ئەنوەر کەریم  گەندەڵی كرده‌یه‌كی‌ کۆنەو لە مێژە مرۆڤایەتی كاری‌ له‌سه‌ركردووه‌، بە هەموو بەهەداردانێکی سامانی گشتی کە لەلایەن کەسێکەوە لەهەر بوارێکی دارایی، کارگێڕی، ئیداری و تەندروستیداو هتد....پێیدەوترێت گەندەڵی بەپێی پێناسەی بانکی نێودەوڵەتی.  بە کورتی سەقامگیریی، گەشەکردن، خۆشگوزەرانیی دەتوانرێت بهێنرێتە دی ئەگەر بتوانرێت سیستەمێک دابڕژێت و كاری‌ پێیكرێت، ڕێگە لە هەموو جۆرە بەهەدەردانێک بگرێت لە هەموو بوارەکانی بەڕێوەبردنی دەوڵەتداری‌ و كارگێڕیدا، گەندەڵی زۆرجۆری‌ هه‌یه‌، هەر لە گەندەڵی دارایی و یاسای و کارگێڕی هەڵبژاردن و هتد..  لێرەدا باسی ئابوری ئەکەین چونکە ئابوریناسان لەو بڕوایەدان کە گەندەڵی 50 %ی ئابوری لەناوئەبات، ئەمەش وایکردووە گەندەڵکاران و بەرپرسان بەشی زۆری داهات ببەن خەڵکە زۆرەکەش زیانی گەورەیان پێبگات. ئەوەی کە زۆر گرنگە کێشەی ئابورییە کە بەزمانێکی سادە خەڵک چۆن بتوانێت پاروە نانی خۆی پەیدا بکات لە دۆخێكی‌ سەقامگیردا، لەکاتێکدا سەرۆکی یەکێتی بانگەوازی ئەوە ئەکات کە لە هەموو لایەکەوە سزا ئەدرێێت ناوچەکەی ژیردەسەڵاتی خۆی ناتوانێت خۆی بژێنێت. بەپێێ دەستوری عێراق و یاسا کارپێکراوەکانی هەرێمیش مافەکانی هاوڵاتیانی دیاریكراوه‌، کە دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان بەرپرسیارە لە دەسته‌بەرکردنی شوێنی حەوانەوەو نیشتەجێبوون دابینكردنی‌ ده‌رفه‌تی کارکردن کە بەلایەنی کەم هاوڵاتیان بتوانن بەسەربەرزی و کەرامەتەوە بژین، بەڵام لەکاتێکدا گەورە بەرپرسانی ئەم زۆنە کە زۆربەیان بە چەندین دۆنم زەوی یان چەندین پارچە زەوی داگیرکردووەو فرۆشتویەتی لە ڕێگای دەڵالە دزەکانیانەوە، بە ملێۆنان دۆلاریان کۆکردۆتەوە، بەهۆیەوە مافی بەشێکی زۆری هاوڵاتیانی ئەم ناوچەیە خوراوە بەپێێ ئەم دەستورە، ئەوەی گرنگە کاتێک کە خێزانەکان ئەبن بە خاوەنی شوێنی ژیانی خۆیان لەوکاتەوە گەشەکردنی خێزان و کۆمەڵگا دەستپێدەکات و داهێنان و بازرگانی بەرەو پێشەوە ئەڕوات کە خێزانه‌کان بەبێ گرفت دەتوانن بیر بکەنەوەو منداڵەکانیان پەروەردەبکەن ئەوە بیرۆکەی (لی کوان یو) کە دامەزرێنەری دەوڵەتی سەنگاپورەیە، کە وڵاتەکەی لە جیهانی سێهەمەوە گۆڕی بۆ جیهانی یەکەم. ئەوەی کە ئەبێت سەرنجی سەرۆکی یەکیتی نیشتمانی رابکێشیت، ئەو خەڵکە درۆزن و دوو ڕوانە بێت کە ئاڵاکەی یەکێتی نیشتمانی لە گەڵ وێنەیەکی (مام جلال) لە پشتی سەری خۆیانەوە داناوە لەژیر ئاڵاو وێنەکەدا بوون بەخاوەنی ملیونان دۆلار خەریکی داگیرکردن و خواردنی مافی هاوڵاتیانی وڵاتەکەن. ئەمەش نیشانەی خراپ بەڕیوەبردنی بەرپرسەکانی یەکێتییە کە چۆن ئەم ناوچەیان وێرانکردووە بۆیە ئەگەر سەرۆکی یەکێتی ئەیەوێت ئەم پاکسازیە بکات ئەبێت لە پێشەوە ئەم دزەگەورانە سزا بدات کە مافی هاوڵاتیانی ئەم ناوچەیە ئەخۆن کە بەدەستورو یاساکانی هەرێم دیاریکراوە، چونکە (لی کوان یو) کە بە چامپێۆنی نەهێشتنی گەندەڵی و دامەزرێنەری دەوڵەتی (سەنگاپورە) داده‌نرێت، لە وتە بەناوبانگەکەیدا ئەڵێت: (نەهێشتنی گەندەڵی وەک پاکردنەوەی قادرمە وایە ئەبێت له‌ سەرەوە دەستپێبکەیت بۆ خوارەوە) بۆ ئەوەی بەتەواوی پاکبکرێتەوە، بۆیە ئەگەر دزە گەورەکان نەگیرێن ئەوا پڕۆسەی نە هێشتنی گەندەڵی و خواردنی مافی هاوڵاتیان هەربەردەوام ئەبیت هیچ چارەسەر نابێت، ئەو کاتە پەندەکەی ناوچەی گەرمیانمان دێنێتەوە یاد کە ئەڵێت: (ئەژدیها فیشکە فیشکیەتی بەڵام شەڕیەتی لەگەڵ مـارمێلکەیەکدا) هەروەها ئەو مافیانەی کە بەهۆی سەرانەوەرگرتنەوە وەبەرهێنەران و بازرگانانی ئەم شارەیان ڕاونا بونەتە هۆی بێزاری خەڵکی ناوچەکەو نەڕەخساندنی هەلی کارو ژمارەی بەتاڵە ڕۆژ بەڕۆژ زیادبکات و گەنجانی ناوچەکە وڵات بەجێبهێڵن، پێویستە سەرۆکی یەکێتی لێپرسینەوەی یاسایانەیان لەگەڵدا بکات، چونکە بەدەستورو یاساکانی هەرێم دەبێت مسۆگەرکردنی یەکسانی بۆ هەموو هاوڵاتیانی هەرێم بەرامبەر یاسا. ئەو دزانەی کە موڵکی گشتیان خواردەوە پیویستە لێیان وەربگیرێتەوە جارێکی تر دابەشبکرێتەوە بەشیوەیەکی دادپەروارانە بەسەر خەڵکی ناوچەکەداو سەروەت و سامەنەکەیان بگەڕیتەوە بۆ خەزێنەی گشتی، نەک خەزێنەی سەرۆکی یەکێتی، چونکە ئەوە موڵکی گشتییە، نەک موڵکی سەرۆکی یەکێتی، بکرێت بە پڕۆژەی خزمەتگوزاری وەبەرهێنان لە ناوچەکەدا تا هەلی کار بڕەخسێنیت. بۆیە هەر بەپێی دەستوری عیراق و یاسا بەکاربەکارەنی هەرێم ئەبێت هەموو کەسێک بەرامبەر یاسا وەک یەک لێپرسینەوەی لەگەڵدا بکرێت ئەمەش مافی هەموو تاکێکی ئەم کۆمەڵگەیە، بۆیە بەرامبەر بە یاسا مافی هاوڵاتیان وەربگرەوە لە تاوانباران و مافیاکان بۆ خەڵکی ناوچەکە کە بەشخوراون لە هەموو شتێكدا.

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا بۆ چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكییه‌كانی ناو ماڵی شیعه‌، ماوه‌یه‌كه‌ له‌ ژێر ناونیشانی (دیالۆگی نیشتمانی)، سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق، به‌ هاوئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دوو سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی تردا، سه‌رۆكایه‌تیی كۆمارو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران، ده‌ستپێشخه‌ریی ئه‌نجامدانی دیالۆگی نیشتمانی له‌نێوان هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌ عێراقییه‌كاندا به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن كه‌ له‌ گه‌وهه‌ردا ئامانج لێی، به‌ دیاریكراوی، چاره‌سه‌ركردنی بنبه‌ستیی سیاسییه‌ له‌ عێراقدا كه‌ به‌هۆی هه‌ڵوێستی سه‌ر ڕمی دوو بلۆكی سیاسیی ناته‌با‌وه‌ دروستبووه‌ كه‌ یه‌كێكیان بلۆكی سه‌درییه‌كان و ئه‌ویتریان چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگییه‌. له‌م دیالۆگه‌دا، هه‌تا ئێستا، لایه‌نی كوردی، چ یه‌كێتی و پارتی و، چ هێزه‌ كوردییه‌كانی تر كه‌ خاوه‌ن كورسیی په‌رله‌مانین، هیچ سوودێكی سیاسییان له‌و تایتڵه‌، تایتڵی دیالۆگی نیشتمانی، نه‌بینیوه‌ بۆ خستنه‌ڕوی هه‌ندێ مه‌رج و داواكاریی كورد وه‌ك پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كیی گه‌لانی عێراق. ئه‌وه‌ی هه‌یه‌و نییه‌ زیاتر هه‌ندێ نیازنواندن و ده‌ستپێشخه‌رییه‌ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوان هێزه‌ شیعییه‌كان، ئیتر وه‌ك ئه‌وه‌ی كورد خۆی نه‌ هیچ كه‌یس و دۆزێكی هه‌بێت كه‌ له‌و دیالۆگه‌دا بیانخاته‌ڕوو، نه‌ هیچ زیانێكی سیاسی و مه‌عنه‌وی و مادیشیی به‌ركه‌وتبێت له‌و ململانێیانه‌ی كه‌ پرۆسه‌ی سیاسیی عێراقدا هه‌ن‌. ئه‌و به‌ڕێزانه‌ كه‌ به‌ناوی هێزی كوردستانییه‌وه‌، زوو زوو، له‌ هه‌ولێرو سلێمانییه‌وه‌ ده‌چنه‌ به‌غدا، ئه‌وله‌وییاتی سیاسی و ستراتیژیی كوردییان ون كردووه‌و پتر وه‌ك دۆستی یه‌كێك له‌و بلۆكانه‌و هه‌ندێجاریش هی هه‌ردووكیان ده‌رده‌كه‌ون، ئه‌وان سه‌رگه‌رمی جوڵه‌ی دیبلۆماسیی ئه‌وتۆن كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی راسته‌وخۆی به‌ كوردو پێگه‌كه‌‌یه‌وه‌ نییه‌ له‌ عێراقدا. بابه‌تی گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانی لێ ده‌ربهێنیت كه‌ بۆته‌ بیناقاقای ئابووریی هه‌رێم و فه‌رمانڕه‌واییكردنی و ماوه‌یه‌كه‌ به‌غدا، له‌ڕێی بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵییه‌وه‌، ده‌یه‌وێت ده‌ستی بۆ به‌رێت، هیچ دۆسییه‌كی تری سیاسی و ستراتیژیی نابینیت كه‌ كاری له‌سه‌ر بكرێت، به‌تایبه‌تی دۆسییه‌ی ناوچه‌ كوردستانییه‌كان كه‌ دۆزی مه‌ركه‌زیی كورده‌ له‌ 70 ساڵی رابردوودا. هێزه‌ سیاسییه‌كانمان ته‌نانه‌ت چاویان له‌ سه‌رۆكی هاوپه‌یمانێتیی سه‌روه‌ریی (حه‌لبوسی) نه‌كرد كه‌ له‌م ماوه‌یه‌داو له‌ گه‌رمه‌ی دانیشتنی دووه‌می دیالۆگی نیشتمانیدا ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی كرد كه‌ له‌ 10 خاڵدا نزیكه‌ی نیوه‌ی گرێدایه‌وه‌ به‌ مافه‌ سیاسی و ئابوری و ئه‌منی و ژیانییه‌كانی سووننه‌ی عێراقه‌وه‌. حه‌لبوسی، وه‌ك سیاسییه‌ك كه‌ توانای قۆزتنه‌وه‌ی كاته‌كانی (توقیتات) هه‌یه‌، ده‌زانێت كه‌ نابێ دیالۆگی نیشتمانی ته‌نها له‌ چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكییه‌كانی ناو ماڵی شیعه‌دا كورت بكرێته‌وه‌، ناشبێ وا سه‌یری نوێنه‌رانی سوننه‌ی عێراق بكرێت كه‌ پاشكۆیه‌كی جڵه‌وكراوی ده‌ستی ئه‌م یان ئه‌و بلۆكی سیاسیین، به‌ڵكو ده‌بێت به‌پێی پێگه‌یان و له‌سه‌ر پره‌نسیپی عێراقی هه‌موو پێكهاته‌كان دۆخی ناوچه‌ سونییه‌كان و خه‌ڵكه‌كه‌شی ره‌چاو بكرێت، هه‌ر له‌ ژێر بنمیچی ته‌وه‌ره‌كانی ئه‌و دیالۆگه‌ نیشتمانییه‌شدا جێیان بۆ بكرێته‌وه‌و رێگه‌ چاره‌یان بۆ بدۆزرێته‌وه‌، ده‌نا بوونی ئه‌وان له‌ دانیشتنه‌كانی ئه‌و دیالۆگه‌دا ده‌بێته‌ بوونێكی قۆزتراو بۆ گۆڕینی باڵانسی هێز له‌ خزمه‌تی ئه‌م یان ئه‌و هێزی شیعی به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆیان، وه‌ك سونه‌و نوێنه‌رانی سیاسیی ئه‌و پێكهاته‌یه‌، ببنه‌ خاوه‌نی هیچ ده‌سكه‌وتێك، ئه‌مه‌ش رێك پێچه‌وانه‌ی مه‌نتقی سیاسه‌تكردن ده‌بێت. لایه‌نه‌ كوردییه‌كان، ده‌بوایه‌ مه‌رجیان بۆ به‌شداریكردن له‌ دیالۆگی نیشتمانیدا هه‌بووایه‌، یان لانیكه‌م كه‌ به‌شداربوون، داواو مه‌رجه‌كانی خۆیان بكردایه‌ته‌ به‌شێك له‌ ئه‌جێندای دانیشتنه‌كانی ئه‌و دیالۆگه‌ نیشتمانییه‌. ده‌بوایه‌ بڵێن: چۆن باوه‌ڕمان به‌ دیالۆگی نیشتمانی هه‌بێت له‌كاتێكدا كه‌ له‌ سایه‌ی حكومه‌ته‌كه‌ی به‌ڕێز مسته‌فا كازمیداو له‌ ماوه‌ی ته‌نها دوو ساڵی رابردوودا به‌ ده‌یان پێشێلكاریی ئیداری و سیاسی و ئه‌منی له‌دژی پێكهاته‌ی كورد له‌ناوچه‌ كوردستاییه‌كاندا رووده‌دات و تائێستا چاره‌سه‌ر نه‌كراون؟ چۆن ئه‌كرێ دیالۆگی نیشتمانی له‌سایه‌ی هه‌ڵمه‌تێكی رێكخراوی به‌ عه‌ره‌بكردنه‌وه‌ی ناوچه‌ كوردستانییه‌كاندا به‌ڕێوه‌بچێت و كورده‌كان له‌سه‌رو ماڵ و ئاینده‌ی خۆیان دڵنیا نه‌بن و زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كانیان داگیر بكرێت و ناچار به‌ چۆڵكردنی زێدی باب و باپیرانیان ببن؟ ئه‌وه‌ چ دیالۆگێكی نیشتمانییه‌ كه‌ كورد ته‌نانه‌ت مافی هاونیشتمانی بوونیشی نه‌بێت و خه‌ڵكه‌كه‌ی مه‌حكوم بكرێت، ورده‌ ورده‌، به‌و شاڵاوه‌ ره‌شه‌ی به‌ عه‌ره‌بكردن‌ قایل و بێده‌نگ بكرێن بۆ ئه‌وه‌ی له‌ فه‌رمانگه‌ حكومییه‌كان ده‌رنه‌كرێن و تووشی ره‌شبگیری و گرتن و ته‌نگ پێهه‌ڵچنین و گیچه‌ڵی میلیشیاكان و هێزه‌ ئه‌منییه‌كان و عه‌شایه‌ری عه‌ره‌بی هاورده‌ی ناوچه‌كانیان نه‌بن؟ ئه‌وه‌ چ دیالۆگێكی نیشتمانییه‌ كه‌ به‌ رۆژی نیوه‌ڕۆ خزمه‌تگوزاریی گه‌ڕه‌ك و شارۆچكه‌ عه‌ره‌ب و توركمانه‌كان دوو سێ هێنده‌ی شارۆچكه‌و گه‌ڕه‌كه‌‌ كوردییه‌كانی ناو شاره‌كانی كه‌ركوك و موسڵ و خورماتوو و سنوری خانه‌قین بێت؟ لایه‌نه‌ كوردییه‌كان، پێویسته‌ له‌وه‌ زیاتر خه‌ریكی پاڵپشتیی مه‌جانی و بێبه‌رابه‌ر نه‌بن بۆ هیچ هێزو گروپێكی سیاسیی عێراقی. به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ مافه‌ نه‌ته‌وه‌یی و سیاسییه‌كانت دابین بكه‌یت نه‌ك ته‌نها پۆست و پێگه‌ حیزبییه‌كان كه‌ بابه‌تێكی ئه‌وله‌وی نییه‌. ناكرێت ئاستی ئه‌دای سیاسیی كورد به‌و ڕاده‌یه‌ هه‌زیل و داوه‌شیوبێت و به‌های ته‌وقیته‌كانی سیاسه‌ت و مانۆڕكردن نه‌زانێت و هیچ به‌رهه‌مێكی سیاسی و ستراتیژی نه‌بێت، ئه‌مه‌ی رووده‌دات به‌رپرسیارێتییه‌كی مێژوویی گه‌وره‌ ئه‌خاته‌ ئه‌ستۆی هێزه‌ سیاسییه‌كانمان و زیانی گه‌وره‌ش له‌ پێگه‌و نێوبانگ و سه‌نگی كورد ده‌دات له‌ناو هاوكێشه‌كه‌دا‌، بگره‌ ئاكام تیایدا كورد ده‌كرێته‌ ته‌نها كه‌ره‌سته‌یه‌ك بۆ بۆڕبۆڕێنی ئه‌وانیترو ده‌ستكاریكردنی ته‌رازووی هێزی نێوانیان و هیچیتر.

ئەنوەر حسێن (بازگر) هاوكێشە سياسييەكانى ناوچەكەو جيهان، هێندە خێراو ئاڵۆزن، دەتوانن ئەوەى پێشبينيكراو نييە ڕووبدەن، ئاڵوگۆڕى وەها بخەنەوە، كە جگە لە ئەجێنداسازەكان زۆربەى وڵات و كۆمەڵگەكانى ناوچەكە لێى زەرەرمەند بێت. ئەوەى لەو نێوانەدا دەتوانێت ڕێگرى بكات لەوەى، كە كەمترين زيانى بەربكەوێت، - كە زيانى هەر بەردەكەوێت و كاريگەرى نێگەتيڤ جێدەهێڵێت، بەڵام كەمتر- ، ئەوەيە كە دەوڵەت، يان هەرێم ڕوئيا، تێڕوانين و ستراتيژى خۆى هەبێت و ڕووداوەكان بخوێنێتەوەو تەشخيسى دروستى هەبێت بۆ ئەو ئەگەرو گريمانە حەتميانەى كە ڕوودەدەن. زۆرترين ڕووداوە سياسييەكان، ئاڵوگۆڕەكان، كودەتا، داڕمانە ئابورييەكان، هەڵگيرسانى جەنگ، گرفتە خۆراكييەكان، لێدانى سەربازى، كردە هەواڵگرييەكان، ئەجێنداسازى پێشينەى زلهێزەكان و دەزگا هەواڵگرييەكانە.   پەيوەست بە هەرێمى كوردستانەوە، پلاسخارت مەسج و بۆچوونەكانى وادەردەخات، كە هەرێمى كوردستان لە بەردەم هێرش و پەلامارى عێراقدايە، بە ئەجێنداو نەخشەو ئاگادارى ئێران و توركيا، تاڕادەى لەناوبردنى ديفاكتۆيەتى هەرێم. لەلايەكى ترەوە، توركيا بەئاشكرا هێرشدەكاتە سەر هەرێم و خەريكى وێرانسازييە بەناوى شەڕ دژى (پەكەكە)، كە زۆرتر بير لە داگيركارى چەند ناوچەيەكى باشور دەكاتەوە هاوشێوەى عەفرين و سەرێكانێ لە خۆرئاوا، كە ئەنكەرە نەخشەسازى ئەم داگيركارييانەيە لە (قوبرس، سوريا، ليبيا....هتد). جيا لەوانە عێراق و هەرێمى كوردستان، كەوتونەتە ژێر هەڕەشە و مەترسى و هەژموونى دەزگا هەواڵگرييەكانى وڵاتانى ناوچەكە، بە وردى جوڵەو ڕووداوەكانى هەرێم شيدەكەنەوەو تەشخيسى دەدەن و ئەجێنداى ڕێگريى، ئاڵنگاريى، گرفت و قەيران تا ڕووخانى لەسەر بونياد دەنێن و كارى بۆ دەكەن. هەفتەى جارێك بەبيانووى بوونى موساد، پەلامارى هەولێر دەدەن، كە ديارە ئامانجەكە شتێكى ترەو لەناو ئەو ئەجێنداو پيلانەدايە، كە دەزگا هەواڵگرييەكان بيست و چوار سەعات و بەردەوام كارى لەسەر دەكەن، بۆ كۆتاييهاتنى هەرێم. ئەگەرچى لەلايەكى ترەوە، ئەمەريكا بەردەوام فشار دەكات، كە هەرێم دەبێت هێزى پێشمەرگەى يەكبخات و بەردەوام چەك و كەلوپەلى سەربازى دەبەخشێتە هەرێم، بەڵام هەرچى چۆنێك بێت لەنێوان سوكە دۆستايەتى ئەمەريكاو دژايەتى و نەيارييەتى وڵاتانى ناوچەكە، ئەوەى دووهەم گەورەترو مەترسيدارترەو ئەمەريكاش بەوە ناسراوە، كە دۆست و دوژمنى هەتا سەر نييەو لەوەش خراپتر زۆر زوو دۆستەكانى جێدەهێڵێت، ڕەنگە لە هەموو لايەك باشتر كورد ئەمە بزانێ، كە ئەمەريكا زۆرتر لە جارێك جێيهێشتوەو پشتى تێكردوە. سەرەڕاى ئەم فاكتەرە دەرەكييانە، بارودۆخى گشتى هەرێم لە ناوخۆش هێندە باش نييەو ڕەنگە هەندێكجار ياريدەدەرى ئەجێنداو دەخالەت و پيلانگێڕى نەيارەكانى بێت. چنينى ڕووداوگەلى مەترسيدارو گوماناوى زۆرو زەوەند لەناوچەكە بەڕێوەدەچن، كە لەناو ئەو پيلان و پلانە چنراوانە هەرێمى كوردستان، خاڵێكى سەر نەخشەى مێزى ئەجێنداسازەكان و نەيارەكانى كوردە، كە پێموانييە هەرێمى كوردستان زۆر ئاگادارى بێت و سەرى لێ دەربكات، ئيمكان و گريمانەى ڕووبەڕووبوونەوەى هەبێت.

فەهمى حەمەتۆفیق ـ سەرپەشتیارى پەروەردەیی لە پەراوێزى ڕاگەیاندنى ساڵنامەى خوێندن کە وەزارەتى پەروەردە بڵاوى کردۆتەوەو، هەفتەکانى دەوام و پشووەکانى لەگەڵ هەردوو وەرزەکەدا ڕێکخستووە، چەند سەرنج و تیبینییەکى گرنگ و پێویست دەخەمەڕوو.. ئەگەرچى بەندە دوو جار و لە هەردوو کابینەى پێشوو و ئێستاى وەزارەتى پەروەردەدا، دوو پرۆژەپێشنیارم بۆ بەرچاوى بەڕێز وەزیرى پەروەردەو بەرپرسانى ترى پەروەردە پێشکەشکرد، بەڵام ئەوەى ئێستا دەمەوێ ئاماژەى پێ بدەم دەبێتە بەشێکى ئەو پرۆژە پیشنیارە، چونکە بە پێى ساڵنامەى نوێ، گۆڕانکارى کراوە لە وەرزەکانى خوێندن و پشووەکاندا.. ئەوەى هاندەرى ئەم نوسینەیە تایبەتە بە پشووى بەهارە و پشووى وەرزى یەکەم، پێم خۆشە چەند واقیعێك لەبارەى ئەو پشووانەوە بیرى هەمووان بخەمەوە: سەبارەت بە پشووى بەهار: 1- جێى خۆیەتى بپرسین: ئەم پشووە لە پێناوى چیدایە؟ ئەگەر بۆ پشووى ماندووبوونێکى دواى دوو مانگ خوێندنە، ئەوە واقیعى نییە و لە وەرزى یەکەمیشدا نییە، ئەگەریش بۆ پشووى ئامادەکارى بەهار و گەشتە (کە زیاتر ئەمەیانی لێ دەخوێندرێتەوەو پێویستیشە)، کەواتە با خاڵى دواتر بخوێنینەوە... 2- ئەوەى راستیە ئەوەیە كە پشووەكان دەكەوێتە ساتێك كە دەرفەتى پشوو و گەشتى تێدا نیە، بۆ نمونە رۆژەكانى گەڕان و سەیران لە (20/3)ەوە دەست پێدەكات، ئەوكات تەنها چوار رۆژ دەمێنێتەوە بۆ پشووى ئەو توێژانەى پەروەردە (مامۆستایان و سەرپەرشتیاران و قوتابیان و فەرمانبەران) كە ئەو دوو هەفتەیان بۆ كراوەتە پشوو. 3- سەرەتاى پشووەكە لە ئانوساتێكدایە كە بۆنەى خۆشى یادكردنەوەكانى راپەڕین و، بۆنەى خەمناكى مەرگەساتی كیمیابارانى هەڵەبجە، دەرفەتى پشوو نیە، ئەوەندەى دەرفەتى یادكردنەوەو بۆنەیە و، پێویستە لە قوتابخانەکاندا یادبکرێنەوە، نەک نەوەیەکى بێئاگا لە خۆشى و ناخۆشییەکانى گەلەکەى پێشکەش بکەین. 4- نەهاتنى ساتى كەشوهەواى مامناوەندى بەهار، رێگرە لە دەرچوون و سەفەركردن و سوود وەرگرتنى پێویست لە رۆژەكانى پشووەکە و دەوام نەكردن. 5- خاڵێكى ترى سەرەكى ئەوەیە كە زۆرجار قوتابى لە پشوودایە، بەڵام دایك و باوكى لە فەرمانگەیەكى دەرەوەى وەزارەتى پەروەردەن، یان ژن و مێرد یەكێكیان مامۆستایە ئەوى تریان لە وەزارەتى پەروەردە نییە، كەواتە كەمترین دەرفەت دەرەخسێت بۆ سوود وەرگرتن لە پشووەكە. 6- هەندێ جار منداڵ پشووى هەیە و دایک و باوکى لە فەرمانگەیەکى ترن و دەوامیان هەیە، ئەمەش کێشەیەکى مانەوەو چاودێرى کردنە لاى دایک و باوکەکە.. 7- ئەم پشووە لە ناوەڕاستى دەوامى وەرزى دووەمدایە و هێشتاش پشووى نەورۆز نەهاتووە، قوتابى و تەواوى پرۆسەى خوێندن رووبەرووى ساردبوونەوەو دابڕان دەكات و پەروەردەو فێركردن بێ زیان نابێت لێى. لە كۆى گشتیدا بەراى من تەنهاوتەنها دووركەوتنەوەیەکى بێ ئامانجە لە دەوام و خوێندن و، ئەوەش ئەوەندە زیان بە پەروەردەو پێگەیاندن دەگەیەنێت، ئەوەندە لە سوودى كەشى ئارامى و پشووى قوتابیان و مامۆستایاندا نیە..  سەبارەت بە پشووى وەرزى یەکەم: ئەم پشووە دواى تاقیکردنەوەکانى کۆتایی وەرزى یەکەم، لە (٢٥ى ١٢) تا (١/١) دەبێت و تەنها هەفتەیەکە، پاشان لە (٢ى١) دەوامى وەرزى دووەم دەست پێدەکاتەوە، ئەمەش چەند سەرنجێک بەدواى خۆیدا دەهێنێت: 1- پشووەکە تەنها هەفتەیەکە و بەراورد بە پشووى بەهار و پشووى وەرزى دووەم و، بەراورد بە سێ مانگ خوێندن، کەمە.. 2- پشووەکە لە ساتى وەرزى بەفر و سەرما و شەختەدایە و، خۆپارێزى و مانەوەى زیاتر پێویستە لە برى خەمى ناردن بۆ قوتابخانە و سەرما و سۆڵەى ڕێگا و ناوەندەکانى خوێندن، ئەگەرچى رۆژانى دواتریش هەر وایە، بەڵام رۆژانێک کەمتر پارێزگارییەکى باشترە.. 3- بۆ ئەو خێزانانەى کە گەشتى دەرەوەى شارەکانى خۆیان ئەکەن، ئەگەر فەرمانبەرى غەیرى پەروەردەیان هەبێت، تەنها رۆژێک دواى سەرى ساڵ کەمە و، پێویستییان بە رۆژانى زیاتر هەیە، تا دەوامى وەرزى دووەم.. لەو روانگەیەوە پێشنیار دەكەم پشووى بەهار و وەرزى یەکەم گۆڕانكارییان بەسەردا بكرێت، بە شێوەیەك لە سوودى قوتابى و مامۆستایان و تەواوى خێزانەکاندا بێت و، لە سەرووى ئەوانیشەوە سوودى زياتر بە پرۆسەى پەروەردەو پێگەیاندن بگەیەنرێت، بەم شێوەیە: پشووى بەهار/  رۆژەكانى كەمبكرێتەوە بۆ (هەفتەیەک یان دە ڕۆژ) و بەم شێوەیە ڕێک بخرێت:           رۆژەكانى پشوو لە (20/3)وە دەست پێبكات، بێگومان ئەم حاڵەتەش بە جێگیرى نامێنێتەوەو زۆرجار رۆژەكان بەهۆى پشووى هەینییەوە درێژتر دەبنەوە، بێ ویستێكى تایبەت، ئەم گۆڕانكارییەش لەبەر ئەم هۆیانە بكرێت: 1- پشووەكە دەكەوێتە ساتەوەختێك كە دەتوانرێت سوودى لێ وەربگیرێت و نەورۆز و گەشت و سەیرانێكى بەسوود و بێ خەم ببەنە سەر. 2- هاوكاتە لەگەڵ پشووى وەزارەت و دامودەزگاكانى تر و خێزان پێكەوە لێى سوودمەند دەبن (ئەگەرچى تەنها پەروەردە ئەو رۆژە زیادانەى هەیە). 3- قوتابى و خوێندكار لە ماوەى خوێندنى وەرزى دووەمدا ئەوەندە شەكەت و ماندوو نەبووە تا پێویستى بەو رۆژە زۆرانەى پشوو بێت، بەڵام دواى نەورۆز ئەو پێویستییە دروست دەبێت. 4- گرنگە لە كاتى دەوامدا یاد و بۆنە نەتەوەییەكان، بەتایبەت راپەڕین و كیمیابارانى هەڵەبجە بۆ قوتابیان روون بكرێتەوە، چونكە لە ئێستادا نەوەیەك خەریكە پێدەگات تەنها ئەوەندە دەزانێت كە لە راگەیاندنەكانەوە بیستوویەتى، ئەوەش زۆر جێى گرنگى نییە، بەلآم ئەگەر لە دەوام و ناوەندى خوێندنەكەیدا لەلایەن مامۆستایان و كارگێڕى قوتابخانەكانەوە بۆنەى تایبەت سازبكرێت و یادبكرێنەوە باشتر لە یاد و بیرى منداڵ و لاواندا دەمێنێت و پێى ئاشنا دەبن، وەك لە رابردوودا (پێش دروستبوونى پشووى بەهار) ئەنجام دەدرا. پشووى وەرزى یەکەم/ رۆژەکانى ئەم پشووە زیاد بکرێت بۆ (دە ڕۆژ یان دوو هەفتە)، کە لە (٢٥ى ١٢)ـەوە دەستپێدەکات تا چەند رۆژێک دواى سەرى ساڵى نوێ، ئەمەش لەبەر ئەم هۆیانە: 1- پشووەکە دواى دەوامێکى سێ مانگى چڕى دواى وەرزى یەکەم و، تاقیکردنەوە گرانەکان دێت، ئەوەش پێویستى بە پشوویەکى زیاتر هەیە.. 2- دەوامى منداڵان لەو وەرزى بەفر و سەرمایەدا پێویستى بە مانەوەى زیاتر لە ماڵەوەو خۆپارێزى باشتر هەیە.. 3- ئێستاش لە قوتابخانەکانى سەر بە حکومەتى ناوەندى عێراق پشووى (نیوەى ساڵ) دوو هەفتەیە، (لەگەڵ جیاوازى کاتى خوێندن و سیستەمى خوێندن لەگەڵ ئەوان).. 4- خێزان و کەسوکارى قوتابیان و مامۆستا و فەرمانبەران، زیاتر دەتوانن سوود لە پشووەکە ببینن، بە سەردانى کەسوکار و ئەگەرى گەشتکردن بۆ شار و گوند و جێگاى تر و ..... هتد 5- پشکنین و ووردبینى دەفتەرى تاقیکردنەوەکانى وەرزى یەکەم لەلایەن مامۆستایانەوە باشتر دەکرێت و، دەرفەتى زیاتریان لە بەردەست دەبێت.. 6- تۆمارکردنى نمرەى تاقیکردنەوەکان و ئامادەکارى کارت و ئەنجامەکان لەلایەن کارگێڕى قوتابخانەکانەوە باشتر دەکرێت و، دەتوانرێت لە یەکەم رۆژى وەرزى دووەمى خوێندندا بە قوتابیان و خوێندکاران بدرێتەوە.. 7- ئامادەکارى زیاتر و باشتر دەکرێت لەلایەن کارگێڕى و مامۆستایانەوە بۆ پێشوازى وەرزى دووەم و، دابینکردنى پێداویستییەکان.. لەگەڵ ڕێز و خۆشەویستیم بۆ تەواوى دڵسۆزانى پەروەردەو فێرکردن و، بەهیواى گەیشتنى پەیامێکى دڵسۆزانە، لەگەڵ دەستخۆشى زۆرم بۆتان، بۆ ڕاستکردنەوەى هەڵەکانم و پشتگیرى خاڵە گرنگ و پێویستییەکان..

سمكۆ ئەسعەد  بە پشتبەستن بە ئەحكامی دەستووری عیراق و یاسای دادگاكە، ئەمڕۆ دادگای باڵای فیدرالی ، داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی عیراقی ڕەتكردەوە ، لە هەمان كاتدا دەرگایەكی گەورەی تۆمەتباركردنی پەرلەمانتارانی كردەوە، واتا لە بری داوای هەڵوەشاندنەوەی كۆی پەرلەمان ، دەتوانرێت سكاڵای یاسایی سزایی لە دژی پەرلەمانتاران بجوڵێنرێت .. لە بڕیارەكەی دادگای باڵا دا ، بنەمایەكی نوێی (یاسایی – سیاسی) بۆ داهاتووی كاری پەرلەمانی داڕێژرا ، واتای ئەو بنەمایە بریتیە لە (پێویستیی ڕەچاوكردنی بەرژەوەندی وسەلامەتیی گەلی عیراق لە كاری پەرلەمانتاریدا) بە پێچەوانەشەوە،  ڕەچاونەكردنی ئەو بنەمایە ئەبێت بە هۆیەكی یاسایی تۆمەتباركردنی پەرلەمانتاران . بنەمای بڕیارەكە بەم شێوەیە هاتووە : (( ئەندامانی پەرلەمان دوای هەڵبژاردنیان ، نوێنەری خۆیان و لایەنە سیاسیەكانیان نین بەڵكو نوێنەری (گەل) ن ، پێویست بوو لەسەریان كار بۆ ئەو مەبەستە بكەن كە لە پێناویدا هەڵبژێردران ئەویش بەرژەوەندی (گەل)ە، نەك ببن بە هۆی پەكخستنی بەرژەوەندییەكانی گەل و دروستكردنی هەڕەشە لەسەر كۆی ئەو گەلە )) ئەنجامی گرێدانەوەی (كەسی پەرلەمانتار) و (كاری پەرلەمانتاریی) بە كردەوەی پەكخستن بەرژەوەندییەكانی گەل و دروستكردنی هەڕەشە ئەم واتایانە ئەگەێنێت : 1 – كاركردنی (پەرلەمانتار) بە پێچەوانەی ئەحكامی ماددە 50 لە دەستووری عیراق ، واتا كار كردن بە پێچەوانەی ئەو سوێندەی پەرلەمانتار خواردویەتی بۆ بوون بە پەرلەمانتار ، ئەمە هۆكارێكە بۆ دروستبوونی بنەمای سزایی . 2 – ئەگەری تۆمەتباركردنی (پەرلەمانتار) بە ئەحكامی (یاسای سزادانی ئەوانەی موئامەرە لە سەلامەتی نیشتمان و گەندەڵكردنی سستمی حوكمڕانی ئەكەن – ژمارە 7 ی ساڵی 1958) 3 – ئەگەری تۆمەتباركردنی (پەرلەمانتار) بە ئەحكامی (ماددە 14) لە (یاسای دادگای باڵای ناوانەكانی عیراق _ ژمارە 10 ساڵی 2005 هەمواركراو) لە پاڵ چەند ماددەیەكی یاسای سزادانی عیراقیی ژمارە 111 ساڵی 1969 . ئێستا پەرلەمانتارانی عیراق لە دووڕیانێكدان :  یەكەم : پابەندبوونەوەیە بە دەستوور و بەجێهێنانی ئەركەكانیان . دووەم : كەوتنە بەر ئەگەری سكاڵالێكردن لە دادگاكانی لێكۆڵینەوەی عیراق. دوا ئاماژەی ئەم بابەتە ، ئەمەیە ، ئەو بنەمایەی بۆ پەرلەمانی عیراق هاتۆتە كایەوە ، بۆ پەرلەمانی كوردستانیش ئەشێت .  

سەروەت هەڵەبجەیی لە پاش دە مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی 2021 ی عێراق، لە سەر دابەشکردنی پۆستەکان و پێکهێنانی حکومەت نەک هیچ ڕێکەوتنێک نەکراوە بەڵکوو عێراق پێی ناوەتە شەڕێکی ناوخۆیی کە تەنیا لە یەک شەو و ڕۆژدا دەیان کوژراو و برینداری لێکەوە و ئەگەر فشارەکانی سەر سەدریش نەدەبوو و فەرمانی پاشەکشەی دەرنەدەکرد، ڕەنگە بە هەزاران قوربانیی دیکەشی دەبوو. بۆ شرۆڤەی ئەم دۆخە دەتوانین باس لە دوو هۆکاری ڕیشەیی بکەین: یەکەم، پێکهاتەی سیاسی عێراق و دووەم، ئامادەبوون و دەستێوەردانی وڵاتانی بیانی لە کاروباری ناوخۆیی عێراق. سەبارەت بە پێکهاتەی سیاسی عێراق، دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان شێعە، کورد و سوننە بووەتە هۆی ئەوەی کە بڕیارە باڵا و هەستیارەکان لە عێراق هێندە بە ئاسانی دەرنەکرێت، هەروەها کاریگەری کەسەکان لە ڕەوتی سیاسی عێراق وایکردووە کە لاوازبوونی حکومڕانی لەم وڵاتەدا بە ئاسانی ببینرێت، لە بەر ئەوەی کە سەرکردەکانی هەر یەک لەم سێ پێکهاتەیە دەتوانن دۆخەکە تێک بدەن یان لانیکەم پرۆسەی سیاسی پەکبخەن. بۆ نموونە، کورد بە هۆی ناکۆکییەکانی نێوان یەکێتی و پارتی لە سەر پۆستی سەرۆک کۆمار ڕێگریی لەوە کرد کە پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت یەکەم هەنگاوی ببڕێت، یان ئەوەی کە سەدر بە هۆی ناکۆکییەکانی لە گەڵ لایەنەکانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی کۆی پرۆسەی سیاسیی کردە ئامانج. لەم دۆخەی بەردەم سیاسەتمەدارانی عێراقی دوو ڕێگا دەبینرێت: یەکەم، پێکهێنانی حکومەتێکی لاواز و تەوافوقی و بە بێ پاڵپشتی جەماوەری، لەم دۆخەدا ناڕەزایەتییەکان دەتوانێت گەورەترین کێشە و بەربەستی بەردەم ئەو حکومەتە بێت و پشکخوازیی لایەنەکان ڕێگری لە چارەسەرکردنی کێشە و قەیرانە سەرەکییەکانی عێراق بە تایبەت قەیرانی خزمەتگوزارییەکان دەکات.  دووەم، هەندێک کەسی وەک سەدر لە دڵی ئەم کێشە و قەیرانانەدا هەوڵ دەدەن خۆیان وەک سەرکردە و ڕێبەری شۆڕش بناسێنن و درووشمی دژ بەم دۆخە و گەندەڵی بەرز دەکەنەوە. بەم شێوازانەش کێشەی عێراقی ئێستا چارەسەر ناکرێت، چارەسەر تەنیا لە کۆبوونەوە تایبەتەکاندا دەکرێت، بە واتایەکی دیکە، کۆبوونەوەیەک وەک ئەوەی بە ناوی ڕێکەوتنی تائیف لە لوبنان دەناسرێت کە دابەشکردنی پۆستەکان و پێکهێنانی حکومەتی لە نێوان پێکهاتەکاندا ڕوون کردووەتەوە. ڕەنگە لە عێراقیش پێویست بەوە بکات کە کۆبوونەوەیەکی نێوان سەرکردە و لایەنە سیاسییەکان لە هەر سێ پێکهاتە سەرەکییەکە بکرێت و کێشە و کەموکوڕییەکانی عێراق لەوێدا بە ڕێکەوتن بەرەو چارەسەری ببرێت. سەبارەت بە دەستێوەردانی وڵاتانی دەرەکیش، دەبێت بوترێت کە هۆکارەکەی بۆ هەمان لاوازیی سیستەم و پێکهاتەی سیاسی عێراق دەگەڕێتەوە. ئەوەی کە لەم ماوەیەدا لە عێراق بینرا، دیمەنێکی پڕ لە مەترسیی خستووەتەڕوو کە ئەم وڵاتە ڕەنگە بە ئاقارێکی خەراپتردا ببرێت و هیوایەک بەرەو باشتربوونی دۆخی ناوخۆیی نییە، بەداخەوە کە وەک بڵێی لە عێراق بە میراتی بۆ هەرێمی کوردستانیش بە جێ مابێت، کوردیش حاڵی لە شێعەکان باشتر نییە و نێوماڵی کورد بە تەواوی پەرتەوازەیە، ڕەنگە تێگەیشتوویی جەماوەری کوردستان و ئەزموونی تاڵی شەڕی ناوخۆیی بێت کە تا ئێستا ڕێگریی لە شەڕ و پێکدادانی سەربازی نێوان حزبە سەرەکییەکان کردووە.  عێراق بەم شڵەژاوییەی سەدرەوە بە هیچ ناگات، هەرێمی کوردستانیش بە هۆی پاوانخوازیی پارتی و حساب نەکردن بۆ لایەنەکانی دیکە، بێهیوایی خەڵکی بە دواوە بووە، چاوەڕوان دەکرێت یەکێتی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی نموونەیەکی باشی حکومڕانی و خزمەتگوزاری بە تایبەت لە پاش چارەسەربوونی هەندێک لە کێشە ناوخۆییەکانی خۆی بخاتەڕوو.

‎عەدنان عوسمان ‎قسەی یەکەم: ‎یەکێک لە دیمەنە سیاسیە دەگمەنەکان کە لەکوردستان رووئەدات ئەوەیە، گلەیی و گازندەو رەخنەو واوەیلای بەرپرسە باڵاکان، مونافەسەی رەخنەی هاوڵاتیان و لایەنەکان و چاودێران ئەکات و بە قۆناغ تێی پەڕاندوە! ‎ بەڕێز د. رێوازی سەرۆکی پەرلەمان، باس لە درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمان ئەکات، کە گوایە سەرباری ئەوەی رەوا نیە بەڵام ناچاریە! چونکە نابێ فەراغی یاسایی هەبێت. ‎جارێ لە بناغەدا فەراغی تەشریعی بەوە پڕ ناکرێتەوە کە ماوەی خۆی درێژ بکاتەوە بەڵکو بەوە دەبێت کە لەماوەی یاساییدا هەلبژاردن بکرێت و دەستەی سەرۆكایەتیش یەکلاکەرەوەی ئەو پرسە بن. ‎پاشان مەعلومی هەموو لایەکە کە بۆچی هەڵبژاردن ناکرێت و بۆچیش دانیشتنەکانی پەرلەمان پەک ئەخرێن و هیچ هەنگاو و پرۆژەیەک لەو بارەوە ناخرێنە بەرنامەی کاری پەرلەمانەوە. مەسەلەکە بە کورتی ئەوەیە دەسەڵات بە گشتی و حزبەکەی سەرۆکی پەرلەمان بە تایبەت لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردندا نین. ئەوان تەنها بیانو دێننەوە بۆ دواخستنی هەڵبژاردنەکان و سەرۆکی پەرلەمانیش بە گوێرەی ویست و داوای ئەوان کار ئەکات. ئەبێ چ عەقڵێک هەبێت بڕوای بەوە بێت پەرلەمان و لایەنەکان لە کۆتاییەکانی تەمەنی خولەکە بیریان کەوتبێتەوە کە دەبێ یاساکە بگۆڕدرێت!!! چوار ساڵی رابردوش ورتەیان لەدەم نەهاتبێت. ‎لە خولی رابردودا وەک خولەکانی تر، دەسەڵات بە پەرلەمانی وت، بۆتان هەیە باسی هەمو پرسێک بکەن جگە لە سیستەم و دەسەڵات و حاکمیەت، بەڵام سەرۆکی پەرلەمان، ئازایانە روبەروی ئەو بێڕێزی کردن و بێنرخ کردنەی پەرلەمان وەستایەوەو وتی کەس لە سەروی یاسا نیەو نەچوە ژێر باری هیچ فشارێک. بەداخەوە سەرۆکی ئەم خولە، کە زۆرتر وەک فەرمانبەرێکی حزبیی کار ئەکات، پێی وتن 'لبیک'. ‎بەداخەوەم سەرۆکی دەزگای تەشریعی ئاوا بێ دەسەڵاتانە قسە لەسەر پرسێکی  وا گەورەو گرنگ بکات.  سەرنجی دووەم لەسەر قسەکانی سەرۆکی پەرلەمان   ‎بەڕێز د. رێواز لەبارەی پرسی دەستور ئاماژە بە سێ رێگر یا کێشە ئەکات کە ئەوانیش : ناوچە جێناکۆکەکان و سنوری هەرێم، پرسی جێوشوێنی ئاین، پرسی سیستەمی حوکمڕانی. ‎لێرەدا بەو حوکمەی کە ئەندامی لیژنەی پێشوی نوسینەوەی دەستور بوم، دەمەوێت بە کورتی ئاماژە بە چەند خاڵێک بدەم. ‎یەکەم: چ لە گفتوگۆکانی لیژنەکەی ئێمەو چ پێشتریش و پێشم وایە ئێستاش، کێشەیەک لەسەر دیاریکردنی سنوری هەرێم نەبوە. لەو بارەوە جۆرێک لە کۆدەنگی هەبوە. ‎دوەم: بۆ پرسی ئاینی ئیسلام و پێگەی لە دەقە دەستوریەکاندا، پێشتر و لە لیژنەکەی ئێمەش گرێکوێرەو کێشەی عوقدەیی نەبوو. راستە گفتوگۆی زۆر و ئیجتیهاد و دەقی جۆراو جۆر پێشنیازکرابون، بەڵام بە هۆی ئەو بڕگەیەوە نە کاری دەستور و نەکاری لیژنەکەش پەکی نەکەوتبوو. ‎سێیەم: خاڵی سەرەکی و ئەتوانم بڵێم تەنها خاڵی ناکۆکی ئەوکات و ئێستاش پرسی پەیکەرەی دەسەڵاتە لە هەرێمدا واتە سیستەمی حوکمڕانی. ‎هەڵەی گەورەی دانانی لیژنەی پێشوو( کە پێ ئەچێت  ئەمجاریش دوبارە بێتەوە) کارنەکردن بوو بۆ ئەوەی سەرەتا جۆرێک لە نەخشە رێگاو وەیا لێکتێگەیشتنی دەستوری هەبێت بۆ  خاڵە هەستیارەکان کە پەیوەستن بە شكڵی حوکمڕانی و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان. هەر لەسەرەتاوە دیار بوو کەبەبێ ئەو چوارچێوەی تێگەیشتنە، ئیمکانی نیە ئەو لیژنەیە بە سێ مانگ، تەنانەت بە سێ ساڵیش بتوانێت کارەکانی تەواو بکات.  ‎چوارەم: من لە گرنگی  بونی دەستور کەم ناکەمەوە، بەڵام لە وڵاتێکدا پەرلەمانێکی لاواز و نەریتێکی بەهێزی کارنەکردن بە یاساکانی هەبێت، لەهەمان کاتیشدا کۆمەلێک گروپ و خێزان هەبن خۆیان لەسەروی یاساو سیستەمەوە ببینن، ئەبێ چ دڵخۆشیەکمان هەبێت بۆ نوسینەوەی دەستور؟. ‎پاشان گەر نیەتی راستەقینە بەو ئاراستەیە هەیە( کە گومانم هەیەو پێم وایە تەنها کات کوشتنە) خێرە لەم ماوانەدا هیچ دیالۆگێکی دەستوری لەسەر خاڵە ناکۆکەکان نەکراوە؟ خێرە تا ئێستا بیر لە داڕشتنی بنەما گشتیەکان نەکراوەتەوە؟؟ ‎دیارە کە ئەوەش نەکرێت، لە توانای هیچ لیژنەیەکدا نابێت ئەو کارە گرنگە بە ئاکام بگەیەنێت.

شادی نەوزاد لەدوای دەیان جار هەوڵدان بۆ هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسێتی و لابردنی هەندێک لەو مادانەی بە ئاشکرا جیاکاری ڕەگەزی بوون لە یاسای باری کەسێتیدا، لە ساڵی ٢٠٠٨ بەشێک لەم هەوڵانە بە ئامانج گەیشتن بە ڕێبەرایەتی سەرۆک مام جەلال و بە هەوڵ و ماندوبوونی بەشێکی زۆری چالاکوانان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی کە بە درێژایی کارکردنیان هەوڵیان بۆ بەدیهێنانی ئەویەکسانییە بوو لەنێوانی ڕەگەزەکاندا و بە کردارەکی شەڕیان لەپێناودا دەکرد، ئەم هەوڵە بە ئەنجام گەیشت و لە پەرلەمانی کوردستانەوە هەمواری ژمارە (١٥)ی یاسای باری کەسێتی تێپەڕی، ئەمەش دوای دژایەتییەکی زۆر لە زۆر لایەن و کەسایەتیەوە. ئەم هەموارە بووە هۆکاری سەرنجی گەورە و دڵخۆشی زۆربەمان بۆ بەدەستهێنانی دادپەروەری یاسایی بۆ ژنان، یاخود دەستڕاگەیشتن بە دادپەروەری یاسایی. یەکێک لەو بابەتانەی کە بەجددی و زۆر بە باشی بۆ کاتی خۆی کاری لەسەر کرا و جێگیر کرا بابەتی فرەژنی بوو، کە لەوکاتدا دیاردەیەکی سەرەکی بوو لە هەرێمی کوردستاندا، یاساکە بووە هۆکاری ئەوەی بەشێک لەو دیاردەیە پەک بخات و ڕێژەی فرەژنی بەشێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە. بەڵام ئەوەی جێی تێڕامان و بیرلێکردنەوەیە لەم خولەی پەرلەماندا زیاتر لە ٦ ئەندامی پەرلەمان، چونەتە پرۆسەی هاوسەرگیری دووەم یاخود سێیەمەوە (بەشێکی دیکەش بە زارەکی باسی لێوە دەکەن و بە ئاشکرا خزگەی بۆ دەخوازن)، هەرچەندە هەموارەکە بەتەواوەتی نەیتوانی فرەژنی  قەدەغە بکات و نەیهێڵێت بەڵام مەرجەکانی ئەوەندە قورس کردوە کە ئەستەمە پیاوێک بتوانێت بەدەستیان بهێنێت تا بچێتە پرۆسەی هاوسەرگیری دووەم و سێیەمەوە. بەشێوەیەکی گشتی ئاساییە کە کەسێک لەدەرەوەی پەرلەمان بەدوای بۆشاییەکانی نێوان دێڕەکاندا بگەڕێت تا بتوانێت هاوسەرگیری دووەم ئەنجام بدات، بەڵام ئەوەی جێی تێڕامانە خودی ئەندامی پەرلەمان یاسا شکێنی بکات( بەوپێیەی بەهۆی هاوپیشەییمەوە دەزانم کە هیچ یەک لەو مەرجانەی ڕێگەی داوە بە هاوسەرگیری دووەم لەو ئەندامانەدا بونی نییە کە ژنی دووەم یان سێیەمیان هێناوە). هەرچەندە ئەو ڕوئیایە بۆ من جێی شۆک بوون نییە، کاتێک پەرلەمانێک لەو هەموو ژورەی هەیەتی یەک لە تابلۆکانی ئاریان ئەبوبەکر لە ناو ڕێستۆرانتەکەی و شوێنی چێشتلێنان و نانخواردنەکەی هەڵبواسێت( کە بۆ گوزارشت لە ئازارەکانی ژن بوون کێشراوە و ژنێکی سکپڕە)، بەواتایەکی دیکە ڕوئیای شوێنی ژنان ئێرەیە، دەبێت ئاوا ئاسانیش بابەتی هێنانی ژنی دووەم و سێیەمی بەسەردا تێبپەڕێت. ئەم دیاردەیەی نێو ئەندامە پیاوەکانی پەرلەمانی کوردستان دەبێت بە زویی و وەک میساقێکی شەرەف کاری لەسەر بکرێت لەلایەن سەرۆکایەتی حزبەکانەوە بۆ ئەو ئەندامانەی کە هەڵدەبژێردرێن بۆ پەرلەمان، لەپاڵ ڕاستگۆیی و کارکردنیان لەپێناوی خاک و هاونیشتمانی و پارێزگاری لە یاساکان، لەپێناو یەکسانی یاسا بۆ هەموان، لەپێناو دەستڕاگەیشتن بە دادپەروەری یاسایی، دەبێت سەرۆکایەتی حزبەکان بە جەوهەریانەتر کار لەسەر کێشەکانی ژنان بکەن گەر دەیانەوێت لەبابەتی یەکسانیدا زەڕەیەک هیوا بمێنێت و شانازییەک بە هەرێم ڕەوا ببینرێت.

رۆژگار سەعدی    ململانێی نادیموکراسی حیزبی: بریتییە لە ململانێى نێوان هێزەکان، کە هەر هێزێک هەوڵدەدات کۆنتڕۆڵى هێزەکانى دیکە بکات و هەژموونی خۆی بسەپێنێ. لە گرینگترین ئامرازەکانى ململانێی: حیزبی سیاسی و گروپى فشار و سەرکردایەتییە.     بەهۆی ئەوەی کەمینەیەکی سیاسی دەست بەسەر زۆر لە دەسکەوتەکانی کۆمەڵگادا دەگرن، لەکاتێکدا جەماوەرێکى بەرفراوان لە هەژارى و نەبوونى دەمێنێتەوە، ئەم نایەکسانییەى لە ئەنجامى ئەم دەستبەسەرداگرتنە دێتەدى، ململانێیەکى قوڵ لەزۆربەی بوارەکان بەرهەم دەهێنێت، بەتایبەت لەنێوان ئەم کەمینە سیاسییەی کە دەستیان بەسەر زۆر لە دەسکەوتە ماددیی و مەعنەوییەکانی کۆمەڵگادا گرتووە، لە بەرامبەر زۆرینەی تاکەکانی تری کۆمەڵگادا.     ململانێی نادیموکراسی هەوڵدانە بۆ سەپاندنی هەژموونی سیاسی لەنێوان هێزە سیاسییە جیاوازەکاندا، کە هەر هێزەو هەوڵدەدات بگات بە ئامانجە سیاسییەکانی بە ڕێگایەکی نادیموکراسی. زۆر جار بەهۆی ئەم ململانێیە بەشێکى زۆر لە بەرژەوەندییە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و دەروونییەکان بەدی دێت، بەتایبەت لەم کۆمەڵگایانەی کە لەژێر سیستەمێکی دیکاتۆریەتدا بوونە، داوی بەدیهێنانی ئازادی لەقۆناغی گواستنەوەدان بەرەو کۆمەڵگای مەدەنی. ململانێی نادیموکراسی لە زۆربەی کاتەکان زاڵبوون و شکست بەرهەم دەهێنێت، ئەنجامی ململانێکەش هەر بەردەوام دەبێت لەدوای هەر حاڵەتێک لەم حاڵەتانە.        لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بەتایبە ئەم وڵاتانەی کە لەژێر حوکمی دیکاتۆرییەت ڕزگاریان دەبێت و بەرەو دیموکراسییەت هەنگاو دەنێن، سه‌رجه‌م ڕێکخراو و حیزب و هێزە‌ سیاسییه‌كان ڕووبەڕووی ململانێیەک دەبنەوە كه‌ ئامانجەکەی بۆ فه‌رمانڕه‌وایه‌تییه لەسەر دەسەڵات‌، جا چ به ‌ئاشتیانه‌ بێت، یان بە خه‌باتی چه‌كداری. لەم کۆمەڵگایانە بەهۆی بێلایەن نەبوونی دامەزراوەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری، جۆرێک لە ناسەقامگیری سیاسی بەدی دەکرێت، ئەمەش دەبێتە دەرفەت بۆ ئەم حیزب و هێزە سیاسییانەی کۆمەڵگا کە لە ململانێی نادیموکراسی دابن بۆ بەدیهێنانی دەسەڵات و فەرمانڕەوایەتی کردن، دەستگرتن بەسەر زۆربەی دەسکەوتەکانی کۆمەڵگادا؛ بەکارهێنانیان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان و حیزبی سیاسیی و ڕێکخراو و هێز و گروپەکانیان بەکاری بێننن. بەم هۆیەشەوە ململانێیەکی نادیموکراسی گەشە دەستێنێت و چەند بەرەیەکی سیاسی دروست دەبێت، ئەم بەرە سیاسییانە تەنها بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکان دەتوانێت کۆیان بکاتەوە، بەمەش بەرژەوەندی گشتی تاکەکانی کۆمەڵگا (خەڵک) دەبێتە قوربانی ململانێی ناڕەوا. (نا دیموکراسی)، بەتایبەت چینی ناوەند کە لەڕووی مێژووییەوە بە چینێکی میانڕەو ناسراوە، ئەم چینە بڕبڕەی پشتی بەمەدەنیبوونی کۆمەڵگایە، هەرکاتێک ئەم چینە بایەخی پێنەدرێت، یاخود فەرامۆش بکڕێت ئەوا ڕاستەوخۆ لێکەوتەی نەرێنی لەسەر لە بەرەو پێشچونی کۆمەڵگادا دروست دەکات، وای لێدەکات بەرەو دوواوە هەنگاو بنێت، بۆیە ئەم کۆمەڵگایە، یاخود ئەم وڵاتەی کە لە ململانێێی نادیموکراسیدان، هەمیشە بەرەو دواوە هەنگاو دەنێن.   ململانێی نادیموکراسی لە هەرێمی کوردستاندا، زۆربەی حیزبە سیاسییەکانی گرتۆتەوە، ئایدیۆلۆجیای حیزبایەتی تەسک دەسکەوتە نیشتمانی و نەتەواییەکانیشی لە پیرۆزی داماڵییوە و بە حیزبی کردووە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی ململانێ حیزبی شێوازێکی نا دیموکراسی بەخۆیەوە ببینێت. بەتایبەت دوای هەڵبژارنی ئایاری ساڵی (1992) لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا و بەدرێژایی (30) سی ساڵ لە حوکمرانی خۆیی، ململانێکە قوڵتر بۆتەوە. بەهۆی ئەم ململانێیە نا دیموکراسییە، تاکەکانی کۆمەڵگای ئێمە بەکۆمەڵێک ڕووداوی جۆراو جۆر گوزەریان کردووە، لێکەوتەی دیاری بەسەر ڕەوش و ژیانی زۆرینەی دامەزراوە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییەکان هەبووە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە بە قۆناغێکی نالەباری کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری تێبپەڕێت، کە دەکرێت بەهەر جۆر و ڕادەیەک بێت هەست بە دەرهاویشتەکانی بکرێت. لەژێر کاریگەریی ئەم ململانێیە نادیموکراسییەدا، لەناو پڕۆسەیەکی فراوانی بێپلانی و بێ متمانەیی نێوان حیزبە سیاسییەکان بژین و دەرهاویشتەی لەسەر زۆربەی کایە گرنگەکانی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری هەرێمی کوردستان هەبێت.    حیزبە سیاسییەکان ڕۆلێکی گرنگیان هەبووە لە ململانێ نادیموکراسی، بایەخ بە ململانێ سیاسی نەدراوە تا ئاستێکی پێشبڕکێ وەربگرێت لەپێناو خزمەتکردنی بەرژەوەندی گشتی تاکەکانی کۆمەڵگادا، لەگەڵ فراوانکردنی ڕێگاکانی بەردەم ئازادی ڕادەڕبڕین، بەمەبەستی نەهێشتنی توندوتیژی و نامۆبوونی سیاسی.      سەرکردایەتی حیزبە سیاسییەکان و بنەماڵە و کەسانی دەست ڕۆیشتو پۆستی حکومیان پێدەدرێت، بەمەش زیاتر گرنگی بەکەسانی تەکنۆکڕاتی شارەزا نەدراوە. دەزگاکانی دەسەڵات، بەتایبەت دەزگای یاسادانان کاراتر بە ئەرکی نیشتیمانی خۆی هەڵسنەستاوە، لە چاودێریکردنی ڕەوشی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری، لەگەڵ پەسەندکردنی پڕۆژە دەستورێکی مەدەنیانەی سەردەم لە پەرلەمان، کە لەگەڵ پێشکەوتنەکانی دیموکراسی سەردەم بگونجێت، گەل دەنگی لەسەر بدات. گرنگی بە ئاشتەوایی بە مەبەستی بەدیهێنانی داخوازییەکانی خەڵک و کارکردن بۆ گێڕانەوەی ناوچە کوردستانییەکانی دەروەی ئێدارەی هەرێم نەدراوە.       * مامۆستای زانکۆی سەڵاحەدین، کۆلیژی ئاداب، کۆمەڵناسی سیاسی  

شوان قلیاسانی دوای شەوو ڕۆژێك لە شەڕو كوژرانی ٣٤ كەس و برینداربوونی دەیانی تر، سه‌در بە لایەنگرانی وت ئەگەر لەماوەی ٦٠ دەقیقەدا نەكشێنەوە (نەمن لەئێوەم نەئێوە لە منن). ئەمە لای هەندێ كەس وا لێكدرایەوە كە سه‌در نەیویستووە كێشەكە گەورەتربێت و خوێنی زیاتر بڕژرێت یان بەهۆی نێوانگیرییەكان یان پاشگەزبونەوەی سه‌درە لە مەوقیفەكانی. بەڵام ئەبێ خاڵێكی گرنگ لەبەرچاو بگرین نەك تەنها لە عێراق بەڵكو لەهەموو جیهان سەركردەكان كە دەیانەوێ گۆڕانكاری، یان گۆڕان لە مێژوودا بكەن، گرنگی بە پاشەڕۆژ دەدەن نەك بەو قوربانییەی كە بۆی دەبەخشن، چونكە دەزانن گۆڕانكاری یان گۆڕانی مێژوو پێویستی بەخوێن هەیە..! لەگەڵ ئەوەی، ئەوەی لە عێراق دەگوزەرێ پەیوەندی بە بونیەی دروستبوون و پێكەوە بەستنەوەی چەند مەزهەب و نەتەوەی جیاوازەوە هەیە بۆ بەرژەوەندی ئەوانەی عێراقیان دروستكردووە، نەك دەوڵەتێك بۆ پێكەوەژیانی مەزهەب و نەتەوەی جیاواز. تەجروبەی سەد ساڵی ڕابوردووی عێراق ئەم قسەیە پشتڕاستدەكاتەوە. ساڵی ١٩٢٠ ئینگلیزەكان عێراقیان لەپێكەوە گرێدانی ولایەتی (به‌غدادو به‌سرەو موسڵ)دا لەچوارچێوەی سنورێكدا بەستەوە بەیەكەوەو وەكو پاداشتی هاوكاری شەریفی مەككەی باوكی مەلیك فه‌یسه‌ڵ بۆیان لەشەڕی جیهانی یەكەم، لەدوای شەڕی جیهانی یەكەم تەسلیمی فه‌یسه‌ڵی كوڕی شەریفی مەككەیان كرد، یەعنی (ئیدارەی سونی عەرەب) بێ ئەوەی بەهیچ جۆرێ حساب بۆ بەرژەوەندی عێراقییەكان بكەن. ئەمریكییەكان لەساڵی ٢٠٠٣هەمان كاریان بەناوی هێنانی دیموكراسییەوە بۆ عێراق بۆ بەرژەوەندی خۆیان دوبارەكردەوە ئەمجارەیان بەئیدارەیەك كە دەسەڵاتدار تیایدا شیعە بێت. من پێموایە ته‌یاری سه‌دری خاوەنی هێزو میكانیزم و هەموو پێویستییەكانی گۆڕانكاری هەبوو، بەڵام جورئەتی نەبوو، یان ویست و ئارەزووی سەرلەنوێ نوسینەوەی مێژووی عێراقی نەبوو، لەگەڵ هەندێ هۆكاری دەرەكی و ناوخۆیی لەوانە: ١- كۆمەڵگای نێودەوڵەتی سەفارەت و دامەزراوەكان و وڵاتان باسی پێداگری دۆڕاوی هەڵبژاردن (چواچێوەی هەمئاهەنگی) یان نەكرد بەمانەوەی لە دەسەڵات و ڕێگەگرتن لەپێكهێنانی حكومەت و پێشێلی دەستور بۆماوەی ١٠مانگ. لەهەمانكاتدا تەركیز خرایە سەر سه‌در كە توندوتیژی پەیڕەودەكات، ئەمە وێنەیەكی ناواقعی بڵاوكردەوە هەوڵدرا سه‌در كە براوەی هەڵبژاردن بوو تاوانبار بكرێ نەك (چوارچێوەی هەمئاهەنگی) كە مافی دەستوری ناداتێ. ٣- دەوری ئێرانی شاراوە كە لەماوەی ئەو ١٠مانگەدا ١٠جار سەردانی عێراقیان كردووە كە نازانرێ چ جۆرە ئاگاداركردنەوە یان هەڕەشەیەكیان هەبووە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی سه‌دریان لەڕووی دینییەوە عه‌زل كردو دەوری كازم حائیریان كۆتایی پێهێنا. ٣- حكومەتی عێراقی و هێزی ئەمنی كارێكی وایان نەكرد كە پیشانی هاوكاری، یان موافیق بێ لەگەڵ موقته‌دا سه‌در. ٤- لەگەڵ ئەوەی گۆڕانكاری سیاسی پێویستی بە هەمئاهەنگی و هاوكاری دەولی و ناوخۆیی هەیە ڕەئی عامی عێراقیش هاوكار نەبوو. بۆیە تاكە چارەسەر دروستكردنی عێراقێكی كۆنفیدراڵە لەهەریەكە لە كورد+ عێراقی عەجەمی (شیعە)+ عێراقی عەرەبی (سونە).

نووری بێخاڵی ئەوەی ئەم یەک دوو ڕۆژە لە بەغدا بینیمان، دەرەنجامە نەک هۆکار. دەرەنجامی ئەو دەولەتەی سەت ساڵ پێش ئێستا، بەبێ ویست و لە دەرەوەی ئیرادەی پێکهاتەکانی، خەڵکەکەی وەک تۆپەڵێک و بەبێ ڕەچاوکردنی جیاوازییە ئیتنی، کولتووری، فەرهەنگی، جیۆگرافی و مێژووییەکانیان، زۆرەملێیانە خرانە چوارچێوەیەک و ناویان نا عێراق! ئەم ناسەقامگیری و نائارامییە بەردەوامەی عێراق، چەندە پەیوەندیی بە سروشتی بەزۆر دروستکردنیەوە هەیە، هێندە و زیاتریش گرێدراوی جۆری بیرکردنەوە و مامەڵەی تاکڕەوانەی حوکمڕانەکانی و ئەو ڕاستییەیە کە هەمیشە دەوڵەتی کەمینەیەکی فەرمانڕوا بووە و تیایدا هیچ بەهایەک بۆ هاووڵاتیبوون نەبووە.  دەوڵەتێکیش ئەوە مێژووەکەی بێت و بەناو تونێڵی تاریکی ئەم هەموو جەنگ و ماڵوێرانییەدا تێپەڕ بووبێت، ئەگەر بێتو گرێبەستێکی سیاسی – کۆمەڵایەتی، کە مافی وەک یەکی هەموو پێکهاتەکان مسۆگەر بکات و هەموویان بە یەک ئاست پێیەوە پابەند نەبن، کۆیان نەکاتەوە، بەدڵنیاییەوە ئاسان نییە ببێتە دەوڵەتێکی سەقامگیر و خاڵی لە ئاژاوەی سیاسی! دوای ڕووخانی بەعس، لایەنە سیاسییەکانی عێراق هەرگیز نەدەبوو بیر لە دووبارە بە سەنتڕالکردنەوەی دەسەڵات و پەراوێزخستنی ئەم و ئەو بکەنەوە. لەوەش ترسناکتر، هەرگیز نەدەبوو بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکی و ململانێیەکانیان، پەنا بۆ چەک و زەبری هێز ببەن. چونکە هێزی چەک هەموو کات ناتوانێت واقیعێکی سیاسیی ناجۆر، بە واقیعێکی نوێ و جیاواز بگۆڕێت. بەتایبەتی لە دۆخێکدا کە دەرفەتی گفتوگۆ و دانوستاندن و زەمینەی چارەسەری ئاشتی و مەدەنیانە هەبێت و دەستوورێک هەمووان کۆ بکاتەوە!  دۆخی لەوەی بەغدا چاوەڕوانکراو بوو، بەتایبەتی لە عێراقێک کە تیایدا حزب و لایەنی سیاسی نییە و نادۆزیتەوە، بەشی خۆی هێز و چەک و جبەخانەی نەبێت. هێزگەلی سیاسی، کە ئەگەر نەشتوانن سەرتاسەری وڵات کۆنتڕۆڵ بکەن، بەڵام لە هەموو چرکەساتێکدا دەتوانن ببنە سەرچاوەی ترس و هەڕەشە بۆسەر سەقامگیریی سیاسی و ئاسایشی کۆمەڵایەتی، بەدڵنیاییەوە ئەمە بۆ هەرێمی کوردستانیش دروستە! ڕاستییەکەی، ململانێی ناتەندروستی حزبی و مەیلی قۆرخکردنی دەسەڵات و بڕیاری سیاسی، عێراقی بەم ڕۆژەی ئەمڕۆ گەیاند. بۆیە ئەگەر هێز و لایەنە سیاسییەکانی عێراق نەگەڕێنەوە سەر مێزی گفتوگۆ و لە  چوارچێوەی دەستووردا ناکۆکییەکانیان چارەسەر نەکەن، ئەگەری دووبارەبوونەوەی دۆخی هاوشێوەی ئەم دوو ڕۆژە، بگرە ترسناکتریش لەوە، ئەگەرێکی حەتمی و چاوەڕوانکراوە! لەم ڕوانگەیەوە، جەختکردنەوەی بەردەوامی بەڕێز (نێچیرڤان بارزانی)ی سەرۆکی هەرێمی کوردستان (کە ئەودیوی تونێڵی ناکۆکی و ململانێیەکان لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستانیشدا دەبینێت) لەسەر گەڕانەوە بۆ لۆژیکی گفتوگۆ و زمانی عەقڵ و مێزی دانوستاندن، سەرچاوە لەو ڕاستییەوە دەگرێت، کە لۆژیکی هێز هەرگیز نە ڕێگا چارەسەر بووە و نە دەشبێت.  بۆیە لایەنە سیاسییە ناکۆکەکانی هەرێمی کوردستان (بەداخەوە، ئیستا وەک حزبی سیاسی لە بەغدان، نەک وەک بەرەیەکی یەکگرتووی خاوەن دۆزی نەتەوەیی و نیشتمانی)، هەروەها ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بوونەتە بەشێک لەو دابەشبوونە سیاسییەی ئەمڕۆی عێراق، دەبێ ئەمڕۆ لەهەر کات زیاتر هەست بە بەرپرسیاریەتیی نیشتمانیی سەر شانیان بکەن و ڕووداوەکانی بەغدا بکەنە پەند، بەوەی خاڵێک لە کۆتایی دێڕی ناکۆکی و ململانێکانیان دابنێن و لاپەرەیەکی نوێ لەسەر بنەمای (یەکتر خوێندنەوە و قبووڵکردن، گفتوگۆ و دانوستاندن، نەرمینواندن و سازشکردن بۆ یەکتر) بکەنەوە و هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی لەم دڵەڕاوکێ و دۆخە ناجێگیرە دەروونییە ڕزگار بکەن و ڕوانگە و ستراتیژی ئاشتیخوازانەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بکەنە نەخشەڕێگا و گوێڕایەڵی ئامۆژگارییەکەی (قانیع)ی شاعیر بن، کە دەفەرمووێت: برا بن، غایەتان یەک بێ، برایی غایە یەکبوونە ئەوەی کۆمەک بە بیرت بێ، لە هەر لا بێ، براتانە 

د.حیكمەت نامیق ئەوە ئەو پرسیارەیە كە خەیاڵی كەسانی خەمخۆرو دڵسۆزی داگیركردوە بەتایبەتی ئەوانەی لە كایە جیاوازەكان ڕاستگۆیانە كارەكانیان ڕادەپەڕێنن، كاتێك قسە لەسەر گەندەڵی دەكرێ یەكسەر دەسەڵاتی سیاسی تاوانباردەكرێ، بەمانایەكی دیكە گەندەڵی زیاتر پەیوەستدەكرێ بە كایەی سیاسەت و حكومەت و دامودەگاكانی میریەوە، بەڵام سۆسیۆلۆژیاو لقەكانی پێماندەڵێن كە پەروەردەو سترەكتوری كۆمەڵگا مرۆڤی نابەرپرس و گەندەڵ بەرهەمدێنێ هەر ئەو مرۆڤە دەچێتە نێودامودەزگا هەستیارەكانی حكومەتەوە دەستدەكات بە پەیوەندیكردن لەگەڵ ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتییەی كە دەمێكە گرێدراوە بە تۆڕێكی دیكەی بەرزترەوە بڕیار لەسەر ئیختیلاس و بەهەدەردانی سەروەت و سامانی میللەت دەدەن، پرسیار لێرە ئەوەیە ئایا حكومەت ڕێگاكە دەكاتەوە بۆ گەندەڵی یان ئەوەتا مرۆڤە بوودەڵەكان  لەبنەمادا خۆیان لەسەر دەستپیسی پەروەردەكراون لە دەرفەتێك دەگەڕێن بۆ ئەوەی دزە بكەنە نێو تۆڕەكە. گەندەڵی بەرەنجامی ستراكتۆری كۆمەڵگایە بەگشتی بە پێی ئەنجامگیریە كۆمەڵناسیەكان لەسەروی هەمویانەوە قوتابخانە وەزیفی و ستراكچەرەكان، چونكە كاتێك پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی توشی شەلەل بوو یان لە دەست دەرچوو  ئیدی  ئەوەی شوێنی دەگرێتەوە مرۆڤ لە ڕەوشت و ڕەفتاری ئەقلانی دوردەخاتەوە بەدوای سودی كەسی و خۆدەوڵەمەندكردن دەگەڕێ بە شێوەی ناشەرعی و هەروەها  وەك پەروەردەكراوێكی دارستان  ئیش لەسەر غەریزە  كپكراوەكانی دەكات دەزگاكانی حكومەت بەكار دێنێ بۆ كۆكردنەوەی پارە بەشێوەی نایاسایی و ئەخلاقی لێرەدا هەم پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی و هەم  هێزو دەسەڵاتی خەم خەمخۆر ئەگەر هەبێت  دەستە وەستان دەبن لە چارەكردنی كێشەی گەندەڵی، چونكە دەبێتە خوویەكی خراپ تا ماوەیەكی دوو مەودا درێژە دەكێشێ   لەكوردستاندا گەندەڵی لەوەتێپەڕیوە تەنیا بەرمەبنای سیستمی سیاسی و ئیداری بێت، بەڵكو پەڕیوەتەوە نێو ڕەهەندە كۆمەڵایەتیەكەی  لە ئێستادا لەنێو هەمو سێكتەرەكانی ژیان بوونی هەیە ، چەمكێكی وەك  خزمخزمێنە یان واستە یان ئەوەتا پەیوەندی كەسی و حیزبی و چەندین پەیوەندی دیكە لە نێو دامودەزگا ئیداریەكاندا  ڕۆڵی بەرچاویان هەیە لە برەوسەندنی ئەو دیاردە هەیە گەندەڵی بە چەندین فۆڕمی جیاواز دەردەكەوێ گەورەترینیان    تەخشان و پەخشانكردنی داهاتی ئەو هەرێمە یە  بۆ بوودەڵەكان، ڕاستە  گەندەڵی دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیە، بەڵام ئەو دیاردەیە هاوتەریب نیە لەگەڵ هەموو كایەكانی نێو كۆمەڵ. چەندین  گرووپ و توێژ هەن  لەنێو كۆمەڵ نەباوەڕی پێیەتی نە مومارەسەی دەكات یا بەمانایەكی تر ئەو دیاردەیە نەبووەتە كۆ ڕەفتار.  . چۆن ڕیشكێش دەكرێ ئەو پەتایە؟ ئەو پەتایە تەنیا بە پەروەردەكردنی جیلێكی تازە كە گۆشكرابێت بەیاساو بیرۆكەی مافی مرۆڤ و لێكبوردن و ئەخلاقی بەرز لێرەدا سۆشیالیزەیشن یان بەكۆمەڵایەتیبوون ڕۆلێكی ئێجگار گەروە دەگێڕێت بۆ نەهێشتنی ئەو دیاردە مەترسیدارە، كاتێك مرۆڤ پەروەردەكرا لەسەر دەستپاكی و نەریتی جوان  ئەوا هێواش هێواش ئەو دیادرە نێگەتیفە كۆتایی دێت هەروەها نەهێشتنی گەندەڵی بە دابەشكردنی سامانی نەتەوە بەیەكسانی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگا بە باشترین بژاردەی نەمانی گەندەڵی هەژمار دەكرێت، لێرەدا پڕۆسەكە هاوشانە لەگەڵ سیستمی سیاسی و ئیداری ناوچەكە، چونكە وەك لەسەرەوە ئاماژەمان بۆكرد  تەشەنەكردنی ئەو پەتایە هەم كۆمەڵایەتیە هەم ئیداریە كەواتە بۆكۆتاییهاتنی ئەو دیاردەیە هەماهەنگی هەردوو ڕەهەندی پێویستە بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەكەیی و دواتر ڕیشەكێشكردنی گەندەڵی لەڕەگەوە.    

 عەتا قەرەداخی ئاشکرایە لەبەر چەندین هۆکار تاکو ئێستا مێژووی کورد وەکو ئەوەی پێویستەو وەکو ئەوەی روویداوەو هەبووە نەنووسراوەتەوە. بەتایبەتی رووبەرێک زۆر فەرامۆشکراوە ئەویش مێژووی رەگوڕیشەو کۆمەڵایەتیبوونی کوردە. بەگشتی ئەوەی لەبارەی رەگوڕیشەی کورد یان رەچەڵەکی کوردەوە نووسراوە زیاتر لەوەی بەرهەمی توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆجی و رەچەڵەکناسی بێت، زیاتر بەرهەمی خەیاڵ و لێکدانەوەی مێژووی زارەکیە، ئەوەش وایکردووە باسکردن لە رەچەڵەک و رەگوڕیشەو ئەسڵی کورد وەکو گێڕانەوەی ئەفسانە بێت. رابردووی کورد نەبووەتە جێگاسەرنجی ئەنترۆپۆلۆبیستەکان و ئەوەش وایکردووە بەو ئەندازەی رەگوڕیشەی کورد تەمومژاویە، مێژووی کۆمەڵایەتیبوونی کوردیش نادیارو نەزانراوبێت. ئەمەش هاوشانی نەبوونی تۆماری رابردوو لەبەر ئەوەی کورد کۆمەڵگای دەرەوەی نووسین بووە، رەنگە هۆکارێکی سەرەکی بێت بۆ نەبوون یان لاوازی یادەوەری کوردی و تەنانەت بۆ نەبوونی کۆنەستی کوردی، کە ئەوەش دەشێ پەیوەندی بە فرە سەرچاوەیی رەچەڵەکی کوردیەوە هەبێت کە لە بنەڕەتدا کورد بەرهەمی یەک خوێن و یەک دەمارنەبێت، بەڵکو کۆکراوەی چەند رەگەز یان خوێن و دەمارێک بێت. ئەوەش هۆکارێکی پەرتبوون و بەرتەوازەیی هەمیشەیی بێت لە ئاستی کۆمەڵایەتی و کەلتوری و فرە زاریی قسەکردن و تەنانەت فرە ئایینی و فرە مەزهەبیشدا، کە هەموو ئەمانەش نیشانەی لاوازین بۆ کورد. ئەو هۆکارانەش تێکڕا دەوریان هەبووە لەوەدا کە کورد خاوەنی دەسەڵات و دەوڵەتی خۆی نەبێت و هەمیشە ژێردەستەو ژێرچەپۆکی دەوڵەتانی دەوروبەر بووە لە مێژووی کۆن و نوێدا.  ئەوەی لە مێژووی کورددا نووسراوەتەوە کە بەشێوەیەک دیارو تا ئەندازەیەک گشتگرو هەمەلایەن بێت و وەکو سەرەتای نووسینەوەی مێژووی کورد دابنرێت شەرەفنامەی شەرەفخانی بەتلیسیە، ئەگەرچی ئەم مێژووە بە زمانی کوردی نەنووسراوە، بەڵای سەرەتاو دەستپێکێکی بەهێزە، کە بەداخەوە درێژەی مێژوونووسی مێژووی کورد بەراورد بەو دەستپێکردنە بەهێزە دواتر بەهەمانی ئاست بەرەوپێشەوە نەچووە. لەدوای شەرفنامە نووسینی مێژووی کورد کەم تا زۆر بەردەوامبووە. کە ئەویش یان لە لایەن مێژوونووسانی ئیسلامەوە نووسراوە یان لە لایەن کوردناسانەوەو دواتریش مێژوونووسانی کورد دەرکەوتوون و هەریەکە بە ئاستێک بەشدارییان لە نووسینەوەی مێژووی نەتەوەکەیاندا کردووە. بەڵام جێگای خۆیەتی وەکو پێشتریش باسمانکردووە ئاماژە بۆ شێوەی نووسینەوەی مێژووی کورد بکەین و ئەو پرسیارەش بەرزبکەینەوە، ئایا ئەوەی نووسراوەتەوە خوێندنەوەی واقیعیانەی مێژووی کوردو کۆمەڵگای کوردیە؟ بێگومان رەنگە راستەوخۆ وەڵامی بەڵێی ئەم پرسیارەمان گوێ لێ بێت. بەڵام لە راستیدا زۆرێکی ئەوەی وەکو مێژووی کورد نووسراوەتەوە بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە پەرەسەندنی ئەم کۆمەڵگایە و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان و دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانەوە هەیە، ئەوەی پەیوەندی بە باری کەلتووری و ئابوری و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنانەوە هەیە، بەشێوەیەکی ئاشکرا بێجگە لە شەرەفخان کە راست و دروست باسی کۆمەڵگای کوردی دەکات، زۆرینەی ئەوانی تر بە هاوشێوەکردنی کوردو کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ کۆمەڵگەکانی تردا نووسراوەتەوە. ئەویش لە دوو روانگەوەو بەپێی ئینتیمای فیکری و ئایدیۆلۆجی ئەو مێژوونووسە، کە بە گوێرەی ئەوانەی خۆیان کوردبوون دوو ئاراستەیە. یەکەمیان کە لە رووی کاتیشەوە زووتر دەستیپێکردووە، نووسینەوەی مێژووی کوردە بە تێکەڵاوکردن یان بە پاشکۆکردنی مێژووی ئیسلام، واتە تێکەڵاوکردن و بە پاشکۆکردنی مێژووی کورد بۆ مێژووی عەرەبی ئیسلامی و مێژووی تورکی ئیسلامی. لەپاڵ ئەم ئاراستەیەدا، ئاراستەی تێکەڵاوکردن و بەپاشکۆکردنی مێژووی کوردو تەنانەت بەپاشکۆکردنی کورد خۆیشی بۆ فارس هەیە بەناوی ئێرانیبوون و هاونەژادی و ئاریبوونەوە، کە لەراستیدا ئەم ئاراستەیە بۆ خوێندنەوەی مێژووی کورد لە ڕووی زانستیەوە ناتەواوەو نەیتوانیووە رێگاو زەمینە بۆ جیاکردنەوەی کورد لە هەموو ئاستەکاندا لەوانی عەرەب و تورک و فارس خۆش بکات و بەوەش زەمینەسازی بۆ جیاکردنەوەی شوناسی کوردی لە رووی بەراوردەوە لەگەڵ شوناسی ئەوانی تر بە تایبەتی ئەو سێ نەتەوە بکات، کە ئێستا هەریەکەیان داگیرکەری بەشیکە لە کوردستان و عەرەب و تورک هاوئایینی و فارسیش هاو نەژادیان کردووە بە پاساوێک بۆ درێژەدان بە داگیرکردنی کوردستان بەدرۆ بانگەشەکردنی برایەتی لەنێوان خۆیان و کورددا. ئەوەی لە رووبەرێکی فراوانی بەرهەمی مێژوویی ئەو مێژوونووسانەدا نادیارە، تایبەتمەندی کوردیە لە هەموو ئاستەکاندا. لەپاڵ هێڵی یەکەمی ئاراستە ئیسلامی و هاونەژادیدا لە نووسنەوەی مێژووی کورددا، هێڵی دووەم دێت لە تۆمارکردنی ئەوەی وەکو مێژووی کورد نووسراوەتەوە، ئەویش بەرهەمی مێژوونووسانی ئاراستە چەپە، واتە ئەوانەی بڕواداری تێزی مارکسیزمن و لە روانگەی ماتریالیزمی مێژووەوە خوێندنەوەی کۆمەڵگای کوردییان کردووە یان توێژینەوەی دەکەن، واتە بەهەمان ئەو پێوانانە کۆمەڵگای کوردییان خوێندووەتەوە یان دەخوێننەوە کە کۆمەڵگاکانی رۆژئاوا یان ئەو کۆمەڵگایانەیان پێخوێندراوەتەوە کە پەرەسەندنی سرووشتی خۆیانیان هەبووەو رەوتی ئاسایی خۆیانیان کردووەو قۆناغی مێژوویی خۆیانیان بڕیوەو لە هەر قۆناغێکیشدا هەم ژێرخانی ئەو قۆناغەو هەم سەرخانی ئەو قۆناغە بە سرووشتی خەمڵیوون و بەو پێیەش دامەزراوەکانی ئەو قۆناغەو پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنانی ئەو قۆناغە پێگیشتوون و چینە کۆمەڵایەتیەکان لە هەر قۆناغێکدا بە سرووشتی دەرکەوتوون و پێگەیشتوون و کارایانە ئەرکی مێژوویی خۆیانیان جێبەجێکردووە. ئەم ئاراستەی مێژوونووسی کورد بێ لەبەرجاوگرتنی تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگای کوردی، بەهەمان پێوانەو بەهەمان میتۆدی خوێندنەوەی پەرەسەندن و مێژووی کۆمەڵگا بەسرووشتی پەرەسەندووەکان هەوڵی خوێندنەوەی کۆمەڵگای کوردیان داوەو لەسەر ئەو بنەمایەش مێژووی کوردیان نووسیووەتەوە. لە راستیدا لەو ئاراستەی مێژوونووسی کوردیدا تایبەتمەندی کوردی نادیارو نائامادەیە. هەرەک خاڵێکی تری ئاشکرای ئەم ئاراستە لە مێژوونووسی کوردیدا، پێکەوەبەستنی کوردی هەربەشێکی کوردستانی دابەشکراوە بەو دەوڵەتەوە کە ئەو بەشەی پێوە لکێندراوە. بەواتایەکی تر تواندنەوەی گوتاری مێژوویی کورد لەناو مێژووی ئەوانی داگیرکەرانی کوردستاندا خاڵێکی دیارو لەبەرچاوی ئەم ئاراستەیە.  ئاراستەی دووەمی نووسینەوەی مێژووی کوردو نووسین لەبارەی کۆمەڵگای کوردیەوە، ئاراستەی کوردناسیە، واتە کۆی ئەو نووسینانەی کە ئەوانی بیانی لەبارەی مێژووی کوردو کۆمەڵگای کوردیەوە نووسیوویانە. ئەویش دوو ئاستی هەیە، یەکەمیان کە زۆرینەی ئەو بەرهەمە نووسراونە دەگرێتەوە، نووسینی سادەو سەرپێین و هەندێکی بەرهەمی سۆزو بەزەیی و هەندێکی بەرهەمی تێنەگەیشتن و بێئاگایی و نەشارەزاییە و بێگومان بەرهەمی رق و کینەیشیان تێدایەو کەمتر خویندنەوەی زانستیانەی واقیعی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردن و رەنگە بەهەڵەدا نەچووبین ئەگەر بڵێین لە پشتی کوردناسی رۆئاواو رۆژهەڵاتیشەوە روانینێکی ئیدوارد سەعیدانە هەبێت کە مەبەستمان ئامانجەکانی چەمکی رۆژهەڵاتناسی و کاری رۆژهەڵاتناسیە و کوردناسیش دەشێت لەو چوارچێوەیەدا جێگای بکرێتەوە. ئاشکرایە سەرەتای کوردناسی لە ریگای هاتنی میشنەرەکان و ناردنی کەسانێک بە شوناسی گۆڕاو و شاراوەوە دەستی پێکردووە. بەڵام بەشەکەی تری ئەوەی کوردناسان نووسیوویانە چی کوردناسی رووسی یان سۆڤیتی، چی کوردناسی رۆژئاوا توێژینەوەی زانستی و خوێندنەوەی واقیعیانەی کۆمەڵگەی کوردی و مێژووی کوردن. لە دوای ریچ و مینۆڕسکی، جێگای خۆیەتی لە ئاستی یەکەمدا ئاماژە بۆ ڤاسەلیڤیا و مارتین ڤان برۆنسین بکەین و دوای ئەوانیش کارەکانی لازارێف و دەیڤید ماکدۆواڵ و ئیسماعیل بێشکچی وەکو نووسینەوەی مێژووی سیاسی و تا ئەندازەیەک مێژووی راپەڕین و حیزبی کوردی جێگای بایەخن. بەگشتی یەکێک لەو خاسێتە دیارانەی لە نووسینەوەی مێژووی کورددا باڵادەستە، خاسێتی وەسفیە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە زۆرینەی هەرە زۆری بەرهەمی نووسراوی مێژووی کورد لە چوارچێوەی رێبازی وەسفیدایە کە ئەوەش لاوازترین شێوازی نووسینەوەی مێژووە، کە مەبەست لەوەش گێڕانەوەی رووداوەکان و وەسفکردنیانە بەبێ گەڕان بەدوای هۆکاری رووداوەکان توێژینەوەی ئەو واقیعەی هەر رووداوێک تیایدا روویداوە، واتە گەڕان بە دوای وەڵامی پرسیارەکانی بۆچی؟ چۆن ؟ کەی؟ لە کوێ؟ لە لایەن کێوە؟ چی ئەنجام هات؟ ... نەبووە.  ئەوەی جێگای سەرنجە نەک تەنیا خوێنەری ئاسایی بەڵکو بۆچونێک لای دەستەبژێری رۆشنبیرو تا ئەندازەیەک لای ناوەندی ئەکادیمی کوردی و دەستەبژێری سیاسی خوێندەواری کورد هەیە کە هەرشتێک لە لایەن ئەوانی بیانیەوە نووسرا بێت یان بنووسرێت شتی دەگمەن و نایابن. بێگومان وەکو لەسەرەوەش ئاماژەمان بۆ بەرهەمی دەگمەنی چەند کوردناسێک کرد، دەشێ بەرهەمی دەگمەنی تریش بنووسرێت، بەڵام کەمێکی ئەوەی کوردناسان لەبارەی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردەوە نووسیوویانە زانستیە و خوێندنەوەی واقیعانەی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردە. بۆیە لێرەدا جارێکی تر ئاماژەی هەست بەکەمیکردنی کەسێتی کوردی لەبەرامبەر ئەوی بیانی یان ئەوی رۆژئاوایدا دەردەکەوێت، کە ئەوەش بەجۆرێک پەیوەندی هەیە بە کاریگەری هەژموونی عەقڵی رۆژهەڵاتناسی و چەمکی رۆژهەڵاتناسیەوە وەکو هەوڵی ئەوی ئامادەو بەهێزو باڵادەست بۆ کۆنترۆڵکردنی رووبەری ئاگایی و نائاگایی ئێمە، کە دەرئەنجامەکەی ئامادەکرنی کەسیتێ لاوازی ئێمەیە لەبەردەم ئەوی کەسێت بەهێزی رۆژئاوادا و ئەوەش وامان لێ دەکات خۆمان لەئاستێکی نزمدا دابنێین و بە ئاراستەی بەرەو سەرەوە سەیری ئەوی رۆژئاوایی بکەین و خۆشمان لە پێگەیەکی نزمدا ببینین. ئەوەش وامان لێ بکات هەرشتێک ئەوی رۆژئاوایی بەرهەمی بهێنێت یان ئەنجامی بدات بەلامانەوە نایاب و دەگمەن بێت.  

   هیوا سەید سەلیم  وەزیری پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە دیدارێکدا کە لەگەڵ ژمارەیەک میدیایی ناوخۆیی ئەنجامی داوە، باسی لەوەکرد کە لە هەفتەی یەکەمی دەستبەکاربوونی لە وەزارەتی پێشمەرگە زانیویەتی کە "وەزارەتی پێشمەرگە دوو مەقەڕی حزبیە" داننانی وەزیری پێشمەرگە بەو ڕاستیە تاڵە،  دەربڕی ئەو ڕاستیەیە کە تا ئێستاشی لەگەڵ دابێت وەزارەتی پێشمەرگە هەیکەلێکی بێ دەسەڵاتە، کارەکانی ئەو وەزارەتە لە دەرەوەی وەزارەت لە یەکەکانی( ٧٠، ٨٠ ) بەڕێوەدەچن، کە جاران ناویان (فەرماندەیی و فەلەک) بوون، یەکیان سەر بە یەکێتی و ئەوی دیکەیان هی پارتی بوون. شایانی باسە، لەماوەی ئەم ساڵەدا دووەم جارە لە زاری وەزیری پێشمەرگەوە گوێبیستی ئەم جۆرە ڕەخنانە دەبین لە سیستەمی حوکمڕانی دەگیرێن ،چونکە دەزانین وەزارەتەکەی جەنابی وەزیر یەکێک لەو وەزارەتانەیە کە بە هۆی دەستوەردانی حزبی تیایدا زۆرترین رەخنە و گلەیی دۆستانی هێناوەتە سەر ناوبانگی حکومەتی هەرێمی کوردستان.  جاری یەکەم لە مەراسیمی دەرچوونی ئەفسەران لە قەڵاچۆلان وەزیری پێشمەرگە زۆر بە ڕاشکاوی داواایکرد کە حزبەکان دەست لە کاروباری پێشمەرگە هەڵگرن، ئەو جارەشیان باس لەوە دەکات کە وەزارەت مەقەڕی حزبی بووە. سایانی باسە، لە هەرێمی کوردستان، تەنیا وەزارەتی پێشمەرگە نیە کراوەتە مەقەڕی حزبی، بگرە سەرجەم وەزارەتەکان و تەنانەت فەرمانگەکانیش بەو دەردە دەناڵێنن. ئەگەر مەقەڕی حزبی شوێنی ئەنجامدانی کۆبوونەوەی حزبی بێت و تیایدا ئابوونەی حزبی کۆبکرێتەوە، ئەوا بەهەمان شێوەش لە وەزارەت و فەرمانگەکان هەمان کار بە زیادەوە ئەنجام دەدرێت،  بۆ نموونە سەیارەی حکومی دوای دەوامی فەڕمی کاری حزبی پێدەکرێت، لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ قازانجی لایەنەکانی دەسەڵات بەکاردێت، لە بەشی هەرزۆری فەرمانگەکان ئابوونە بە مەرکەزی لە فەرمانبەر دەبردرێت، نەک وەردەگیرێت، تەنانەت پۆستەکان لە فەرمانبەرێکی ئاسایی بگرە  تا دەگاتە پۆستی باڵا،  لەسەر بنەمای حزبی دادەنرێن، بە شێوەیەک کە لە زۆربەی جومگەکانی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان کەسەکان لەسەر بنەمای کەسی شیاو بۆ پۆستی شیاو دانانرێت بگرە تاکە پێوەر تەزکیەی حزبیە. زۆر جار کاتێک لەسەر بە حزبی کردنی سەرجەم دامودەزگاکانی حکومەی ڕەخنە لە دوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم دەگیرێ، یەکسەر لە وەڵامدا ئەوە دەبیستین کە "ئەوەی کراوە و دەکرێت دەرەنجامی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنە" بەڵام لە هیچ شوێنێکی جیهان نیە حزب هەڵبژاردن بباتەوە بەڵام لە فەڕاشەوە تا وەزیر لەسەر بنەمای حزبی دابمەزرێنێت. ئەگەر ئەو بیانووە بۆ سەردەمێک کاری پێکرابێت کە پارتی و یەکێتی زیاتر لە ٩٠٪ دەنگی خەڵکیان هێنا بێت، ئەوا لە ئێستادا کە لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە دەنگی هەردوو لایەن نەگەیشتۆتە ٢٥٪ ئەوا هیچ بیانوێک نامێنێت کە پارتی و یەکێتی چیتر وەزارەت بکەنە بارەگای حزب، تاویی لێبێت وەزیر کە خۆشی بە پێوەری حزبی داندراوە هاواری لێهەڵسێت. ئەزموونی هەرێمی کوردستان لە تێکەڵاوکردنی کاری حزبی لەگەڵ کاری حکومی کەم وێنەیە، کە ئەم دیاردەشیان زۆربەی جار لە دەسەڵاتی بەرپرسانی حکومەت کەم دەکاتەوە. لە ساڵانی دواییدا نەک رێگری لەو دیاردە خرابە نەکراوە، بگرە تادێت رۆژ بەرۆژ دیاردەکە تۆختر دەبێت، بەشێوەیەک کە  لەم دوو ساڵەی دواییدا دەستوەردانی حزبی گەیشتۆتە جومگەیەکی هەستیارتریش ئەویش دەسەڵاتی دادوەریە لە هەرێمی کوردستان. وەزیری پێشمەرگە بە درکاندنی ئەو ڕاستیە تاڵەی کە جاران وەزارەتەکەی لە دوو مەقەڕی حزبی دەچوو، گۆمێکی مەندی شەقاندووە، ئەگەرچی ئەو دەڵێت " چارەسەری زۆرێک لەو دیاردە نامۆیانەی کردووە" بەلام ئەوەیان کاتێک خەڵک لێی باوەڕ دەکات کە لە دەروەی وەزارەتەکەی هێزی سەر بە فلان و فیسار نەمێنێت، کەس بەبێ ئەو و کاربەدەستانی وەزارەتەکەی بۆی نەبێت جوولە بە پێکهاتەکانی وەزارەتی پێشمەرگە بکات. شایانی باسە، گرفتەکە تەنیا لە وەزارەتی پێشمەرگە نیە، بەڵام ئەوەی وەزارەتی پێشمەرگە لە وەزارەتەکانی دیکە جیادەکاتەوە، ئەو فشارەیە کە هاوپەیمانان لەژێر ناوی چاکسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە خستویانەتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە، ئەگینا نەک هەر وەزارەتی پێشمەرگە بگرە سەرجەم وەزارەتەکان وەک مەقەڕی حزبی وان، ئەمەشیان پەیوەستە بە فەلسەفەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان، فەلسەفەیەک کە لەسەر بنەمای حزبی دامەزراوە. چارەسەری ئەم بارودۆخەش بەوە دەکرێت کە هیچی دیکە حکومەت دیلی دەستی حزب نەبێت، بگرە حزب لە بارەگاکانی خۆی بە کەرستەی مرۆیی و مادی و مەعنەویی خۆی حزبایەتی بکات و حکومەتیش دوور لە دەستوەردانی حزبی حوکمڕانی خۆی بکات.  

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  پرسیاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه‌ ئایه‌ ئێمه‌ شۆرشمان كردوه‌ ، ئاخۆ ئه‌وه‌ی له‌ رابردودا به‌ درێژایی سه‌ت ساڵ كورد له‌ پارچه‌ جیاجیاكانی كوردستان پێی هه‌ستاوه‌ ، به‌ تایبه‌ت له‌ باشوری كوردستان ده‌كرێت ناوی شۆڕشی لێبنرێت ، ئه‌ی به‌رهه‌می ئه‌و شۆڕشه‌ چی بوو ، من پێموایه‌ ناونانی ئه‌و بزوتنه‌وه‌ چه‌كداری و هه‌رایانه‌ی له‌ كوردستان دژی ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ر به‌رپا بووه‌ به‌ شۆڕش هه‌ڵه‌یه‌ ، نه‌ك هه‌ڵه‌یه‌كی ئاسای هه‌ڵه‌یه‌كی ئاوه‌زی گه‌وره‌یه‌ ، چونكه‌ له‌ شۆڕشكردنا سه‌یری ده‌سكه‌وته‌كان و ده‌رئه‌نجامی ئه‌و پێگه‌یشتنه‌ ده‌كرێت كه‌ هاتوه‌ته‌ دی ، ئێستا كه‌ به‌ هه‌مان شێوه‌ سه‌یری ده‌سكه‌وته‌كان و ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ به‌ ده‌ستهاتوه‌ بكه‌ین توشی سه‌رسامی ده‌بین ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زیانی هه‌راكه‌ له‌ سودی زیاتره‌ . هه‌ڵوه‌سته‌ كردن له‌ سه‌ر ئه‌و رابردوه‌و ناونانه‌وه‌ی نوێی ئه‌و رابردوه‌ تا ئێستا ی تێیداین به‌ قه‌باره‌ی خۆی كارێكی ئاوه‌زی و هۆشیارانه‌یه‌ ، لانی كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤی كوردیش بپرسێت چی كردو بۆ كردی ، نابێت له‌وه‌دا سڵ له‌وه‌ بكه‌ینه‌وه‌ هه‌ندێك قه‌ڵس و توڕه‌ ده‌بن ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ كۆتایدا ئه‌م هه‌ڵوه‌سته‌ كردن و پرسیار وروژاندنه‌ بۆ چاكه‌ی گشتی و به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وانه‌شه‌ كه‌ هێشتا له‌ خه‌یاڵ و خه‌ونی ره‌نگاو ڕه‌نگی هه‌رایه‌كدان كه‌ ناوی شۆڕشی لێنراوه‌ ، هیچ كێماسی نیه‌ ئێمه‌ ره‌خنه‌ له‌ دوێنێی خۆمان بگرین و هه‌ڵوه‌سته‌ی له‌ سه‌ر بكه‌ین ، كێماسی گه‌وره‌ ئه‌وه‌یه‌ بیانوو بێنینه‌وه‌ بۆ خۆ ده‌رباز كردن له‌ ناشرینیه‌كانی دوێنێی خۆمان ، ره‌خنه‌ بۆ ئه‌وه‌یه‌ درزو كه‌لێنه‌كان بدۆزینه‌وه‌ ، ئه‌مه‌ به‌ ده‌ره‌ له‌ سوكایه‌تی به‌رابردوو ، له‌و سوكایه‌تیه‌ی ده‌رمانی هیچ ده‌ردێكی ئێستاو ئاینده‌مان ناكات . ئێمه‌ ناكرێت سڵ له‌وه‌ بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ ده‌مانه‌وێت بپرسین بۆ ئه‌وه‌ی كردومانه‌ شۆڕش نه‌بووه‌ ، شتێ‌ تر بووه‌ ، پێویسته‌ ناوێكی تری لێبنرێت ، ناوێك كه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و بزاوته‌دا بگونجێت ، ئه‌مه‌ هه‌ڵسه‌نگاندنه‌و دواتر ئێمه‌ ده‌باته‌وه‌ سه‌ر راسته‌ ڕێی ناسینه‌وه‌ی خۆمان و بزوتنه‌وه‌كه‌مان ، ئێستا ئێمه‌ ئاوڕدانه‌وه‌مان له‌ رابردوش ده‌بێت له‌ پێناوی ئه‌وه‌دا بێت چۆن ئاینده‌ بونیاد بنه‌ین ، بچینه‌ چ ئاینده‌یه‌كه‌وه‌ ، كاتێك بیره‌وه‌ریه‌كان ده‌خوێنینه‌وه‌ ، سه‌یری ئاخاوتنی سواره‌كانی دوێنێی نێو بزوتنه‌وه‌ چه‌كداریه‌كانمان ده‌كه‌ین جۆرێك له‌ سۆز بۆ رابردوو ده‌بینین ، جۆرێك له‌ خه‌ونی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ دوێنێ‌ ، ئه‌م له‌ دوێنێدا ژیانه‌ ئه‌وه‌ی لێسه‌ندوینه‌ته‌وه‌ كه‌ ده‌بێت بۆ ئاینده‌ ببزوێین و ئاینده‌یی بین ، نه‌ك دوێنێیی ، بۆ ئه‌وه‌ش ده‌بێت هه‌موو درزو كه‌لێنه‌كانی دوێنێ‌ بپشكنین و هه‌ڵه‌و كه‌م و كوڕیه‌كان ده‌ستنیشانبكه‌ین . سه‌یره‌ ئێمه‌ شۆڕشمان نه‌كردووه‌ كه‌چی له‌ سه‌ر شتێك كه‌ ناومان لێناوه‌ شۆڕش ، له‌ سه‌ر خاوه‌ندارێتی و پاوانی تخوبی ئه‌و شته‌و له‌ سه‌ر پاواندارێتی نیشتمان و ناوچه‌ جیاجیاكانی كورده‌واری هێنده‌ی دوژمن زیاتر زیانمان به‌ یه‌كتر گه‌یاندووه‌ ، ئایه‌ ئه‌مه‌ بابه‌تی ئه‌وه‌ نیه‌ پرسیاری ئه‌وه‌ بكه‌ین بۆچی وابووین ، بۆچی نه‌مانتوانی لانی كه‌م بۆ سبه‌ینێی باشتر ده‌ستی یه‌كتر بگرین ، نمونه‌ی هه‌ره‌ زه‌ق له‌و ناشرینیه‌ روداوه‌ پڕ تراژیدیه‌كه‌ی هه‌كاریه‌ ، هه‌ڵبه‌ت وێڕای هه‌كاری ئێمه‌ قڕناقه‌و پشتئاشانیشمان هه‌یه‌ ، گوندی كه‌له‌كینیشمان هه‌یه‌ ، روداوی ئازار به‌خشی دیكه‌شمان زۆره‌ ، لێره‌دا ئێمه‌ له‌ سه‌ر مێژوو، هه‌روه‌ها گێڕانه‌وه‌ی مێژوو ناوه‌ستین بۆیه‌ پێویست به‌وه‌ ناكات چیرۆكی ئه‌و رابردوه‌ تاڵانه‌ بگێڕینه‌وه‌ ، به‌ڵام هه‌كاری جیاواز له‌وانی تر روحی پاوانخوازیه‌كه‌ی زۆر به‌ زه‌قی پێوه‌ دیاره‌ ،له‌ راستیدا پێویست بوو به‌رله‌وه‌ی بیر له‌ هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌كی چه‌كداری بكرێته‌وه‌ ، په‌یمانێكی ئاكاری هه‌بێت ، په‌یمانی ئاكاری پێكه‌وه‌ بوون ، ئه‌وه‌ی كه‌ تا هه‌نوكه‌ش نیمانه‌ ، نه‌بوونی ئه‌م په‌یمانه‌ ئاكاریه‌ بۆ كورد له‌م جوگرافیا پڕكه‌ند و له‌نده‌ مه‌ترسیداره‌دا جۆرێك له‌ كورد بێگانه‌بوون و له‌ خۆ نامۆبوونی بۆ خودی كورد دروستكردووه‌، ئه‌وه‌ بۆیه‌ جاشێتی و خۆ فرۆشی و هاشا له‌ ریشه‌ بوون و خۆ له‌ كوردی خستن له‌ مێژووی ئێمه‌دا به‌ جۆرێكه‌ كه‌ له‌ مێژووی هیچ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیكه‌دا به‌و جۆره‌ نیه‌ . كه‌ قسه‌ له‌ په‌یملنی ئاكاری ده‌كه‌ین ، قسه‌ له‌ پێكه‌وه‌ بوون و دروستكردنی فۆڕمێكی گه‌وره‌ ترله‌ خێڵ ، هۆز ، بنه‌ماڵه‌و ئه‌و ناووناتۆرانه‌ ده‌كه‌ین ،ئایه‌ له‌ سه‌ت ساڵی به‌رێدا كه‌س له‌ پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ سازیدا به‌ مانای پێكه‌وه‌ بوون سه‌ركه‌وتوو بوو ، بۆچی سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو ، له‌مپه‌ره‌كان و رێگریه‌كان چی بوون ، بۆچی هه‌ندێك خێڵ ، هۆز ، بنه‌ماڵه‌ پێشوه‌خته‌ بڕیاری ئه‌وه‌ ده‌ده‌ن هاوكاری شێخ مه‌حمود نه‌بن ، وه‌ك هاوكار نابن ، دژیش ده‌بن ، بۆچی خه‌ڵكانێك به‌ مه‌رج ده‌بنه‌ هاوكارو پاڵپشتی قازی محه‌مه‌د ، به‌ڵام به‌شێكیان له‌ نیوه‌ی رێدا پشتی تێده‌كه‌ن و به‌ جێی دێڵن ، هه‌ڵبه‌ت هه‌ندێكیش هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ له‌ گه‌ڵی نابن . هه‌ڵوه‌سته‌ كردن له‌ سه‌ر ئه‌و سه‌ت ساڵه‌و خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و رابردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئاینده‌ جیاواز بێت ئه‌رك و به‌رپرسیاره‌تیه‌ ، له‌ راستیدا ئه‌م كاره‌ به‌ ئه‌ستۆی كه‌سانی ئه‌كادیمیست و پسپۆڕانی كۆمه‌ڵناسی و كورد ناسی و دیرۆكه‌ ، به‌ تایبه‌ت سه‌نته‌ره‌كانی توێژینه‌وه‌ی نێو زانكۆكانی كوردستان ، ئه‌گه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تا سه‌نته‌ری توێژینه‌وه‌ی زانستی له‌و زانكۆیانه‌ بوونیان هه‌بێت ، من نامه‌وێت سته‌مێك له‌ قوربانیده‌رانی ئه‌و سه‌ت ساڵه‌ بكه‌م ، بۆیه‌ پێموایه‌ ئێمه‌ وێڕای نه‌بوونی شۆڕش به‌ڵام كه‌سانی بوێرو عه‌گید و شۆڕشگێڕمان هه‌بووه‌ ، یانی بێ‌ بوونی شۆڕش و بیكردنه‌وه‌ی شۆڕشسازی ، به‌ڵام شۆڕشگێڕمان هه‌بووه‌ ، بۆ ئه‌مه‌ش پێویسته‌ دیسان توێژینه‌وه‌ بكرێت . ئێستا ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و راستیه‌ كه‌ مادام نه‌ته‌وه‌ سازی نه‌كراوه‌ ، مادام له‌ نێو خۆدا تخوبه‌كانی خێڵ و هۆز و بنه‌ماڵه‌ نه‌شكێنراوه‌و كورد بوون به‌سه‌ر خێڵگه‌ری و پاشناوی خێڵگه‌ریدا زاڵنه‌بووه‌ ، قسه‌كردن له‌وه‌ی ئێمه‌ شۆڕشمان هه‌بووه‌ ، قسه‌كردنێكی نازانستیه‌ ، هه‌ر به‌راوردێكیش له‌ نێوان بزوتنه‌وه‌ی چه‌كداری كوردو شۆڕش و بزوتنه‌وه‌كانی دیكه‌ی دنیادا ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆی نابێت ، ئه‌مه‌ سه‌ره‌تایه‌كه‌ بۆ قسه‌كردنێكی زیاترو زۆرتر له‌ باره‌ی شۆڕش و نه‌ته‌وه‌و بوونه‌وه‌ .