاندیدێک لە سلێمانی دەربریوە، ئەمە نەگونجاوە لە گەڵ بەرپرسیاریەتی و پێگەت چونکە راشکاوانە بانگەشەی بۆ دەکەیت. یەکسەر وەڵامی دامەوە گوتی: وەک ئەندامێکی یەکێتی مافی خۆمە پشتگیری لەوە بکەم کە دەمەوێت، پێم گوت: جەنابت راست دەفەرمویت بەڵام ناشێت لەو پێگەی بەرێزتانەوە ئەو مافە بەو شێوەیە بەکاربهێنێت. هەستم کرد مام جلال پێی قەڵس بو و بە تەعبیرێکی جدی لە روخساریدا گوتی: بەوانە بڵی کە لە هەڵبژاردنەکاندا دۆڕان ئەمە وانەیەکی زۆر قورس بو بۆیان. لێرەدا کۆتایی بە بابەتەکە هات. دوای نانخورادن ویستمان برۆین، مام جلال داوای کرد بمێنینەوە، لە هۆڵی دانیشتەکەدا راوێژکارێکی هەزار و یەک روخساری ناسراوی لە گەڵدابو کە جاران لە لەندەنەوە لە نوسینێکیدا عێراقی بە قۆندەرەکانی دەشوبهاند و لەو دانیشتنەشدا راوێژکاری سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە بو، مام جلال ئێمەی پێ ناساند. پێشتر لە ریكخستنەکانی یەکێتی لە بەریتانیا یاخیبونێکی بەرفراوان سەری هەڵدابو، زیاتر لە دو لەسەر سێی کەرتەکانی رێكخستن لەو وڵاتە کە نزیکەی ٣٠ کەرت بون گوێرایەڵی کۆمیتەی یەکێتی بەریتانیای سەر بە هەوادارانی مام جلال نەبون. مام جلال لەو دانیشتنەدا روی کردە بەندە بەو سیفەتەی کارگێری رێکخستن بوم و گوتی: ئەم لاساریە قبوڵ ناکەم، ناوی دو هاورێی برد کە سەر بە باڵی ریفۆرم بون و بە فەرمان گوتی: فڵان کەس دەبێت سر بکرێت، پێمان گوت: مام جلال ئەو کەسە کورێ شەهێدێکە و ناکرێت لە بەر رای جیاواز بەو شێوەیە سزا بدرێت، لە وەڵامدا گوتی باشە بەڵام بە فڵان کەس بڵێن کە براکەی فایلێکی بە بەرزی دو مەتر درێژی هەیە، لە وەڵامادا گوتم بە بریاری پلینیۆم لەوانە خۆشبون بۆ بەرێزت قبوڵت کرد، بە نەکهەیەکی زبرەوە گوتی: بچۆ ئەوە لە دکتۆر فواد معسوم بپرسە.  مام جلال داوای لێکردین بمێنینەوە و وتی تۆزێکی تر سکرتێری گشتی حزبی شیوعی فەرەنسی دێت بۆلام ئێوەش بمێننەوە، خۆ ئێمە باسی ئینقلاب و خەباتی چەکداری ناکەین. ماینەوە و پاش ئەوەی زومی کامێراکانی راگەیاندنەکانی یەکێتی تەرکیزیان لەسەر بەرپرسی مڵبەند و بەندە کرد، کە ناسرابوین سەر بە باڵی ریفۆرمین،  تێروتەسەل وێنەیان گرتین و دانیشتنەکەش لە گەڵ حزبی شیوعی فەرەنسی کۆتای هاتبو، مام جلال گوتی: مامی خۆتان هیلاکە و ئێستا دەتوانن برۆن. - لە گەڵ خەستبونەوەی ناکۆکیەکانی نێوان باڵی ریفۆرم و تەرەفی مام جلال ئاراستەی رەگ لە ناو یەکێتی دروستکرا، بەندە و چەند هاورێیەکی تر بەشێک بوین لەو ئاراستەیە کە بەپەلە لە دەرەوەی وڵات گەشەی دەکرد و تەنگی بە رێكخستنەکانی یەکێتی هەڵچنیبو، ئەم روداوانە لە گەڵ چەند بڵاوکراوەیەکی ناوخۆی تایبەت کە لە هۆڵەنداوە ئامادە دەکرا مام جلالی زۆر تورە کردبو. مام جلال بەرێگەی دۆستێکەوە و ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی یەکێتی پەیامێکی بەرێگەی بەندەوە بۆ رەگ نارد، کە ئامادەیە وەک کادری یەکێتی نەک رەگ بمان بینێ، کاک نەوشیروان لە بریاردان سەرپشکی کردین، چەند کەسێک لە ناو یەکێتی و رەگ رێگری سەرسەخت بون لە ئەنجامدانی ئەو دانیشتنە. - مەکتەبی رێکخستنی یەکێتی لە ساڵانی ٢٠٠٦ و ٢٠٠٧ پرۆژەیەکی بۆ ریفۆرم بۆ سەرجەم مەڵبەندەکان ناردبو، یەکێک لە خاڵەکان پرسی نوێنەری مام جلال بو لە مەڵبەندەکان، پاش چەندین کۆبونەوە مەڵبەندی دەرەوە پرسی دانانی نوێنەری لە دەرەوە رەتکردەوە، بەندە بەتوندی دژی ئەو پێشنیازە بوم. لە دوا مەتافدا مام جلال نامەیەکی بە دەست و خەتی خۆی بۆمان نارد ( وێنەیەکی ماوە) تێیدا هەرەشە ئامێز دەڵێت چیتر لاساری قبوڵ ناکات و ئەوانەی رازی نابن لە ناو یەکێتی شوێنیان نابێتەوە. ئەوەبو لە ساڵی ٢٠٠٧ پاش ئەوەی نەیتوانی مەڵبەندی دەرەوە دەستەمۆ بکات بریاری هەڵوەشاندنەوە و گواستنەوەی مەڵبەند بۆ سلێمانی نزیک لە دەسەڵاتەکانی خۆیان درا، ئێمەمانیش بەبریارێکی سەرپێی بەرپرسی مەکتەبی رێكخستن لە رێکخستنەکانی یەکێتی دەرکراین ( دەقی نامەکە پارێزراوە). مام جلال و بەندە دۆستی یەکتر نەبوین، یەکێتی ئیمەی کۆکردبوەوە، لە گەڵ ئەوەشدا هەڵسەنگاندنم بۆ خوالێخۆشبو وێرای ئەم چەند بیرەوەریە بچوکانە وەک خۆی ماوە: مام جلال سەرکردەیەکی ناوداری و کاریگەری بزافی کوردایەتی بو، لەو ئەرکەدا و لە دۆخی ئاڵۆزی کوردستان و عێراق و ناوچەکە چاوەروان ناکرێت سەرکردەکانمان بە مام جلال یشەوە بتوانن بەردەوام بەسەر هەمو کۆسپ و کێشەکاندا زاڵبن و رێگا دروستەکەی رێبازی کوردایەتی بست بە بست وەک خۆی بەرێبکەن، لە گەڵ ئەوەشدا ئەم ناچاریە نابێت زەمینە و هۆکار بێت بۆ کاڵبونەوە و لەبیرکردنی ئەو وشە و هەست و فکر و باوەرە بەهادارانەی لە کۆمەڵگای کوردەواری و بزافی کوردایەتیدا پێمان بەخشراون و پەروەردە و گۆشەیان کردوین. مەخابن چەرخی زەمانە بە دڵی هەمومان ناسورێت!         نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: تەموز - ئۆکتۆبەر ٢٠٢٢          

دکتۆرە رووناك قاسم خەمۆکی نەخۆشییەکی دەروونیە کە دبێتە هۆی خەم و بێزاری بەردەوام . دەبێتە هۆی لەدەستدانی پەیوەندی لەگەڵ کەسانی تردا . زۆربەی کەسەکان هەندێک کات هەست بە بێزاریی و بێتاقەتی دەکەن  بەهۆی کێشەکانی ژیان یان لەدەستدانی کەسێکیانەوە ، ئەمە ئاسایە ، بەڵام ئەگەر هەستکردن بە بێزاری و بێتاقەتی و بێ ئومێدیی لە چەند ڕۆژ یان چەند هەفتە تێپەڕی کرد کەواتە ئەو کەسە توشی خەمۆکی بوە .  مرۆڤی توشبوو بە نەخۆشی خەمۆکی ، تام و چێژ لە ژیان وەرناگرێت، بەردەوام هەست بە تەنیایی دەکات ، ناتوانێت لەگەڵ خۆشیەکانی ژیان بگونجێت ، ڕەتی هەموو هاوکاریەکانی دەوروبەری دەکات ، بەردەوام چاوی بەگریان دەبینین بەڵام ئەو گریانەی خەمۆکی کەم ناکاتەوە ، بەردەوام بیر لە ناخۆشیەکانی ژیانی دەکاتەوە ، چالاکی نامنێت بەردەوام لە نزم بوون دا دەبێت ، وەڕەشبینانە سەیری دونیا دەکات . خەمۆکی جیاوازە لە هەڵبەز و دابەزە و وەڵامە سۆزدارییە کورتماوەکان بۆ بەرەنگارییەکان لە ژیانی ڕۆژانەدا . بەتایبەتی کاتێک درێژخایەن و بە چڕیی یان توند، خەمۆکی لەوانەیە ببێتە دۆخی تەندروستییەکی مەترسیدار دەتوانێت وا لە کەسی زیانلێکەوتو بکات کە ئازارێکی زۆر بە دەستیەوە بچێژێت  کاتی لە قوتابخانە و خێزاندا بە خراپی کار بکات . وە لە خراپترین حەڵەتی دا دەبێتە هۆی خۆکوشتن .  چەند ئامارێک لە سەر خەمۆکی و کاریگەریەکانی لە ئاستی جیهان :  خەمۆکی نەخۆشییەکی باوە لە ئاستی جیهاندا، زیاتر لە 264 ملیۆن کەسی توشبوە . ئەوەش ڕێژەیەکی زۆر و ترسانکە ، ١٥٪ نەخۆشەییە خەمۆکیەکان خۆیان دەکوژن وە ٧٠٪ بارەکانی خۆکوشتن کە روودەدەن هۆکارەکەی خەمۆکیە . ساڵانە نزیک بە 800 هەزار کەس بەهۆی خۆکوشتنەوە دەمرن خۆکوشتن دووەم هۆکاری مردنی ە لە تەمەنی 15-29 ساڵی .  نیشانەکانی نەخۆشی خەمۆکی :  ١-مرۆڤ کە دوچاری نەخۆشی خەمۆکی بوبێت ، هەست بەوە دەکات یەکەم بێدەسڵاتە ،دووەم هەست بە بێ ئومێدی و داگیری دەکات.  ٢-لەڕوخساریدا دڵشکاو خەمۆک دیارە .  ٣-چیژ لە خۆشی نابینێت . ٤-بیرکردنەوەی گرفتی تێدەکوێت و بڕیاری بۆ نادرێت .  ٥-خۆی بە کەم دەبینێ و زۆر جار خۆی بە خەتابار دەزانێت . ٦-هەندێجار دەوروژێ و زۆر بڵێ دەبێت ، هەندێ جاریش مات و کەم دوو دەبێت.  ٧- بێهێز و ماندوو دیارە . ٨-لە هەندێ کاتدا خەوی نیە یان هەندێ کاتی تر زۆر دەخوێت .  ٩- تام لە خواردن ناکات وکێشی دادەبزێت .  نیشانەکانی خەمۆکی لە منداڵان و گەنجان دەکرێت کەمێک لە نیشانەکانی  لە کەسانی گەورەو بەتەمەن جیاواز بێت : نیشانەکانی خەمۆکی لە مندڵا و گەنجدا  ١-دڵەڕاوکو توڕە بوون ن دورکەوتنەوە لە کۆمەڵ و خێزان . ٢-گۆڕانکاری لە شێوەی بیرکردنەوەو بەرنامەی خەو .  ٣-کەمبوونەوەی تێگەیشتن و ، تێکچوونی چالاکی مێشک.  ٤-ئەگەری هەیە منداڵان بە هۆی ئەرکەکانی قوتابخانەوە توشی ئەم نەخۆشییە ببن .  هۆکارەکان : ١-ڕوداوە ناخۆشەکان : بێ گومان لە کاتی هور ڕوداوێکی ناخۆش، مرۆڤ دووچاری خەم دەبێتەوە بەڵام هەندێ جار خەمکە لەگەڵ کەسەکە درێژە دەکێشێت تا وای لێ دەکات توشی خەمۆکی بێت. ٢-دوای منداڵ بوون : لە ناو دە ئافرەت یەک ئافرەت دوای منداڵ بوون توشی خەمۆکی دەبێت دیاردەکانی خەم خواردن بەردەوام گریان ، تێکچونی خەو ، ڕق هەڵسان لە منداڵەکەی و گرنگی پێنەدانی و خۆ بە کەم زانین .  ٣- نەخۆشیە جەستەییەکان : زۆر جار نەخۆشیە درێژخایەن و ترسناکەکان وا لە مرۆڤ دەکات توشی خەمۆکی بێت وەک نەخۆشی دڵ و شەکرەو شێرپەنجە و سیل و پەک کەوتن . ٤- کەسایەتی نەخۆش پێش توشبوونی بە نەخۆشی : پێکهاتەی کەسایەتی مرۆڤ کاریگەری هەیە لە سەر ڕادەی توشبوونی بە نەخۆشی خەمۆکی ، ڕاستە هەموو مرۆڤێک ئەگەری توشبوونی بە نەخۆشی خەمۆکی هەیە ، بەڵام هەندێ مرۆڤ ئەگەری توشبوونی خەمۆکی زیاترە ، ئەوەش لە دەرئەنجامی شێوازی ژیانی ڕابردومان دەبێت .  ٥- تێکچوونی کیمیایی مێشک : ئەوە لە دەرئەنجامی تێکچونی ڕژێنەرەکانن کە لە کۆئەندامی دەماری مرۆڤ ڕودەدات ، لەم حاڵەتانەدا پەنا دەبردرێتە بەر دەرمان بۆ چارەسەرکردن .  جۆرەکانی خەمۆکی :  ١-خەمۆکی دەرەکی: ئەم نەخۆشیە لو دەرئەنجامی هۆکارێکی دەرەکی سەرهەڵدەدات ، گرفەتەکانی ژیان و کۆچکردنی کەسێکی نزیک.... هتد .  ٢-خەمۆکی ناوەکی:لێرەدا لەبەر چەند هۆکارێکی ناوەوە سەر هەڵدەدات ، کاتێک سەیری بارودۆخی کەسەکە دەکرێت لە لایەنی دەرەکی ، هیچ پاساوێک نادۆزرێتەوە بۆ  توشبوون بە نەخۆشیەکە .  چارەسەرکردن :  دوای دە‌‌ستنیشان كردنی خە‌مۆكی، پزیشك بڕیار دە‌دات كە‌ ئاخۆ كامە‌ چارە‌سە‌ر گونجاوترینە‌ بۆ ئە‌و كە‌سە‌ بە‌پێی توندی حاڵە‌تە‌كە‌. چارە‌سە‌رە‌كە‌ ڕە‌نگە‌ گفتوگۆ، چارە‌سە‌ری ھیزری یان دە‌رمان بێت. بە‌ ھە‌موو بارە‌كاندا دە‌بێت ئە‌ندامانی خێزان چاودێری كە‌سە‌كە‌ بكە‌ن كە‌ ئایا بە‌ چارە‌سە‌رە‌كان بە‌رە‌و باشتر دە‌چێت یان نا. ١-دەرمانە‌كان : درمانە‌كان بە‌ گشتی كار لە‌سە‌ر زیادكردنی ماددە‌ی (سیرۆتۆنین) دە‌كە‌ن لە‌ مێشك و دە‌مارە‌كاندا. سیرۆتۆنین  پە‌یامبە‌رێكی كیمیاییە‌ و كار لە‌سە‌ر میزاج و ھە‌‌ڵسوكە‌وتی كۆمە‌ڵایە‌تی دە‌كات. ٢-چارە‌سە‌ری دە‌‌روونی :  بە‌ گفتوگۆ لە‌ گە‌ڵ پزیشك یان توێژە‌ری دە‌روونی دە‌بێ. ئە‌و گفتوگۆیە‌ ھە‌م یاریدە‌دە‌ری دە‌‌ستنیشانكردنی ڕاددە‌ی توندی نە‌خۆشییە‌كە‌ و ھۆكارە‌كانی دە‌دات، ھە‌م پرۆسە‌ی چارە‌سە‌ر ئاسان دە‌كات. چارە‌سە‌ری دە‌روونی، كە‌سە‌كە‌ فێردە‌كات چۆن خۆی لە‌گە‌ڵ نە‌خۆشییە‌كە‌ و لێكە‌وتە‌كانی بگونجێنێ و زانیاری بداتە‌ نە‌خۆش لە‌بارە‌ی سرووشتی نە‌خۆشییە‌كە‌ و چۆنیە‌تی دە‌ربازبوون لە‌ ھە‌ستە‌ نە‌رێیە‌كان. خە‌واندن لە‌ نە‌خۆشخانە‌: ئە‌گە‌ر توندی نە‌خۆشییە‌كە‌ گە‌یشتە‌ ڕادە‌یە‌ك كە‌ نە‌خۆش نە‌یتوانی گرنگی بە‌ خۆی بدات و كە‌وتە‌ مە‌ترسییە‌وە‌، یان بیری خۆكوشتنی ھە‌بوو، دە‌بێ نە‌خۆش لە‌ نە‌خۆشخانە‌ لە‌ژێر چاودێری پزیشك و چارە‌سە‌ری دە‌روونی بمێنێتە‌وە‌. دە‌كرێ لە‌ ھە‌مان نە‌خۆشدا زۆرتر لە‌ جۆرێكی چارە‌سە‌ر بە‌كاربھێنرێ بە‌پێی بڕیاری پزیشك. * پسپۆری دەروونی

رێبین هەردی یەکێک لەو دیاریە بەنرخانەی مام جەلال پێشکەش بە شاری سلێمانی کردووە، سەکۆی ئازادی پارکی ئازادی سلێمانیە. مام جەلال ئەم سەکۆیەی پێشکەش بە هەموو ناڕازیەکانی کوردستان کرد کە بتوانن تیایدا ئازادانە و بە بێ سانسۆر  و بێ هیچ ڕیکارێک بتوانن چی قسە و نارازایی خۆیانە دەرببڕن.  بگرە بە دەمی خۆی گوتی تەنانەت گەر جنێودانیشە بەخۆم.  تا ئەم رۆژە و تا ئەو شوێنەی منیش بزانم بۆ یەکججاریش لەو سەکۆیەوە کەس جنێوی پێ نەدا. کەچی لە رۆژی یادی کۆچی مامدا، کوڕەکانی ئەو سەکۆیەیان لێ قەدەغەکروین و هەنوکە بۆ ئەوەی چالاکی تیا ئەنجام بدەیت، دەبێت موڵەت لە ئاسایش وەربگریت!!!! لەیادی مامدا ڕێگەیان نەدا کاک رزگار ئەمین و گروپەکەی نمایشیکی شانۆیی بەڕی بخەن وەک هاوسۆزیەک بۆ کارەساتی کوشتنی ژینا ئەمینی کە تەنانەت گەورە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامیش نکوڵی لە تراژیدیای ئەو روداوە ناکەن و بە درۆش بێت بەڵینی بەدواداچونیان داوە.  ئەو سەکۆیە بۆیە ناونراوە سەکۆی ئازاد کە جگە لە پرنسیپی ئازادی هیچ شتێک نابێت رێگری لێبکات. جا کە موڵەتی ئاسایشت بۆ سەکۆیەکی وا بوێت، ئیتر ئازادی چی و سەکۆی چی؟. بەداخەوە لەوە دەچێت سەردەمی حوکمڕانی کوڕەکانی مام سەخترین و ناخۆشترین کاتەکانی سلێمانی بێت کە تەنانەت ئەو نوزە ئازادەشی لێدەستێنن کە لەم شارەدا ماوە. هیوادارم من هەڵە بم و ئەوەی رویداوە هەلەیەک بووبێت کە جاک ئەکرێتەوە. بەلام ئەو روداوانەی ئەم ماوەیە دەیبیبین و داخستنی سەکۆی ئازاد، هیچ ئاماژەیەکی دڵخۆشکەر نین

د. شاهۆ سەعید  ئەو رستەیەی لەسەر کێلی گۆڕەکەی ژینا ئەمینی نوسرا: "ژینا گیان تۆ نامریت.. ناوت دەبێتە رەمز" رستەیەکی سەرپێی و راگوزەر نەبوو، پێشبینیەک بوو کاریگەرتر لە چاوەڕوانی هەندێک لە چاودێران هاتەدی. ژینا وەک کیژۆڵەیەکی کورد بە شێوەیەکی تراژیدی گیان لە دەستدەدات؛ بەڵام وەک رەمز لەدوای مردنیەوە لەدایک دەبێت. مەرگی ئەو چیتر مەرگی تاکە کەسێک و کۆستی تاکە خێزانیکی سەقزی نیە. ئەو گوزارشت لە تراژیدیایەکی فرە لایەن دەکات، دەبێتە ئەڵقەی بەیەک گەیشتنی تراژیدیای هەزاران کەس، سەدان کەرتی کۆمەڵایەتی پەرواێزخراو و چەندین شوناسی تێکڕژاو.  تراژیدیای ژینا لە تراژیدیای پاڵەوانە ناسراوەکانی مێژوو ناچێت، ئەو خۆی هیچ دەستێکی لە دروستکردنی رەمزیەتی خۆیدا نەبووە، تەنانەت دەگوترێت کیژۆڵەیەکی شەرمن بووە و سەروکاری لەگەڵ سیاسەتدا نەبووە. ئەوەی ئەو کارە دەکات هەستیارییەکی کۆمەڵایەتییە کە لە چرکەساتێکی مێژووییدا دەیان هەزار تاکی پەڕاگەندە و چەندین کەرتی کۆمەڵایەتی و شوناسی جیاواز و تێکڕژاوی ئێرانیەکان کۆدەکاتەوە.  ژینا لە یەک کاتدا مێینەیە، گەنجە، کوردە، ئێرانییە و سەر بە پێکهاتەیەکی پەراوێزخراو و سزادراوە. ژینا وەک مێینە نێچیری بەردەوامی پۆلیسەکانی ئەخلاقە لە رژێمێکی پیاوسالار و کولتورێکی مەساجینی- دژە مێینەدا.. وەک گەنج پرۆژەی گوناهێکی بەردەوامە لە کۆمەڵگایەکی کۆنەپارێز و پیردا کە گەنجێتی وەک نەفرەت بەسەر شانی کوڕان و کچانەوە دەبینێت.. وەک کورد ئەندامی نەتەوەیەکی ژێردەستە لە دەوڵەتێکی داگیرکەردا کە کوردبوون وەک خەنجەرێکی ژاراوی و وەک خیانەتێکی نوستووی بەردەوام لەقەڵەم دەدات.. وەک ئێرانیش هەڵگری رەگەزنامەی وڵاتێکە کە هاوڵاتیانی بۆ زیاتر لە چل ساڵە بەدەست ستەمی ئاینی و دیکتاتۆریەتی سیاسییەوە دەناڵێنن، لە دۆخی ئامادەسازیی جەماوەری و سەربازیی بەردەوامدان بۆ شەڕێکی پیرۆز لەپێناو پاراستنی دەسەڵات و بەرژەوەندیەکانی کۆمەڵێک ئاخوندا.. تەنانەت ژینا لە هەندێک ناوچەی پەراوێزخراوی ئێراندا دەبێتە رەمزی ستەمی مەزهەبی و ئیتنی، وەک ئەوەی لای سوننەکانی زاهیدان و بلوچستان تەقیەوە، یان ستەمی نەتەوەیی لای ئازەر و عەرەبەکان کە سەرباری ئەوەی شیعەن، بەڵام کێشەی ئیتنیان لەگەڵ مەرکەزیەتی دەوڵەتی فارسی-زماندا هەیە.  لە هەرێم و پارچەکانی تری کوردستان، لە ناوەندە ئیقلیمی و جهیانییەکانی دەرەوەی ئێرانیش، دەنگدانەوەی مەرگی ژینا و هەڵوێستەکان لەئاست دەرهاویشتە و پاشهاتەکانیدا رەمزیەتی خۆیان هەیە و هەندێک هەقیقەتی نوستوویان بەئاگا هێنایەوە. ئەو حەماسەت و ئومێدەی لە هەرێمی کوردستانەوە لای بەشێکی زۆری هاوڵاتیان هەستی پێدەکرێت وەک هاوسۆزییەک لەگەڵ هاوزمانەکانیان لە رۆژهەڵاتی کوردستان.. تێکەڵە بە ترس و بەدگومانی کەرتێکی بەرفراوانی تری هەرێمی کوردستان کە ژینا وەک ئایکۆنی کوردایەتی نابینن، بەڵکو وەک ئایکۆنی فێمینیزم و ئازادیی جل پۆشینی ئافرەتان دژ بە کولتوری ئیسلامی  دەیبینن. مەرگی ژینا ئەوەی دووپاتکردەوە کە شوناسی کوردبوون شوناسێکی نەتەوەیی سادە نیە، بەڵکو بارکراوە بە چەندین ترس و گرێ و هەستیاریی ئاینی و حیزبی و لۆکاڵی و کولتوری. هەروەک چۆن شوناسی ستەمکاریش شوناسێکی کۆنکرێتی نیە، بەڵکو لە دۆخی شوناسگۆڕکێ و تێکڕژاندایە لەگەڵ شوناسی قوربانیەکانیدا. واتە مەرج نیە قوربانیەکان، وەک مێینەکان و کوردەکان و پەراوێزخراوەکان هەمیشە هاوسۆزی یەکتر بن، هەروەک چۆن مەرج نیە داردەستەکانی ستەم و پۆلیسەکانی ئەخلاق تەنها ئەو کەسانە بن کە هەڵگری پێناسی فەرمی دەسەڵاتی سیاسی و ئاینی و کولتورین.   سەرباری سنوورە نێودەوڵەتیەکان کە نیشتمانی کوردیان دابەشکردووە، سەرباری ئەو دیوارە کۆنکرێتیانەی لەنێوان شوناسە جێندەریی و ئاینی و نەتەوەییەکاندا هەڵچنراوە.. بەڵام کوردە قوربانیەکان، مێینە قوربانیەکان، ئێرانییە قوربانیەکان و پەرواێزخراوەکان بەگشتی دەبنە هاوسۆز و پشتیوانی یەکتر. لە بەرامبەردا پۆلیسەکانی ئەخلاق و پاسەوانەکانی دەسەڵات، سەرباری ئەوەی سەر بە رەگەز و نەتەوە و مەزهەب و عەقیدە و جوگرافیای جیاوازن، بەڵام لە زۆر شوێندا دەگەنەوە بە یەک.. زۆرجار دەبنە پارێزەری بەرژەوندەیەکانی یەکتر و رەوایەتی بە رەفتارەکانی یەکتر دەبەخشن. ژینا کاتێک دەبێتە ئایکۆنی ناڕەزایەتی ئێرانەکان و کوردەکان و فێمێنیستەکان و بەشێکی زۆری ئازادیخوازان لە رۆژهەڵات و جیهاندا.. درزێک لە مانا تەقلیدیەکانی شوناس و یاخیبووندا دروست دەکات.. ژینا کۆمەڵێک ئاسۆ بۆ ئایندە واڵادەکات، هاوکات چەندین برین بە کراوەیی جێدێڵێت کە تەنها لە جەستەی کورد و ئێرانیەکاندا نیە؛ بەڵکو گرفتی قووڵی گەلانی ناوچەکە و رۆژهەڵاتیەکانە بەگشتی.  تراژیدیای ژینا ئەو راستییە دووپاتدەکاتەوە کە ئێمە تەنها کێشەمان لەگەڵ کۆمەڵێک رژێمی سیاسیدا نیە کە تۆڕی بەربڵاوی جاسوس و پۆلیس و دامودەزگای سەرکوتکەریان لە کایەی گشتیدا بڵاوکردووەتەوە؛ بەڵکو لەبەردەم کولتورێکی کۆمەڵایەتی دڵڕەقیشداین کە ژیانی تایبەتی تاکەکان دەکاتە ئامانج، دەست وەردەداتە وردەکاریەکانی ژیان و شێوازی جل پۆشینیان، سنور بۆ بیرکردنەوە و ئاخاوتنیان دەکێشێت و زۆرجاریش لە رووی مەعنەوییەوە تێرۆریان دەکات. مەرگی ژینا یادی خستینەوە ئەوە تەنها دەوڵەت نیە -وەک قەوارەیەکی سیاسی و یاسایی و جوگرافی- دەبێتە زیندانی هاوڵاتیانی خۆی و ناچاریان دەکات کۆمەڵێک سنوری سیاسی تەقدیس بکەن کە لەسەر حیسابی شوناسە نەتەوەیی و مەزهەبی و کولتوریەکانی ناوچەکە دامەزراوە؛ بەڵکو شوناسە فەرعیەکان خۆشیان، وەک کۆمەڵێک قەوارەی رەمزی، جارێکی تر و لە هەندێک شوێنی تردا دەبنەوە بە زیندان و کۆسپی بەردەم کارلێک و هاوسۆزی نێوان تاکەکان و پێکهاتە مرۆییەکان. خۆرهەڵات و جیهانی ئیسلامی بۆ چەندین سەدەیە سەرزەمینی ستەم، تاکڕەوی، شۆڕش، یاخیبووون و سەرکوتکردنی بەردەوامە. مرۆڤ هەموو جارێک ترسی دووبارەبوونەوەی ئەو مێژووەی هەیە، بەڵام ئەوەی ئەمجارە جیاوازیەکە لە ئێراندا دروست دەکات پەیوەندیی بە رەمزیەتی ئایکۆنەکەیەوە هەیە کە مێینەیە. رەنگە ئەمە یەکەمین جار بێت "ئازادکردن"ی ژن لە دروشمێکی ئایدیۆلۆجی پیاوانەی پەتییەوە دەبێتە "ئازادبوون"ی ژن کە خۆی کە لەسەر شەقامەکان بەرجەستەی دەکات. رەنگە جیاوازی سەرەکی ئەوەی ئێستا لە ئێران روو دەدات لەگەڵ ئەوەی لە بەهاری عەرەبیدا روویدا پەیوەندیی بە رەمزیەتی ئایکۆنی هەردوو شۆڕشەکەوە بێت: "ئەلبوعەزیزی" و "ژینا".  ئەلبوعەزیزی کاسبێکی دەستگێڕ بوو، ئەویش وەک ژینا هیچ دەستی لە بە ئایکۆنکردنی خۆیدا نەبوو؛ بەڵام کاتێک دژی ستەمی ئابووری و بەرتەسککردنەوەی دەرفەتی کار خۆی دەسوتێنێت ئیتر دەبێتە پزیسکی  شۆڕشێکی بەرفروان کە کۆتایی بە دەسەڵاتی دیکتاتۆری لە چەندین وڵاتی عەرەبیدا دێنێت. ئەو شۆڕشگێڕانەی ئەلبوعەزیزی-یان کردە ئایکۆن وەک رەمزی نوێنەرایەتیکردنی ستەمی ئابوری لێیان دەڕوانی، هەربۆیە دروشمی نان و دادپەروەری، لەپاڵ دروشمی روخاندنی رژیمی سیاسیدا بووە دروشمی سەرەکی بەهاری عەرەبی.. واتە دروشمی نان و داپەروەری پێش دروشمی ئازادی کەوت. بەڵام لە ئێستای ئێراندا دروشمی ئازادی و ژیاندۆستی لەپاڵ کۆمەڵێک دروشمی سیاسیدا لە لیستی سەرەوەی دروشمەکانی خۆپیشاندانە. ئەوەش سەرەتایەکی جیاوازە لە زەینیەتی تاکەکان و هۆشیاری کەرتە کۆمەڵایەتیەکاندا کە ئازادی و ژیاندۆستی وەک تەواوکەر و دیوی دووەمی دادپەروەری و کرانەوەی شوناسە داخراوەکان بەڕووی یەک و بەڕووی جیهاندا دەبینن.

د. چۆمان هەردی   ئێمە لە سەردەمێکی جیاوازدا دەژین، سەردەمێک کە ژن تیایدا دینامۆی گۆڕانکارییە. لە باکوور، ڕۆژئاوا، ڕۆژھەڵات و ئێران ژنان ڕابەری بزوتنەوەی ئازادیخوازین. ئەوان بۆ ڕزگاربوون لە ستەمی داگیرکار، دیکتاتۆرییەت، پیاوسالاری، ھەژاری و نادادپەروەری دەجەنگن. بۆیە بە یارمەتی فایەق بێکەس، ئەم بەیتە لەگەڵ ئەمڕۆدا دەگونجێنم و دەڵێم: میللەتی بێ عیلم و بێباک چۆن بە ئیستیقلال ئەگات؟ واسیتەی بەرزی و تەرەققی ھیممەتی ژنانەیە (١) تووڕەیی ژن لە چەوسانەوە و بەگژداچوونەوەی نادادی کردەگەلێکی خۆماڵی و خۆکردیین و ھاوردەی ھیچ شوێنێک نین. ژنان لە بەشە جیاکانی کوردستان چیتر بە کۆتوبەندی پیاوسالاری و ستەمکاری ڕازی نین و خاوەندارێتی جەستە، بڕیار و ژیانی خۆیان دەکەن. کەچی لە باشوور تازە پیاوانی دەسەڵاتدار پێماندەڵێن ژن کێڵگەی دروستکردنی منداڵە، ژن دەبێت لە ماڵەوە بێت و خزمەتی مێرد و منداڵی بکات، ژن دەبێت خەتەنە بکرێت تا شەھوەتی کەم بێتەوە و ”بەدڕەفتاری" نەکات، مافی پیاوە ھەرکاتێک ویستی و گەر بە زۆریش بێت لەگەڵ ژنەکەی بخەوێت.  لە باشوور کۆنترۆڵکردنی جەستەی ژن، ڕێگرتن لەوەی ھوشیاربێت، بخوێنێت و کاربکات وەک شێوازێک لە پاراستن نمایشدەکرێن. سیستەمی پیاوسالاری ھەر خۆی مەترسی دەستدرێژی، گێچەڵی سێکسی و توندوتیژی بەرامبەر بە ژن دروستدەکات و ئەم مەترسییانەش بەکاردێنێت و بە ناوی ”پاراستنی ژن"ەوە ڕێگری لە بەشداری ژن دەکات لە کایە ھونەری، کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسییەکاندا.  ئەم پیاوسالارە ئایینی، حیزبی و نەریتخوازانە ھەموو توانای خۆیان بەکاردێنن تا ژن بە دەستەمۆیی و بێدەسەڵاتی بھێڵنەوە. ھەر بۆیە لە ساتێکدا کەسێک یان گرووپێک ھەڕەشە لەو سیستەمە بکات کە ئەوان دەیان ساڵە دەیچنن و دروستی دەکەن، ئەوا بەوپەڕی ھێزی خۆیانەوە پەلاماری دەدەن.  سیستەمە لاوازبووەکان و ئەوانەی لەژێر مەترسیدان ھەمیشە توندوتیژترینن (جا ئەوە دەوڵەتی ئێران بێت یان سیستەمی پیاوسالاری)، ئەوان بەھێزترین چەکەکانی خۆیان بەکاردێنن تا داکاکۆکی لە مانەوەی خۆیان بکەن. بۆیە گەر یەکێک لێی پرسیت: ئایا گۆڕانکاری ڕوویداوە؟ پێی بڵێ: ئەو ھەموو ھێرشە توندەی دەکرێتە سەر ژنان و پیاوانی ئازادیخواز بەڵگەیە بۆ ئەوەی درز کەوتۆتە گوتار و تێڕوانین و ھەوڵەکانی زۆرداران و پیاوسالارانەوە. فێمینیستەکان دەمێکە وتوویانە: مرۆڤ ناتوانێت شتێک بێت کە نەیبینیوە. بە واتایەکی تر گەر ژنان ھەرگیز ژنێکی ئازاد و ئازا نەبینن، پێیانوایە کە شتی وا بوونی نییە و ناتوانن وا بن. بەڵام سەیری ئەو ھەموو ژنە تووڕە و ئازاد و ئازایەی دەوروبەرمان بکە کە ڕووبەڕووی مەرگ دەبنەوە و چیتر بێدەنگ نابن. ئەوان ڕۆژانە پیشانماندەدەن کە گەر پێکەوە کاربکەین، دەتوانین لە پیاوسالاری و نادادپەروەری دەربازبین.  بەڵام خانمی گەنجی باشوور، پێش ھەموو شتێک بخوێنەرەوە، خۆت پەروەردە بکە، ھاوپشتی ژنانی دەوروبەرت بکە، ستراتیژی کارت ھەبێت و وزەی خۆت بپارێزە بۆ کاتی گونجاو.  ئازادی لە ڕواڵەت و جوانکاری و جلوبەرگدا کورتمەکەرەوە، چونکە ئازادی واتە بەرپرسیارێتی. خۆت پێبگەیەنە تا بتوانی بەرپرسیارێتی بڕیاردان و خاوندارێتی خۆت ھەڵگریت. بێباک مەبە لە چەوسانەوە! تووڕە بە بەرامبەر بە زوڵم. تووڕەیت لە نادادپەرەوەری بەکاربێنە تا شەڕ و گۆڕانکاری گەورە بکەیت کە تەنھا بە گرووپ دەکرێت نەک بە شەڕی بچووک و بەتەنھا. لە شەڕە تەنھاکاندا زۆرجار دەدۆڕێیت بەڵام لە کاری پێکەوەییدا ھیوای سەرکەوتنت ھەیە. (١) لە بنەڕەتدا بەیتەکەی مامۆستا فایەق بێکەس بەمجۆرەیە: میللەتی بێ عیلم و ئەخلاق چۆن بە ئیستیقلال ئەگات؟ واسیتەی بەرزی و تەرەققی ھیممەتی مەردانەیە

زانا توفیق بەگ یەکێک لە شێوازەکانی حوکمڕانی بریتیە لە دەسەڵاتی ئۆلیگاری لەناو سیستمی سیاسیدا، ئەم جۆرە خراپترین شێوازی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە لەسەر بنەمای مۆنۆپۆڵکردنی دەسەڵاتی سیاسی، گشت دەزگاکانی دەوڵەت.‌ ئەم جۆرە لە بەڕێوەبردنی وڵات، دەگەڕێتەوە بۆ کەمینیەکی سیاسی کە هەژموونیەکی گەورەیان هەیە لەناو دەزگاکانی دەوڵەتدا ئەم گروپانە بریتین لە کۆمەڵە کەسانیەک، کە خاوەنی میراتیەکی سیاسی بنەماڵەین یان خاوەنی پاشخانیەکی دینین یان پێگەیەکی سەربازی بەهێزیان هەیە یان خاوەنی دەزگایەکی ڕاگەیاندنی کاریگەرن، کە توانای قوڕخکاریەکی تەواوی دەسەڵاتیان هەیە بەبێ بەشداری زۆرینەی کۆمەڵگا. ئەم جۆرە لە حوکمڕانیە یەکێکە لە هەرسێ شێوازەکانی حوکومڕانی دەوڵەت کە لە کتێبەکەی ئەفلاوتوندا بەناوی ( کۆماری ئەفلاتون) بەگرنگی باسکراوە بەتایبەتی جیاوازی لەنێوان دەوڵەتی نمونەی و حکومڕانی ئۆلیگاری و بلۆتوکراسی دەسەڵات، کە زیاتر گوزارشتە لە حوکومڕانی چەتەگەڕایی لەناو دەزگاکانی بەڕێوبردندا. زیاتر ئەو فیگەر سیاسیانەن کە خاوەنی مۆڵک و وە سەرمایەی قەبەن. دەتوانن ئەندازەی دەسەڵاتی سیاسی خۆیان یان حاشیەکانیان فراوان بکەن بەهۆی پێگەی پارەکانیانەوە، وە کاریگەریان بەسەر دروستکردنی بڕیاری سیاسی دەوڵەتەوە. ئەم کەمینە لەناو دەسەڵاتی سیاسیدا توانای دروستکردنی دەوڵەتێکی خۆسپێنی گەورەیان هەیە بەتایبەتی کاتێک کە جڵەوی دەسەڵاتیان گرتە دەست، وە کاریگەری تەواویان بەسەر ژیانی تایبەتی تاک و گشتی ڕەهەندەکانی ژیانی کۆمەڵگادا هەیە. هەمیشە جڵەوگیری تەواویان هەیە بەسەر کایەکانی ئابووری و هونەرو خوێندنی باڵاو ماسک میدیا وڕێکخراوی مرویی و پلاتفوڕمی ناحوکومی و توڕە کۆمەڵایەتیەکان و سایتە نافەرمیەکان. تەنانەت لەڕێگای حوکمڕانی ئۆلیگاریەوە دەتوانن بەردەوام ڕەفتارەکانی گشتی کۆمەڵگا بەپێی خواست ویستی خۆیانەوە بگوڕن. کێشەی ئەم جۆرە لە حوکمڕانیە پایەکانی دەسەڵاتیەکی مەدەنی لاواز دەکات جورێک لە دروستکردنی دەوڵەتیەکی ناوەوەکی لەناو دەوڵەتە بنچینەیەکەدا دروستدەکات وە کۆی گشتی دەزگاکانی دەوڵەت توشی ئیفلجیەکی گەورە دەکات وە دەوڵەتیەک لەناو دەوڵەتیەکی تردا کاردەکا، بەبێ ئەوەی هیچ خزمەتیەک بە کۆمەڵگاو سیستەمی سیاسی ووڵاتەکە بگەیەنێت، جگە لەوەی تەنها سودمەندی سەرەکی کەمینەیەکی سیاسی و حاشیەکانیان دەبن لە ژێر سایەی ئەم جۆرە لە حکومڕانیە.

 ​  ئەبوبەکر کاروانی پێویستی هەرێم بە قۆناغێكی ڕاگوزەری بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان بۆ  -​پارتە سیاسیەكان -​سەركردە‌و بڕیار بەدەستەكان -​پەرۆشانی ئێستا‌و ئایندەی هەرێم‌و گەل‌و ئەزموونە سیاسیەكەی بەڕێزان لە سەروبەندی باس‌و خواسی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان‌ومشت‌ومڕی پارتەكان لەسەر كات‌و چۆنێتی ئەنجامدانی، بە ئەركی فیكری‌و سیاسی‌و ئەخلاقی خۆم دەزانم، لەبەر تیشكی ئاگاییە تیۆریەكان‌و ئەزموونە مەیدانیەكان، ئەوە ڕابگەیەنم ، كە كاتی ئەوە هاتووە هەڵوێستەیەكی جدی بكەین‌و خوێندنەوەیەكی قوڵا‌و هەمەلایەنە بۆ واقیعەكە‌و پرۆسەی هەڵبژاردن‌و بە گشتی سیاسی‌و دیموكراسی هەرێم بخەینە روو، لەپێناو دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ‌‌و دەربازبوون لەو بازنە داخراو ‌و نیمچە بنبەستە سیاسیەی چەندین ساڵە هەرێم لە ناویدا دێت‌و دەچێت‌و بە دەستیەوە دەناڵێنێت، بە حوكمی ئەوەی درێژەدان بە هەمان رەوت‌و شێواز‌و واقیع ، چاوەڕێ‌ی ئەوەی لێناكرێت، بەرەنجامی جیاوازمان بخاتە بەردەست. لەپێناو كورتكردنەوە و گوشینی بیروڕاكانیشم لەم ڕوەوە، دەخوازم، لە دووتوێ‌ی ئەم خاڵانەی خوارەوەدا بیانخەمە ڕوو: یەكەم : مەبەست لە هەڵبژاردنی دیموكراسی: روونە هەڵبژاردن میكانیزمێكی دیموكراسیە ‌وئامانج نیە. واتە  لە خودی خۆیدا‌و بەدەر لەو وەزیفەیەی جێبەجێ‌ی دەكات‌و ئەو دەرهاویشتانەی لێی دەكەوێتەوە خوازراو‌و داواكراو نیە. بەڵكو بۆ بەدیهێنانی كۆمەڵێ‌ ئامانجە لەوانەش: 1. بە زیندوویی ڕاگرتنی ژیانی سیاسی. 2. دەستەبەركردنی بەشداریكردنی سیاسی هاوڵاتی. 3. هەڵسەنگاندنی كارنامە‌وئەدای حیزبە حوكمڕانەكان لەماوەی رابردوودا لەلایەن هاوڵاتیان ‌و داوەریكردن دەربارەیان. 4. بەكردەیی كردنی فرەیی سیاسی‌و كێبڕكێ‌ی نێوان نوخبە‌و بەرنامە سیاسیە جیاوازەكان ‌وخستەنە ڕووی زیاد لە بژاردەیەك بۆ هاوڵاتی. 5. نوێكردنەوەی سەرچاوەی رەوایەتی سیاسی. 6. چارەسەركردنی كێشەكانی حوكمڕانی‌و بەرەوپێش بردنی بار‌ودۆخی وڵات بە قازانجی گەشەكردن ‌و قانون سالاری‌و خۆشگوزەرانی. 7. قوڵكردنەوەی دیموكراسی‌و نەریتەكانی. 8. بەدیهێنانی ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات . بۆ ئەوەی هەڵبژاردنیش ئامرازێكی دیموكراسی بێت‌و توانای بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی هەبێت دەبێت، خولی‌و خاوێن‌و رون‌و ئازاد‌و دادپەروەر بێت، بۆ ئەوەی سندوقەكان رەنگدانەوەی راستەقینەی ئیرادەی هاوڵاتیانی دەنگدەر بن. ئەو جۆرە هەڵبژاردنەش چەندین پێشمەرج‌و دەستەبەری دەخوازێت ، لەوانە: 1. كۆبوونەوەی سەرەداوەكانی دەسەڵات لە دەستی حكومەتدا، واتە  بوونی دەسەڵاتێكی ناوەندی  سەرو ناوچەیی‌و حیزبی. 2. بێ‌لایەنی دەسەڵاتی راپەڕاندن‌و دەرفەتی یەكسان بۆ كێبڕكێ‌ی لایەنەكان‌و ئازادی‌و نەترسانی هاوڵاتی لە پرۆسەی دەنگدان‌و دەستنەخستنە ناو پرۆسەكەوە. 3. بوونی كۆمیسیۆنێكی بێ‌لایەنی سەرپەرشتیاری بەدەسەڵات. 4. قبوڵكردنی بەرەنجامەكان‌و داڕشتنەوەی دامەزراوەكان‌و لەوانەش حكومەت بەگوێرەی ئەو بەرەنجامانە، واتە بوونی دەرفەتی ئاڵا‌و گۆڕی دەسەڵات.     دووەم : واقیعی هەرێمی كوردستان : بۆ ئەوەی تێگەیشتنێكی هاوسەنگ‌و زانستی دەربارەی رۆڵی هەڵبژاردن لە هەرێمدا بخەمڵێنین، هەروەها ئەوە بخەینە بەر باس‌وخواس، كە ئایە لە هەرێمدا ژێرخان‌و هەل‌و مەرجی پێویستی كێبڕكێ‌ی دیموكراسی‌و مەدەنی‌و هەڵبژاردنێك هەیە توانای بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی هەبێت لە خاڵی یەكەمدا خرانە ڕوو، دەبێت وێنایەكی گشتی دەربارەی واقیعی حیزبی‌و سیاسی‌و حوكمڕانی‌و دامەزراوەیی لەمەڕ خۆمان بخەینە ڕوو. لە پەیوەندی بەم باسەشەوە دەتوانین هێڵە گشتیەكانی واقیعەكە بەم جۆرەی خوارەوە دیاری بكەین: 1) دابەشبوونی هەرێم بۆ دوو زۆنی حیزبی. واتە بوونی فرەدەسەڵاتی‌و نەبوونی دەسەڵاتێكی ناوەندی یەكگرتوو. 2) نایەكگرتوو بوونی هێزەكانی پێشمەرگە‌و ئاسایشی ناوخۆ‌و دەزگا هەواڵگرییەكان‌و مانەوەیان لەژێر هەژموون‌و ئاراستەی دووپارتە سیاسیەكەی هەرێم. 3) نەبوونی سەروەری یاسا‌و بێ‌لایەنی ‌و سەربەخۆیی دادگا‌و یەكسان نەبوونی كردەیی هاوڵاتی ‌و لایەنەكان لەبەردەمیدا. 4) تێكەڵبوونێكی حیزبە حوكمڕانەكان‌و حكومەت‌و بێ‌لایەننەبوونی تواناكانی حكومەت لەكاتی هەڵبژاردندا‌و نەبوونی دەرفەتی یەكسان بۆ لایەنەكان. 5) نەبوونی دەرفەتی راستەقینە بۆ ئاڵا‌وگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات. لە سۆنگەی بوونی بژاردەی بەكارهێنانی هێز‌و رەتكردنەوەی بەرەنجامەكان لەلایەن یەكێتی‌و پارتی‌و گرێدراوی گەندەڵی‌و ئیمتیازاتێكی ناڕەوای زۆر بە بوونیان لە دەسەڵات‌و ترسانیان لەوەی نەتوانن جارێكی تر بگەنەوە دەسەڵات . 6) نائومێدبوونی زۆرینەی هاوڵاتیانی دەنگدەر لە بەشداری سیاسی‌و پرۆسەی هەڵبژاردن لە سۆنگەی : (1) باوەڕنەمانیان بە پارتە سیاسیەكان لەوەی بتوانن نوێنەرایەتی سیاسیان بكەن. (2) شكستخواردنی هەندێ‌ ئەزموونی پاڵپشتكراوی پێشوو ، بە مەبەستی چاكسازی‌و ئاڵ‌وگۆڕ لە بار‌و دۆخەكەدا . (3) باوەڕنەمان بەوەی بتوانرێت لەڕێ‌ی هەڵبژاردنەوە ، واقیعی حوكمڕانی چاكسازی یاخود ئاڵا‌وگۆڕی تێدا بكرێت‌و بە بنبەستگەیشتنی دۆخە سیاسیەكە لەگەڵا بوونی گەندەڵی و ناعەدالەتیەكی زۆر. 7) لاواز بوونی هەستی نیشتمانی، وەك پێشمەرجێك بۆ نیشاندانی پەرۆشی بۆ دۆخەكە‌و خەمڵاندنی هەست‌و ئامانجی هاوبەش‌و بیركردنەوە لە كۆكردنەوەی تواناكان‌و ئاراستەكردنیان بە ئاقاری بەدیهێنانی ئامانجەكان . سێهەم : هەڵبژاردن ‌و بەرەنجامەكان لە رابردووی هەرێمدا : هەرێم هەر لە (1992)ەوە ناوبەناو كۆمەڵێ‌ هەڵبژاردنی بەخۆوە بینیوە. ناڵێین هیچ سوودێكیان نەبووە ، چونكە دیموكراسی بە كامڵی لەدایك نابێت، وەك پرۆسەش دەكرێت بە تێپەڕینی رۆژگار‌و كەڵەكە بوونی ئەزموونەكان‌و خۆڕاهێنان هەڵەكان كەمتر ببنەوە ‌وشانسی سەركەوتنی زۆرتر بێت. بەڵام لە سۆنگەی نەبوونی دەسەڵات‌و هەرێمێكی یەكگرتوو، بوونی ملیشیای چەكدار، بوغز‌و كینەی مێژوویی‌و ناكۆكی سیاسی تەقلیدی، لاوازی دامەزراوە نیشتمانیەكان‌و كەلتووری دیموكراسی نوخبەی حوكمڕان‌و گرێدراوی ئیمتیازێكی زۆر‌و زەوەندەی ناڕەوا بە بوونی لە دەسەڵاتدا ‌و گەندەڵی لە ژیانی حیزبیدا‌و زۆر هۆكاری تر، هەڵبژاردن لەڕابردووی هەرێمدا ، لە هەندێ‌ ڕوویەوە بە پێچەوانەی خۆیەوە كاری كردووە‌و دەرهاویشتەی خراپی لێكەوتۆتەوە. بە جۆرێك دووبارە بوونەوەی هەڵبژاردنەكان بەم شێوەیەی ئێستا‌و لەم هەل‌و مەرج‌و فەزایەدا ، هێندەی تر خەڵك نائومێد دەكات ، دەرگا بەڕووی ئایندەیەكی باشتردا ناكاتەوە ‌و متمانە بۆ هاوڵاتی بە پرۆسەی سیاسی ناگێڕێتەوە. بە چاوپێخشاندنێكی خێرا‌و گشتی دەتوانین بڵێین دۆخی هەرێم لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە  لە ساڵی (1992) كە سەرەتایەكی یەكجار گەشبین بوو، نەبووە هۆی بەدیهێنانی دابڕانێكی فیكری‌و سیاسی لەگەڵا رابردوویەكی سیخناخ بە ناكۆكی‌و یەكتر رەتكردنەوە‌و شەڕی ناوخۆ‌و كینە‌و ژێرپێنانی بەهاكانی ناسیونالیزمی كوردی. یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە كوردستاندا، لە سۆنگەی ئەنجامدانی لە ژینگەیەكی نادیموكراسی‌و نەبوونی نوخبەیەكی دیموكراسخوازی ڕاستەقینەدا، چەندین بەرەنجامی نەخوازراوی لێكەوتەوە، لەوانەش: (1)​قوڵكردنەوەی بێمتمانەیی نێوان یەكێتی ‌و پارتی. (2)​دابەشكردنی دەسەڵات لە سەرێڕا تا خواری خوارەوە، لەسەر بناغەی پەنجا بە پەنجا ! كە یەكسان بوو بە واتا نەهێشتنەوە بۆ حكومەت وەك دەزگایەكی كارگێڕی‌و بیروكراتی گشتی سەرو حیزبی. (3)​شێواندنی پرۆسەی گەشەكردنی سروشتیی سیاسی‌و گواستنەوە لە قۆناغی شۆڕشگێڕی‌و بەرەیەكی حیزبیەوە بۆ قۆناغی رەوایەتی دیموكراسی‌و حوكمڕانی دامەزراوە نیشتمانیە هەڵبژێردراوەكان. (4)​گابەرد خستنە بەردەم پرۆسەی گەل‌و نیشتمان‌و دەوڵەت سازی لە هەرێمی كوردستاندا. (5)​شێواندنی وێنای كورد‌و ناسیونالیزمەكەی كە توانای چوونە نێو قۆناغی مەدەنیبوونی سیاسی‌و بیناكردنی حوكمڕانیەكی هاوچەرخیان نیە. (6)​قوڵكردنەوەی كێشەی دەسەڵات. (7)​لاوازكردنی زیاتری ناسیونالیزمی كوردی‌و شێواندنی ناوەرۆكەكەی‌و لەدەستدانی ئەو هەستكردن بە بوژاندنەوە‌و سەرپێكەوتنەوەی ، راپەڕین بۆی دروست كردبوو. سەرەنجام بۆ چارەسەری كێشەی دەسەڵات لە نێوان یەكێتی ‌و پارتی دا، پەنا برایەوە بەر هێز‌و شێوازە كۆنە نادیموكراسیەكەی بەڕێوەبردنی ململانێ‌ی سیاسی ، بەرەنجامی شەڕەكەش، بە هەموو پێوەرەكان كارەساتبار بوو، وێڕای بەكوشتدانی ناڕەوای  هەزاران رۆڵەی خێر لەخۆ نەدیوی ئەم وڵاتە، هەرێم بە فەرمی كەرت بوو، ڕووە خراپ‌و دواكەوتووەكەی خێڵا ‌وگیانی ناوچەگەری وەك پێداویستیەكی درێژەدان بە شەڕەكە زیندووكرایەوە ! میرەكانی شەڕ دەركەوتن‌و بێ‌ هیچ چاودێرییەك توانا ماددیەكانیان بە ئارەزووی خۆیان  بەكارهێنا‌و بەوەش گەندەڵی بوو بە خەسڵەتێكی جیاكەرەوەی حوكمڕانی نوخبەی كوردی تازە بەسەرداكەوتوو! لە دوای رزگاركردنی عێراق‌و بە دەستور بوونی هەرێم‌و سەرهەڵدانی شۆڕشەكانی ناوچەكە‌و ئۆپۆزیسیۆنی كوردستانی، سەرلەنوێ‌ ئومێد بە بەشداری سیاسی لە دڵا‌و دەروونی سەدان هەزار هاوڵاتیدا بوژایەوە. بە ئومێدی ئەوەی لەم رێگەیەوە، وڵات بە دامەزراوەیبكرێت‌و حوكمڕانی بینابكرێتەوە ‌و سنورێ‌ بۆ گەندەڵی ‌و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات‌و بە حیزبیكردنی دامەزراوە گشتیەكان دابنرێت. بەڵام لە سۆنگەی هەرێمێكی پارچەپارچە‌و چەك‌و ئابوری حیزبی‌و هەڵەكانی ئۆپۆزیسیۆن، ئەو دەرفەتەش بۆ بە ئاشتی بیناكردنەوەی دامەزراوەكان ‌و چاكسازی ‌و گەل‌و نیشتمان سازی لەدەستدرا. بۆیە ئێستا لە قۆناغی نائومێدی‌و بێمتمانەیی زۆرینەی جەماوەر‌و هاوڵاتیانی دەنگدەر بە هەڵبژاردندا دەژین. نائومێدییەكەش تەنها دوو پارتە دەسەڵاتدارەكەی نەگرتۆتەوە ، بەڵكو كۆی پرۆسە سیاسیەكە‌و حیزبە سیاسیەكانی تریشی گرتۆتەوە. هاوڵاتیان لە سۆنگەی هەوڵەكانی پێشوو بۆ گۆڕانكاریی لە ڕێ‌ی هەڵبژاردن‌و بێ‌ ئاكامبوونیان ، نەمانی میسداقیەتی هەندێ‌ سەركردە‌و پرۆژە لایان لەو چوارچێوەدا، ساختەكردنی هەڵبژاردنەكان‌و كاڵبوونەوەی هیواكان نەبینینی هیچ هێزێكی گەورە‌و مێژوویی كاریگەری دەرەوەی پارتی‌و یەكێتی ، وەك بەرەنجامی كۆكردنەوەی كۆی وزە  ئۆپۆزیسیۆن‌و ناڕازییەكە لە چوارچێوەی بەرنامەیەكی نیشتمانی خاوەن موژدەدەدا، پشتیان لە  بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان كردووە. بە جۆرێك بە گوێرەی دووامین راپرسی لەسەر ئاستی عێراق‌و كوردستان بەشداری هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنی داهاتووی هەرێم لە سایەی هەل‌و مەرجی ئێستادا لە (20% ) تێپەڕ ناكات. لە دۆخێكی لەم جۆرەشدا ، هەڵبژاردن دەبێتە ئامانج‌و بەرهەمهێنانەوەی رابردوو درێژەدان بە دۆخی ئێستا. ئەوەش نەك چارەسەر نیە بەڵكو كێشەكان ئاڵۆزتر دەكات. هەر بۆیە دۆخەكە پێویستی بە بیركردنەوەی ستراتیژی‌و تێڕامانی قوڵا ‌و چارەسەری بنەڕەتیتر هەیە، لەپێناو گێڕانەوەی (اعتبار) بۆ هەڵبژاردن‌و سنوردانان بۆ نائومێدییەكانی هاوڵاتیان، كە ئەوەش گرێبەستێكی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی نوێ‌‌و دەستكاریكردنی هەل‌و مەرجەكە‌و دەستبەرداربوون لە هەندێ‌ بەرژەوەندیی كەسی‌و گروپیی  دەخوازێت.  ئامانجی ئێمەش لەم نوسینە پرۆژە ئامێزەدا، سەرنج ڕاكێشانە بۆ ئەم واقیع ‌و پێویستیە ‌و وازهێنانە لە هەندێ‌ رێكار‌و شێواز ‌و گرەوكردن، كە ڕابردوو، بە زیاد لە شێوەیەك شكستیانخستوونەتە ڕوو. پێویستی هەرێم بە قۆناغی ڕاگوزەری: لە بەرەنجامی كۆی ئەوەی لە خاڵەكانی پێشوودا خستمانە ڕوو. وا دەبینم هەرێم پێویستی بە پێنانە ناو قۆناغێكی راگوزەریە، بەڵام بە تایبەتمەندییەكانی خۆیەوە .  بە حوكمی ئەوەی (قۆناغی راگوزەری) لە بنەڕەتدا، دەكەوێتە قۆناغی دوای سیستمە دیكتاتۆرە نادیموكراتەكانەوە. پێنانە ناو ئەم قۆناغەش لەبەر رووناكی ئەزموونە جیهانیەكاندا دەكرێت بەچەند شێواز بێتە دی، لەوانەش: (1)​هۆشیاری باڵی ریفۆرمخوازی ناو دەسەڵات بە باجی درێژەكێشانی دۆخەكە‌و دەستپێشخەریكردن بۆ كرانەوە‌و رێكەوتن لەگەڵا ئۆپۆزیسیۆن‌و دەستپێكردنی قۆناغەكە. (2)​فشاری ئۆپۆزسیۆن لەڕێ‌ی خۆپیشاندان‌و مانگرتن‌و یاخی بوونی مەدەنیەوە تا ئاستی ناچاركردنی سیستم بۆ ملدان بۆ كرانەوە‌و دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ‌. (3)​دەستێوەردانی سەربازیی دەرەكی، ئەویش لە دۆخی خۆبەدەستەوەنەدانی سیستم‌و سنورداریی توانای ئۆپۆزیسیۆن لە بەدیهێنانی ئەركی گۆڕانكاری بنەڕەتی‌و كلۆربوونی رەوایی نێو دەوڵەتی سیستمە سەركوتكەرەكە. (4)​رێكەوتنی سیستم‌و ئۆپۆزیسیۆن لەسەر بەرنامەیەكی راگوزەری‌و زەمینەسازكردن بۆ چوونە ناو قۆناغەكە. كە باسی تایبەتمەندێتی هەرێمیشمان وروژاند هەر لە خۆڕا نیە ، چونكە پاساوی لۆژیكی‌و مەیدانی و دامەزراوەیی خۆی هەیە، لەوانەش: (1)​بوونی قۆناغێكی راگوزەری لەبارچووی شێواو لەدوای دامەزراندنی قەوارەی هەرێمی كوردستانەوە. (2)​نەبوونی دەوڵەت‌و دەسەڵاتێكی ناوەندی بەهێز‌و یەكگرتوو، بوونی فرەدەسەڵاتی لە هەرێمدا. (3)​ناكۆكی نادیموكراتیانەی ناو خودی نوخبەی حوكمڕان لە سۆنگەی ئەوەی لە پێشەوە باسمانكرد، واتە نەبوونی دەسەڵاتێكی یەكگرتوو ناوەندی بەهێز بوونی فرە دەسەڵاتی. (4)​بوونی پەراوێزێك لە دیموكراسی‌و فرەییی سیاسی‌و ئەزموونێكی دیموكراسی سنورداری تێكەڵا بە هەندێ‌ رواڵەتی تاكڕەوی ‌و ئۆلیگارشی. (5)​نەبوونی ئۆپۆزیسیۆنێكی یەكگرتووی دیدڕۆشنی بەهێز‌و نائومێدی لەو هەوڵانەی پێشووتر لە هەرێمدا دران‌و شكستیان خوارد. (6)​چارەسەرنەبوونی كێشەی نەتەوەیی كورد لەعێراق‌و بوونی دەستێوەردانی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی. بەبڕوای ئێمە ئەم خاڵانەی پێشەوە بەشێ‌ لەو تایبەتمەندییانەی هەرێمن ، كە دەبێت لە هەر بیركردنەوەیەكی سیاسی چارەدۆزدا ، رەچاو بكرێن. چونكە هەوڵی قۆناغ سوتاندن سەركەوتوو نابێت‌و رابردووش ئەووانەی پێوتین. دۆخی هەرێم كە دۆخی (نادەوڵەتە)، بە هەردوو واتای نەبوونی دەوڵەت‌و دەسەڵاتێكی ناوەندی یەكگرتوو . وایكردووە، ئەگەر بێت‌و بە شێوەیەكی بابەتی‌و زانستی لێكنەدرێتەوە ‌و لەسەر ریشە‌و رەهەندی كێشەكان‌و جۆری چارەسەرەكان نەوەستین، دەرچوون لێی ئاسان نابێت، هەڵبەت ئەوەش بە تەنها بەس نیە‌و لەپاڵا ئەوەدا پێویستی بە هەست بە لێپرسراوێتی ‌و ئیرادەی سیاسی‌و پەرۆشی نیشتمانی‌و ئەخلاقی‌و قوربانیدان‌و لەخۆ بوردوویی هەیە. بەش بەحاڵی خۆم پێم وایە لەسایەی دۆخی دابەشبووی هەرێم دا، نانیشتمانی بوونی هێزەكان، نەبوونی دەسەڵاتێكی ناوەندی‌و لاوازی حكومەت‌و دامەزراوە نیشتمانیەكانی تر، واتە بەو جۆرەی ئێستا، رێگە بە هیچ چاكسازییەكی سیاسی‌و ئابوری‌و خۆبیناكردنەوەیەكی راستەقینە ‌و گۆڕانكاریەكی پێویست نادات. بەردەوام بوون لەسەر درێژەدان بەم دۆخە ، هەڵبژاردن لەچوارچێوەی رێسا‌و جەبرەكانیدا، كە رێگە‌و دەرەتان بە ئاڵا‌و گۆڕٍی ئاشتیانەی دەسەڵات نادات، لەجیاتی دەرگاكردنەوە بەڕووی پێنانە ناو قۆناغێكی نوێ‌‌و كەڵەكە كردنی ئەزموونەكان‌و بەهێزكردنی دەزگاكان‌و كەمكردنەوەی هەڵە‌و كەم‌وكوڕییەكان، نائومێدی زۆرتر بەدوای خۆیدا دەهێنێ‌، سیستم دووچاری بەكلسبوونێكی زیاتر دەكات ‌و زەمەنی بنبەستە سیاسیەكەی ئێستا درێژتر دەكاتەوە. هاوڵاتی زیاتر لە رێكارە دیموكراسیەكان بۆ بەدیهێنانی ئاڵا‌وگۆڕ‌و هەست بەڕۆڵی خۆی لە داڕشتنی بڕیاری سیاسیدا نائومێدتر دەكات. مەترسی پەنابردنە بەر توندوتیژی لە هەندێ‌ سەرە پێچ‌و دۆخی قەیرانی قوڵدا دەكاتە مۆتەكەی ئەگەرێكی نەخەوتوو. هەرێم هاوشێوەی ساڵانی رابردوو، وەك مەڵبەندێكی ئێكسپایەركردنی پرۆژە‌و دروشم‌و كەسێتیە سیاسیەكان‌و حیزب‌و هێزەكان دەهێڵێتەوە. هەموو ئەوەش یەكسانە بە خولانەوە لە بازنەیەكی داخراوی بێئاسۆدا . لەبەر ئەوەی ئەو رێسا‌و چوارچێوە‌و دامەزراوە سازان لەسەركراوە بەهێزانە بوونیان نیە، كە ژێرخانی هەر ئەزموونێكی دیموكراسی‌و پێویستی كێبڕكێ‌ی مەدەنی هێزەكان لەسەر دەسەڵات‌و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە، پێكدەهێنن! یاری‌و كێبڕكێ‌ پێویستی بە گۆڕەپانێكی دیاریكراو‌و پێناسەكراو‌و رێسای بەڕێوەبردنی كێبڕكێ‌ هەیە. گۆڕەپانێكی لەو جۆرە لە كوردستاندا، لەگەڵا چەندین كێشەی ، بونیادیدا دەستەویەخەیە. بە كورتی هەرێم پێویستی بە(گرێبەستێك)ی كۆمەڵایەتی‌و سیاسی نوێ‌‌و دووبارە دامەزراندنەوەی سیستم‌و بە دەستوریكردنی ژیانی سیاسی هەیە. دەنا هەوڵەكان لەسەر ئاستە نیشتمانیەكەدا جێگەی خۆیان ناگرن‌و تەمەنی سیستمەكەی ئێستا ، كە توانای هەڵگرتنی ئەركەكانی نیە درێژتر دەبێتەوە. لێرەوە بەبڕوای ئێمە ئەوەی لەبەر رۆشنای ئەم دۆخە پێویستمانە، بیركردنەوەیەكی نائاسایی  رێچكە‌و فۆرم‌و تەقلید شكێنە‌و بوێری دانپیانان بە كێشەكان‌و ملدان بە پێداویستیەكانی پێنانە ناو قۆناغێكی راگوزەریی رێكەوتن لەسەر كراوی راستەقینەیە. بۆ ئەوەی هەڵبژاردن تەنها نەچێتە خزمەت نوخبەی دەسەڵاتدارانی حیزبیی هەرێم‌و دەستەبەركردنی رەوایەتیەكی رووكەش ، بەتایبەتیش لەبەرچاوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا، بەڵكو ببێتە فشارێكی راستەقینە لەسەریان بۆ خۆ نوێكردنەوە‌و ئومێد بەخشینەوە بە زۆرینەی نائومێدی دەنگدەران، كە دەنگ‌و بەشداریەكەیان واتای خۆی هەیە‌و لەسەر دۆخەكە كاریگەرە‌و بەشداریەكی راستەقینەی لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگەدا دەبێت. بۆ ئەمەش پێشنیار دەكەم : (1)​ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان‌و دەستكردن بە گفتوگۆیەكی نیشتمانی.. (2)​رێكەوتن لەسەر نەخشەڕێگایەك بۆ چوونە نێو قۆناغی راگوزەری‌و ماوە‌و ئەرك‌و سیماكانی بكرێت. لەوانەش: -​پەسەندكردنی رەشنووسی دەستور ‌و راپرسی لەسەركردنی. -​كۆتایی هێنان بە دابەشبوونی هەرێم‌و زۆنی زەرد‌و سەوز، نادامەزراوەیی هێزە چەكدارەكان‌و دەزگا هەواڵگرییەكان. -​چۆنێتی مامەڵەكردنێكی هاوبەش ‌و سازان لەسەركراو لەگەڵا پرسە نیشتمانیەكان‌و بەغدا‌و دەرودراوسێ‌ لە ئەگەرە جۆراوجۆرەكاندا. -​پێكهێنانی لیستێكی هاوبەشی سەرجەم هێزەكان بە بەرنامەیەكی هاوبەش. لە چوارچێوەی لیستێكی نیمچەكراوەدا ، لە پێناو ئاراستە‌و سنورداركردنی  ململانێكان بە قازانجی بە ئەنجامگەیاندنی ئەركەكانی قۆناغەكە. ئەگەر هێزێكیش ئامادە نەبوو ببێت بە بەشێكی ئۆرگانی نەخشەڕێگاكە، پابەندی خۆی بە پرۆژە‌و ئەركەكانی قۆناغی راگوزەری رایگەیەنێت‌و چاودێری‌و رەخنەی بەو ئاقارەدا ببێت.  -​پێكهێنانی حكومەتێكی نیشتمانی هاوبەش لە سەرجەم هێزەكان بەگوێرەی قەوارەی خۆی لە چوارچێوەی بە ئەنجام گەیاندنی ئەركەكانی قۆناغی راگوزەری. بەم جۆرە لەگەڵا راستگۆیی هێزەكان، ئێمە دەتوانین لە ماوەی (4) ساڵدا، لانی كەم هەرێم بخەینە سەر رێچكەی گەشەكردنی سروشتی خۆی، خەڵك بە داهاتووی خۆیان ئومێدەوارتر بكەینەوە. واتە  بۆ لانی كەمی كاری نیشتمانی هاوبەش‌و لێپرسراوێتی سیاسی‌و دەرچوون لە بازنە تەسكە حیزبی‌و ناوچەیی‌و گروپی‌و تاكە كەسییەكان بگێڕینەوە. لەجیاتی درێژەدان بە دۆخی ئێستا، كە ماندوكەر‌و نائومێدكەر‌و ئایندە ناڕۆشنە . بەرژەوەندییە حیزبیی‌و تاكە كەسیەكانیش بەڕوونی كەوتونەتە پێش بەرژەوەندیە نیشتمانی‌و گشتییەكانەوە، بێنێنە ناو قۆناغێكی نوێ‌‌و دامەزراوەكان بەهێز بكەین. هەڵبەت لەم پێناوەدا ئەگەر شانسی قسە لەسەركردنی هەبوو دەكرێت بە كۆنفرانسێكی زانستی‌و دوایی كۆنگرەیەكی نیشتمانی‌و وەزیفەداركردنێكی نوێ‌ی  پەرلەمان دەستپێبكات. خۆ ئەگەر ئەم بژاردە سەری نەگرت ‌و دووهێزە حوكمڕانەكە ڕەتیان كردەوە. پێمان وایە ئەركی هەموو ئەو هێز‌و كەسێتی‌و رێكخراو‌و ناوەندانەیە خۆیان بە ئۆپۆزیسیۆن لەقەڵەم دەدەن ، بەم جۆرەی ئێستا‌و لە پێناو دەسكەوتی گروپیی سنوردار بەشداری پرۆسەی سیاسی‌و لەوانەش هەڵبژاردن نەكەن، بەڵكو بە دەوری پرۆژەی نیشتمانی قۆناغی راگوزەریدا كۆببنەوە ‌و لە سەر ئەو بناغەش بەشداری هەڵبژاردن بكەن‌و دوالتر گفتوگۆ لەگەڵا دووپارتە حوكمڕانەكە بكەن. بۆ ئەوەی لانی كەم بەشێ‌ لە هاوڵاتیانی ناڕازی بكەونە سەر ئەو باوەڕەی واز لە دورەپەرێزی‌و ئۆپۆزیسۆنی بێدەنگ بهێنن‌و بەشداری هەڵبژاردنەكان بكەن‌و ئەركی خۆیان بەرامبەر خۆیان‌و گەل‌و نیشتمانەكەیان جێبەجێ‌ بكەن.ئۆپۆزیسیۆنیش چی دی بەم پەرش‌و بڵاویە نەمێنێتەوە، وزە‌و تواناكانی بخاتە خزمەت دووبارە بیناكردنەوەی سیستم‌و كۆتایی هێنان بە دۆخی ئێستا، كە درێژەكێشانی لە زیانی ئایندەی ئۆپۆزیسیۆن بوون‌و بەدیهێنانی ئامانجەكانیەتی. تێبینی : ئەم نوسینە پرۆژە ئامێزە لە حاڵەتی سەرنەگرتنیدا ، واتای بانگەشە ناگەیەنێت بۆ بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان.    

توانا ئەمین فەلسەفەی قەدەغەکردنی خولی لەبەرکردنی (قورئان و فەرموودە) چییە؟ ئێ زۆر سروشتییە لە دیموکراسیدا ڕەنگە جیاوازەکان مومارەسەی فکرەکانی خۆیان بکەن، ئەرکی حیزبی و دینی خۆیانە ئیسلامییەکان هەر دەبێ ئەو خولانە بکەنەوە... ئەوە چ زیانێکی بۆ کۆمەڵگای کوردی هەیە..؟!  ئیسلامییەکان عاقڵن، وەکو هێزەکانی تر خەریکی چەتەیی و مافیایی نین، بە هێواشی کاراکتەرسازی لە ئەندامەکانیاندا دەکەن، لای ئەوان پرەنسیپ هەیە، حورمەت دەئاوزێن، شتێک لە ڕێزی گوێگرتن و گەورەیی و بچووکی هێشتا لای ئەوان ماوە، خوێنەوارترین گەنجەکان لای ئەوانە، خۆیان فێری زمانی تر دەکەن، لە پێشانگای کتێب دیتم بەشی هەرە زۆری کڕیارەکان گەنجە ئیسلامییەکان بوون. زۆرینەی گەنجانی زمانزان و خوێنەواری کۆمەڵگای ئێمە ئەو موسڵمانە میانەڕەوانەن کە ڕێزی کلتورەکەی خۆیان دەگرن..  هەر بەڕاستی خولی لەبەرکردنی قورئان و فەرموودە ئاشتی کۆمەڵایەتی و شیرازەی خێزانی کوردی لە شارەکانی ئێمەدا تێکداوە؟ یان ئەم هەموو دیسکۆ و یانەی شەوانە و هاوڕەگەزبازیی و قومارخانە و قەحبەخانانەی سەرچنار و قەڕییەی لوبنانی و کوێ و کوێ کە سەفارەتی وڵاتانی خۆرئاوا سەپۆرتیان دەکات و ناهێڵێت دابخرێن و تۆش ناوێری فزە بکەیت...؟! 

د. دانا حەمەعەزیز سیستەمی سیاسی وڵاتانی خۆرهەڵاتیی، ڕۆلێکی خراپی هەیە لە ئاراستەکردنی پەروەردە و زانست.  پێوەر و فلتەرەکانی خەمڵاندنی  زیرەکیی لە کۆمەلگەی خۆرهەڵاتی و بەتایبەتیش خۆرهەڵاتی ناوەراست(جگە لە ئیسرائیل) وەك سیستەمە سیاسیەکەی شەرمهێن و تا ئەندازەی کارەسات چەواشەکارانەیە. گەورەترین هەڵە لە هەڵسەنگاندنی زیرەکیی دا ئەوەیە خاوەن نمرە بەرزەکانی دوا قۆناغی ئامادەیی - زانستی، یەکسەر ڕاپێچی خوێندنی پزیشکیی بکرێن و ڕەچاوی ئارەزوی خوێندکار نەکرێت. هەڵەیەکی گەورەیە زیرەکیی گشتی خوێندکار لە نەشتەرگەریی و لێکۆڵینەوە لە سەر نەخۆشی و دەم و دان  دا کورت بکرێتەوە، لە بەرامبەردا بوارەکانی دیکەی خوێندن و لێکۆڵینەوە بە کەمتر بخەمڵێنرێت، لە کاتێکدا خوێندنی پزیشکیی توانای زانستی کەمتر پێویستە لە چاو هەندێك بواری دیکە، لە بنەڕتدا پزیشکیی بەبێ کارەبا و تیشك و کۆمپیوتەر، بەبێ تێگەیشتن لە کیمیا و بایۆلۆجی و بنەما و فۆرمولە فیزیایی و ماتماتیکیەکان، هیچ بەهایەکی نیە. دکتۆریی یان بە دکتۆرکردنی منداڵەکان، ئەوەندەی گرێی دەروونیی کۆمەڵگاکانی دنیای سێ یە بەتایبەتی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، هێندە پەیوەست نیە بە چنینەوەی سەرمایەی کاری دکتۆریی وەك بزنسێکی باش. ڕەنگە بەشی زۆری ئەم گرێ یە، پەیوەست بێت بە کەلتوری ئەم کۆمەڵگەیانە کە مرۆڤ بە حەز و بە ویستی خۆی ناژی،  وەك خۆی چێژ لە ئارەزوەکانی ژیان وەرناگرێت و هەمو شتێك دەکرێت بە قوربانیی بۆ ڕازیکردنی دەوروبەر. گرێی دکتۆریی یان کەلتوری بەزۆر بە دکتۆرکردنی منداڵان تەنها هەر  لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دنیای سێ باو نیە، بەڵکو بە شێوەیەکی خراپتر ڕەوندی "عەرەبیی و کوردی و تورکی و ئێرانی و هیندی..." دانیشتوی ئەوروپا و ئەمریکای گرتۆتەوە، ئەمە تەنها منداڵانی لە مەیل و ئارەزوی خۆیان بۆ خوێندن، بێ بەش نەکردوە، بەڵکو زیانێکی گەورە و مەترسیداریشی بە خودی زانستی پزیشکی و خزمەتگوزاری تەندروستی گەیاندوە.  ئەوانەی بەبێ ویستی خۆیان و بە حەزی دایك و باوك ڕاپێچی خوێندنی پزیشکیی کراون، سەرکەوتو نین و دکتۆر یان پسپۆڕێکی باشی تەندروستیان لێ دەرناچێت. بۆ نمونە بریتانیا ئەو وڵاتەیە کە ساڵانە زۆرترین دکتۆری بە بنەچە خۆرهەڵاتی بەرهەم دەهێنێت، بەپێی پێوەری وردی زانستی، زۆرترین دکتۆری کۆڵەوار لە کەرتی تەندروستی بریتانیا دا هەیە کە ئینگلیز نین، ئەمەش کەلێنێکی دیاری پیشەیی لە  خزمەت گوزاری تەندروستی نیشتیمانی NHS  دا دروست کردوە، ئەم کەلێنە لە کەرتی تەندروستی وڵاتانی دنیای سێ دا زۆر ترسناکترە!  

   ئەحمەد محمود  لەسەروبەندی دەسپێكی ساڵی نوێی خوێندنین ساڵی (2022 – 2023) ، وەزارەتی پەروەردە هەفتانە و ڕۆژانە بڕیار و ڕاسپاردە دەردەكەن بەمەبەستی ڕێكخستنی دەوام و ساڵنامەی خوێندن بڵاو دەكەنەوە و پەیام بۆ كارگێڕیی قوتابخانەكان و مامۆستایان دەنێرن بەمەبەستی خۆئامادەكردن ، هەر لە چوارچێوەی ئەم  كارەشدا لەسەر بنەمای ڕێكخستنەوەی میلاكی قوتابخانەو خوێندنگاكان لەسەر ئاستی پەروەردەكان ساڵانە فۆرمی وانەبێژی دابەش دەكرێت.  لە پرۆسەی دانانی وانەبێژ تاكە پێوەرێك كە ڕەچاو دەكرێت بریتیە لەوەی پێویستە كەسی پێشكەشكار دەرچووی كۆلێژی پەروەردە و پەروەردەی بونیاد و پەیمانگا پەروەردەییەكان بێت و ئیتر بەبێ ئامادەكردنێكی پێشوەختەو بینینی خول و سیمینار دەست بەجێ فەرمانی بۆ دەردەكەن و لە قوتابخانەیەكدا وەكو كادری پەروەردەیی دەیان وانەی پێدەدەرێت ، زۆربەی جاریش بەتایبەت لە شوێنە دوورەكان پۆلە هەستیارەكانی وەكو پۆلی یەكەم و نۆیەمی بنەرەتیی یان پێدەدرێت و هەندێك جاریش لە قوتابخانەیەك مامۆستای میلاكی نەبێت دەكرێن بە بەڕێوەبەر .  من وەكو سەرپەرشتیار كە بەریەككەوتنم لەگەڵ ئەم توێژە هەیە لە ناوەندەكانی خوێندن هەم لە سەردانەكانم وەكو هاوڕێی ڕەخنەگرو هەمیش وەكو هەڵسەنگێنەرەی دەرەكی هەست بە كێشەیەكی گەورە دەكەم سەبارەت بە وانەبێژان كە خۆی دەبینێتەوە  یەكەم: لاوازی و هەژاری لە ڕووی زانستی و پەروەردەیی و هونەری بەڕێوەبەردن و شێواز و ڕێگاكانی وانە ووتنەوە لەلایەن بەشێكی بەرچاو لەوانەبێژانەوە. دووەم: هەمیشە ئەم توێژە بە دەروونێكی نا تەندروست و جۆرێك لە شڵەژاویەوە دەچنە ناوەندەكانی خوێندن و پۆلەكانیان ، چونكە مۆتەكەی ئەوەی (ئەوان وانەبێژن و ڕەنگە ڕۆژێك بێت بنێردرێنە ماڵەوە ) هەردەم بەسەر سەریانەوەیە و ئەو بڕە پارەیەیشی كە وەری دەگرن زۆر كەمە و بەشی بژێوییان ناكات . هەرچی مامۆستایانی میلاكیشن زۆربەیان هاتونەتەوە ناو شارەكان و لە بەشێكی زۆری قوتابخانەكانی ناوشار دەیان مامۆستای زیادە هەیە و وەكو پێویست ئەدای كاری خۆیان ناكەن ئیتر لێرەوە بۆت دەردەكەوێت كە كەرتی پەروەردە لەچ قەیرانێكدایە و مناڵە چاوگەشەكانمان لەچ كەشێكی خراپی خوێندن و پەروەردەدان ، بەتایبەت لە شوێنە دوورەكانی وەكو قوتابخانەكانی سنوری پەروەردەكانی دەرەوەی شارەكان كە بەدەگمەن نەبێت مامۆستای میلاك بوونی نییە سەرەڕای ئەوەی كە بەشێكی بەرچاو لە مامۆستایانی میلاكیش هێشتا وەكو پێویست نین و ناتوانرێت پێناسەی كادری پەروەردەییان بەسەردا ببڕێت .. لەسەر ئەم بنەمایە جێگەی خۆیەتی بپرسین: یەكەم: وانەبێژێك بەبێ بوونی هیچ خولێكی پێشوەختەو پاش وەختە لەڕویی پەروەردەیی و هونەری وانە ووتنەوەو كارگێڕی و پێشینەیەكی وانە ووتنەوە دەكرێت وەكو كادری پەروەردەیی تەماشای بكرێت و مناڵ بخرێتە بەردەستی  یاخود دەگونجێت بكرێتە بەڕێوەبەر ؟ .  دووەم: وەك دەزانن پرۆسەی هەڵسەنگاندنی دەرەكی بۆ قوتابخانەكان كە ساڵانە بەرێوەدەچێت  لە ستانداردەكانی ژمارە (11، 12 ، 13 ) باس لە میتۆدو تەكنیكی هاوچەرخ و كارا و باس لەشارەزایی باشی مامۆستایان و ئاوێتە بوونی مامۆستایان دەكات لەگەڵ قوتابیان بەمەبەستی فێربوونی باش و پەروەردەیەكی پێشكەوتوو ، دەپرسم مامۆستایەكی وانە بێژ كە چەندین ساڵە خوێندنی تەواو كردووە و دابڕاوە لە پرۆسەی پەروەردەو فێركردن و هیچ جۆرە خولێكی پێشوەختەشی بۆ ناكەیتەوە چۆن دەتوانێًت میتۆدی هاوچەرخ پیادەبكات و بەچەشنێك لەگەڵ قوتابیان ئاوێتە ببێت كە هێشتا شێوازەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ قوتابی و وانەووتنەوە بەباشی نازانێت ؟ ، یاخود مامۆستایەكی وانەبێژ بەدەرونێكی ناساز بەهۆی كەمی موچەكەی و بەهۆی ئەوەی كە هەمیشە لەبیری ئەوە دایە دەبێت رۆِژێك لەوانەبێژی لام نەدەن چۆن دەتوانێت میتۆدی هاوچەرخ پیادەبكات چۆن دەتوانێت ئاوێتە ببێت لەگەڵ قوتابیەكانی ، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە هەر (25) ستانداردەكە باس لە بەرزكردنەوەی كوالێتی و پەروەردەو فێركردن دەكات ، ئایا ئەم كارە بە وانەبێژی لەو جۆرە دەكرێت ؟ . سێهەم: لە ئێستادا ڕۆڵی سەرپەرشتیاران لەناو پرۆسەی پەروەردەو فێركردن وەكو پێویست نی یە و لاواز كراوە هەم لە ڕووی ڕێكخستنەوەی میلاكات و هەم لە ڕووی سەردانەكانیان بۆ ناوەندەكانی خوێندن و هەمیش لە ڕووی كردنەوەی خول و سیمنار ، دەپرسم كاتی ئەوە نەهاتووە ڕۆڵ بۆ ئەم توێژە بگەڕێنرێتەوە كە زۆرترین بەریەك كەوتنی لەگەڵ ناوەندەكانی خوێندن هەیە تا بتوانن قەیرانەكانی پەروەردە ئەگەر بنەبڕیشی نەكەن كەمی بكەنەوە ؟ . چوارەم: ئایا دەكرێت لەناو شارەكان دەیان قوتابخانە دەیان مامۆستای زیادەیان هەبێت و لە دەرەوەی شارەكانیش دەیان قوتابخانە هەبێت بەبێ مامۆستای میلاك ؟ ئیدی كاتی ئەوە نەهاتووە پەروەردە پێداچوونەوە بەڕێكخستنەوەی میلاكاتدا بكاتەوەو میكانزمێك بدۆزێتەوە بۆ چارەسەركردنی ئەم حاڵەتە بەبێ ئەوەی ستەم لەو مامۆستایانە بكرێت كە خزمەتیان زۆرە ؟. پێنجەم: ئەم حاڵەتە ئەو وێنەیەمان لەبەرچاو ڕۆشن ناكات كە وەزارەتی پەروەردە لە ڕێكخستنی میلاكات دا پلانێكی تۆكمە و تەواوی نییە ؟ ، ئایا بەبڵاوكردنەوەی ساڵنامەی خوێندن و ڕاسپاردە كارەكە تەواو دەبێت ؟ ،  یانی چۆن دەكرێت قوتابخانە هەبێت یەك مامۆستای میلاكی تیا نەبێت  وانە بێژەكانیش ئەزموونێكی ئەوتۆیان نەبێت ؟ . یاخود چۆن دەكرێت بەڕێوەبردنی قوتابخانە بدرێت بە وانەبێژێك كە ئەزمونێكی ئەوتۆی نییە ، لەكاتێكدا بە پێی سیستەمی (برتش كانسڵ) بەرێوەبەر دەسەڵاتەكانی تا ئەندازەیەكی زۆر زیادی كردووە و بەرپرسە لە دەزگایەكی خوێندن بەتەواوی بەشەكانیەوە . لێرەوە پێشنیار دەكەم بۆ وەزارەتی پەروەردە تاكو زیاتر كەرتی پەروەردە بەرەو ئاقارێكی نادیار هەنگاو نەنێت و ڕووبەڕووی قەیرانی قوڵتر نەبێتەوە كار لەسەر ئەم خاڵانەی خوارەوە بكات: 1.    ساڵانە خولی پێویست بۆ مامۆستایان بەگشتی ومامۆستای وانە بێژ بەتایبەت بكرێتەوەو ئامادەبكرێن و پاشان ڕەوانەی ناوەندەكانی خوێندن بكرێن ، دەكرێت سود لەكاتی پشووەكان وەربگیرێت بۆ ئەم مەبەستە. 2.    مامۆستایانی وانەبێژ  لانی كەمی بكرێنە گرێ بەست ئەگەر داشیان نامەزرێنن هەروەها خزمەتیان بكرێت و پێبگەیەندرێن تاكو ببنە كادری پەروەردەیی چالاك و بەهێز و چیدی لە دڵە ڕاوكێدا نەمێننەوەو بە دەروونێكی تەندروستەوە بچەنە ناو پۆلەكانیان . 3.    ئەو فەوزایەی كە لە میلاكی زیادە لەناوەندەكانی خوێندن بەدی دەكرێت بە تایبەت لەناوەندی قەزاكان و سەنتەری شارەكان بە میكانزمێكی گونجاو چارەسەر بكرێت و ڕەچاوی عەدالەت بكریت لەكاتی ڕێكخستنەوەیان ، ئەویش بە پێدانی بڕێك پارەی مانگانە بە ناوی هاندان بۆ ئەو مامۆستا بەڕێزانەی خزمەتی دەرەوەیان تەواوكردووەو ئامادەییان تیایە جارێكی تر لە شێوینە دوورەكان درێژە بە پیشەكەیان بدەن  . 4.    یەكەكانی سەرپەرشتیكردن و سەرپەشتیاران دەست واڵابكرێن كە زیاتر ڕۆڵی خۆیان بگێڕن لەناو پرۆسەی خوێندن بە كردنەوەی خول و وانەی نمونەیی و سیمینارو سەردانی چڕوپڕی پێویست بەتایبەت لە بواری پسپۆریی یە  جیاوازەكان ، كە ئەمەش پێویستی بە پاڵپشتی دارایی باش هەیە لە ئێستادا وەزارەت پاڵپشتیەكی دارایی ئەوتۆی نییە بۆ ئەم مەبەستە .  5.    پێویستە شێوازی سەرپەرشتیكردن كەلە ئێستادا  لەچوارچێوەی پرۆژەی بونیادنانی تواناكاندا (بریتش كانسڵ)كاری پێدەكرێت و بە هاوڕێی ڕەخنەگر ناسێنراوە پیاچوونەوەی بۆ بكرێت ، چونكە لەم پرۆسەیە تا ئەندازەیەك بابەتی پسپۆری و سەردانی سەرپەرشتیار وەكو پسپۆری تیایدا بوونی نییە . لەكۆتاییدا ئەمەوێت ئاماژە بەوە بدەم هەرچەندە لە ئێستادا لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە هەوڵێك هەیە بۆ بەهێزكردنی مامۆستایان بەمیلاك و وانەبێژەوە لەناوەندەكانی خوێندن كە خۆی دەبینێتەوە لەوەی كۆمەڵێك مامۆستا خولیان پێ ببینرێت و ئامادە بكرێن و بكرێنە ڕاهێنەر و بنێردرێنە ناو قوتابخانەكان خول و سیمینار بە مامۆستایان بڵێنەوە لەسەر شێوازەكانی وانەووتنەوە ، لەگەڵ ئەوەی ئەمە خۆی بۆخۆی هەنگاوێكی باشە بەڵام بێ كێشە نییەو كۆمەڵێك پرسیار لەلامان دروست دەكات كە بریتیە لە:   یەكەم: پێوەر چییە بۆ دەست نیشانكردنی ئەو كەسانەی كە ئەم كارەیان پێدەسپێردرێت چونكە من پرسیم لە كەسێكی پەیوەندیدار بەم كارە لەوەڵامدا ووتی پێوەری سەرەكی حەزی كەسەكەیە ، وە ووتی داواكراوە لەبڕێوەبەری پەروەردەكانی قەزا ناو بنێرن ، دەپرسم: ئایا تەنها حەزی كەسەكە دەكرێت ببێتە پێوەر؟ ، یان بەڕێوەبەری پەروەردەی قەزا لەسەر چ بنەمایەك ناو دەنێرێت ؟. دووەم: ئەم جۆرە كەسانە بە چ ناونیشان و عنوانێك دەنێردرێنە ناوەندەكانی خوێندن ؟ ، ئایا لەگەڵ كاری سەرپەرشتیاران جۆرێك لە ( تەزاروب )لێك كەوتن  دروست ناكات ، ئەوسا رۆڵی سەرپەرشتیار چییە؟ سیهەم: ئایا تەنها شێوازەكانی وانە ووتنەوە بەسە بۆ ئەوەی مامۆستایان بەهێز بكرێن؟ ئەی پسپۆری لە كۆێی بابەتەكەدایە ؟ واتە لە دەست نیشانكردنی ئەم كاسانە تا چ ئەندازەیەك ڕەچاوی پسپۆرییە جیاوازەكان كراوە ؟ 

ئارام سه‌عید لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی هەرێمی کوردستان تەواو خرۆشاوە نەک بەمەرگی ئەو بەڵکو بە خۆخڵافاندن و گفتوگۆی هەمەلایەنەی مەسەلەی لەچک و پرۆژە یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ بە خیزان و ئافرەت، ئالەم دۆخەدا کە جیهان سەرقاڵی کەیسەکەی ژینا ئەمینی و کاردانەوەکانیەتی لەسەر ئاستی ئیران و دونیا لەم هەرێمەی خۆمان لەباشور یاسایەکیان هێنایە پارلەمان و داوایان پێشکەشکرد بخرێتە بەرنامەی کاری کۆبونەوەی پارلەمان و دۆخەکەیان خرۆشاند. لەکاتێکدا ئەوانەی یاساکەیان پێشنیارکردووە بۆ گفتوگۆو خۆیان بەنوێنەری خەڵک دەزانن خۆیان دژی وەستانەوەو بەشێوەیەک مرۆڤ لەلای تێکەڵ دەبێت کێ عیلمانییەو کێ ئیسلامییە، هەموو فراکسیۆنەکان بەیاننامە دەردەکەن و دژن، هەمویان دەڵێن نابێت یاسایەک دەربچێت دژی شەریعەت بێت، کەواتە بۆهاتە بەرباس ولێکۆڵینەوە؟ لەکاتێکدا چەندین رێکخراوی کۆمەڵی مەدەنی و یاساناس پێی راگەیاندون ئەو مەسەلەیە کاتی نییە. سەرەڕای ئەوەی هەرێم دەرگیری دەیان قەیرانی قووڵ و مەینەتییە... لەکاتێکدا زۆر لە سیاسییەکان دڵنەوایی خانەوادەی ژینا ئەمینی دەدەنەوەو بێدەنگن لەوهەموو ژن کوشتنەی هەرێمی کوردستان، یان بەرگری لە خاتوو ژینا دەکەن و دەسەڵاتیان هەبێت هەموو باشور دەکەن بە لەچک بەسەر. بەدیوێکی تردا بۆ پشتگیری لە ژینا ئەمینی جگە لە رۆژهەڵات تاران و شارە گەورەکانی تر خرۆشاوەو هەندێک دەیانەوێت بیکەنە دەستکەوتی کوردایەتی بێ ئاگا لەوەی ئەم هەژانەی ئێران بەتەنها لەچک نییەو تەنها کورد نییە کە خۆپیشاندان دەکات، زۆر لەوە گەورەترەو مەسەلەکە ئازادییەو دۆخی سەختی ئابوری خەڵکەو پەیوەندی بەکۆی ئێرانەوە هەیەو خاتوو ژینا بووە سیمبولی ئەو بزوتنەوەیە. ئایا لە مێژوماندا لەبەغدا خۆپیشاندانێک کراوە بۆ پشتگیری یان هاوسۆزی لە ژنێک یان پێاویکی کورد کە غەدریکی لێ کرابێت؟ خویندنەوەی دروست ئەوەیە دوور لەبانگەشەی هەڵبژاردن هەر هێزو لایەنێک بە راشکاوی بۆچونی خۆی بخاتەڕوو نەک ئەوەی بەناوی دینەوە هێرش بکەیتە سەر چالاکوانانی ژنان و جوڵانەوەکەی ئێران بە دژی ئیسلام لەقەڵەمی بەیت و لەولاشەوە فرمیسک بۆ ژینا خانم بڕێژیت، یان بەناوی عیلمانیەتەوە بەرگری سەرسەختانە بکەیت لە بۆچونی ئیسلامییەکان و لەژێرەوە دژی راو بۆچونەکانیان بیت، بۆئەوەی دروست لەو دۆخە تێبگەین دەبێت چیتر سیاسییەکان درۆ نەکەن و ئەوەی بڕواو بۆچونیانە راشکاوانە بیڵێن. ئەوەش لەئێستادا مەحاڵە چونکە وتنی حەقیقەت لە سیاسەتدا گەلێک سەختە..

فارس نەورۆڵی   نەتەوەی داگیرکراو بە بچوکترین جوڵەی داگیرکەرەکەی دەلەرزێ و هەمیشە لەبارە بۆ ترازان و ئاشوبی ناوخۆ، ئەوکاتەی ئینگلیزەکان هیندستانیان داگیر کردبوو هەرکات بیان ویستایە هیندیەکان بە کێشەی ناوخۆ سەرقاڵکەن، لەڕێی جیاوازییە ئاینیەکانەوە بەیەکیدا دەدان. بۆ نمونە گایەکیان دەکوشت و بە گاپەرستەکانیان دەوت: ئەوە کەسەکانی فڵان ئاین کوشتویەتی ئیتر ئەمە بەس بوو بۆ ئەوەی چەند ساڵێک توشی گرفتاری ناوخۆیان بکات. چەند رۆژێکە لە رێگای میدیاکانەوە کۆمەڵگایان سەرقاڵ کردووە بە کێشەی (ژووری نوستن و سەرپۆشی ئافرەتان) سەبارەت بە لەچککردن یا نەکردن، ئەوە پەیوەستە بە ئازادی هەر ئافرەتێکەوە هەرچۆن ئەوەی سەرپۆش یان لەچک دەپۆشێ ئازاد نیە لەوەی سوکایەتی بە کەسێک بکات، کە لەچک ناکات. لە هەمانکاتدا کەسێک لەچک ناکات بۆی نیە سوکایەتی بە لەچک بکات. چونکە هەر یەکێکیان هەتا ئەو جێگایە ئازادە، کە ئازادی ئەوی دیکە پێشێل نەکات هەتا ئەو شوێنەی پەیوەندی بە ژووری نوستنەکانەوە هەیە. من ئەو یاسایەم نەخوێندۆتەوە بۆیە قسەم لەسەری نیە، بەڵام بە تێگەیشتنی من لە کۆمەڵگای کوردستان سایکۆلۆجیای تاکەکان، هەریەک لەژن و پیاو ئەگەر کێشەی ژووری نوستنیان بردە دەرەوە و خەڵکی دیکە پێی زانین، ئەوە لە هەڵوەشانەوە نزیک دەبنەوە. ئەوەی پێویستە بوترێ ئەوەیە ئێمە بە دەم دەیان دەردەوە گیرۆدە بوین، کەچی رامان دەکێشن بۆ کێشەیەک بۆ ئەوەی لە کێشە گەورەکان دورمانخەنەوە و بیرنەکەینەوە بۆ چارەسەری. لە کاتێکدا ئێمە فەرهەنگمان پەروەردەمان، زمانمان و ئابوریمان لەژێر هەڕەشەدایە و نادادی گشتی خواردوینی، لە کاتێکدا لەسەرو بەندی ساڵیادی ریفراندۆم داین رامان دەکێشن بۆ ژووری نوستن و ختوکەدانی جیاوازی ئاینی بۆ ئەوەی هەتا بێ دنیای ئێمە لە یەکتر دووردەکەوێتە. من لەتەک ئازادی مرۆڤەکاندام بێ جیاوازی رەگەز و ئاین، بەڵام هێنانی هەندێ چەمک لە کۆمەڵگایەکی دیکەوە بۆ کۆمەڵگای ئێمە، هیچ رۆشنایی ناخاتە سەر تاریکییەکان، بەڵکو لەبری ئارامی کۆمەڵایەتی، ئاشوبی حەشامات دروست دەکات. چونکە هەندێ کۆدی کۆمەڵایەتی هەیە بە هەراو هۆسە ناکرێتەوە بەڵکو پێویستی بە کات و بە هۆشیارییە.

مەریوان وریا قانع  مرۆڤ بۆئەوەی کەسێکی باش و بەڕەوشت بێت، مەرجنییە کەسێکی دینیی بێت. مرۆڤ دەتوانێت بەئەخلاق و باش و سودبەخشبێت، ھەم بۆ خۆی و ھەم بۆ دەوروبەر و کۆمەڵگاکەی، بەڵام دینیی نەبێت، یاخود دین ئاراستەکەری نەبێت، یان تێگەیشتنی بۆ خۆی و بۆ دونیا لە دینەوە نەھاتبێت. وەکچۆن مەرجنییە دین مرۆڤ لە کار و کردەوەی خراپ و زیانبەخش بپارێزێت. ئەزمونی تاڵەبان و داعش و ئەلقاعیدە، ئەزمونی ئێرانی خومەینیی و سعودیەی وەھابییەکان و سودانی ئیخوانی موسلیمین، سونیزمی تورکیای ئەردۆگان، ھەموویان، نە سیستمی سیاسیی و پەروەردەیی و ئەخلاقیی باشبوون و باشن، نە ڕێزیان لە مرۆڤ و مافە ھەرە سەرەتایی و سادەکانی گرتوە و دەگرن.  لە ئاستی تاکەکەسیشدا چەندەھا کەسایەتی دینیی ساختەچیی و فێڵکەر و دەستبڕ و ناپاک ھەبووە و ھەن. دابەشکردنی مرۆڤەکان بۆ مرۆڤی دینیی باش و مرۆڤی بێدینی خراپ،  دابەشکردنێکی دوولایەنەی ھەڵە و ناڕاست و نائەخلاقییە. ڕەچەتەی وێرانکردنی بوونی ھەمەجۆر و ھەمەڕەنگ و جیاوازی مرۆڤە لە جیھاندا.  دەشێت مرۆڤ لە ژیانیدا  پێویستی بە دین نەبێت، بەڵام ناتوانێت پێویستیی بە کۆمەڵێک پرنسیپی ئینسانیی و ئەخلاقیی نەبێت، کە وای لێبکەن ئازاری خۆی و ئازاری دەوروبەر و ئازاری کۆمەڵگاکەی، نەدات. ھەموو کەسێک پێویستیی بە لانیکەمی پرنسیپپی ئەخلاقیی ھەیە کە ڕێگەدەگرێت لەوەی ببێت بە بوونەوەرێکی جنێوفرۆش و جەردە و گەندەڵ و توندوتیژ و ترسناک و نائینسانی. ئەم لانیکەمە دەشێت دین دەستەبەری بکات، وەکچۆن دەشێت بیرکردنەوەی دەرەوەی دین دروستکەریبێت. ھاوکات ھەم دین دەشێت سەرچاوەی سوکایەتیکردن و بێنرخکردنی مرۆڤ بێت، ھەم فیکرێک لە دەرەوەی دین و دژی دینیش.  دینداریی ڕەچەتەی مرۆڤبوونێکی سەرڕاست و ئینسانیی و ئەخلاقیی نییە، وەکچۆن بێدینیی و دژەدین و نادینیش  ڕەچەتەی ھەمانشت نییە. ئینسان بۆئەوەی ببێت بە ئینسان و وەک ئینسان ماڵەی خۆی و ئەوانیتر بکات، پێویستی بە کۆمەڵێک پرنسیپی ئەخلاقیی و ئیشکردنێکی بەردەوام لەسەر کەسایەتی خۆی ھەیە. بوون بە ئینسان کارێکی زەحمەتە و جنێوفرۆشیی و ھەڕەشە و دەنگەدەنگ و قیژەقیژ و سوکایەتیکردن و بێماف و بێئازادیکردن، چ بە ناوی دین و دیندارییەوە، چ بەناوی نادین و دژەدینەوە، دروستیناکات. بوون بە ئینسان پێویستی بە داھێنانێکی بەردەوامی کەسایەتیی و رەنجکێشانێکی گەورە و ماندوبونێکی ڕۆژانەی ئینسانییانە، ھەیە. ئەو ھەراو ھۆریا دینییەی ئەمڕۆکە لە کوردستاندا دەیبیستین، تەواو ناکۆکە بەو لانیکەمەی ئەخلاقیات کە مرۆڤ دەکات بە مرۆڤێکی خەمخۆر و چاکەکار و بەرپرسیار، مرۆڤیش بانگدەکات بۆ مرۆڤبوونێکی گرێدراو بە ڕێز و بە یەکتری قبووڵکردن و بە پێکەوەبوونێکی ئازاد و مانادارەوە.