سانا نەوزاد  دورچووی كۆلێژی زانستە ڕامیاریەكان و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان * پێشەكی        ڕیفۆڕم یەكێكە لە بابەتە گرنگ و كاریگەرەكان لە دونیادا كە گۆڕانكاری گەورە دەخوڵقێنێت وە ڕیفۆرمی سەركەوتوو دەرەنجامی زۆر سەركەوتوو گۆڕانكاری زۆر كاریگەر دەبێت. ڕیفۆڕم دەكرێت لە هەموو بوارێكدا لە ناو دەوڵەت و حكومەتدا جێبەجێ بكرێت كەتێیدا پێویست بە چاكسازی بكات, ڕیفۆرمی ئەمنی, سیاسی , ئابوری, كۆمەڵایەتی, وەلە زۆر بوار و فۆڕمی تردا هەیە. ڕیفۆڕم بە واتای چاكسازی و گۆڕانكاری دێت  لە دۆخەكاندا،لە خراپەوە بۆ باش یاخود لە خراپترینەوە بۆ باشترین, كە زۆر كاریگەرە بۆ خۆڕزگاركردن لە شكستی گەورەی حوكم و دەسەڵات یاخود دەوڵەت.     وە ڕیفۆرمی هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان بە ڕیفۆرمی سەربازی دادەنرێت, كە بریتیە لە چاكسازی لە هێزە ئەمنیەكاندا لە ڕووی ئەرك و یەكەكانی هێزە ئەمنیەكان. و بۆ دوبارە بنیاتنانەوە و دروستكردنی هێزێكی بەهێز و بوونی  هێزی پێشمەرگە بە هێزێكی  مۆدێرن و ڕێكخراو .ڕیفۆرمی سەربازی لە هێزەكانی پێشمەرگە كاریگەریەكانی گەورەن و ڕۆڵی گرنگ دەبینێت بە حوكمی ئەوەی هێزی ئەمنی و سوپا لە هەرێمی كوردستاندا بە تایبەتی هێزی پێشمەرگە ڕۆڵی سەرەكیان هەیە و ئەركی ئەوانە پاراستنی خاك و شكۆی حكومەتی هەرێم و نەتەوەكەیان وە هەروەكو دیارە سوپای بەهێز پیشاندەری سەنگینی و هێزی ئەو حوكمەت و دەوڵەتانە نیشان دەدات كە بەرگری لێ ئەكەن لە گۆڕەپانی سیاسەتدا هەر لەبەر ئەمەیە ئەم پرۆسەیە دەبێت بە هەند وەربگیرێت و كاری جدی لەسەر بكرێت. هاوشان جگە لە گرنگی هێزە ئەمنیەكان كە ئەركی سەرەكیان بریتییە لە  پاراستن و ئاسایش لە ناوچەكە بۆ هاونیشتمانیان و هاوڵاتیەكانیان. پرۆسەی ڕیفۆرمی هێزەكانی پێشمەرگە لە 2014 ەوە لەلایەن وەزیری پێشمەرگەوە داوا كراوە لە حوكمەتی بەریتانیا كە هاوكار بن لەم پڕۆسەیەدا چونكە ئیرادەیەكی كوردی  هەیە بۆ ئەم هەنگاوە, بەڕیتانیەكان و چەند وڵاتێكی تریش ئامادەبوون بۆ هاوكاری كە ئەمەش بە هۆی بوونی مەترسی گروپە تیرۆرستیەكانە لەم ناوچەیە وە سیاسەتی هاوپەیمانان لەم ناوچەیە و بەرامبەر كورد. لە پاشاندا گروپی ڕاوێژكاری MNAG پێكهێنرا كە پێكهاتووە لە وڵاتانی وەك: بەریتانیا, ئەمەریكا, ئەڵمانیا و  هۆڵەندا . دوای دیراسەكرندی پڕۆسەكە لەلەیەن هێزە هاوپەیمانەكانەوە پڕۆژەیەكی 28 خاڵی نوسرایەوە بۆ ڕیفۆڕمی هێزەكانی پێشمەرگە, MNAGو لەگەڵ بۆردی حوكمەتی هەرێم بۆ ڕیفۆڕم  بۆ هەر پرۆگرامێك گروپێكی هاوبەشیان پێكهێنا لە كەسانی شارەزا لە بوارە دیاریكراوەكاندا بۆ نموونە، هۆڵەندیەكان كاردەكەن لەسەر پێدانی مووچە بە شێوەی ئەلیكترۆنی و بەریتانیا كار لەسەر پەروەردەی لەشكری پیشەیی دەكەن. هەموو ئەم خاڵانە پێویستن بۆ كردنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە هێزێكی نیزامی, وە ئەم پڕۆسەیە تا وەكو ئێستا بەردەوامە كە دەكاتە نزیكەی 8 ساڵ وە بەپێی لێدوانەكانی كۆمەندەرەكانی هێزە هاوپەیمانەكان بێت ئەم پڕۆژەیە بەرواری كۆتایی هاتنی بۆ دیارینەكراوە، بەڵام بە پێشبینی ئەوان و خەمڵاندنیان بۆ پڕۆژەی ڕیفۆرمی هێزەكانی پێشمەرگە تاوەكو ساڵی 2025 پڕۆژەكە نزیك بە تەواو بوون دەبێت. بەڵام تا ئێستا بەرەوپێشچوونێكی ئەوتۆ و دڵخۆشكەر و گەش نابینرێت و بە پڕۆسەیەكی خاو لە قەڵەم دەدرێت لە ساڵی 2022 هەروەك لێپرسراوێكی سەربازی باڵای وەزارەتی پێشمەرگە ئاماژەی پێداوە كە سێ لیوا لە هێزەكانی 70 و 80 وە لیوای یەك و دووی هێزەكانی پاڵپشتی لە ژێر وەزارەتی پێشمەرگەدان, ئامانجی سەرەكی پڕۆژەی ڕیفۆرمی پێشمەرگە بوونی هێزی پێشمەرگەیە بە هێزێكی نیزامی و مۆدێرن كە یەكەم هەنگاو بۆ ئەم كارە لە یەكخستنەوەی هێزەكانی 70 و 80 یە و یەكخستنەوەی هەموو هێزە حزبیەكانە بۆ ژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگە, چونكە بەپێی یاسا نێودەوڵەتیەكان بێت وڵاتان ناتوانن لەگەڵ هێزە نایاسایی و میلیشیاكاندا مامەڵە بكەن. پێشمەرگە لە دوای هاتنی داعش لە جیهاندا بوە باسێكی بەردەوام و زیاتر ناسرا لەلایەن جیهانەوە وەكو سیمبولی ئازایەتی و چاونەترسی و بۆتە سیمبولی  بەرگریكار بۆ نەتەوەی كورد, وە هەروەها كورد ڕۆڵی بەرچاوی خۆی هەیە لە ناوچەكە و كەیسی كورد لە مێژە بۆتە مەسەلەیەكی گەورە و گرنگ لەلای وڵاتانی دەرودراوسێ و وڵاتانی زلهێزی ڕۆژئاوا و ئەوروپا،كە ئەمەش وادەكات كورد لەناو دەسەڵات و حكومەتی هەرێمی كوردستان بەگشتی و لەبواری سەربازی و پێشەمەرگایەتیدا پڕۆسەی ڕیفۆرمی سەربازی بەئەنجام بگەیەنێت بۆ ئەوەی توانا و هێزی ڕووبەڕووبونەوەی زیاتری هەبێت لەمیانەی پڕۆسەیەكی كورت مەودا و ستراتیژیشدا لەگەڵ هەموو هێزە تیرۆریستەكاندا و هەر بەو مەبەستەش هێزەكانی هاوپەیمانان هان  و پشتگیری پڕۆسەی ڕیفۆرم دەدەن لە بواری سەربازیدا. •    پرۆژەی پرۆسەی ڕیفۆرمی هێزەكانی پێشمەرگە لەلایەن هاوپەیمانانەوە ئەم بوارانە لە خۆ دەگرێت:   1.     ستراتیژی بەرگری سەربازی وەزارەتی پێشمەرگە. 2.    كارنامەی هێزی پێشمەرگە. 3.    یاساكان و ڕێنمایەكان. 4.    دامەزراندنی یەك یەكەی ژمێریاری یەكگرتوو. 5.    پلاندانانی بودجەی چوارساڵی. 6.    دوبارە ڕێكخستنەوەی وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە. 7.    مووچە, دەرماڵە, و پارەی خانەنشینی. 8.    دامەزراندن و بەرەوپێش چوون. 9.    پەروەردەی لەشكری پیشەی . 10.    بنەما و ڕاهێنان. 11.    دادوەری سەربازی. 12.    یەكسانی كۆمەڵایەتی ( جێندەر ). 13.    ئەفسەری پۆل. 14.    هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی بەرگری عێراق. 15.    كاریگەری هێزەكان بەیەكەوە. 16.    ئامادەباشی. 17.    لۆجیستی. 18.    گەیاندن. 19.    پزیشكی. 20.    پێدانی موچە بە شێوەی ئەلیكترۆنی. 21.    یەكپۆشی. 22.    یەكخستنەوەی هێزەكانی 70 و 80 لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە. 23.    ستراتیژیەتی نیشتەجێبوونی پێشمەرگە. 24.    بەڕێوبەرایەتی گرێبەست. 25.    هاوكاری بۆ خێزانی شەهیدان و برینداران. 26.    پڕۆژەی گەڕان و چاودێری هەواڵگیری (درۆن). 27.    پڕۆژەی ستراتیژی ڕاگەیاندنی وەزارەتی پێشمەرگە. 28.    یەكخستنی زاراوە سەربازیەكان. ئاشكرایە كە هەموو ئەم بوارانە كاریگەری گەورەیان دەبێت لەسەر ڕێكخستنەوە و بەهێزبوونی هێزی پێشمەرگەی كوردستان.  •    لە دەرەنجامی توێژینەوەكەدا،ئەم ڕاستیانەی لای خوارەمان بۆ دەركەوت:  لە پرۆسەی ڕیفۆرمی هێزەكانی پێشمەرگەدا, گەلێك هۆكار بونەتە ڕێگر لەبەردەم پێشكەوتن و بەئەنجامگەیاندنی پڕۆسەكەدا لەمەودایەكی كورتدا وەك: 1.    هۆكارە سیاسیە ناوخۆیەكانی هەرێمی كوردستان . 2.     ململانێ و متمانە نەبوونی نێوان هێزە كوردیەكان. 3.     كێشەی بودجە. 4.     جگە لە دەستێوەردان و سیاسەتی وڵاتانی هەرێمایەتی بوونەتە بەربەست لەبەردەم ئەم پڕۆسەیە و بۆتە هۆی خاوی و بەرەوپێش نەچوونی . •    لێرەدا ئەو پرسە دێتە پێشەوە كە ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستان چیە لە چارەسەركردن و نەهێشتنی ئەم ڕێگریانەدا ؟ بەمەبەستی نەهێشتنی هەموو ئەو ڕێگری و بەربەستە ناوخۆیی و ناوچەییانەدا ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە هەستێت بە : 1.    ئەركی سەرەكی حكومەتی هەرێم و حیزبە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستانە كە كار لەسەر ئەم پڕۆژەیە بكەن بە تایبەتی هێزە باڵا دەسەكانی ئەم هەرێمە وەك یەكێتی و پارتی بە هەما هەنگی هەوڵ بدەن بۆ چەسپاندنی دیموكراسیەت . 2.     بە دامودەزگاییكردنی هێزە ئەمنیەكان و یەكخستنەوەی هێزەكانی 70 و 80 كە دوو گەورەترین هێزەكانی پێشمەرگەن لە ڕووی ژمارەو چەك و پێداویستیەوە . 3.     دەبێت یەكێتی و پارتی، بگەن بە ڕێكەوتنی سیاسی نێوانیان و كێشە سیاسیەكانی نێوانیان چارەسەر بكەن چونكە لە ڕێكەوتنی نێوان حوكمەتی هەرێمی كوردستان و هێزە هاوپەیمانەكاندا هاتووە كە ئەوان هاوكار نابن لە ڕیفۆڕمی پێشمەرگەدا ئەگەر حیزب و لایەنە كوردیەكان ڕێكنەكەون و ئەوان ئامادەنین كە هاوكاری هێزی حیزبی بكەن. •    دەرئەنجامی لێكۆڵینەوەكە  لە دەرئەنجامدا  ئەم لێكۆڵینەوە زانستیەدا ،دوو پێشبینی بۆ داهاتووی پڕۆژەی ڕیفۆرمی هێزەكانی پێشمەرگە هەیە , كە دەكرێت بە دوو بەرەوە : 1.    بەرەیەك كە گەشبینن بە هێزە كوردیەكان و هێشتا تروسكاییەكی ڕووناكی دەبینن لە سیاسەتی حزبە كوردیەكاندا بەرامبەر یەكگرتنەوە و ئیشكردن لە پێناو بەرژەوەندی نەتەوەكەیاندا و بڕوایان وایە كە ئەم پڕۆژەیە كۆتایەكەی هێزە كوردیەكان یەكدەگرن و داهاتوو بە دەستی حیزبە كوردیەكان بەرەو گەشەسەندن دەڕوات بە پێی ئەوەی ڕیفۆرمی پێشمەرگە داواكراوە و دەسپێشخەری بۆ كراوە لەلایەن لایەنە كوردیەكانەوە ،وە تا ئێستا18-21 لیوای هاوبەش خراونەتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە. 2.     بەڵام ڕایەكی تر هەیە كە گەشبین نیە بە داهاتووی ئەم پڕۆژەیە چونكە تێبینیان هەیە لەسەر مێژووی حیزبە كوردیەكان و پێیان وایە بە ئاسانی ناگەنە ڕێكەوتنی سیاسی و دیموكراسیەت لە بەرژەوەندی خۆیان نابینن و قورسە بۆ هەریەكێكیان دوای مێژوویەكی دوروو درێژو و تاڵ كە متمانە وا بە زووی درووست ببێتەوە و هەریەكە هێزە ئەمنیەكانی خۆی واز لێبێنێت و بێ دەسەڵات بمێنێتەوە، چونكە هێزی سەربازی واتە دەسەڵات و هەبوونی پێگەیەكی باڵا و گران, ئەمە جگە لەوەی خۆی لە خۆیدا لە نێوان هێزە كوردیەكاندا ڕێگری و بەربەست هەیە و دەوڵەتە هەرێمایەتیەكان و دراوسێكان هاوكارن بۆ دژوار بوون و ئیشكردن لەسەر یەكنەگرتنەوەی هێزە كوردیەكان. چونكە بە دڵنیایەوە لە هیچ وێسگەیەكی مێژوویدا یەكگرتنەوەی كورد و هێزە كوردیەكان لە بەرژەوەندی وڵاتانی دراوسێدا نەبووە بە تایبەتی وڵاتانی توركیا و ئێران, هەربۆیە ئەم بەرەیە گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە ئەم پرۆژەیە سەركەوتوو نابێت و لە كۆتایدا هێزە هاوپەیمانەكانیش كۆڵ دەدەن لە هاوكاریەكانیاندا  بۆ ئەم پڕۆسەی ڕیفۆرمەی هیزی پێشمەرگە. بەهیوای ئەوەی كە ڕاو و بۆچونەكانی ئەم بەرەیە ڕاستدەرنەچێت،چونكە ئەوكاتە كارەساتێكی گەورە ڕووبەڕووی ئایندەی گەلەكەمان و وڵاتەكەمان دەبێتەوە،بۆیە گرنگە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان و هەردووی پارتی سەرەكی ((یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان)) بەگرنگیەوە لەم پڕۆسەیە بڕوانن و هەوڵی جدی بدەن بۆ سەرخستنی.لەبەرئەوەی سەركەوتنی ئەم پڕۆسەیە دەروازەیەكی فراوانتر دەكاتەوە لەبەردەم ئایندەیەكی ڕۆشنتردا بۆ گەل و وڵاتەكەمان.  *تێبینی:  ئەم وتارە بەشێكە لە توێژینەوەی زانستی بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس لە كۆلێژی زانستە ڕامیاریەكان/بەشی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان.  

سه‌ردار عه‌زیز سوید وێنایەکەی تایبەتی هەیە لە خەیاڵی کوردیدا، دیموکراسی و نەرم و نیان و خۆشگوزەران. لە میانەی چەندین سەردانم بۆ ئەو وڵاتەو کارم لەگەڵ ڕێکخراو و وەزارەتی دەرەوەی سویدیدا، ئەوە روون بوو کە کورد بە بەراورد بە گروپەکانی تر دۆخیان باشترە.بەڵام هێشتا تێگەیشتن لە سوید تێگەیشتنێکی یوتوپیاییە. سەرەتا بە کەمێک قسە لە سەر ڕێککەوتنەکە بکەین، پاشان دەگەڕێینەوە سە ڕەهەندە جیاکانی. یەکەم، پلان وەهابوو کە هەموو پرۆسەکە لە پشت دەرگاوە بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەردۆگان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی و بانگەشەی هەڵبژاردن، پرسەکەی هێنایە دەرەوە. ئەم هەنگاوە دۆخەکەی ئالۆزتر کرد بۆ هەموو لایەک. سویدییەکان فێری ئەم جۆرە دیپلۆماسیەتە نین، زیاتر بایەخ بە دیپلۆماسی هاوکاری و فیمینیزم دەدەن، هەرچەندە چەک فرۆشێکی گەورەن. ئەم دۆخە وەهایکرد کە دەبێت زمانی لەیەکگەیشتنەکە بەجۆرێک بێت کە هەموو لایەک بتوانێت بۆ مەبەستی سودی خۆی بەکاری بهێنێت. سویدییەکان دەیانەوێت بڵێن کە هیچ سازشێکیان بۆ تورکیا نەکردووەو تورکەکان دەیانەوێت بانگەشە بۆ ئەوە بکەن کە دەستکەوتی زۆریان بە دەستهێناوە. مامەڵەی سوید وەرچەرخانە، بەڵام پەیوەستە بە گۆڕانکاری لە دۆخی سیستەمی جیهانیدا. لە سی ساڵی رابوردوودا، بەهۆی گەشەی جیهانگەری و لیبرالیزم، دەوڵەت بە دۆخێکدا تێپەڕی کە ناچاربوو بوار بۆ دەزگاو ناوەندو ڕێکخراوتی تر بکاتەوە لە پانتایی سیستەمی نێودەوڵەتیدا. ئەم بوارکردنەوە زوو وەها لێکدرایەوە کە کۆتایی سیستەمی دەوڵەت نەتەوەیە. دروشمێک کە کوردی بەدبەخت لە هەموو زیاتر بانگەشەی بۆ دەکات. دیارە جگە لە فەیسبوکی خەڵکی باشورو هەندێک جێگای تر هیچ لە دۆخەکە نەگۆڕابوو. بەڵام سەرباری نەگۆڕانی کاریگەری گەورەی هەیە. بانگەشەی نەمانی دەوڵەت و دەوڵەت نەتەوەی لە فەیسبوکی کوردیدا، دۆخێکی ئاگایی سەقەتی وەهای دروستکردووە کە کورد نەتوانێت بەباشی لە دۆخەکە تێبگات. لە مێژویدا کورد بە ئاستەم توانای ئەوەی هەبووە واقیع وەک خۆی ببینێت. هەمیشە لێکدانەوەی حازرباش و کڵێشە و دروشمی ناواقیعی بەشێکی زۆری پێکهێنەری ئاگایی ساختەی کوردبوون. ئەمڕۆ باشور لە هەموو ساتێک زیاتر سیخناخە بە ئاگایی ساختە. هاتنی وڵاتانی وەک سویدو فینلەند بۆ ناو ناتۆ دەرخەری ئەوەیە کە ئێمە دەگەڕێینەوە بۆ سەردەمی دەوڵەت و پاراستن و ئاسایش و ئەگەری زۆری ململانێ و جەمسەرگیریی. لە دۆخی وەهادا بەهاکان لاواز دەبن. مافی مرۆڤ و مافەکانی تر پاشەکشێ دەکەن. سوید دەزانێت بەرەیەک کە لە داهاتوویەکی نزیکدا دەبێتە جێگای ململانێ سەهۆڵبەندانی باکورە. بە توانەوەی شاخە بەفرەکان وڵاتان و کۆمپانیا جیهانییەکان لە هەڵپەی ئەوەدان کە دەستیان بە سامانەکانی ئەو ناوچەیە بگات، لە دۆخێکدا کە سوید بێلایەن بێت، ئەوا ناتوانێت خۆی بپارێزێت و بەشی خۆی بە دەست بهێنێت. ئەمە جگە لە گۆڕانی دۆخی دونیا بۆ دۆخێک کە تەنها وڵاتە زلهێزەکان یان ئەو وڵاتانەی کە خاوەن توانا و پشتیوانین بتوانن سەروەری خۆیان بپارێزن.

عوسمان حاجی مارف چۆنیەتی هەڵبژاردنەکانی عێراق هەر لە کاتی خۆێدا ئەوەی نیشانداین و سەلماندی کە ئاکامی ئەو جۆرە هەڵبژاردنەی بەدوای خرۆشانە جەماوەریەکان و قەیرانی سیاسی و قەیرانی حکومەتی عادل عبدالمهدی بەرێخرا، نەک نەیتوانیوە وەڵام بە قەیرانی هەلومەرجی سیاسی عێراق و قەیرانی دەسەڵات بداتەوە، بەڵکو ئەو قەیرانە بەرەو قوڵبوونەی زیاترهەنگاوی هەڵگرتووە. ئەگەر چۆنیەتی پێکهاتەی دەسەڵاتی سیاسی لەعێراقدا بەدوای ساڵی ٢٠٠٣وە، لەسەر بنەمای ڕێکەوتنی نێوان هێزە میلیشا قەومی و ئیسلامی و تائفیەکان پێناسەی بۆکرابێت و دابەشکرابێت، ئاشکرایە بەدوای پاشەکشەو شکستی سیاسەتەکانی ئەمریکا، ئەو پێشهات و ئاڵوگۆرانەی لە ناوچەکەو عێراقدا بەدیهات، ئەم جۆرە لە پێکهاتنی دەسەڵاتی سیاسی و رێکەوتنی نێوان هێزە میلیشیاکانی بە بنبەست گەیاندووە.  لەلایەک بە هۆی ئەوپەری ئاستی گەندەڵی و نالەباری هەلومەرجی ئابوری و سیاسیەوە، لەلایەکی تریشەوە ناڕەزایەتی بەرفراوانی جەماوەری لە بەغداو شارەکانی خوارووی عێراقدا، ئەو پرۆسەیە بوو، کە کاروباری ئەو جۆرە لە حکومەتی رێکەوتنی هێزە میلیشیاکانی تووشی ئیفلیچ بوون و بەرەو شکستهێنان برد. گەر بە هەرهەوڵ و فروفێڵێک و شێوازو ئاستێک، هێزە میلیشیاکان توانیان پڕۆسەی هەڵبژاردن تێپەرێنن، بەڵام کێشە بێچارەکەیان ئەم جارە لە ڕێکەوتن بۆ پێکهێنانی حکومەت، زیاتر دەرگیری بنبەست و قەیرانی تری کردون. بۆیە دەبینین دوو ئاراستەی جیاواز ڕەنگی داوەتەوە لە نێوان ئەو هێزە میلیشیایانەی دەیانەوێت بەهەر قیمەتێک بێت خاوەن هێزی یەکەم بن لە پێکهێنانی حکومەتدا، تا بەجۆرێک خۆیان لەگەل ئاڵوگۆرەکاندا بگونجێنن. دەستەیەکیان، کە صەدریەکان نوێنەرایەتی دەکەن، هەوڵ دەدەن ئەو ئاراستەو نەخشەیە پەیڕەوی بکەن، کە پێکهێنانی حکومەت لە ڕێگەی ئەو هێزەوە بێت، کە لە هەڵبژاردنەکاندا زۆرترین کورسی پەرلەمانی بەدەست هێناوە، کە بەجۆرێک ئەمریکاش لایەنگری لەم ئاراستەیە دەکات و پارتیش لەهەمان ریزدا سەرەی گرت. دەستەی دووەم ئەو هێزە میلیشیا شیعانەن، کە بۆ خۆیان خاوەنی نفوزیكی چەکدارین و راستەوخۆ پاشکۆی سیاسەتەکانی ئێرانن و دەیانەوێت لەسەر هەمان شێوازی پێشوو، لەسەر بنەمای ڕێکەوتنی هێزەکان حکومەت پێکبهێننەوە، یەکێتیش بەجۆرێک لە چاوەروانی ئەم ئاراستەیەدا ئایندەی خۆی دەبینێتەوە.  لەم نێوەدا موقتەدا صەدر کەوتۆتە ناو دوریانێکی تەسکو بنبەستەوە. لەلایەک نەیتوانی بە شێوازی زۆرینەی کورسیەکان، ئاراستەکەی بەسەرکەوتن بگەیەنێت و حکومەت پێکبهێنێت، لەلایەکی تریشەوە بۆ چونەپاڵ ڕێکەوتن لەگەڵ هێزەکانی تردا، جێگاورێگەی هێزەکەی لە حکومەتدا مانایەکی نامێنێت. بۆیە بەناچاری لەگەڵ ئاڵۆزی هەلومەرجەکەو قەیرانەکاندا رێگای کشانەوەی گرتۆتەبەر، بەڵکو لە هەر ئاڵوگۆریکی تردا گەر فرسەتی گونجاوی بۆ هاتەپێش گەمەی سیاسی تر بە هێزەکەی بکات. هەرکات لایەنەکانی تر بە هەر شێوازێک گەر بۆیان گونجاو بێت حکومەتێک ڕابگەیەنینن، ئەو کات موقتەدا صەدر دۆخەکە بەرێگای ‌هێنانە سەرشەقامی هێزەکەی دۆخەکە زیاتر دەشێوێنێت و رێگا نادات لایەنەکانی تر ئارایش بە حکومەتەکەیان بدەن. بەم شێوەیە ئاسۆی سەقامگیری سیاسی و کێشەی قەیرانی حکومەت لە سایەی تەواوی ئەو هێزە میلیشیایانەدا نادیارترو پر گێژاوتر چاوەروان دەکرێت.  ئەوەی لەم نێوەدا ئاشکرایەو جێگای سەرنجی جدیە بەگشتی هەلومەرجی ناجێگیری سیاسی عێراق و قوڵبونەوەی زیاتری قەیرانی حکومەتە، کە ئاراستەکانی هەریەک لە هێزە چەتە میلیشیاییەکانی دەسەڵاتدار لە عێراقدا، بە بەشداری پارتی و یەکێتیشەوە رۆڵێکی سەرەکیان هەیە لە خولقاندنی ئەو دۆخە نالەبارو گێژاوە سیاسی و قەیراناویەدا. بۆیە هەمیشە ئایندەی عێراق لەسایەی بوونی ئەو هێزانەدا لەسەر لێواری رودانی جۆرەها سیناریۆیە کە قوربانیەکانی خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێش و هەژار دەبن. هەروەها لە کاتێکدا یەکلایی کردنەوەی کێشەو قەیرانەکانی عێراق دیار نەبێت، هەلومەرجی سیاسی کوردستانیش بێبەری نابێت لە بەرکەوتن و بەخشینەوەی زیاتر قوڵبوونەوەی قەیرانەکاندا. لەو نێوەدا حزبە دەسەڵاتدارەکانی هەرێمی کوردستان بەجیا لەوەی لەناو تێکەڵاوی ئەو بارودۆخە نالەبەرەدان کە ناوچەکەو عێراق دەرگیریەتی، لە هەمانکاتدا نەک ناشتوانن دەوری یەکلایی کەرەوە ببین، بەلکو پریشکی قەیرانەکانی عێراقیشیان بە زیادەوە بەردەکەوێت.  پارتی بەپێی پێگەو هاوسەنگی هێزەکەی لە هەوڵی ئەوەدایە پشکی زیاتر لە حکومەتی عێراق بەدەست بهێنێت. ئامادەیە هەر هێزێك بە هەر ئاراستەیەک پێشوازی لێبکات لە پێکهێنانی حکومەتی عێراقدا رێکەوتنی لەگەڵدا بکات. جا ئەو ڕێکەوتنەی لەگەڵ صەدریەکان ئەنجامیدا و بە ئەنجام نەگەیشت، ئێستا چاودێری دۆخەکە دەکات و خۆی مەڵاسداوە بۆ رێکەوتێکی تر. بەڵام ئایا قەیرانی حکومەت و یەکلایی بوونەوەی کێشەکان ئەو فرسەتە بۆ پارتی دێنێتە پێشەوە!؟ بە بۆچونی من هەلومەرجی سیاسی بە شێوەیەکی گشتی لە هەموو لایەنێکەوە عێراق و کوردستانی لەسەر گێژاو و چارەنوسێکی نادیاری وەها راگرتووە، کە کەمترین فرسەتی هێشتۆتەوە بۆ گەمەی سیاسی پارتی تا بتوانێت لە حکومەتی عێراقدا جێگاورێگایەکی باڵاتر لە جاران بەدەست بهێنێت. لەهەمانکاتدا ئاشکرایە، کە بەهۆی دابەزینی ئاستی پێکەی یەکێتی نیشتمانی و کێشە ناوخۆییەکانیەوە، بەشی لە پریشکی قەیرانەکاندا زیاتر دەبێت. ئەمەش بە ئاشکرا دەبینرێت، کە هاوکاتی زیاتر قوڵبونەوەی کێشەکانی پارتی و یەکێتی بۆ گەرانەوەی مامەڵەیان لەگەڵ بەغداد درزی زیاتری تێکەوتووە، هاوکات ناتوانن بۆ تێپەراندنی هەڵبژاردنەکانی کوردستان نەخشەیەکی رۆشن بدەن بەدەسەتەوە. هەر بەم مانایەش هەڵبژاردنەکانی کوردستان لە ساتە وەختێکی وەها ناهەموارو سەختدایە،  بە ئاسانی بۆیان ناچێتە سەر.  

 ئەنوەر کەریم  بەگشتی حکومەت لەسەرکۆی داهاتەکانی و خەرجیەکانی بەڕێوەبردنی حکومەتەکەی بەڕێوەئەبات بەمەش دەوترێت بودجەی گشتی، کە لە بودجەکەدا پڕۆژە خزمەتگوزاریەکان و پڕۆژەکانی وەبەر‌هینان و خەرجیەکانی حكومەت بڕیاری لەسەر ئەدرێت، بەڵام لە دروستبونی قەوارەی هەرێمەو بەردەوام کێشە هەبووە لە کۆکردنەوەی داهات. هەمیشە کەم و ناجێگیر و لاسەنگ بوە. بەردەوام کورتهینان (Fiscal Deficit) لە بودجەدا هەبوە. وە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014 وە بودجەی نیە. وە بڕانی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن عێراقەوە بەردەوام کێشەکانی گەورەتر کردوە بۆیە پێویستی بە چارەسەری کارگێڕی و دارایی و یاسایی هەیە، نەبوونی بودجە ئەوپەڕی ناشەفافی و لە حکومەتدا پیشان ئەدات و ئەبێتە هۆی ئەوەی کە حکومەت بەئارەزووی خۆی گەندەڵی و تەخشان و پەخشان لە داهاتدا بکات، هەروەها دەتوانرێت جیاوازی گەورە بکرێت لە دابەشکردنی داهاتدا بەتایبەتی لە ڕژێمە ئابورییە کرێخۆرەکەندا، کە دەتوانرێت تەنها خزمەتی پایتەخت بکرێت و ئۆفیسی سەرۆکی وڵاتی لێیە تا هاوڵاتیان ڕازی بکات و کێشە بۆ حکومەتەکەی دروستنەکرێت.  داهاتی گشتی چیە؟  مەبەست لە هەموو ئەو جۆرە داهاتانەیە کە حکومەت لە سەرچاوە جۆراو جۆرەکانەوە وەریدەگرێت بۆ بەڕێوەبردنی خەرجییە گشتیەکان و بۆ بەدیهێنانی ئامانجە ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی بەکاریدەهێنیت.   بودجەی گشتی  گرنگترین ئەرک لە بودجەدا شێوازی بەکار‌هینانی خەرجی و دۆزینەوەی پێویستیەکانە بۆ تەرخانکردنی ئەو سەرچاوەو داهاتانەی کە لە بەردەستدایه‌. زۆربەی وڵاتان لە ئیستادا بەردەوام کورتهینانی بودجەیان هەیە، وڵاتان لە ژێڕ قەرزیکی گەورەدان لە ئەنجامی دەرکردنی دراودا بە هۆی پەتای کۆڤید - 19 و تائێستاش لەزۆری شوێنی جیهاندا کاریگه‌رییه‌کانی به‌رده‌وامه‌.  کورتهینانی بودجەی گشتی مەبەست لە کورتهێنان، واتە داهاتە گشتیەکان کەمترە لە خەرجیە گشتیەکان لە ساڵێکی دارایدا. بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەو کورتهێنانە لە ئەنجامی پڕۆژە پێویستە گرنگەکانەوە بێت نەک لە ئەنجامی بەهەده‌ردان و گەندەڵی، کە ئەمە زیاتر ئەبێتە هۆی کورتهێنانی بودجە. جۆرەکانی داهات 1.    داهاتە سیادیەکان؛ بریتین لە باج و رسومات و گومرگ ...هتد. داهاتە سیادییەکان بەشێکی زۆری تێکڕای داهاتی ناوخۆ پێکدەهێنێت بەتایبەتی باج کە لە زۆربەی وڵاتان بەشێکی گرنگی تێکڕای داهاتی ناوخۆ پێکدەهێنیت. لە ئابوری ئاساییەکاندا باج نزیکەی 15% و لە ئابوریە پێشکەوتوەکاندا 40% تیكڕایی داهاتی ناوخۆ پێکدەهێنیت.  2.    داهاتە ئابورییەکان بریتین لە داهاتی موڵکەکانی ده‌وڵه‌ت و چالاکییە ئابوریەکانی بواری عەقارو پێشەسازییەکان و بازرگانی و دارایی بۆ کەرتی تایبەت و گشتی.  3.    قەرز و چاپکردنی دراو کە حکومەت دەیکات لە ڕێگای دەرکردنی قەواڵه‌وە (BOND) بۆ وەبەرهێنەری ناوخۆ و دەرەوە، یان حكومەت قەرز بکات لە وڵاتێکی تر یان چاپکردنی دراو، کە زۆرتین وڵات پەنای بۆ دەبه‌ن له‌پێناو پڕکردنەوەی بودجە و دواتر دەبێت بەقەرز بەسەر نەوەکانی داهاتوو یان لە کاتی گەشەکردنی ئابوریدا قەرزەکان پڕئەکرێتەوە ئەدرێتەوە بە بانکی ناوەند.  جۆرەکانی کورتهێنان  1.    کورتهێنانی کاتی؛ ئەو جۆرە کورتهێنانەیە کە بەهۆی گۆڕانکاری لە چالاکییە ئابوریەکاندا رووئەدات. ئەمەش بەردەوام لە سوڕی ئابوریدا ڕوو ئەدات لە ئەنجامی کەمبونەوەی داهاتەکانی حكومەت بەهۆی کەمبونەوەی داهاتە نەتەوەیەکانەوە، ئەمەش زۆر جار ڕوو ئەدات. ئەبێتە هۆی کەمبونەوەی داهات و لە ئەنجامدا کورتهێنانی بودجە ڕوو ئەدات. بەڵام ئەم جۆرە کورتهێنانە مەترسیدار نیە، هەندێ جار ماوەیەکی کەم ئەخایەنێت. بۆ نمونە وڵاتێکی بەرهەمهێنەری نەوت کە نرخی نەوت دائەبەزێت. ئابوریەکەی پاشەکشە ئەکات، بەڵام لەگەڵ بەرزبونەوەی نرخی نەوتدا سوڕی ئابوریەکە گەشە ئەکاتەوە.  2.    کورتهینانی بونیادی؛ کورتهێنانی درێژخایەن و بەردەوامە پەیوەست نیە بەسوڕی ئابوریەوە ئەمەش بەهۆی لاسەنگی لە پەیکەرە ئابوریەکەدایە. چونکە ئابوری ووڵات ناتوانێت داهاتی تەواو بۆ پڕکردنەوەی پێویستەکانی وڵات کۆبکاتەوە بۆ تەمویلی خەرجیە گشتیەکان، هەرێمی کوردستان بەدەست ئەم جۆرە کورتهێنانەوە ئەناڵێنێت. بەم میکانیزمە بەردەوامبێت کێشەکان زیاتر قوڵدەبنەوە. بۆیە لە کۆتایدا حکومەت ئەبێت زیادکردنی داهاتی بەو شێوەیە بێت بۆ ئەوەی ئابوریەکی گەشەکردوی بەردەوامی هەبێت. چارەسەرە ڕیشەیەکان بکات بۆ زیادکردنی داهات لە ئەنجامی سیستەمێکی دامەزراوەی ئابوری تۆکمەوه‌.  فاکتەرە ڕاستەوخۆکانی گەشەکردنی ئابوری 1.    سامانی سروشتی بریتیە لە نەوت و غازو کانزا گرانبەهاکانی تر لە گەڵ ئاو خاکی بەپیت دەبێتە هۆی گەشەکردنی ئابوری. 2.     توانا مرۆییەکان بریتیە لە ژمارەو تواناو کارامەیی تاکەکانی کۆمەڵگا، ئەمەش لە ڕێگای په‌روه‌رده‌وه‌ ئەبێت، کە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا چۆن قوتابیان ئامادە دەکەن بۆ بازاڕی کار.  3.    سەرچاوەی ماددی. که‌ پەیوەندی بە ژێرخانی ئابوری و ئامڕازه‌کانی بەرهەمهێنانەوە هه‌یه‌. هه‌ر وڵاتێک ئەو ئامڕازانەی هەبێت گەشەی خێراتر ئەکات.  4.    بوونی دامەزراوەکان، بەهێزی ئەو دامەزراوانە لە ڕاپەڕاندنی کارەکانیاندا بۆ لێپرسینەوە و بەدواداچوون. بوونی دادگایەکی بەهێز کە بتوانێت یاسا سەروەر بکات، دەزگای چاودێری کارامەو بتوانێت گەندەڵکاران بدۆزێتەوەو لێپرسینەوەیان لە گەڵدا بکات.  فاکتەرە ناڕاستەوخۆکان 1.    ڕۆڵی حکومەت لە سیاسەتی ئابوری و متمانە دا، حکومەت کاریگەری تەواوی هەیە لەسەر ئابوری، ئەتوانێت لە ڕێگای باجەوە ڕۆلی کاریگەر ببینیت هەروەها سیستەمی خانەنشینی کە لە ڕێگای سندوقەوه‌، دەتوانێت پاشەکەوتی خانەنشینان ببێتە هۆی وەبەر‌هێنانی گەورە. ئەم باج و خانەیشنە پێویستیان بە سیستەمێکی پێشکەوتوی بانکی هەیە تابتوانێت متمانە دروستبکات بۆ وەبەرهینەران و پاشەکەوتکەران. 2.    قەبارەی بازاڕ زۆر گرنگە چونکە وەبە‌‌رهێنەر تادڵنیا نەبێت کە ئابوری ووڵات گەشە ئەکات و داهاتی تاک زیاد ئەکات سەرمایەکەی خۆی ناکاتە وەبەرهینانەوە.  3.    سەقامگیری بازاڕ، ئەمەش پەیوەندی بە ناوخۆی وڵاتەوە هەیە پەیوەندی حکومەتی هەرێم لە گەڵ عێراقداو هەروەها پەیوەندی حکومەت و ئۆپۆزۆسێۆن بۆیە سەرمایە گوزاری لە ووڵاتێکدا ئەکرێت کە بازاڕ سەقامگیر بێت.  4.     کێبڕکێ و بازاڕی کراوە، بازاڕ ئەبێت ئازادبێت و قۆرخکاری نەکرێت. قۆرخکاری ئازادی لە ناو ئەبات کە تاکەکان ئازاد ئەبن. ئازادی هەمیشە برەو ئەدات بەگه‌شەدان و پەرەسەندن لەسەرمایەو توانا مرۆیەکان. قۆرخکاری ئابوری ئەبێتە هۆی لاوازی پاڵنەرە ئابورییه‌کان.  5.    ئایدیای نوێ، بۆ ئەوەی گەشە بەردەوامبێت، دەبێت پشت به‌ (توێژینەوەو گەشەکردن) ببه‌سترێت، کە ئەنجامدا ئایدیای نوێ دروست ئەبێت ئەمەش ئەبێتە هۆی گەشەکردنی ئابوری.  6.    دەسگەیشتن بەبازاڕی سەرمایە، بەهۆی بونی سیستەمێکی بەهێزی بانکیەوە دروست ئەبێت تابتوانرێت قەرز وەربگیرێت لە بانک یان حكومەت قەرزی پێبدات بە ڕیژەی سودی بانکی زۆرکەم یان هاریکاریبکات.  سیستەمی باج ئەبێت چۆن بێت؟ کۆکردنەوەی باج کارێکی بنچینەییە بۆ ئەوەی بتوانرێت خەرجیەکانی حکومەتی بەردەوامبێت بۆ تەندروستی و پەروەردەو ڕێگاو بان و کارەبا. بۆ ئەوەی بتوانرێت لە داهاتی سەرچاوە سروشتیەکان لە کاتی نەماندا یان دابەزینی نرخەکانیاندا حکومەت تووشی کێشە نەبێت کە بەردەوام حکومەتی هەرێم ئەم کێشەيەی هەیە. بەڵام ئەو بۆشاییە گەورە داراییە ئەبیت لە ڕێگای کەرتی تایبەتەوە پڕبکرێتەوە لە ئەنجامی زیادکردنی داهاتی کەرتی تایبەتەوە.   ڕیژەی باج زۆر گرنگە بۆ ئەوەی حکومەت بتوانێت لەسەر پێی خۆیی بوه‌ستێت، هەروەها لە گەشەکردنیش بەردەوامبێت. سیستەمی باجدان ئەبێت زۆر ئاسان بکرێت هەتا سیستەمە کە ئاڵۆزبێت زیاتر ڕێگای گەندەڵی ئەکاتەوه‌، ڕێگا ئەدات بەوەی خەڵک خۆی بدزێتەوە لە باجدان. کەرتی نافەرمی گەورە دروستدەکات و گەندەڵی زیاتر ئەکات وەبەرهێنان کەمتر ئەکات. سیستەمی باجی پێشکەوتوو وادەکات باری باجدەر ئاسان بکات بۆ ئەوەی یاسای باج جێبەجێبکات. مەرجێکی گرنگە کە سیستەمی باج ڕەواو دادپەروەرانەبێت، تا بتوانرێت باڵانس رابگرێت لە نێوان حکومەت و باجدەردا، هەروەها بەردەوامبێت و گەشەبکات. ڕەوایەتی لەوەدایە کە تێبینی لە نێوان دەوڵەمەندو هەژاردا بکات، لە نێوان تاک و کۆمپانیاکاندا، لە نێوان لادێ و شارەکاندا، کەرتە فەرمی و نافەرمیەکاندا، لە نێوان کرێکارو داهاتی وەبەرهێناندا و لە نێوان گەنج و بە تەمەندا.  داهاتی باج چۆن زیادکرا  حكومەتی جۆرجیا کۆمەڵی هەنگاوی چاکسازی گەورەی نا بۆ کوکردنەوەی باج کە پێشتر حكومەت نەیدەتوانی باج کۆبکاتەوە، لەبەر ئەوەی گەندەڵیەکی زۆر هەبوو لە ووڵاتدا کە هەموو دەزگاکانی دەوڵەتی گرتبووە. بەڵام شۆڕشی تازە کە لەساڵی 2003 دا بڕیاری ده‌رکرد که‌ لێخۆشبوون بۆ کەس نیە، کە لەلایەن حیزبی حاکمەوە دەرچوو سیاسیەکان ئامادەیی خۆیان پیشاندا کە شەڕی گەندەڵی ئەکەن، چونکە داهات بەهۆی گەندەڵیەوە نەدەگەڕایەوە بۆ گەنجینەی حكومەت، بەمەش نەدەتوانرا تەنانەت مووچەی فەرمانبەران بدرێت، وەک چۆن لە هەرێمی کوردستان بوە بە دیاردە نەدەنانی مووچەی فەرمانبەران. حکومەتی جۆرجیا ئەم بریارانەی دەرکرد بەڵام حکومەتی جۆرجیا بەرنامەیەکی تۆکمەی هەبوو بۆ کۆکردنەوەی باج نەک وەک حکومەتی هەرێم کە لە یاسای چاکسازی ژمارە 2 ساڵی 2020 داهاتوە، کە بڕیار بوو 20% باج بخرێتە سەرئینەتەرنیت و پەیوەندیەکان بەڵام بە هۆی ئەوەی کە کۆمپانیاکانی ئینەته‌رنێت سەر بەحیزبه‌کانن، ئەوە زیاتر لە 2 ساڵ و نیوە بڕیارەکە جێبەجینەکراوە.  بڕیارەکانی حکومەتی جۆرجیا لەسەر باج حکومەتی جۆرجیا لە زۆر ڕووە لە کوردستان ئەچیت دوای شەری ڕووسیاو شەڕی ناوخۆیی ووڵات و حکومەتێکی زۆر گەندەڵ بەڵام شۆڕشی گوڵ لە ساڵی 2003 هەموو شتێکی گۆڕی ئێستا جۆرجیا یەکێکە لە ووڵاتە هەرە پێشکەوتوەکان لە ڕووی شەفافیەتەوە لەڕیزی ووڵاتە پێشکەوتوەکانە. حکومەتی جۆرجیا کۆمەڵی بڕیاری دەرکرد کە ئەمانەی خوارەوەن. 1.    لیبوردن بۆ کەس نیە ئەگەر گەندەڵی بکات و بۆ ئەمەش یاسای سزای گەندەڵیان دەرکرد وە جێبەجیان کرد.  2.    پێداچوونەوە بەیاسای باج و ئاسانکردنی سیستەمی باجدان.  3.    ڕێژەی باجیان کەمکردەوە.  4.    کۆمەڵی باجیان لابرد کە داهاتەکەی زۆر کەمبوو. 5.    باجی دەرەمەتیان کرد بەڕێژەی 20% 6.    باجی کۆمپانیاکانیان کرد بەڕیژەی 15% 7.    (VAT) ئەمە باجە دەخرێتە سەر شتومەک لە 20% وە کەمکرایەوە بۆ 18%. ئەو باجانەی کەمکرابوونەوە بەڵام بەهۆی سەپاندانی یاسەوە وەڵامدانەوەی باشتری هەبوو، بۆیه‌ بوە هۆی ئەوەی کە داهاتی باج زیادبکرێت.  8.    حکومەت کار ئاسانی کرد بە هۆی بەئەلیکترۆنی کردنی سیستەمی باجەوە. بە کورتی ئاسانکردنی سیستەمی باج و نەهێشتنی لێخۆشبوون بەهیچ پاساوێک. چەند ڕێژەیەکی دیاریکراوی بۆ جۆرەکانی باج کەمتەرخەمی باجدەر کەمدەکاتەوە.  9.    جۆرجیا بەردەوام بەڕێوبەری نوێ و توانا مرۆیەکانی زیاد ئەکرد، فەرمانبەرە کۆنەکانی دەردەکرد بەناوی سیسیەتمی دژە گەندەڵیەوە.  لە شوێنێکی وەک هه‌رێمی کوردستاندا باشترین ڕیگا بۆ کوکردنەوەی باج  1.    سیستەمێکی ئاسانی باجدان.  2.    هەنگاوەکانی ناو سیستەمەکە ئاسان و کورتبێت. 3.     ستراکچەری سیستەمەکە ئاڵۆزنەبێت.  ڕێنمایەکی ئاسانی بۆ دابنڕیت. لیبریا ووڵاتێکی تر دوای شەڕی ناوخۆ کە توانی گۆڕانکاری گەورە بکات لە کۆکردنەوەی باجدا. بۆ ئەوەی بتوانێت خزمەتگوزاری پێشکەش بە خەڵکەکەی بکات. ئەم جۆرە چاکسازیانه‌ی کرد.  1.    باجی لەسەر نرخی هەموو هاوردەیەک بۆ ووڵات دانا. 2.    باجی لەسەر شتومەک و هەموو خزمەتگوزاریەکان دانا.  3.    باجی خستە سەر ئه‌و کەل و پەلانه‌ی که‌ له‌ ناوخۆ دروست ئەکرێت. 4.    تاریفی گومرکی و بەبێ لێخۆشبوون. 5.    باج خستنه‌سەر جگەرەو خواردنەوەو ئەلکهولیەکان و نا ئەلکهولییەکان.   میکانیزمەکانی زیادکردنی داهاتە سیادیەکان و ئابوریەکان 1.    بە هەمە چەشەنکردنی ئابوری کوردستان لە هەموو بوارەکاندا، کە دەبێتە هۆی ئەوەی باج و رسومات و گومرک لەگەڵ موڵکەکانی حکومەت بەتەواوی بەکاربهێنرێت بتوانرێت وەک (داهاتی نانەوتی) کارەکانی حکومەت بە ڕێوەببرێت.  برەو بدرێت بەم سێکتەرە ئابوریانەی خوارەوە.  یه‌که‌م: کەرتی کشتوکاڵ کە ئەبێتە هۆی ئەوەی هەلی کاری زۆر دابین بکات و دوای گۆڕینی بۆ پیشەسازی خۆراک و بەمەش ئاسایشی خۆراک بەرقەرار دەبێت. کەرتی پەلەوەڕ و ماسی و ئاژەڵداری.  دووه‌م: کەرتی پیشەسازی گەرورە و بچوک  سێیه‌م: کەرتی گەشتوگوزار  چواره‌م: کەرتی تەندروستی  پێنجه‌م: کەرتی پەرەوەردەو خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی  شه‌شه‌م: کەرتی بیناسازی حه‌وته‌م: که‌رتی گواستنه‌وه‌ گه‌یاندن هه‌شته‌‌م: کەرتە خزمەتگوزاریەکان و بازرگانی  داهاتە ئابوریەکان داهاتە ئابوریەکان کە بریتین لە چالاکیە ئابوریەکان، موڵکەکانی دەوڵەت و بازرگانی و پیشەسازیەکان عەقارات و کەرتی دارایی. لێرەدا حکومەت وەک خاوەن بیزنس کاردەکات، خەڵک وەک کڕیار کاردەکات، بۆ نمونە حکومەت شتومەک دەفرۆشێت یان پارەی کارەباو ئاو و پاس و... و سه‌روه‌ته‌ کانزانیی و ناکانزاییه‌کان . دەتوانرێت داهاتی گەورە کۆ بکرێتەوە. لەم داهاتەنەدا بە فیڕۆدانی گەورە هەیە.  1.    پێشەسازی نەوت و گازی هەرێم پێویستی بە چاکسازی گەورە هەیە بۆ زیادکردنی داهات. گەندەڵیەکی گەورە دەکرێت لە فرۆشتنی نەوت و گواستنەوەو کۆمپانیا لۆجیستیەکانی نەوت کە لە لایەن کۆمپانیا حیزبیەکانەوە بەڕێوە دەچێت.  2.    کەرتی بانکی لە هەرێمدا کەرتێکی زۆر لاوازەو بانکەکان تەنها کاریان دابەشکردنی موچەیەو بونەتە بارگرانی بۆ بودجەی گشتی، بانکە بازرگانیەکان هیچ قازانجێک بە هەرێم ناگەیەنن. ئەکرێت مووچە بە شێوەیەکی ئەلیکترۆنی دابەشبکرێت و ئەم هەموو تێچووە بگەڕێتەوە بۆ هەرێم.  3.    موڵکەکانی هەرێم بووە بە ئابوری ڕەش تەنها بۆ کۆمەڵێک بەرپرسی گەندەڵ کە تەنها بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاری ئەهێنن. موڵکەکانی حکومەت وەک ئاسن و مادە سەرەتایەکانی چیمەنتۆ و داهاتەکەی بۆ حکومەت نیە.   داهاتەکانی قەرزو چاپکردنی دراو 1.    زۆربەی حکومەتەکان قەرزدەکەن لە ڕێگای دەرکردنی قەواڵە (Bond) واتە ئەمەش بۆ قەواڵەی ناوخۆ بۆ وەبەرهێنەری ناوخۆ کە بە پارەی ناوخۆ ده‌ردەکرێت یان بۆ وەبەرهێنەری بیانی، کە بە پارەی پێوێست بۆ پڕۆژە گەورەکان دەردەکرێت بەپێێ جۆری گرێبه‌ستی پڕۆژەکان، کە بەدۆلار یان یۆرۆ دەردەکرێت. حکومەتی هەرێم تائێستا قەواڵەی دەرنەکردوە. بۆیە ئەم جۆرە داهاتەی نیە. 2.    قەرز کە لە ووڵاتێک یان بانکێک یان سەرمایەدارێکی هەرێم، ئەم قەرزانەی هەیە کە قەرزی تورکیاو وەبەر‌هێنەرە ناوخۆیەکان و کۆمپانیاکانی نەوتە.  3.    چاپکردنی دراو، زۆربەی زۆری ووڵاتان دراو چاپ دەکەن، ئەمریکاو چین و یابان بەریتانیاو یەکێتی ئەوروپا لە پێشەنگی ئەو ووڵاتانەن کە زۆرترین پارەیان چاپکردوە و قەرزارن، بەتایبەتی بەهۆی پەتای کۆڤید -19 وە. هەرێمی کوردستان ناتوانێت دراو چاپ بکات بۆیە ئەم جۆرە داهاتەی نیە.  سەرچاوە؛ 4.    https://www.imf.org/Publications/fandd/issues/2018/03/Akitoby

گۆران هەڵەبجەیی لەماوی کەمتر لە مانگێکدا لە چوار ڕێگەوە، لەچوار لایەنەوە دەسەڵاتدارانی هەرێم لە خراپی دۆخەکەو مەترسی لەسەر ئایندەی کیانەکە ئاگادارکرانەوە،کە دەکرێ ناوی بنێین چوار زللەی بەهێز بۆ بناگوێی بەرپرسانی خەمساردو بێباکی حکومەتی هەرێم، بەتایبەتی پارتی و یەکێتی ،ئەوانەی کە لە  خەیاڵدانیاندا وا وێنای دۆخەکەیان کردوە هەمووشت ئۆکەیە. ١.یەکەم زللەی بەئاگا هێنانەوە لەلایەن نوێنەری نەتەوە یەکرتووەکان لە عێراق [جینین هینیس پلاسخارت  ] بوو کە دووجار سەرانی حیزبەکانی کۆکردەوەو بە ڕاشکاوانە لە مەترسیەکانی سەرهەرێم ئاگاداری کردنەوە،تا ڕادەی ئەگەری لەنێوچوونی ،گەربێت و نەکەونە خۆیان. کەسێکی وەک [پلاسخارت ] لەخۆڕا قسەفڕێنادات گەر هەستی بە مەترسیەکانی سەرهەرێم نەکردبێت.جێگەی ئاماژەیە پێشتریش لەچەند بۆنەیەکدا سەرکردە حیزبی و حکمومیەکانی هەرێمی لەهەمان مەترسی ئاگادارکردەوە ،بەڵام بەم شێوەی ئێستا تووندو ڕاشکاو نەبوو. ٢.ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا بوو کە ساڵانە سەبارەت بە ڕەوشی مافی مرۆڤ لەوڵاتان دەری دەکات. ئەو ڕاپۆرتە زۆر بەڕوونی و ئاشکرا ئاماژەی بە چەند خاڵێکی گرنگدا لەوانە: گەندەڵی سەرانی هەردووحیزب،دەستی حیزب لە دامەزراوە حکومیەکاندا،بەرتەسکبوونەوەی ئازادی، فشار بۆ سەر میدیاکاران ،ناڕەزایی خەڵک لە ئەدای حکومەت و تاد. ڕەخنەکان هێندە وردبوون هێندە درووست بوون وەک ئەوەی کەسێک لە هەرێم نووسیبێتی نەک دەزگای چاودێری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا کە هەزاران کم دوورە لەهەرێمەوە. ئەوەی سەیرە بێدەنگی دیندار زێباریە کە بەردەوام ڕاپۆرتە جیهانیەکان بەدرۆ دەخاتەوە یا بە پاساوی بێ مانا دایاندەپۆشێت. پێدەچێت ئەمجارە دیندار توانای بەدرۆخستنەوەو پاساوهێنانەوەی نەبێت ،ئەویش بەهۆی ڕاستی و بەهێزی ڕەخنەکانی نێو ئەو ڕاپۆرتە. ٣.سێیەم زللە لە توێژەر و ئەکادمی ناسراوی ئیرانی سادق زیبا کەلامی هات .لە مەراسیمێکدا کە لە هولێر بۆ ناوبراو سازکرابوو ،لەوێدا زۆرێک لەسەرکردە حکومی و حیزبیەکان ئامادە بوون بە مەسعود بارزانیشەوە. دکتۆر سادق بەسادەیی بەڵام جێگر و کاریگەر قسەی کرد،قسەکانی ستایش و  پیاهەڵدان نەبوو بە ئەزموونی هەرێم و ژیری ولێهاتوویی سیاسیەکانی هەرێم ،کە چاوەڕێیان دەکرد، بەڵکو ڕەخنەی جددی بوون لە ئیدارەدانی هەرێم کەبە بۆچوونی ئەو شکستی هێناوە. سادق زیبا گووتی هۆتێل و ئەپارتمانی بەرز نیشانەی پێشکەوتن نیە،گووتی ئێوە سی ساڵە نەتانتوانیوە  بەباشی وڵات بەڕێوە بەرن،شکستیتان هێناوە لە بواری خوێندن و پەروەردەکردنی گەنجان و نەوێ نوێ .قسەکانی ئامادەبوانی تووشی شۆ کرد بە تایبەتی مەسعود بارزانی و سەرانی حیزبەکەی.ئەوان هەرگیز چاوەڕێیان نەدەکرد میوانێکی ئەودیو سنوور ڕاستەوخۆ بە حزوری خۆیان بە بێ مجامەلەو ڕاشکاوانە ڕەخنەبارانیان بکات. ئەوان بەوە ڕاهاتوون کە زۆرێک لەو میوانانە لە بۆنەو دیدارەکانیاندا لە ستایشی بێ تام و درۆ بەولاوە شتێک ناڵێن کە سەرانی حیزب و حکومی نیگەران بکات، هەر بۆیەش ئەو جۆرە میوانانە بەرژەوەندیخوازانە  بە باشی پاداشت دەکرێن. ٤. لێدانی زللەی چوارەم لە دیداری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان مەسرور بارزانی بوو ،لەگەڵ هەندێک لە ڕۆژنامەنووسانی هەرێم.  لەوێدا سێ جۆر  ڕۆژنامەنووس بوونیان هەبوو،جۆری یەکەم بریتی بوون لە ڕاگەیاندنەکانی دەسەڵات [فەرمی و سێبەر] کە خەریکی جوانکردنی سیمای دەسەڵات بوون،جۆری دووەم ئەوانەبوون کە بێدەنگیان هەڵبژارد[پێدەچێت نەیانویستبێت کێشە بۆ خۆیان درووست بکەن و لەبەرچاوی مەسرور خۆیان ناشیرین بکەن ]،جۆری سێیەم کە کەمینە بوون ،ئەوانە بوون کە بوێرانە قسەی دڵی خەڵکی بەشمەینەتی هەرێمیان کرد. لە نێو ئەمانەشدا {محەمەد ڕەئوف}سەرنووسەری ماڵپەڕی [درەو میدیا] بوو کە ڕەخنەکانی لەدەسەڵات هێندە ڕاشکاوبوون ،هێندە کارییگەربوون کە مەسروری خستە هەڵوێستێکی نەخوازراوەوە،هەرگیز لەو بڕوایەدا نەبوو کەسێک بە جورئەتەوە ڕاستەو خۆ ئەو ڕەخنانەی لێبگرێت،چونکە ئەو بەردەوام گوێی لە ستایشی بێتام بووە. گەر ئەم چوار زللەیە دەسەڵاتی هەرێم بەئاگا نەهێنێتە و بەخۆیدا نەچێتەوە و دەست بە چاکسازی جددی و هەستپێکراو نەکرێت،{ کە من بەدووری دەزانم} ئەوە دەبێ چاوەڕێی خراپترو دۆخی سەخت تربکەین.  

د. كامەران مەنتك رەنگ بێت زیادەرۆیی نەبێت، ئەگەر بڵێین گەورەترین و ترسناكترین قەیران، لە هەرێم قەیرانی هزری سیاسیە، كە ئەمە بۆتە ئەوەی هیچ دیدگاو بۆچوونێكی روون بەرامبەر رووداوەكان نەبێت و گەڕەلاوژەیەكی وا بێنێتە ئاراوە، هەر كەس لە ئاشێكەوە لێبكات و كەس گوێ لەكەس نەگیرێت!. كاتێك مرۆڤێك بتوانێت وەكو چەپێك، وەكو ئیسلامیەك، وەكو لیبڕاڵێك، بیر بكاتەوە، بانگەشە بۆ ئێراقچیەتی، توركچیەتی، ئێرانچیەتی بكات، بەبێئەوەی شوێنێك بۆ پێگەی خۆی نەتەوەكەی لەو گۆڕەپانە بهێڵێتەوە و دیار یكات، ئەمە بەكورتی واتای ئەوەیە رۆشنبیری سیاسی لەو هەرێمە لەقەیراندایە، لەمە زیاتر چی دەگەیەنێت، كە تۆ بتوانیت وەكو هەموو كەسێك و بەهەموو شێوازێكی جیاواز سەیری شتەكان بكەیت، لەكاتێكدا خۆت ون بكەیت و نەتوانیت وەكو خۆت و لەچوارچێوەی بەرژەوەندیە مرۆییی نەتەوەییەكانی خۆت بیر بكەیتەوە، هونەری چی لەوەدایە بەرگری لە ئێراقی بوون، توركی بوون، ئێرانی بوون بكەیت، لەكاتێكدا پێگەو كەسایەتی خۆت لەبیر بكەیت! ئەو گەڕەلاوژەیە هزریەی لە هەرێم لە ئارادایە، واتای ئەوەیە، رۆشنبیری كورد لە بۆشاییەكی هزریدا دەژیت، بەتایبەتیش هزری سیاسی، ئەمەش یەكێكە لەو هۆكارە گرنگانەی تائێستا نەیتوانیبێت لە كێشەی وڵاتەكەی خۆی تێبگات و هەمیشە لە مەداری خەڵكانی تر بخولێتەوە، بەرگری لە ئێراقێك بكات، كە چەند ساڵێكی كەم بەر لەئێستا كیمیابارانی كردبێت و تەنانەت ئاژەڵ و باڵندەو پەلەوەرەكانیشی ئەنفال كردبێت، ئەو زەمینەیەش نەك تاوەكو ئێستا لە ئارادایە، بگرە بەهۆی ئەو گۆڕانكاریانەی لەدوای روخانی رژیمی بەعسەوە هاتۆتە ئارا، ئەو شكستەی ناسیونالیستی توندڕەوی عەرەبی لەو قۆناغە نوێیە دووچاری هاتووە، كە زۆربەیان هۆیەكەی بۆ كورد دەگەڕێننەوە، ئەو زەمینەیەی لەبارتر كردووەو لەهەر دەرفەتێكدا ئەگەری دووبارە بوونەوەی چەندین ئەنفال و كیمیابارانی تر هەیە!. بەشێكی چارەنووسیان داوەتە دەست توركیا، ئێراق بە ئەنفال و كیمیابارانكردنی كورد تۆمەتبار دەكەن و بۆ هەڵوێستوەرگرتن بەرامبەر ئەو دۆخە، رزگاربوونی خۆیان، لە بەكۆیلەبوونی توركیا دەبیننەوە، واتە هەموو چارەسەریەكەیان گۆڕینەوەی خاوەن كۆیلەیەك بەیەكێكی ترو داگیركەرێك بەداگیركەرێكی ترە، لەكاتێكدا توركیا هەموو تواناكانی خستۆتە گەڕو ئابووری وڵاتەكەی خۆی دووچاری گەورەترین قەیران كردووە، بۆئەوەی بەدوای تاك بەتاكی رۆشنبیرو تێكۆشەرانی كورد بگەڕێت و تیرۆریان بكات، بەوردی و لەسەر هەموو ئاستەكاندا، پلانی سڕینەوەو لەناوبردنی كوردیان داناوەو وەك خۆیان دەڵێن لە مەریخیش كورد هەبێت ئەوان دەیكوژن!. بەشێكی تر بەكردەیی كەوتوونەتە ژێر كاریگەری سیاسەت و رۆشنبیری سیاسی ئێران، كە ئامادەیە دەست لەگەڵ ئەو شەیتانە تێكەل بكات، كە بەردەوامی رەجمی دەكەن، بۆ ئەوەی دژی كورد بووەستێتەوە، ئەو ئێرانەی چەندین ساڵە بازرگانی بە مەسەلەی كوردەوە دەكات و كەی بیەوێت بە هەرزانترین نرخ دەیفرۆشێت، رەنگ بێت باشترین نمونەش ئەو بەناو شۆڕشە بوو، كە بە ئەیلوول ناوزەد كراوە! بۆچی دەبێت رۆشنبیری كوردی تەنیا بیر لەوە بكاتەوە، كە چۆن دەچێتە ژێر چەتری هەژموونی وڵاتێك و داگیركەرێك بەداگیركەرێكی تر دەگۆڕێتەوە؟ بۆچی بیر لەوە ناكاتەوە وەك تاكێكی سەربەخۆو مرۆڤێكی ئازادو نەتەوەیەكی سەربەخۆ بیر بكاتەوە؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە دەتوانین ئاماژە بۆ راستیەكی تاڵ بكەین، ئەویش ئەوەیە، كە تاوەكو ئێستا رۆشنبیری كوردی، نەیتوانیوە خۆی لە چوارچێوەی مشەخۆری و كاوێژكردن لەسەر بیركردنەوەی خەڵكی تر دەرباز بكات و بەسەربەخۆیی و وەك خۆی، كە خاوەنی دۆزێكی رەوایە بیر لەمەسەلەی نیشتیمانەكەی بكاتەوە، رۆشنبیری كورد تاوەكو ئێستا بوونەوەرێكی هەلپەرستەو تەوەزلانە لەسەر فرۆشتنی وشەكانی خۆی دەژیت، هێندەی كار بۆ نواندن و خۆدەرخستن تێركردنی بەرژەوەندیەكانی خۆی دەكات، هێندە درك بە بەرپرسیاریەتیە مێژووییەكانی خۆی ناكات، لەبەرئەوەی ئەویش لەبنەڕەتدا لەسەر كەلتورێك گۆشكراوە، كە نەیتوانیوە ئەرك و بەرپرساریەتیەكانی بەوردی دیاری بكات، لەسەر كەلتورێكی سیاسی گۆشكراوە، كە لەبنەڕەتدا لەژێر كاریگەری هزری سیاسی كەسانی ترەوە ئاڕاستە كراوە وەك شەڕێكی رۆشنبیری دژی ئەو كۆمەلگایە بەكارهاتووە، خولانەوە لەچوارچێوەی ئەو بیركردنەوەیە، واتە خولانەوە لەنیوبازنەیەكی بۆش، خولانەوەش لە بازنەی بۆش هەمیشە گەیاندویەتیە هەمان ئەنجام، لەشكستێكەوە بۆ شكستێكی تر و هەموو جاریكیش شكستەكانی وەك مێژووێكی پڕشنگدار تۆمار كردووە، وڵات فرۆش و بازرگانانی مەسەلە نیستمانیەكانیشی وەك قارەمان و پاڵەوانی كاریزمی وێناو وەسف كردووەو لەنێو لاپەڕە رووزەردەكاندا وەك مێژووێكی قێزەونی پیرۆزكراو تۆماری كردووە! جا مێژووێكی لەو شێوەیەك چۆن دەتوانێت ببێتە بنەمایە بۆ بەرهەمهێنانی كەسایەتیەك، كە لە ئەرك و بەرپرسیاریەتی قۆناغەكەی خۆی تێبگات، چۆن دەتوانێت هزرێكی وا سیاسی بەرهەم بێنێت، كە زادەی بەرژەوەندیەكانی نەتەوەكەی خۆی بێت و لەروانگەیەكی جیۆستراتیژی فراوانەوە توێژینەوە لەسەر قەیرانە ئاڵۆزەكانی خۆی بكات!؟

رۆبیتان كاكەزال بەشی سێهەم: گەڕانەوەی شۆرشگێڕ تەوەری سێهەم: لەنێوان دانوستان و پنتەکەی ئەرخەمیدسدا رەوتی تێپەڕبونی پرۆسەی رزگاری نیشتیمانی بەشێکی بەرچاو لەگەلان، وەک لەبەشەکانی پێشترا باسمانکرد، لە سێکوچکەی دەستەبژێری سێکیولار و ئایدۆلۆژیست(زۆرینەیان چەپگەرا) ، پارتی پێشڕەو و زۆرینەیەک لە خەڵکی ناچالاک و پابەند بە نەریت و ئایندا ، روداوەکانی شێوازیان وەگرتوە. ئەم سێکوچکەیە هەمیشە ئەوەی بەرهەمهێناوە کە دەستەبژێر کاتێک بەرنامەی رزگاری نیشتیمانی داڕشتوە لەبەردەم گرفتێکی جەوهەریدابوە لە پرۆسەی شۆڕشدا ئەویش گرفتی زۆرینەی خەڵک( گەل یان نەتەوە) بوە. ناوەرۆکی ئەم گرفتە ئەکرێت لە دوو خاڵدا کورتبکرێتەوە: یەکەم: گرنگی شوناسی نەتەوەیی لە پرۆسەی رزگاریدا و هەمانکاتیش پابەندێتی ناوەرۆکی ئەم شوناسە بە نەریت و ئاینی زۆرینەوە. ئەم تەنگەژەیە دەستبژێری شۆڕشگێڕ ئەخاتە بەردەم خاڵی دوهەم. دوهەم: پێویستی دروستکردنی نەتەوەیەکی نوێ ، ئەمە بەواتای دروستکردنی زهنیەت و کولتورێکی نوێیە. ئەو نەتەوەیەی دەستەبژێر ئەیەوێت رزگاریبکات هەمان ئەو نەتەوەیە نییە کە دەستەبژێر پێویستی پێیەتی لەپاش شۆڕش. وەک باسمانکرد ئەمە ئەگەڕێتەوە بۆ  جیاوازی دونیابینینی دەستەبژێر و دونیابینینی خەڵک.  لەپاش شۆڕش ئەم گرفتە بە دوو رێگای جیاواز لەیەک ئەکرێت مامەڵەی لەگەڵ بکرێت یان لەمێژودا مامەڵەی لەگەڵکراوە. رێگای یەکەم: دانوستان ، کەئەمەش گەڕانەوەی شۆڕشگێڕە بۆ ناو نەریت و کولتور و ئاینی خەڵک و هەوڵدانە بۆ گەشتن بەچەند خاڵێکی هاوبەش لە نێوان دونیابینینیی شۆڕشگێڕ و کولتوری خەڵکدا. هەوڵێکە بۆ ئاشتبونەوە و هەمانکاتیش رامکردنی خەڵک بە ئومێدی بونیادنانی شوناسێکی نوێ. ئەم رێگایە لە بواری گۆڕانکاریدا بە گۆڕانی پلە بە پلە یان هەنگاو بە هەنگاو ناسرواوە.  رێگای دوەم: پنتەکەی ئەرخەمیدس، ئەم رێگایە هەوڵدانە بۆ گۆڕینی بنەرەتی خەڵک و گرنگی نەدانە بە نەریت و کولتوری گشتی خەڵک ( لە پرۆسەی شۆڕشی رزگاریدا زۆربەی هێزە نەریتییەکانی ناو کۆمەڵگا بە پاسیڤی و ناچالاکی و سیستی مامەڵەیان لەگەڵ دۆخی داگیرکراویدا کردوە). ئەم رێگایە ملنەدانە بەو نەریتانەی کە دژ بە ئایدۆلۆژیای دەستبژێرن  بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا. ئەم دۆخە پێی ئەوترێت پنتەکەی ئەرخەمیدس چونکە ئەرخەمیدس بەلایەوە وابوو ئەگەر پنتێکی چەسپاوی لەدەرەوەی گەردون بۆ دیاریبکەن ئەوا ئەتوانێت گەردون لەشوێنی خۆی بجوڵێنێت. شۆڕشی رزگاریخوازی گەلان هەڵبژاردنی جیاوازیان لەنێوان ئەم دوو رێگایەدا کردوە، زۆربەی کاتیش ئەوانەی رێگای دوەمیان هەڵبژاردوە لەپاش چەند دەیەیەک دەسەڵاتی سیاسیان لەدەستداوە بۆ هێزە نەریتی و ئاینییەکانی کۆمەڵگا. وەک پێشتر باسمانکرد راپەڕین و شۆڕشی رزگاریخوازی کوردی لە ١٩٩١ دا داماڵراوبون لە ئایدۆلۆژیایەکی رون و ئاشکرا سەبارەت بەوە کەچۆن ئەیانەوێت کۆمەڵگا رێکبخەن. تەنها وەک هێزێکی چەکدار و بەگومان لەو دیفاکتۆ سیاسییەی بۆیان هەڵکەوتوبوو مامەڵەیان لەگەڵ کۆمەڵگادائە کرد. لە سێکوچکەی رەوتی شۆڕشی رزگاریخوازی نەتەوەیی و نیشتیمانی گەلان ئەمان تەنها دوو جەمسەری سێکوچکەکەیان بەدەستەوە بوو. هێزی چەکداری بێئایدۆلۆژیا و زۆرینەیەکی خەڵکی ناچالاک. سەبارەت بە ناچالاکی خەڵک لە شۆڕشی رزگاری نیشتیمانیدا ئەکرێت زۆر هۆکار بژمێرین کە ئەو وێنەیە دروستئەکەن، لەوانە، شۆڕشی رزگاری نەتەوەیی عەرەب و سروشتی ئەو شۆڕشە لە عێراقدا، هەڵگیرسانی چەنگی ئێران و ئێراق، دوژمنایەتی خێڵ و تیرە جیاوازەکان و دابەشبونیان بەسەر بەرەی دژ بە گەل و بەرەی شۆڕشدا، جا لەبەرامبەر بەیەکدا یان لەناو یەک تیرە و هۆزدا وەک کردەیەکی تاکتیکی بۆ مسۆگەرکردنی پارێزگاری لەخۆکردن، جیاوازی ئایدلۆژی سەرەتای شۆڕش لەگەڵ زۆرینەی خەڵک، روخانی بلۆکی رۆژهەڵات و تێکچونی هاوکێشە هەرێمییەکان و بێئومیدبون لە بەئامانج گەشتنی شۆڕشەکە، ژمارەیەک هۆکاریتریش. بەرلە راپەڕین کۆمەڵگای کوردی هێزێکی چەکداری سەر بە بەغدای ئێجگار بە ژمارە زۆری هەبوو. بەسەدان هەزارکەس لە ژێرناونیشانی سوارەدا(جاش) بەشێکبون لە میکانیزمی جێبەجێکردنی پرۆژەی نەتەوەیی و رزگاری نیشتیمانی عەرەب. ئەم دۆخە کاتێک لەساڵی ١٩٩١ دا و بەهۆی داگیرکردنی ئێراق بۆ کوێت و پاشان سزادانی سەربازی و ئابوری ئێراق لە راپەڕیندا خۆی ئەبینێتەوە ئەوا چیتر شۆڕشی رزگاریخوازی کورد لە شکستەوە ئەبێتە دەسەڵاتدار. هێزێکی چەکدار لە فۆرمی بەرەی کوردستانیدا، داماڵراو لەهەر دونیابینینێکی رون بۆ رێکخستنەوەی کۆمەڵگا یان بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا  ئەبێتە خاوەندار و دەسەڵاتداری سامان و جوگرافیای کارگێڕی یەکێک لە دەوڵەتە سۆسیالیستەکانی رۆژهەڵاتی ناوەند کە بەشێکی زۆری ئابوری و موڵکداری تیایدا خاوەندارێتیان ئەگەڕایەوە بۆ دەوڵەت(حکومەت) . بەمجۆرە چیتر شۆڕشی رزگاریخوازی نەتەوەیی و نیشتیمانی کورد لە ئێراقدا لە سێکوچکەیەکی تایبەتدا خۆی ئەناسێنێت لە سێ جەمسەردا: یەکەم: هێزێکی چەکداریی کە رەوایەتی لە ماندوبون و شەهیدەکانی لەشاخدا وەرئەگرێت نەک لە دونیابینێنێکی دیاریکراو سەبارەت بە چۆنێتی رێکخستنی کۆمەڵگا و بەرژەوەندییە جۆراوجۆرەکان. دوەم: زۆرینەیەکی نەریتی و دژەشۆڕش کە نابنە هیچ جۆرە گرفتێک بۆ درێژەدان بە دەسەڵاتی شۆڕشگێڕەکان، بگرە ئەبنە هاوکار و داردەستی دەستەبژێری شۆڕشگێڕ. سێهەم: گوتارێکی نەتەوەیی ناکامڵ و نارون و لیق کە هێشتا واتاکەی سنوری بەرژەوەندی تاکە حیزب و دەستەبژێرە چەکدارەکەی  تێپەڕناکات.  لەم کات و ساتە بەدواوە چیتر گەڕانەوەی شۆڕشگێڕ چیرۆکەکەی تەواوئەبێت و دونیای پاش راپەڕین دەستپێئەکات کە خۆی لە بەسیاسیبون و چەکداربونی هێزە ئاینییەکان(ئیسلامییەکان) و شەڕی ناوخۆ و هانابردن بۆ بەدەستهێنانی رەوایەتی نێودەوڵەتی لەبری رەوایەتی ناوخۆ لەکۆمەڵگادا ئەبینێتەوە.

عارف قوربانی سه‌ره‌ڕای ئه‌و گوشاره‌ ناوخۆیی و هه‌رێمایه‌تییانه‌ی له‌دوای گشتپرسیی خه‌ڵكی كوردستانه‌وه‌ خراونه‌ته‌ سه‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان و ده‌یانه‌وێ‌ به‌هه‌موو جۆرێك له‌ قاڵبی بده‌ن و رۆڵ و پێگه‌ی لاواز بكه‌ن، به‌ڵام هه‌ڵبژاردنی ساڵی رابردووی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عیراق بۆ پارتی كردنه‌وه‌ی ده‌رگەی ده‌رفه‌ت بوو، كه‌ هاوكێشه‌كان به‌جۆرێك هه‌ڵگێڕێته‌وه‌، پارتی بكاته‌وه‌ به‌ كاره‌كته‌رێكی سه‌ره‌كی و یه‌كلاییكه‌ره‌وه‌ له‌ بڕیاره‌كاندا، ئه‌ویش له ‌لایه‌ك به‌هۆی ئه‌و رێژه‌ و ژماره‌ كورسییه‌ی به‌ده‌ستی هێنا و له ‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه‌ به‌هۆی جۆرێك له‌ وابه‌سته‌یی زۆرینه‌ی سوننه‌كان به‌ دونیابینی بارزانییه‌وه‌. له‌وه‌ش گرنگتر بۆ پارتی، تێكچوونی ماڵی نه‌یاره‌ سه‌رسه‌خته‌كه‌ی بوو، هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی هاوپه‌یمانێتیی هێزه‌ شیعییه‌كان و دابه‌شبوونیان به‌سه‌ر دوو ئاراسته‌ی ته‌واو دژ به‌یه‌ك، (مالیكی و سه‌در). به‌تایبه‌تیش به‌هۆی ئه‌وه‌ی هیچكام له‌و دوو به‌ره‌یه‌ش زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستنه‌هێنابوو، ئه‌مه‌ش شانسێكی زیاتری دایه‌ پارتی كه‌ هه‌ردوو ئاراسته‌كه‌ی شیعه‌ روویان له‌ بارزانی بێت. ئه‌وكات ده‌رفه‌تی زێڕین بۆ پارتی هاتبووه‌ پێش، به‌ خوێندنه‌وه‌ی وردی هه‌لومه‌رج و هاوكێشه‌كان، رۆڵ و پێگه ‌و كاریگه‌ریی هه‌ریه‌ك له‌ دوو ئاراسته‌كه‌ی شیعه‌، هه‌روه‌ها به‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌و ئه‌گه‌رانه‌ی له‌ دروستبوونی حكومه‌ت به‌ به‌شداری لایه‌كیان و ئۆپۆزیسیۆنبوونی لایه‌نه‌كه‌ی دیکە، له‌ به‌غدا دروست ده‌بوون، سوود و زیانه‌كانی بۆ هه‌رێمی كوردستان چی ده‌بوو؟ به‌تایبه‌ت به‌ ره‌چاوكردنی ئه‌وه‌ی هه‌رێمی کوردستان كێشه‌ی له‌گه‌ڵ كام لایه‌نیان هه‌بوو، له‌ داهاتوودا به‌ ئۆپۆزیسیۆنبوونیان كام ته‌ره‌فه‌یان ده‌بوونه‌ مه‌ترسی له‌سه‌ر هه‌رێمی کوردستان و كامیان ده‌بووه‌ كێشه‌ بۆ به‌غدا. ده‌یتوانی ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌ بۆ هه‌رێمی كوردستان به‌دی بهێنێت. به‌ڵام پارتی ئه‌مه‌ی نه‌كرد، بێخوێندنه‌وه‌یه‌كی ورد و بێهه‌ڵسه‌نگاندنی ده‌رئه‌نجامه‌كانی، به‌ هاوپه‌یمانێتی له‌گه‌ڵ سه‌در، نه‌ك هه‌ر كارته‌ به‌هێزه‌كه‌ی ده‌ستی خۆی سوتاند، به‌ڵكو ده‌رفه‌تی دایه‌ ئێران و ته‌ره‌فه‌كه‌ی دیكه‌ی شیعه‌ كه‌ سزای هه‌رێمی كوردستان بده‌ن. له‌به‌رئه‌وه‌ی پارتی ده‌سه‌ڵاتداره‌ له‌ هه‌رێمی کوردستان، هه‌موو سیاسه‌ته‌كردنێكی پارتی، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ ئاستی هه‌رێمایه‌تی و نێوده‌وڵه‌تیش بێت، ئه‌نجامه‌كه‌ی له‌سه‌ر خه‌ڵكی كوردستان ره‌نگ ده‌داته‌وه‌. هه‌موو دونیا ده‌زانێ‌ موشه‌كبارانكردنی هه‌رێمی كوردستان و ئه‌و تۆمه‌تانه‌ی ئاراسته‌ی ده‌كرێن، كه‌ بووه‌ته‌ پێگه‌ و بنكه‌ی ئیسرائیل و نه‌یاره‌كانی ئێران، دوورن له‌ راستییه‌وه‌، ئه‌سڵی كێشه‌كه‌ هاوپه‌یمانێتیی پارتی بوو له‌گه‌ڵ سه‌در، هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌و رێكارانه‌ی له ‌لایه‌ن به‌ناو دادگەی فیدراڵییه‌وه‌ دژ به‌ هه‌رێمی کوردستان گیراونه‌ته‌به‌ر، هه‌ر په‌یوه‌ندی به‌ هه‌ڵوێستی پارتی له‌ پرسی سه‌رۆككۆمار و هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ی بوو له‌گه‌ڵ سه‌در.   ئه‌وه‌ی بۆ كورد گرنگ بوو له ‌دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی 10/10/2021، شكاندنی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی بوو له ‌لایه‌ن شیعه‌كانه‌وه‌. هیچ پۆستێك بۆ كورد هێنده‌ی ئه‌وه‌ گرنگ نه‌بوو كورد كاری له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بكردایا ئه‌و ناكۆكییانه‌ی ماڵی شیعی به‌و جۆره‌ به‌رده‌وام بوایە، كه‌ هاوپه‌یمانێتیی نێوان شیعه‌كان خۆیان نه‌بنه‌ زۆرینه‌یه‌ك‌ بتوانن له‌ڕێگه‌ی په‌رله‌مان و ده‌رچوواندنی یاساوه‌ ئامانجه‌ ستراتیجییه‌كانی "ته‌شه‌یوع" به‌ڕێوه‌به‌رن. ئه‌و درزه‌ی له‌نێوان به‌ره‌ی سه‌در و چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگی دروستبوو، نه‌ ئێران و نه‌ حیزبوڵڵای لوبنان نه‌یتوانی یه‌كیان بخاته‌وه‌. لێره‌دا مه‌به‌ستم له‌ یه‌كخستنه‌وه‌ی هێزه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌یانه‌ ئه‌وه‌ی بۆ داهاتووی كوردستان ده‌بێته‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی مه‌ترسیدار. هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و درزه‌ له‌نێوان كوتله‌كانی شیعی له‌ په‌رله‌مان به‌س بوو وه‌ك جۆرێك له‌ دڵنیایی كه‌ لانی كه‌م بۆ خولێكی په‌رله‌مانی ستۆپ به‌ مه‌ترسییه‌كی ستراتیجی ده‌كرا، به‌ڵام پارتی لێره‌شدا هه‌ڵه‌ی گه‌وره‌ی كرد. كورد قسه‌یه‌كی هه‌یه‌ ده‌ڵێت (هه‌ڵه‌، به‌ هه‌ڵه‌ چاره‌سه‌ر ناكرێت) پارتی سه‌ره‌تا هه‌ڵه‌یكرد له‌نێوان سه‌در و چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگی، سه‌دری هه‌ڵبژارد، به‌ڵام له‌وه‌ش هه‌ڵه‌ی گه‌وره‌تر ئه‌وه‌یه‌ دوای كشانه‌وه‌ی سه‌در، رێگەی رێككه‌وتنی له‌گه‌ڵ چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگی گرته‌به‌ر. ئه‌و رۆژگاره‌ی پێویست بوو له‌گه‌ڵ سه‌در نه‌بێت، له‌گه‌ڵ سه‌در چوون و ئه‌وكاته‌ی پێویست بوو له‌گه‌ڵ سه‌در بن، له‌گه‌ڵ مالیكی چوون. پارتی و به‌هۆی سیاسه‌تی پارتییه‌وه‌ هه‌رێمی كوردستانیش باجی ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌یان دایه‌وه‌، كه‌ به‌ره‌ی ئێرانیان فه‌رامۆش كرد، وه‌ك تۆڵه‌ كردنه‌وه‌ و سزای ئه‌وه‌ی پارتی كردی له‌ هه‌وڵی په‌راوێزخستنی ئێرانییه‌كان له‌ عیراق، ته‌نها شتێك كه‌ تاران و به‌غدا ماوه‌ بیكه‌ن، هه‌ر ئه‌وه‌یه‌ هێز بنێرن و په‌لاماری سه‌ربازیی هه‌رێمی كوردستان بده‌ن. له‌ژێر هه‌ر پاساو و گوشارێكدابێت كاتێك سه‌در كشایه‌وه‌ و پارتی و سونه‌كانی وه‌ك نێچیرێك له‌به‌رده‌م كه‌ڵبه‌ی نه‌یاره‌كانیان به‌حێهێشت، نه‌ده‌بوو ئاوا به‌ ئاسانی پارتی و سوننه‌كان بێهه‌نگاوی كرداری پێشوه‌خته‌ بۆ ره‌واندنه‌وه‌ی مه‌ترسییه‌كانی سه‌ر كورد و سونه‌، رێگەی ته‌سلیم بوون به‌ ئێران بگرنه‌به‌ر.  ئێستا ئه‌وه‌ی پارتی و سوننه‌كان كردیان نه‌ك هیچ دڵنیایی و گریمانه‌یه‌ك نییه‌ بۆ كۆتایهێنان به‌ گوشاره‌كانی سه‌ریان، به‌ڵكو به‌ده‌ستی خۆیان دارێكیان دا به‌ده‌ستی چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگییه‌وه‌ تاوەکو تۆڵه‌شیان لێبكاته‌وه‌. به‌هیچ جۆرێك نه‌ده‌بوو پارتی و سوننه‌ وا به‌ ئاسانی رێگه‌ بده‌ن په‌رله‌مان كۆببێته‌وه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی شوێنی په‌رله‌مانتاره‌كانی سه‌در، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌یان نه‌كردایا هێزی ئێران ته‌نیا ئه‌و رێژه‌یه‌ بوو وه‌ك (په‌كخه‌ر) ده‌ستیان پێوه‌ گرتبوو. سه‌در كاتێك پارتی و سوننه‌كانی به‌جێهێشت، چه‌كێكی به‌هێزی پێبه‌خشین كه‌ بتوانن وه‌ك كارتێكی به‌هێز به‌كاری به‌رن بۆ چه‌سپاندنی داخوازییه‌كانیان، ئه‌و چه‌كه‌ش كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مان بوو بۆ سوێندخواردنی شوێنگره‌وه‌كانی سه‌درییه‌كان. پارتی و سوننه‌ ده‌یانتوانی به‌ په‌كخستنی په‌رله‌مان چۆك به‌ چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگی دابده‌ن، سازشی زۆری پێبكه‌ن، چونكه‌ شوێنگره‌وه‌ی سه‌درییه‌كان به‌شی هه‌ره‌ زۆریان ئه‌ندام و نزیكه‌كانی چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگین و له‌پێناوی ئه‌وه‌ی 60 بۆ 65 كورسی په‌رله‌مانیان زیاد بكات و رێگەی ئه‌و زیادكردنه‌ش به‌ ده‌رگەی پارتی و سوننه‌دا تێپه‌ڕێت، هیچ گومانی تێدا نییه‌ ئاماده‌ی باجی گه‌وره‌ بوون.  پارتی و سوننه‌كان ئه‌م چه‌كه‌ به‌هێزه‌شیان خراپ به‌كاربرد. هه‌رچه‌نده‌ ده‌گوترێت رێككه‌وتن له‌نێوانیان هه‌بووه‌ و گوایه‌ به‌شێك له‌ مه‌رج و داخوازییه‌كانیان له‌لایه‌ن ئێران و چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگییه‌وه‌ په‌سه‌ند كراون، به‌ڵام ئه‌زموونی رابردوو ئه‌وه‌ی بۆ سه‌لماندووین هیچ رێككه‌وتنێكی پێشوه‌خته‌ به‌بێ ره‌خساندنی زه‌مینه‌ و هه‌لومه‌رجی پێشوه‌خته‌ی جێبه‌جێكردنی، له‌ عێراق و به‌دیاریكراوی له‌گه‌ڵ شیعه‌دا جێبه‌جێ‌ ناكرێت. كورد به‌ ئیمزای تاڵه‌بانی و بارزانی رێككه‌وتنی چوارقۆڵی له‌گه‌ڵ شیعه‌ ئیمزاكردبوو، له‌ پێكهێنانی هه‌موو كابینه‌كانی شیعه‌شدا رێككه‌وتنی دیكه‌ له‌نێوان كورد و شیعه‌ هه‌بوون و له‌ كارنامه‌ی كابینه‌كانیشدا جۆرێك له‌ پابه‌ندێتی جێبه‌جێكردنیان ده‌خسته‌ڕوو، به‌ڵام به‌ كردار ئه‌وه‌ی روویداوه‌ پێچه‌وانه‌ی رێككه‌وتنه‌كان بوون.  هه‌مووان ده‌زانین دادگەی فیدراڵی چۆن به‌كار ده‌برێت، لانیكه‌م ده‌بوو پارتی دڵنیایی ئه‌وه‌ی به‌ده‌ستبهێنایا كه‌ بڕیاره‌كانی دادگە دژ به‌ هه‌رێمی کوردستان پێشوه‌خته‌ هه‌ڵبوه‌شێنه‌وه‌، ئه‌وكات ده‌رگەی بۆ ئه‌وه‌ بكردایه‌ته‌وه‌ كه‌ 65 ئه‌ندام بچێته‌ سه‌ر ژماره‌ی كورسییه‌كانی چوارچێوه‌ی هاوئاهه‌نگی، به‌ڵام ته‌نیا به‌ گفت و به‌ڵێنی كه‌سانێكی چه‌ندین جار تاقیكراوه‌ كه‌ بێبه‌ڵێنن، مه‌علوومه‌ هه‌ر قسه‌یه‌ و ئه‌حمه‌د موختار واته‌نیش "قسه‌ ناچێته‌ گیرفانه‌وه‌"، نەک مەرج و داواکارییەکانی جێبەجێناکرێن، دواجار بڕیارەکانی بەغدایشی بەسەردا دەسەپێندرێت. بۆیه‌ ئه‌وه‌ی ئێستا پارتی كردوویه‌تی وه‌ك ئه‌نجامی سیاسه‌تێكی هه‌ڵه‌، په‌تێكه ‌و به‌ده‌ستی خۆی خستییه‌ گه‌ردنی خۆی، به‌هۆی ئه‌و وابه‌سته‌بوونه‌ی كوردستانیش به‌ پارتییه‌وه‌، په‌ته‌كه‌ له‌ ملی خه‌ڵكی كوردستان ده‌ئاڵێت. ئه‌م وتاره‌ له‌ سایتی (رووداو) بڵاوبوه‌ته‌وه‌

 گۆران دوكانی  بەشی یەکەم: "پێشەکی" لەم زنجیرە نوسینەدا قسەمان لەسەر ئەو نهێنی و پاوەرو دەسەڵاتە نیە کە ئەمەریکای کردۆتە گەورەترین هێزو گەورەترین ئابووری جیهان، بەڵکو بەتەنها قسە لەسەر خەڵکی سادەی شەقامی ئەمەریکا دەکەین کە بەهۆی بەخشین و کارە مرۆڤایەتیەکانیان بونەتە میللەتێکی پێشەنگ لەسەر ئاستی جیهاندا. ئەگەرچی هەگبەی ئەمەریکیەکان پڕیەتی لە هاوکاری مرۆیی و ئینسانی وەزۆرێک لەو هاوکاریانە نەک تەنها بۆ خەڵکی ئەمەریکی یان وڵاتە هەژارنشینەکان بوە تەنانەت هەندێکجار ئەم کارە مرۆیانەی ئەمەریکیەکان ووڵاتانی ئەوروپاشی گرتۆتەوە!، لەم زنجیرە نوسینەدا باس لە چوار بەخشین و کاری مرۆیی ئەمەریکیەکان دەکەین، کەبەشی یەکەمی بابەتەکە تەرخان دەکەین بۆ (بەخشینی ئەندامانی جەستە دوای مردن بۆ چارەسەری ئەو نەخۆشانەی پێویستیان پێیەتی). کە لەئێستادا ئەم جۆرە لە بەخشین بۆتە دیاردەیەکی بەربڵاو لەناو زۆرینەی خەڵکی ئەمەریکادا. "داتاکانی بەخشینی جەستە" داتاکانی بەخشینی ئەندامانی جەستە لەلایەن هاوڵاتیانی ئەمەریکیەوە سەرسوڕهێنەرن. بەپێی نوێترین ئامار ژمارەی دانیشتوانی ئێستای ئەمەریکا نزیکەی 335 ملیۆن کەسە، لەو ژمارەیە کە ماڵپەڕی  World Population Review ئاستی تەمەنەکانی جیاکردۆتەوە نزیکەی 260 ملیۆن ئەمەریکی Adult گەورەن، واتا لەسەروی 18 ساڵەوەن، لەو ژمارەیە زیاتر لە 169 ملیۆن ئەمەریکی بڕیاریانداوە دوای مردنیان ئەندامانی جەستەیان ببەخشن بەو نەخۆشانەی پێویستیان پێیەتی، یان بەو نەخۆشخانەو سەنتەرو زانکۆیانەی ئەمەریکا کە شیکاری و توێژینەوە لەسەر لاشەی مردوەکان ئەنجام دەدەن. هەروەها بەپێی زانیاریەکان لە %95ی خەڵکی ئەمەریکی پشتگیری بەخشینی ئەندامەکانی جەستەیان دەکەن بەڵام هەتا ئەمڕۆ نزیکەی لە 60%ی بەخشەرە ڕاستەقینەکان ناوی خۆیان تۆمارکردوە کە دوای مردنیان ئەندامەکانی جەستەیان ببەخشن، لەناو ئەندامەکانی جەستەدا بەخشینی چاو گەورەترین بەخشینە کە لە 60 ساڵی ڕابردوودا واتا لەساڵی 1961 دوای دامەزراندنی کۆمەڵەی بانکی چاوی ئەمەریکا هەتا ساڵی 2021 لەڕێگەی بەخشەرەکانەوە بیناییان گێڕاوەتەوە بۆ 2,196,866 هاوڵاتی. لەگەڵ هەموو ئەم داتا گەورانەدا گەورەترین بانکی بەخشینی خوێنیش لەسەرئاستی جیهاندا لە ئەمەریکایە. "چەند ئەندامی جەستەی بەخشەر بەکاردەهێنرێت بۆ چارەسەر؟" مرۆڤ لەدوای مردنی بەشێوەیەکی گشتی 8 ئەندامی جەستەی سودی لێ دەبینرێت بۆ چارەسەری نەخۆشەکان کەبریتین لە: (دڵ، پەنکریاس، جگەر، ڕیخۆڵە، گورچیلەکان، سییەکان، چاوەکان، شانەکان)، ئەمە جگە لەوەی لەبەخشینی شانەکاندا دەتوانرێت سود وەربگیرێت لە (ڕیشاڵەکان، ئێسقانەکان، شانە بەستراوەکان، پێست، قژ، بەستەرو خوێنبەرەکانی دڵ). "بەخشەر دوای مردن ژیان بۆ چەند مرۆڤ دەگێڕیتەوە؟" ئەگەر بەخشەر لەدوای مردنی تەواوی جەستەی خۆی ببەخشێت بە بانک و سەنتەرەکانی دۆنەیشن لەئەمەریکادا دەتوانێت ژیانی 8 کەس ڕزگار بکات لەمردن و بینایش بۆ 158 مرۆڤ بگێڕێتەوە!، ئەمە جگە لەوەی دەتوانرێت لاشەکەی دەیان تیۆکاری و شیکاری هەمەجۆری زانستی پزیشکی Medical Science لەسەر ئەنجام بدرێت. هەریەک لەدوو گورچیلەی بەخشەر دەبنە هۆی چارەسەری دوو مرۆڤ کە نەخۆشی گورچیلەیان هەیە، جگەری بەخشەرەکە دەتوانرێت بەش بکرێت Share بۆ دوو کەس کە نەخۆشی جگەریان هەیە، هەریەک لە دوو سییەکانی بەخشەر بۆ دوو مرۆڤی نەخۆش و دڵەکەی بۆ نەخۆشێک و پانکریاسیشی بۆ نەخۆشێک، هەروەها تاکە یەک چاوی بەخشەر دەتوانرێت سودی لێ ببینرێت بۆ چارەسەرو گێڕانەوەی بینایی 79 کەس کە گیرۆدەی نەخۆشیەکانی چاون، واتا هەردووک چاوی بەخشەر دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ چارەسەری چاوی 158 نەخۆش. ئەمە جگە لەسودی شانەکانی بەخشەر کەدەتوانێت کاریگەری لەسەر ژیانی 75 مرۆڤ هەبێت، هەروەها سودی ئەنجامدانی تیۆکاری و شیکاریە هەمەجۆرەکان لەسەر جەستەی بەخشەرەکە. بەگشتی ئەگەر مرۆڤێک تەواوی جەستەی خۆی ببەخشێت دەتوانێت سودو کاریگەری لەسەر 241 مرۆڤی نەخۆش و پەککەوتەو کەنەفتەکاری دوای خۆی هەبێت. "تاچەند ئاین ڕێگرە لەبەردەم بەخشینی جەستەدا" ئەگەرچی بەخشینی جەستە دوای مردن و پێش مردن زیاتر لە وولاتانی ڕۆژئاوادا ئەنجام دەدرێت لەگەڵ بەشێک لەولاتانی ڕۆژهەلاتی ئاسیادا، کۆمەڵگا ڕۆژهەلاتیەکان بەگشتی و بەتایبەت زۆرینەی کۆمەڵگا موسوڵمان نشینەکان بەخشینی جەستە بە زیندوی بەحەڵاڵ دەزانن بەومەرجەی زیانی بۆ بەخشەرەکە نەبێت بەڵام تاکو ئەمڕۆ بەخشینی جەستە دوای مردن لەزۆرینەی وڵاتە موسوڵمانەکاندا ڕێگەپێدراو نیە ئەگەرچی بەپێی زانیاریەکان هەندێک لە موسوڵمانانی دانیشتوی ئەمەریکاو ئەوروپا ئەو بەخشینە ئەنجام دەدەن بەڵام زۆر کەمینەن، هەروەها جگە لەئاینی ئیسلام بەشێک لە وڵاتە مەسیحی نشینەکانیش بەتایبەت وڵاتە ئەوروپیەکان سڵ لەم جۆرە بەخشینە دەکەنەوەو ئەم کارە ناکەن بەتایبەت مەسیحیە محافزکارەکان، هەربۆیەشە بەشێک لە وڵاتە ئەوروپیەکان داوای بەخشینی ئەندامانی جەستە لە ئەمەریکا دەکەن بەتایبەت لە بەخشینی چاودا کە ساڵانە بانکی بەخشینی چاوی ئەمەریکا هاوکاری بانکەکانی بەخشینی ئەوروپا دەکات. "كۆتایی بەشی یەکەم" سەرچاوەکان: _ ماڵپەڕی Worldometer _ ماڵپەڕی World Population Review _ ماڵپەڕی Penn Medicine _ ماڵپەڕی Health Resources and Services Administration _ ماڵپەڕی Eye Bank Association of America  ئامادەکردنی: گۆران دوکانی ڤێرجینیا _ ئەمەریکا

عومەر قادر ـ بریتانیا         دەستپێکردنی هێرشی سەربازی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە 24/ 2 /2022 لە هەموو لایەکەوە دەستیپێکرد، ئەم جەنگە سەرەتای قۆناغێکی تازە بوو، لەسەر ئاستی دنیا، لێکەوتەکانی ئەم جەنگە گۆڕانکاری بنەڕەتی دەکات، لەنەخشەی سیاسی ناوچەیی و نێودەوڵەتی.  پێشتر ئۆکرانیا یەکێک لەم 15 هەرێمە جیاوازانە بوو کە دەوڵەتی ڕوسیا ساڵی 1922 لێ پێکهات.  ناکۆکیەکانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە پێشینەی مێژووی قوڵیان هەیە.  ساڵی 1932 ـ 1933ستالین بەناوی چاکسازی کشتوکاڵی زەوی جوتیارانی ئۆکرانیای خستەسەر دەوڵەت، بەهۆیەوە زیاتر لە حەوت ملیۆن ئۆکرانی گیانی لەدەستدا.  ئەم کۆمەڵکوژیە لە مێژووی ئۆکرانیا به ( هۆڵۆدۆمۆر) ناوی دەرکرد. دوای 70 ساڵ لەداگیرکاری ئۆکرانیا لەلایەن  ڕوسیا ساڵی 1991 دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت ئۆکرانیا لەئابی هەمان ساڵ جیابووەو سەربەخۆی خۆی ڕاگەیاند. ڕوسیا دوای ئەم هەنگاوە هەمیشە جیۆسیاسی دەوڵەتی ئۆکرانیای وەک مەترسی ستراتیژی بۆ سەر ئاسایش و گەل و دەوڵەتی ڕوسیا لێکداوەتەوە. ساڵی 2014 هەرێمی کریمیای گەراندەوە ژێر رکێڤی خۆی، پشتیوانی جوداخوازەکانی ڵۆهانسک و دۆنستێکی کرد، دانینا بەسەربەخۆی سیاسی ئەم دوو هەرێمە.  بەردەوام هانیدەدان بۆ شەرکردن دژی ئۆکرانیا، تا ئێستا زیاتر لە چواردە هەزار کەس کوژراون.  بۆیە ئەم جەنگە پێشهاتێکی چاوەڕوانکرابوو،  کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عیراق و سوریاو ئەفغانستان، دوای ئەوە هات دەزگایی هەواڵگری ئەمریکا (CIA) زانیاری هەبوو ڕوسیا ئامادەکاری سەربازی دەکات بۆ پەلاماردانی ئۆکرانیا. لەرابردوو بە ئەزموون ڕوونبۆتەوە  ئەمریکا لە ئیدارەدانی گەمەی گەورەو دانانی تەڵەو تۆر بۆ گروپ و دەوڵەتان لەسەر ئاستی دنیا سەرکەوتووە، وەک هاندانی عیراق بۆ داگیرکردنی کوێت. بەڵام لەپڕۆسەی مانەوەی ماوە درێژ لە وڵاتان سەرکەوتوو نیە، دەرکەوت مانەوەی ماوە درێژی ئەمریکا لەڤێتنام و  عیراق و سوریاو ئەفغانستان سەرکەوتوو نەبوو.  بۆشایی تێوەگلانی درێژخایەنی ئەمریکا لە کێشەناوخۆیەکانی ئەم وڵاتانە لەلایەن ڕوسیا وەک دەرفەتی خۆسازدان و بەخۆداچونەوەو بەهێزکردنی ئابوری و  سەربازی وەبەرهێنانی لەسەر کرا،  لەلایەکی تر چین لەدەرفەتی تێوەگلانی درێژخایەنی ئەمریکا پەلی هاویشت بۆ ڕۆژهەڵات و پشتگیری کردنی بەهێزبونەوەی ڕوسیاو کردنەوەی ڕێگەی پشتێنی ئاوریشمی و چەندین بازاری گەورە لەسەر ئاستی دنیا، هەروەها ڕۆلی میحوەری هەبوو لە کەمکردنەوەی کاریگەری گەماڕۆکانی سەرئێران کەلەلایەن ئەمریکای خرابووەسەر ...هتد. ئەم دۆخە دەرئەنجامی سیاسەتی تێوەگلان و هەڵەی مانەوەی درێژ خایەنی سەربازی ئەمریکا بوو لە وڵاتان. بۆیە ئەمریکا بڕیاری کشانەوەی سەربازی خستە بواری جێبەجێکردن.   لێرەوە شەڕی نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا  دەبێتە قۆناغێکی تازەیە لە پێداچونەوەی هاوسەنگی هێزو دابەشکاری جەمسەرەکان.   لێکەوتەکانی شەرەکە بەپێ دۆخ و قۆناغ، وەستاوەتە سەر درێژ خایەنی و کورتخایەنی جەنگەکە.  بەدورنابینرێت لەئەگەری درێژخایەنی شەرەکە جارێکی تر ئەمریکا بچێتەوە دۆخی تێوەگلانی درێژخایەن،  بەمەش زەمینەی پەلهاویشتنی چین زیاتر دەبێ، لەلایەکی تر ئێران لەدوا قۆناغی پرۆسەی سەرکەوتنی پیتاندنی یۆرانیۆم نزیکتردەبێتەوە.  بەردەوامی شەڕەکە ڕوسیا ستۆپ دەکا، بەڵام بچوک نابێتەوە، بەهۆی هەبونی چەندین کارتی بەهێز بەرامبەر ئەوروپا، لێرەوە پرسیارێک دروست دەبێ ئایندەی ئەوروپا بەدیاریکراوی بەریتانیا چی دەبێ ؟ ئەمریکا مەبەستیەتی ناتۆ ڕونترو نزیکتر سپۆنسەری شەرەکە بکات،بەڵام خۆی نەبێتە بەشێک لە پڕۆسەی تێوەگلانی درێژخایەن، بەڵام ئەستەمە بۆ ئەمریکا ئەم دۆخە بڕەخسێ.   ڕوسیا لە ئەگەر درێژخایەن و فراوان بوونی شەرەکە فۆکس دەخاتە سەرئەوروپا دۆخی ئەوروپا دەشێوێنێ لەڕووی ئابووری و ئاسایشی خۆراک و پێویستی غازو کارەباو ئینتەرنێت .. هتد. لەوانەیە کێشەی گەورەتر لەڕووی ئینسانی بۆ هاوپەیمانەکانی ئەمریکا بەتایبەت لە ئۆروپای ڕۆژهەڵات  دروست بێت،   بەریتانیا وەک کۆنترین جەمسەری دوێنی و بەئەزموونترین وڵاتی ئەوروپا بە ئەعسابێکی نەرم و شێنەی مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە دەکات.  جیابوونەوەی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا ئەوە ناگەیەنێ چارنووسی لێکەوتەکانی ئەم جەنگە جیاواز دەبێ لەسەر بەریتانیا، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی فەڕنساو بریتانیا دوانەی هاوهەڵوێست بوون لەزۆربەی ڕوداوەکان ، بەڵام لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم جەنگە درزی جیاوازیان فراوانترە. بەبەراورد لەگەڵ ڕابردوو.  خەستربوونی هەڵوێستی بەریتانیا لەمەڕ ئەم جەنگە بەرامبەر ڕوسیا  باری بەرپرسیاریەتی ئەمریکا سوکتر دەکات، بەدیوێکی تردا ژیانی خەڵکەکەی قورستر دەکات.گرنگە بریتانیا بیر لە بوژانەوەی ڕەگەزەکانی مەزنیەتی ساڵی 1930 بکاتەوە، نەک تێوەگلان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخراپترین دۆخی جەنگ و نەبوونی دیموکراسی و خزمەتگوزاری گوزەردەکات،  گرنگە لەقوڵایی مێژووە بەدنیابینی تازەو پێشەنگی کاروانی  ئاوەدانکردنەوە ،دیموکراسی نیوئیروپ  بیر لە داخل بوون بکاتەوە، نەک بەشێک بێت لە پڕۆسەی درێژکردنەوەی جەنگ.چونکە بەریتانیا لەدوای جیابوونەوە لە یەکێتی ئەوروپا لەسەرەتایی قۆناغی بنیاتنان و زیندوکردنەوەی خۆری مەزنایەتیدایە گەرانەوەی ڕۆڵی مێژووی بەریتانیا پەیوەستە بە ئاستی قودرەتی ئابوری و سەربازی خۆی، نەک وەستان سێبەری ئەمریکا.   بەهۆی پێشینەی مێژووی بریتانیا زیاتر  دەتوانێ لە چین ڕۆڵی میحوەری لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگێرێت چ لەڕووی ئابووری چ لەڕووی سیاسی.   میکانیزمی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دۆخە هەنگاوی وردوهەستیاری گەرەکە  چونکە ئەگەرەکان کراوان  بەتایبەت بۆ ئەم دەوڵەتانەی ئایندەی جەمسەربەندیان پەیوەستە بە چارەنوسی شەڕەکە.

عەلی کەریمی   ڕەنگە کەس نکوولی لەوە نەبی کە توێژی ڕۆژنامەنووس و نووسەر بە گشتیی بە نوخبە و خوێندەواری هەر وڵات و کۆمەڵگەیەک ئەژمار دەکرێن و ئەوانە چاو و گوێ، ویژدان، ڕادەی ڕۆشنبیریی، شارستانیی و بگرە تا دواکەوتوویی و جەهالەتی کۆمەڵگەیەکیش وێنا دەکەن. لە بیستی مانگ، کۆمەڵیک ڕۆژنامەنووس لە سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە دەوری سەرۆکەکەی ڕۆنیشتبوون و گەنگەشەی حالی میدیا و ئازادی ڕادەربڕین و چاکسازیییان لەم هەرێمەدا دەکرد. کەش و هەوای مەجلیسەکە بە عەکسەوەی هەوای دەرەوە، زۆر سارد و سڕ و ئەرباب ڕەعییەتی دەهاتە پێش چاو. مامۆستا محەمەد ڕئوفی (درەو میدیا) لێ دەرچێت زۆربەیان لە قسەکردن و پرسیاران ترس و لێو لەرزین و تف قوتنەدانیان بە ئاشکرا پێوە دیار بوو، مرۆڤ وەبیر دانیشتنی ستالین و حەمەڕەزا شا و سەدامەکانی سەدەی ڕابردوو دەکەوت کە لە گەڵ ستاف و سەرکردایەتی و ڕەعییەتەکانی خۆیان هەرچەند جارێک بۆ نمایشی تەلەفزیۆن و  دەسەڵاتی خۆیان وەڕێیان دەخست. ئەوەی لەم مەجلیسەدا مامۆستا حەمەڕئوف گووتی، لەهەر وڵاتێکی تر با شایانی ئەوە بوو هەر لەم کۆبوونەوەیە سەرۆکی حکومەت ئیستقالەی کردبا و پێی بە شکستی حکومەتەکەی دانابا، ئەوەی نەکرد هیچ، لە ژێر ترس و چاو سوورکردنەوەی مەداحەکان و دەزگا تۆقێنەرەکانی سەرۆک، کە بەناوی ڕۆژنامەنووس لە مەجلیسەکەدا کەمیش نەبوون، بواریان بۆ ڕەخساند وەسەر میمبەر کەوێت و چۆنی پێخوش بێت ئەسپە شێکەی خۆی لێ تاو بدا، لە قسەوەڕی، ناڕەوا هۆنینەوە، بوختان، چەواشەکاری و درۆکردن هیچ سڵی نەکردەوە و هەموو ئەوانەی لە بێدەنگییەکی گەڵێک بەسامدا گووت و ئەوجار ماڵئاوا و هیچ! بۆی لوا بوو بە بەرچاوی دەیان ملیون کوردزمان ئیدعا بکات کەس لە سەر بیروڕای جیا و ئازادی ڕادەربڕین لە زیندانەکانی حکومەتەکەی بەند نەکراوە و هەموو لاوان و ئازادیخوازانی بادینان درۆیەکی شاخدارن و ئەوانە سیخور و نەیاری کوردن. یان کاکی سەرۆک دەزانێت لەمەڕ وڵاتی بن سێبەری حکومەتەکەی چی بە چییە و کێ بە کێیە، یان ئەوەتا وەک "ماری ئانتوانت"ی مەلیکەکەی فەرانسا ئاگای لە مەحموودی بێزەواد نییە و پێیوایە میللەت کە نان نەبوو دەبێ بیسکیت و کێک بخوات! خۆشە مرۆڤ تێبگات کۆبوونەوەیەکی چوارپێنج سەعاتی چی لێ شین بوو؟! بە ڕای من هیچ، نمایشێک بوو بۆ ڕازاندنەوە و خشل و گەوهەر پێدا هەڵاوەسین بە بەژن و بەرۆکی حکومەتەکە و شانە شکاندنەکان لەسەر وسەکوتی حکومەتەکانی پێشوو کە ئەویش بەشی شێری بەر زاوا و ئامۆزاکەی خۆی دەکەوت. سەیر و عەجایب لەوەدا بوو لە پێش چاوی ئەو هەموو "ڕۆژنامەنووسە" باسی میدیای سێبەری دەکرد و وای نیشان دەدا ئاخۆ کێ بێت بە دەیان سایت و پەیج و کاناڵی بێ دایک و بابی هەبێ، خۆش لە وەدا بوو زۆر بە زەقی دیار بوون ئەوانەی خۆیان میدیای سێبەر بۆ جەنابیان بەڕێوە دەبەن و زەق زەق بەرامبەری دانیشتبوون و نە بایان دیبوو و نە باران و هەر وەک کەوەکە سەریان لە بن بەفر نابوو  پشتیان بە دەرەوە بوو، بە بزەی لێویش لە لێکتریان دەڕوانی. ئاخر بۆ وڵامت نەبوو کە پێیان گووتی جیا لە ئێوە کێ هەیە مەسارفی ئەو هەموو میدیا سێبەرە دابین بکات؟! ئیتر با هەر بە وەندە بەس بێ کە باسی میدیا و ئازادی ڕادەربڕین بکرێت و لەهەموو گەندەڵکاری و تەجاوزات و بە فیرۆ دانی سەروەت و سامانی سەر عەرز و بن عەرز و لۆژیکی خۆل بە چاوداکردن و گێلاندن گەڕێین کە سەرۆکی حکومەت بێ پشودان لە هێنانەوەی موبەڕیڕی بێ بنەما و ساویلکانە بۆی دەهات و مەجالی نەدا کەس بێژێ وا نییە ئەزبەنی! جا ئەوجار وای دابنێین؛ ئەوە هەرچی خراپ بوو کرا و پێیان کردی و بۆ زۆرێک لە تەحدا و پرسیارەکان هیچت پێ نەبوو، ئەی پاشان چی؟! کۆشت هەلتەکاند و تەواو بوو، کاکە حکومەتەکەت تاوانبار کرا بە گەندەڵی، بە دزی، بە نا شەفافی و بە دەیان نموونەی  وڵات فرۆشی و بیانوو هێنانەوە بۆ داگیرکاری و ژێر پێ خستی سەروەری وڵات لە لایان دەوڵەتانی داگیرکەری جیرانەوە تا دەگاتە تاڵان و زیندان و کوشتن، خۆ ناکرێ هەروا لێی بگوزەرێین و بە بای خەیاڵتدا نەیەت و وەک بەرزەکی بانان  بۆی دەرچی، بەڕاستی قسەکانی مامۆستا حەمەڕئوف یان دەبێ وڵامیان هەبێ یان ئەوەتا وەرە دانی پێدا بنێ و بێژە لە فاشیل فاشیلتر بوو حکومەتەکەی لە مەڕ ئامۆزا گیان؟!

عەلی مەحمود   لە كەمتر نیو سەدەی رابردوودا, ئەگەر كودەتا ناڕاستەوخۆكان هەژمار نەكەین, وەك كودەتاكانی بەرازیل و پاراگوای ....., یان كودەتا شكست خواردووەكەی یانزەی ئەبرێلی 2002ی فەنزوێلا, ئەوا هێزە راستگەراكان چوار كودەتایان بە هاوكاری سوپاو ولاتە یەكگرتووەكان ئەمەریكا بە نوێژی نیوەڕۆ بەناوی ئازادی و دیموكراسییەوە لە ولاتانی ئەمەریكای لاتین ئەنجامداوە " شیلی 1973, پیرۆ 1992و هندۆراس 2009, پۆلیڤیا2019", وێڕای 638 جار هەوڵی تیرۆركردنی فیدل كاسترۆ درا لە چوار چێوەی بانگەوازی جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤدا, وە سەپاندنی 60 ساڵ ئابلوقەی  ئابووری,  سەرباری كودەتا یاساییەكان لە چەندین وڵاتی دی كە دێینە سەریان. ئەگەر دەیەی نەوەتەكان دەیەی شكستی بەناو كۆمۆنیزم بوبێت لە ئەوروپای رۆژهەلات, پارتە كۆمۆنیستەكانی وەك مۆز تواندەوە, هەموو كەوتنە ژێر دیوارە روخاوەكەی بەرلینەوە, شكستێكی وایان خوارد ,بە ئێستاشەوە دوای سێ دەیە ,تا هەنووكە چەپ و كۆمۆنیزم لەو وڵاتانە هەناسەی لێبرَاوە, جگە لە روسیاو مۆڵداڤیا.  بە پێچەوانەوە سەرەتای هەزارە, ولاتانی ئەمەریكای لاتین وڵاتە تاقانەكەی كوبایان لە غەریبایەتی ناو دەریاكانی كاریبی رزگار كرد لە دەست قرشەكانی پنتاگۆن, دیارە كوباش بەرگەی بێ وێنەی گرت, بەسەر شەڕی نەرم و رەقی سەرمایەداری سەركەوت, بە گیرفانی بەتاڵەوە توانی تۆوی خۆی لە كیشوەرەكە بچێنێت, سەرەتا لە ساڵی 1998 لە فەنزوێلاوە شنە باكە هەڵیكرد, لە ساڵی 2001 گەیشتە هایتی, لە 2003 ئەرجەنتین و بەرازیل و  2005  ئۆرۆگوای, 2006 پۆلیڤیاو 2006 هندۆراس و 2007 ئیكوادۆر, 2008 پاراگوای, 2009 سلفادۆر, بەشێوەی گشتی شەپۆڵەكە پێچەوانەی مەزهەبی جیمس مۆنرۆ سەرۆكی پێنجەمی ئەمەریكا لە ساڵی  1823 بوو هەڵیكرد, كە 199 ساڵ لەمەوپێش بنەماكەی لەسەر بنچینەی  كردنی ئەمەریكای لاتین بە باخچەی پشتەوەی ماڵی ئەمەریكا داڕێژراوە. ئەمەریكای لاتین و كاریبی باخچەیەكی بە بەرەكەت بووە بۆ ئەمەریكا, لە نێوان ساڵەكانی 1925-1929دا, وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ساڵانە 200 ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین, لە بەرامبەردا ساڵانە300 ملیۆن دۆلار قازانجیان دەستكەوت بووە, قازانجەكان 150% ی سەرمایەگوزاریەكە بووە, نەوتی فەنزویلا و كانەكانی پۆلیڤیا و شیلی و سامانی كوبا ئامانجی چاوچنۆكی ئەمەریكا بوو لە مێژوودا . لە 233 ساڵی رابردوودا, هەر لە هەڵبژاردنی جۆرج واشنتۆنەوە لە ساڵی 1789,  ئەمەریكا تەنها 16 ساڵ لە مێژووی خۆیدا بە ئاشتی تێی پەڕاندووە, وڵاتێكە تایبەتمەندی وایە لەگەڵ ئاشتی هەڵناكات, ولیام بلۆم فەرمانبەری پێشوو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێت: لە ساڵی 1945 ەوە ئەمەریكا 50 حكومەتی روخاندووە, بەشی زۆری لە ئەمەریكای لاتین بووە. ساڵی 1969و دوای شەڕی 1967, دكتاتۆری پاراگوای ئەلفریدۆ سترۆنسەر"3-11-1912 بۆ 16-8-2006 " رازی بوو 60 هەزار فەڵەستینی لە كەرتی رۆژئاواوە بچنە ولاتەكەی بە مەرجێك  شیوعی نەبن. ناوبراو لە 15-8-1954 ەوە  بۆ 3-2-1989  سەرۆكی ولات بوو, بە كودەتا هاتە سەر حوكم بە كودەتاش لابردرا. لەسەردەمی دەسەلاتیدا 20814 كەس دور خرایەوە, 19862 زیندانیكران, 18772 كەسیان ئەشكەنجە دران, 425 كەس بێسەروشوێنن, كۆی گشتی 128076  كەس قوربانی دەستی رژێمەكەی بوون. ئەمەش  بەشێك  بوو لە نەخشەی كۆندۆر لە ولاتانی ئەرجەنتین ,شیلی , ئۆرۆگوای, پاراگوای, بەرازیل و پۆلیڤیا, دواتر ئیكوادۆرو پیرۆش پەیوەست بوون پێوەی, لە لایەن حكومەتە دكتاتۆرییە سەربازیەكان بۆ لێدان و قەلاچۆكردنی چەپ بە پشتیوانی سەربازی و تەكنیكی ئەمەریكا و فەرەنسا پیادە كرا, لە ساڵی  1968 بۆ 1989 بەردەوام بوو, 50000 بۆ 90000 كەس تیایدا كوژرا, 30000 كەس بێسەروشوێنكران ,400000  كەس زیندانی و ئەشكەنجە كران, دوای روخانی دیواری بەرلین و نەمانی مەترسی چەپ  هەڵوەشایەوە 1. ئەمەریكا بەردەوام لە رێگەی كۆنتراكانیەوە دەستی خستۆتە ناو كاروباری ولاتەكان بۆ لێدانی چەپ, لە سلفادۆرەوە بگرە تا كۆنتراكانی نیكاراگوا بۆ چەكدارە تاوانكارەكانی كۆڵۆمبیا, ساڵی 1962  دوو ساڵ  پێش ئەوەی فارك  دەست بە كاری چەكداری بكات, كۆڵۆنێڵی ئەمەریكی ویلیام یاربۆرۆ لە میانی سەردانی كۆڵۆمبیای دا, پێشنیاری دروستكردنی تیمی مەرگی كرد بۆ بنەبڕكردنی جوتیارە شیوعییەكان لە كۆڵۆمبیا. لە ساڵی 1963  ژەنەراڵ ئەلبەرتۆ رویزۆ نۆفۆوا, كە لە شەڕی كۆریا بەشداری كردبوو, پێشنیاری دروستكردنی دەستەی چەكداری مەدەنی كرد بۆ شەڕی شیوعییەكان لەناو كۆمەڵگاكانیان. لە نێوان ساڵانی  2002  بۆ 2010 لەو كاتەی ئۆریبی و ژەنەراڵ ماریۆ مۆنتا كە ئەمەریكا راهێنانی پێكردبوو, زیاتر لە 10000 خەڵكی سڤیلیان كوشت, زۆرجار قوربانیەكان بەرگی گەریلایان دەكردە بەریان دوای كوشنتنیان 2.  سەیر بكەن حكومەتی مەكسیك دەستی بەسەر  18091  چەكی  ئەمەریكی گرتووە لە نێوان " 1-1-2021  بۆ 18-11-2021" دا , ساڵانە نیوملیۆن چەك لە ئەمەریكاوە دەچێتە ناو مەكسیكەوە. ساڵانە تاوانكاران 3,9 ملیۆن تاوان لە مەكسیك ئەنجام دەدەن, 70%ی چەكەكانیان ئەمەریكین 3, بەم شێوەیە لە خزمەت كارتێلەكانی چەك مەكسیك كراوە بە بەرەیەكی جەنگی بەرفراوان. سەیر كەن ئەمەریكا لە رێكەوتی 20-12-1989 پەنەمای داگیر كرد, بە هێزێكی 25000 سەربازییەوە بە بەهانەی دەستگیركردنی سەرۆكی ولات مانۆیل ئەنتۆنیۆ نۆرینگا, وەلێ لە ناوەڕۆكدا پەیوەندی بە دەستگرتن بەسەر نۆكەندی پەناماو هەڵوەشاندنەوەی كۆنتراكتی پەنەما- یابانەوە بوو, بۆ ئەوەی رێگا لە ژاپۆن بگرێت ببێتە هێزێكی جیهانی, ئامەریكا دۆست ناناسێت. ئەوەی شایانی باسە دوای ئەوەی فەرەنسا شكستی هێنا لە دروستكردنی نۆكەندی پەنەما 1881 - 1894, كۆنگرێسی ئەمەریكا لە یۆنی 1902 مافی بە سەرۆك رۆزفێڵت دا نۆ كەندەكە بكڕێتەوە لە فەرەنسا , لەوكاتە نۆكەندەكە دەكەوتە ناو سنوری كۆڵۆمبیا, پەرلەمانی كۆڵۆمبیا بڕیاری دا نەیفرۆشێت بە ئەمەریكا, بۆیە ئەمەریكا بە هاوكاری بۆرجوازی ناوچەی نۆكەندەكە, بە بەهانەی كردنەوەی نۆكەندەكە لە نیكاراگوا, خۆیان لە كۆڵۆمبیا جیاكردەوە, ئەمەریكاش سوپای پشتیوانی بۆیان ناردو پەنامای لە كۆڵۆمبیا جیاكردەوە, بەمەش مافی بەڕێوەبردنی نۆكەندەكەی بەدەست هێنا"4. لە دوای دوو هەزارەوە یەكەم كاردانەوەی ئەمەریكا بۆ كاركردن بە باوەڕی مۆنرۆ لە فەنزوێلاوە دەستی پێكرد, بەلام خۆشەویستی شافێز لە ناو هەژارانی وڵاتەكەی كودەتاكەی هەرەس پێ هێنا, لە ساڵی 2004 سەرۆكی هایتی جان برتران ئاریستید"كاهین و لاهوتی ئازادی بەخشی چەپ, لە یەكەم هەڵبژاردنی دیموكراسی لە هایتی لە ساڵی 1991  بە رێژەی 67% هەڵبژێردرا" كودەتای بەسەردا كرا, ئەمەریكی و فەرەنسیەكان رفاندیان, لە وڵات دوریان خستەوە, ئێستا لە باشووری ئەفریقا پەنابەرە. 5 ساڵ دوای هایتی, نۆرەی هندۆراس هات, سەرۆك مانۆیل زیلایا كە لەسەر پارتی لیبراڵ كاندید بوو, بەڵام چووبووە ریزی شافێزەوە, كودەتای بەسەردا كراو بۆ دۆمێنیكان پەنابەر ئاسا دیپۆرت كرا. لە پاراگوای كودەتا لە بەرگی یاسادا ئەنجامدرا, قەشەیەكی دیكەی چەپ بەناوی فرناندۆ لۆگۆ میندیز لە 22ی یۆنی 2012 لە دەسەلات دور خرایەوەوە, لە ساڵی 2016 ەش دیلما رۆسێف لە بەرازیل كودەتای نەرمی بەسەردا كرا, گرتنی سەرۆك لۆلا لە سەرو بەندی هەڵبژاردنەكانی بەرازیل لە ساڵی 2018 دا دور خستنەوەی لە پرۆسەی هەڵبژاردن كودەتایەكی دیكە بوو لەبەرگێكی یایسایدا, كودەتای لینین مۆرینۆ لە ئیكودادۆر كودەتایەكی ناوخۆیی بوو, بۆ هەڵگرتنی قەدەغە لەسەر كۆمپانیاكانی نەوتی ئەمەریكاو رادەستكردنی جولیان ئەسانج و دەركردنی لە باڵوێزخانەی ئیكوادۆر لە لەندەن كە پەنایان دابوو. تەنانەت پەلاماری وڵاتە پەمبەییەكان شێوازی بەرەییشی بەخۆوە گرت, بۆ لێدان و بەرەو روبونەوەیان گروپی لیما ساڵی 2017 دژ بە فەنزوێلا دامەزرا, كە چەپ لە پیرۆ سەركەوت, هاوپەیمانییەتیەكە لە لیماوە هەڵوەشایەوە, مانەوەی بووە گاڵتە جاڕی, رێكەوتی 28-12-2021  وەزیری دەرەوەی پیرۆ پێشوازی كرد لە باڵوێزی تازەی حكومەتی فەنزوێلا. كریستینا فرناندیز سەرۆكی پێشووی ئەرجەنتین و جێگیری سەرۆكی ئێستا باسی كودەتای یاسایی دەكات ئەمەریكا لە ولاتانی ئەمەریكای لاتین لە بری كودەتای سەربازی ئەنجامی دەدات, بەشێكی ئەوانەی ئاماژەمان پێیان دا دەچنە ئەو چوارچێوەیەوە. ئەمریكا هەمیشە دژی جێبەجێكردنی هەموو بەرنامەیەكی سۆشیالیستی و نیشتمانییە لە ناوچەكە, لێ مێژووی ئەمەریكای لاتین لەو جێگایە ناوەستێت كە ئەمەریكا خوازیارێتی, تەنانەت سەردەمی ترامپ هەموو هەنگاوێك بۆ كەرتی گشتی بە كۆمۆنیزم دەزانی, تەنانەت هەندیك وڵاتی وەك دانماركیشی خستبووە ئەو بەرەیەوە . تا خەبات بۆ دادپەروەری زیاترو كەمكردنەوەی نا یەكسانی كەرامەتی هاوولاتیانی رەسەن و ئەفریقییەكان, ژنان بەردەوام بێت و خەون بۆ گۆڕانكاری درێژەی دەبێت, وەك  لە ئەنجامی  هەڵبژاردنەكانی ساڵانی 2020 و 2021 دەبینین, لە 12  هەڵبژاردن چەپەكان 11ەی  دەبەنەوە.  

هیوا سەید سەلیم لەدەستێپێكدا دەبێت بڵێین لە هەرێمی کوردستان زۆر گرنگە دەنگە جیاوازەكان بگەنە دەسەڵاتدارن، چونكە لە بەشی هەرەزۆری كۆمەڵگای رۆژهەڵاتی سرووشتی دەسەڵات وایە كەمترین دەرفەت دەدات بۆ گوێگرتن لە ڕا جیاوازەكان، ئەوان هەمیشە گوێ بیستی كەسانێكی سنورداری كۆمەڵگا دەبن، ئەو دەنگانەی كە زیاتر لە خۆیانەوە نزیكن، بە خواست و ویستی ئەوان قسەدەكەن، قسەی کەسانێک کە وەک گەورەکانیان بیردەكەنەوە، هەمیشە لە ستایش و پیاهەڵدانی دەسەڵات دان. لەچەند رۆژی ڕابردوو لە هەرێمی كوردستان دوو جارە دەرفەت ڕەخسا كە دەسەڵاتدارانی ئەوهەرێمە گوێبیستی دەنگ و ڕای جیاوزبن. شایانی باسە لەم دوو جارەدا خەلكانێك دەرفەتەكەیان قۆستەوە، تا قسەی دڵی خەڵك بە گوێی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستاندا بدەن. لەبۆنەی یەکەمدا، كە تایبەت بوو بە پەردەلادان لەسەر چەند كتێبێكی مێژووی، كەسێكی ئەكادیمی كە باگڕاوندێكی جوانی هەیە لە داكۆكی كردن لە كێشەكانی خەڵك لە ئێران و كوردستانی رۆژهەلاتدا، لە وتاركەیدا رەخنەبارانی بەرپرسانی هەرێمی كوردستانی كرد كاتێك ووتی:"لە هەرێمی كوردستان تەنیا كۆشك و باڵەخانەتان بەرزكردۆتەوە و كارتان لەسەر پڕۆژەی ستراتیژی نەكردووە".   ئەو قسەیەی د.سادق زیبا كەلام، دەسەڵاتدارانی تووشی شۆك كرد، بەتایبەت كە ئەوان دەمێكە هیچ كەس و لایەنێك وا بە ڕاشكاوی رووبەڕوو پێی نەوتوون لە پشتی چاوتان دوو برۆ هەیە، بە تایبەت کاتێک ووتی:" ئێوە لە كۆمەڵگای كوردستان لە نەوەیەك دابڕێندراون كە كە پێی دەوترێت نەوەی نوێ". شایانی باسە زیبا كەلام، لە نێو سەدان كەسی ئەكادیمی و رۆشەنبیری هەرێمی كوردستان ئەو قسانەی كرد، كە ئەوانی دیكە جگە لە چەپڵە لێدان و سێلڤی گرتن، كە لە هەرێمی کوردستاندا بۆتە خەسڵەتی بەشداربووانی ئەو جۆرە كۆڕ و كۆبوونەوانە ، هیچ یەكێكی دیكە جورئەتی بە خۆی نەدا وەك دكتۆر سادق ببێتە خاوەنی "زیبا كەلام" واتا قسەی جوان. بۆنەی دووەم، كە دیداری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو لەگەل ژمارەیەك لە میدیاكاری جیاوازی هەرێمی كوردستان، لەم دیدارەدا جیاواز لە بۆنەی یەكەم بەشێك لە رۆژنامەنووس و میدیاكاران بە قسە و پرسیارە جوانەكانیان توانیان ڕایەكی جیاواز بگەیەنە سەرۆكی حكومەت، ڕایەك كە قسەی دڵی زۆرینەی خەلكی كوردستان بوو، لە "شكستی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان، نەبوونی خزمەتگوزاری پێویست، بەردەوامی دان بە ئاسەواری دوو ئیدارەی، گەندەڵی و قۆرغكاری بازاڕ، تا دەگاتە پاشكەكشەی دیموكراسی و بەرتەسككردنەوەی ئازادییەكان" لێرەدا پێویستە بووترێت، ئەو جۆرە کۆبونەوە و دیدارانەی دووەم بۆ ئێستای هەرێمی کوردستان گرنگن، چونکە هەنگاوێک دەبێت بۆ کەمکردنەوەی ئەو دابڕانەی کە ساڵانێکە کەوتۆتە نێوانی چینی دەسەڵاتداران لە هەرێمی کوردستان و زۆریەی خەڵک،  کە بە ئاسانی دەنگیان بە گوێ بەرپرسان نەگات. وێڕای ریزو ستایشمان بۆ ئەو دەنگە بوێرانەی کە بە ئەمانەتەوە ڕای خەڵکیان گەیاندە سەرۆکی حکومەت، گرنگە کە بۆ لەمەودوا بەرپرسانی هەرێم بەردەوام بن لەسەر سازدانی ئەو جۆرە دیدارانە، نەک ڕەخنەکانی بەشێکی ئامادەبووان لێیان، ساردیان بکاتەوە، لەوەی جارێکی دیکە کۆبوونەوەی لەم شێوەیە سازنەدەن، یان ئەگەر کراش ئەو جۆرە کەسانە بۆ کۆبوونەوکانیان بانگ نەکرێن. جێگای تیبینیە، لە کۆبوونەوەی سەرۆکی حکومەت و میدیاکاراندا، وەک زۆربەی جاری دیکە خەڵکانێکیش قسەیان کرد،  کە قسەکانیان پیاهەڵدان و ستایشی دەسەڵات بوو، هەندێکی دیکەش ویستیان نەشیش بسووتێ نە کەباب، بەڵام دەنگی زاڵ لە نێو کۆبوونەوەکە زیاتر ئەو دەنگانە بوون کە بە دەنگی خەڵک هەژمار دەکرێن، لە راستیشدا ئەوەیە رۆڵی ڕاستەقینەی میدیای پڕۆفیشناڵ، کە دەبێت پردی پەیوەندی بێ لە نێوانی خەڵک و دەسەڵاتدا. شایانی باسە، ئەگەرچی سەرۆکی حکومەت ئامادەنەبوو بچێتە ژێرباری تەواوی ڕەخنەکان، تەنانەت هێرشی پێچەوانەشی کردە سەر میدیاکاران و رۆژنامەنووسان بەوەی "بە ئەرکی خۆیان هەڵنەستاوەن و رۆڵی خراب دەبینن لە لاوازکردنی ئینتیمای نیشتمانی لە لای خەڵک و بە تاریک نیشاندانی ئەزموونی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان"، بەڵام ئەوەی گرنگ بوو لەو دوو بۆنەیەدا، دەسەڵاتداران ناچارکران گوێبیستی ڕایەکی جیاواز بکرێن، ڕایەک کە نە کەسە نزیکەکانیان وێراون پێیان بڵێن نە خۆشیان لە میدیاکان دەیخوێنەوە یان دەیبینن. بۆیە لە جیاتی ئەوەی دەسەڵاتداران خۆیان بدزنەوە لە ڕاستیەکان، بیانوو بۆ کێماسیەکان بهێنەوە، کاتی ئەوە هاتووە دەرفەتی جۆراو جۆر بڕەخسێنن بۆ دیداری چین و توێژەکانی کۆمەڵگا، ئینجا تێدەگەن هۆکاری لاوازبوونی ئیتنیمای نیشتمانی کێیە؟ ئەوسا دەزانن خەڵک چەندە لە ژێر باری قورسی نەبوونی خزمەتگوزاری گشتی وەک نەبوونی کارەبا پێویست وکەمی ئاو و خزمەتگوزاریەکانی دیکە دایە، قۆڕغکاری بازاڕ و گەندەڵی نادادی چەندە تینیان بۆ خەڵک هێناوە. لەکۆتاییدا دەڵێین گوێگرتن لە دەنگە جیاوازەکان بە پلەی یەکەم خزمەت بە دەسەڵات دەکات، تا لەوە زیاتر لەسەر هەڵەو کێماسیەکانی حوکمڕانی بەردەوام نەبن، بگرە هەنگاو بە ئاڕاستەی چارەسەری کێشە و گرفتەکان بنێن.

سه‌ردار عه‌زیز ئەو بڕیارەی موقتەدا سەدر بۆ کشانەوە، سەرتاپا هێزە سیاسییەکان و لایەنە بەشدارەکان و چاودێران و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی حەپەساندوە. هەموو ئەوانەی کە هەوڵیانداوە قسەی لەسەر بکەن هەموو پاش پشێوی هەوڵی ئەوەدەدەن کە بە میتۆدی سیناریو پرسەکە ڕاڤە بکەن. لەم نوسینەدا دەمەوێت قسە لەسەر پرسی پەیوەندی نێوان سەرۆکی حیزب و ڕەوت و جوڵانەوە بکەم لەگەڵ ئەندام پەرلەمانەکانیاندا. پرسی پەیوەندی نێوان سەرۆکی حیزب و ئەندامی پەرلەمان پرسێکی ئاوکێشە لەناو کایەو پرۆسەی دیموکراسیدا. ئایا ئەندامی پەرلەمان نوێنەری حیزبە یان خەڵک؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە وڵاتێکی وەک عێراقدا بە زەقی دیارە، ئەندام پەرلەمان نەک نوێنەری خەڵک نیە، بەڵکو داردەستێکی تەواوی سەرۆکی حیزب یان جوڵانەوەکەیەتی. کاتێک سەدر فەرمانی بە سەرۆکی کوتلەکەی دا لە پەرلەمان بکشێنەوەو ئەوانیش بەبێ هیچ نوزەو جوکەو بۆڵەیەک دەستوبرد کارەکەیان جێبەجێکرد، دەرخەری ئەوەیە کە ئەندامبوون و ئەندام نەبوونی ئەوان پرسێک نیە کە پەیوەندی بە خۆیان و دەنگدەرو بازنەی هەڵبژاردنەوە هەبێت بەڵکو بە تاق و تەنها بڕیاری سەرۆکی حیزبە. سەدر سەرەتا وەها ناسراوبوو کە ڕەوتێکی پەرش و بڵاوی هەیەو زۆرجار لەسەرەتاوە پرسیاری ئەوە دەکرا ئایا سەرتاپای ئەندامانی رەوتەکەی گوێڕاڵی ئەون؟ بەڵام ڕەوتی ڕوداوەکان سەدرو ڕەوتەکەیان بە ئاڕاستەیەک برد کە زیاتر تۆکمەو سیستەماتیک بێت. ڕەوتی سەدر یەکێکە لە نمونەی ئەو هێزانەی کە پاش ڕوخانی ڕژێمی پێشوو سەریانهەڵداوە کە بە بڕێکی زۆر تەنها پشت بە کەسایەتی سەرۆکەکەیان دەبه‌ستن بۆ بوون و بەشدارییان لە پرۆسەی سیاسیدا. ئەم جۆرە هێزە سیاسییانە بە حیزبی کەسایەتی یان شەخسی ناسراون. خەڵک و چالاکوانان لە باشوری عێراق هەستیان بەم دۆخە کردووە کە ئەندامانی پەرلەمان بەکاری نوێنەرایەتی خەڵک هەڵناسن بەڵکو زیاتر خزمەتکاری سەرۆکەکەیانن، بۆیە هەوڵیاندا کە سیستەمی هەڵبژاردن بگۆڕن بۆ بازنەی بچوک، لەبری پارێزگا، هەتا دەرفەت بۆ کەسایەتی سەربەخۆ بڕەخسێت بۆ سەرکەوتن، هەروەها پەیوەندییەکی نزیکایەتی و پشت بە یەکبەستن لەنێوان ناوچەی هەڵبژاردن و نوێنەرەکەیاندا بێتە ئاراوە. ئەم پرۆسەیە بە بڕێکی زۆر سەرکەوتوو نەبوو. زاڵیی سەرۆکی حیزب بەسەر دەزگای پەرلەماندا یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی پەککەوتنی دەزگای پەرلەمان وەک ناوەندێکی نوێنەرایەتی، پشت بە دەستور بەستووی، چاودێر بەسەر دەسەڵاتەوە. لە کوردستان زمانێکی سەیر بۆ ئەم دیاردەیە داهێنراوە. کاتێک پرسێک دێتە ئاراوە، پەرلەمان ناتوانێت بڕیاری لەسەر بدات، دەستوبرد دەڵێن، ئەو پرسە دەبێت سەرەتا سیاسییانە ڕێکكەوتنی لەسەر بکرێت پاشان بهێنرێتە پەرلەمان. ڕامان لەم دەربڕینەو هەڵوەشاندنەوەی زۆر لایەنی و لاوازی سیستەمی پەرلەمان تێگەیشتنی سیاسیمان پێدەڵێت. یەکەم مانای دەربڕینەکە ئەوەیە کە پەرلەمان ناوەندێکی سیاسی نیە، بەڵکو سیاسەت لە جێگایەکی ترە. لە سیاسەتخستنی پەرلەمان لە هەمانکاتدا یانی کردنی بە ناوەندێکی ئیداری بیرۆکراتی. بە بوونی بە ناوەندێکی لەوشێوە ئەوا بە هەموو جۆرێک داڕن دەبێت لە دەسەڵاتی سیاسی. لە ڕابوردودا لە میانەی کارم لە لیژنەکانی پەرلەمانی کوردستان، خێرا ئەوەت بۆ رون دەبووەوە، کە ئەندام پەرلەمان لە دیدگاو خەیاڵ و ڕەفتاریدا، خۆی لە فەرمانبەرێک زیاتر نابینێتەوە. بوونی بە بیرۆکرات، هەموو تواناو مافەکانی نوێنەرایەتی لێ دەسێنێتەوە. بیروکرات یان فەرمانبەر، ئەو کەسەیە کە فەرمانەکان دەبات یان جێبەجێیان دەکات، بەڵام فەرمانەکان لە جێگایەکی ترەوە دێن. ئەم دیاردەیە ناتوانرێت تەنها بە بەهێزی ڕۆڵ و کەسایەتی سەرۆکەکان لێکبدرێتەوە بەرامبەر لاوازی ئەندامەکان، بەڵکو زیاتر ململانێی شەخس و دەزگایە، لەهەناو کەلتوری ئێمەدا. ئەم دیاردەیە پێمان دەڵێت چۆن دەزگا ڕۆڵ و کاریگەری دەگۆڕێت لەبەرامبەر کەسی سیاسی خاوەن دەسەڵاتدا. هەر ئەم تێگەیشتنەشە کە هۆکاری ئەوەیە کە زۆرێک لە خەڵک دەنگ بە کەسی سەربەخۆ نەدەن. هەموو کەسێک دەبێت پیاوی کەسێکی تر بێت، ئەگینا هیچی پێناکرێت، وەک دەڵێن. لێرەدا جێگایەتی باس لە ئەو شەپۆلە لە سەقەت- ئاگاییە بکەین، کە بەوپەڕی بڕوابەخۆبونەوە هاواردەکات خەباتی پەرلەمانی یان سیاسەتی پەرلەمانی کۆتایی هاتووە. ئەم بانگەشەیە وەک زۆرێکی تر لە بانگەشە کڵێشەیی بیرلێنەکراوەکانی دونیا ئێمە لای زۆر کەس، دەوترێتەوە. ئایا ئەوە کەلتورو ڕەفتارو ئاستی تێگەیشتنی ئێمە نیە، کە دەزگا لاواز دەبینێت و کەس یان کەسایەتی بەهێز. ئایا سوچی دەزگایەک چیە کە تۆ لە هەموو ڕۆڵ و کاریگەرییەکانی داڕنی دەکەیت؟ یان ڕونتر بڵێین ئەوە ئاستی ئاگایی تۆ نیە کە خێرا جاڕی کۆتایی دەزگا دەدەیت بەوەی شکستی هێناوە، بەڵام یەک تاکە نیشانەی پرسیار ناخەیتە سەر ڕۆڵی کەسایەتی سیاسی و خۆپەرستی و بەرتەسکێتی ئامانجی شەخسی سیاسی؟ ئایا جاردانی شکست ئاماژە نیە بۆ ئەوەی کە هێشتا دەزگا ڕێگایەکی زۆری لەبەردەمدایە بۆ ئەوەی تەی بکات هەتا ببێت بە دەزگا، چونکە بوونی دەزگا ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە جۆری پەیوەندی و ئاگایی ئەوانی تر بۆی و هەروەها هەتا چ ئاستێک ناوەکییان کردووە. ئەوەی جێگای سەرنجە دەزگای پەرلەمان یەکێک لە کۆنترین دەزگاکانی مۆدێرنە کە لە ڕۆژئاواوە هەوڵدراوە بهێنرێت بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەردوو عوسمانییەکان و ئێرانییەکان لە سەدەی نۆزدەو بیستدا هەوڵیاندا هەردوو دەزگای دەستورو پەرلەمان خۆماڵی بکەن. تەنزیماتی ساڵی ١٨٣٩ بنەمای یەکەم قۆناغی دەستوری داڕشت لە ساڵی ١٨٦٧. لەم سەردەمەدا ڕۆشنبیرانی وەک میرزا فەتحعەلی ئاخونزادەو ئەوانی تر لە ئێران چالاک بوون. سەرباری کۆنی ئەم دەزگایە، ئەمڕۆ ناتوانرێت بڵێین لە سەرتاپا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم دەزگایە بە کارەکانی خۆی هەڵدەستێت. دیارە دژە پەرلەمانی پاڵنەرو هۆکاری زۆرە، ئێمە لێرەدا ئامانجمان ئەوە نیە کاری لەسەر بکەین، ڕەنگە کاریگەرترین کتێب لەمبارەوە لە نوسینی کارل شمت بێت. بەڵکو تەنها یەک ڕەهەندی ئەم شکستە ئاماژە پێدەدەین کە مەڕبوونی پەرلەمانتارانە. گەر لە ئەزمونی ساڵانی ڕابوردوی پەرلەمانی عێراق و کوردستان بنواڕین هەمیشە هەوڵەکان لەناوەوەو دەرەوەی پەرلەمان بەو ئەو ئاڕاستەدایە کە پەرلەمانتاری سرک تەرا بکرێت. ڕەنگە هەوڵدان بۆ ڕاڤەکردنی ئەم پرسە بە پشتبەستن بە تێزە ڕۆژئاواییەکان ئەوەندە ئامانج نەپێکێت. لە تێزی دوکتۆراکەمدا کاری زۆرم لەسەر ڕۆڵی ترادیشیون یان کەلەپور کردووە لە پرۆسەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ترادیشیوانی ئەو ناوچەیە لەگەڵ سیستەمی پەرلەمانی لیبرالدا تەبا نیە. لەمیانەی کارم لە سەر خزم و خزمایەتی و پەیوەندی هەرێمێتی وڵاتان بردمیان بۆ کتێبێکی دەگمەن لە نوسینی هەردوو لێکۆڵەری ئێرانی میهرزاد بروجەردی و کروشی ڕەحیمخانی، کتێبەکە بە ناونیشانی Postrevolutionary Iran: A Political Handbook لەوێدا هەردوو لێکۆڵەر بەپێچەوانەی لێکۆڵەرانی تر لە تیورەو ئایدەلۆژیاوە نایەن بۆ ڕاڤەکردنی سیستەمەکە، بەڵکو دێن بە ووردی ڕایەڵەی پەیوەندییە خزمایەتی و نزیکایەتی و پیاویانەی ناو سیستەمە پێشان دەدەن. سیستەمی سیاسی ئێرانی لەسەر بنەمای ئەوە بونیادنراوە کاتێک کەسێک دەستی دەگاتە دەسەڵات چۆن لە خزم و پیاوەکانییەوە پێگەی خۆی قایم کات و ململانێ و کێبڕکێی ئەوانی تر بکات. کاتێک خامنەئی دەبێت بە سەرۆک کۆمار ٤٠٠ پیاوی خۆی دەهێنێت لە جێگا جیاوازەکان دایاندەنێت هەتا کاری بۆ بکەن. بەردەوام لە کوردستان دەبیستی و دەبینی کاتێک کەسێک تێدەپەڕێت دەڵێن ئەوە فڵانەکەسە، پیاو یان چاوی فڵانەکەسە. بونیادنانی ئەم ووردە تۆڕە لە دەسەڵاتی شەخسی بنەمای تێگەیشتن و پیادەکردنی دەسەڵاتی سیاسییە. بەم پێیە کەسێک بۆ ئەوە سیاسەت ناکات هەتا پرسێکی گشتی لە بواری گشتیدا بوروژێنێت یان داکۆکی لەسەر بکات بەڵکو بۆ ئەوەیە هەتا خۆی بەسەردا بسەپێنێت و پێگەی خۆی تیادا قایم بکات. بەمجۆرەش بردن لە سیستەمەکە بۆ خود، ناچاریی و پێداویستیە. بۆیە دەسەڵاتی سیاسی لە ڕۆژهەڵات گەندەڵ نەبووە. بەڵکو باڵاترین مۆدێلی دەسەڵاتی سیاسی لە ڕۆژهەڵات گەندەڵییە.

ئاسۆس هەردی رۆژی (٢٠/٦) ژمارەیەک میدیاکار لەگەڵ سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆبوونەوەو سەبارەت بە ئازادی رادەربڕین و بابەتەکانی رۆژ گفتوگۆیان کرد. سەرەتا ئەبێ ئەوە بڵێم سەرسام بووم بە جورئەت و راشکاویی هەندێ لەو هاوکارە ئازیزانەم، کە بوێرانەو راستگۆیانە هەندێ لە كیشەکانی ئازادی رادەربڕین و کێشە هەنووکەییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستانیان رووبەڕوو لەگەڵ سەرۆکی حکومەتدا باس کرد.  ئەوەی بۆ من جێگەی تێڕامان بوو، وەڵامەکانی سەرۆکی حکومەت بوو. پێم وایە گەلێک لە بۆچوونەکانی هی ئەوەن قسەیان لەسەر بکرێت، بەڵام من لێرەدا زۆر بە کورتی تەنها قسە لەسەر ئەو تەوەرانە ئەکەم کە پەیوەندییان بە ئازادیی بیروڕادەربڕین و ئاازادیی رۆژنامەگەرییەوە هەیە. سەرۆکی حکومەت راشکاوانە پێی وتین بڕوای بەوە نیە میدیایەک هەبێت سەربەخۆ بێت. پێی وا بوو میدیای حیزب و سیاسەتمەدارەکان باشترن، چونکە ئاشکرایە سەر بە کێن! هەموو میدیاکانی تریشی تۆمەتبارکرد بەوەی ژێر بەژێر سەر بە لایەکن.  لەسەر ئەو بۆچوونانە تەنها ئەوەندە ئەڵێم، سەیرە سیاسەتمەدارێک لە خۆرئاوا خوێندبێتی کەچی هێشتا هەر بە مەنتیقی موئامەرە بیر بکاتەوەو بە تێڕوانینی ستایلینیانە لە دنیا بڕوانێت! هەر میدیایەک سەر بە خۆی نەبێت، ئیتر چاوی دا بخات و بڵێت کەواتە سەر بە رکەبەرەکانمە، ئەگەر نەڵیت سەر بە دوژمنە. سەیرە ئەوەی لەبیر نەبێت کە یەکێک لە ئەرکە هەرە سەرکییەکانی میدیا چاودێری کردنی دەسەڵاتە، مەحاڵیشە میدیایەک کە سەر بە دەسەڵات بێت بتوانێت لە هەمان کاتدا چاودێر بێت بەسەر خودی خۆیەوە. سەیرە ئەوەی لە بیر نەبێت یەکێک لە مەرجەکانی سیستمێکی دیموکرات و شەفاف و کراوە، جیاکردنەوەی کایەی سیاسی و کایە گشتییەکانی ترە، وەک میدیاو بازاڕو رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. چونکە لە راستیدا میدیای سەربەخۆ، بە شێوەیەک لە شێوەکان ئەو میدیایەیە کە لە نێوان حیزبەکاندا سەربەخۆیەو لە دەرەوەی کایەی سیاسییە، واتە لە رووی خاوەندارێتییەوە موڵکی هیچ حیزب و جووڵانەوەیەکی سیاسی نیە، بەڵام چاودێرە بەسەر کایەی سیاسییەوەو کاریگەریی راستەوخۆی لەسەری هەیە. روون و ئاشکرایشە ئەمە بەو مانایە نیە کە هیچ فکرو تێڕوانینێکی سیاسیی نیە، بەڵکو بەو مانایەی گەمەکەرێک نیە لە کایەی سیاسیداو، ئامانجی ئەوە نیە رۆژێک لە رۆژان دەسەڵات بگرێتە دەست. بۆ نموونە (رۆبێرت مەردۆخ)ی خاوەنی دەزگای (فۆکس) کە گەورەترین تۆڕی میدیایی ئەمەریکایە، ئەگەرچی لە رووی فکرییەوە کۆنسێرڤاتیڤەو لە کۆماریخوازەکانی ئەمەریکاوە نزیکە، بەڵام نە بە فەرمانی پارتی کۆماری دەجووڵیتەوە، نە ئامانجی ئەوەیە ببێتە رکەبەری دوو حیزبەکەو فەرمانڕەوایی ئەمەریکا بکا. بە هەمان شێوەش تیم وارنەری خاوەنی (سی ئێن ئێن) کە لە دیموکراتەکانەوە نزیکە. دەتوانین هەمان شت لەسەر نیویۆرک تایمزو واشینگتۆن پۆستی ئەمەریکی و گاردیانی بەریتانی و ... هتد، بڵێین. ئەمانە هەموو میدیان و سەر بە کەرتی تایبەتن، پلانی میدیاییان هەیە، نەک بەرنامەی سیاسی بۆ دەسەڵات گرتنە دەست. هەر لەو دانیشتنەدا، سەرۆکی حکومەت و هەندێ لە رو رۆژنامەنووسانەی لای خۆی کاردەکەن، زۆر باسیان لەوە کرد کە ئەبێ سەرچاوەی دارایی میدیاکان ئاشکرا بکرێت. وتیان ئاشکرایە میدیای حیزب و سیاسەتمەدارەکان لە کوێوە پشتیوانی دارایی دەکرێن، بەڵام پرسیارەکە لەسەر ئەوانەیە کە "لە دەرەوە" هاوکاری مادی دەکرێن. دیارە مەبەستیشیان لە هاوکاریی رێکخراوە قازانج نەویستە خۆرئاواییەکان بوو بۆ میدیای ئازادو میدیای کوردی بەگشتی.  جارێ با ئەوە بڵێم من بە تەواوی لەگەڵ ئەوە پرنسیپە گشتییەدام کە نەک هەر میدیاکان، بەڵکو ئەبێ هەموو دامودەزگا گشتی و تایبەتەکان شەفاف بن و هیچ شتێکی شاراوەیان نەبێت. ئەمە یەکێکە لە مەرجە سەرەکییەکانی شەڕکردن لەگەڵ گەندەڵیدا. بەڵام پێش ئەوە پرسیارێک هەیە کە ئەو مەنتیقی یاریکردن بە قسەیە خۆی لێ ئەدزێتەوە. ئەویش ئەوەیە: باشە حیزب و سیاسەتمەدارەکان ئەو سەدان ملیۆن دۆلارەیان لە کوێ هێناوە کە لە میدیادا سەرفی ئەکەن؟ داهاتی حیزبەکان چەندەو سەرچاوەکەی چییە؟ مووچەی بەرپرسەکان چەندەو ئەو بودجە زەبەلاحەیان لەکوێ بوو کە لە میدیای سێبەرو سۆشیال میدیای جنێوفرۆشدا سەرفی ئەکەن... هتد؟  بەڕێزان! جارێ ئێوە پێمان بڵێن ئەو پارە زەبەلاحەتان لە کوێ هێناوە بۆ تەمویلی کەناڵەکانتان کە خەرجی یەک مانگی هەر یەکێکیان چەندین ئەوەندەی خەرجی یەک ساڵی هەموو میدیای ئازادە لەکوردستان، ئەوسا هەقتانە بپرسن سەرچاوەی دارایی خەڵکی تر لە کوێوەیە. کورد ئەڵێ: "شووژنێک بکە بە خۆتا، ئینجا دەرزییەک بکە بە خەڵکدا!". دیارە ئەمە بەو مانایە نیە کە من لەگەڵ ئەوەدابم میدیای ئازاد سەرچاوەی داهاتی خۆی بشارێتەوە، بەڵکو بە پێچەوانەوە پێم وایە میدیای ئازاد ئەبێ دەستپێشخەر بێت لە پرۆسەی شەفافییەتدا، تەنانەت ئەگەر یاساکانیش پابەندی نەکەن بەوەی بودجەو داهاتی ئاشکرا بکات. ئەوەندەی لە میدیاشدا کارم کردبێت، پەیڕەویم لەو قەناعەتەی خۆم کردووە. پاشان خۆ هەر خودی میدیای حیزب و سێبەرو رێکخراوەکانی سەر بە حیزب سوودمەندی گەورەی هاوکاریی رێکخراوە قازانج نەویستەکانی خۆرئاوان، بە هاوکاری و پرۆژەی هاوبەشی کۆنسوڵخانەکانیشەوە. باشە بۆ بۆئەوان حەڵاڵەو بۆ خەڵکی تر حەرام؟ فەرموون دەست لە پرۆژە هاوبەشەکانی نێوان میدیاکان و رێکخراوەکانتان لەگەڵ رێکخراوە نێوەدەوڵەتی و کونسوڵخانەکان هەڵگرن، ئینجا بۆ خەڵکیشی حەرام بکەن. سەرۆکی حکومەت وتی لە کوردستان کەس لەسەر کاری رۆژنامەوانی و ئازادی بیروڕادەربڕین نەگیراوە! باسی لەوە کرد رۆژنامەنووس هاوڵاتییەو ئەگەر تاوانێکی ئەنجام دا، دەبێ لە بەردەمی دادگادا بەرپرسیارێتیی تاوانەکەی لە ئەستۆ بگرێت. جەختیشی لەوە کردەوە ئەبێ هەموومان، بە حکومەتیشەوە، پابەندی بریارەکانی دادگا بین. سەیرە! هەر لە بندەستی سەرۆکی حکومەتدا مامۆستا بەدەل بەرواری و شیروان شیروەندی و هاوڕێکانیان لەسەر خۆپیشاندانی ئاشتیانەو کاری رۆژنامەوانی دەستگیرکران و تۆمەتی ناڕەوایان بۆ هەڵبەسترا، کەچی سەرۆکی حکومەت ئەڵی لە کوردستاندا هیچ کەسێک لەسەر بیروڕادەربڕین نەگیراوە! جارێ با ئەوە روون بکەمەوە کە ئازادی رادەربڕین تەنها پەیوەندیی بە رۆژنامەنووسانەوە نیە، بەڵکو بەپێی دەستوورو یاساکان هەموو هاوڵاتییەک خاوەنی ئەو مافەیەو کەس بۆی نیە لێی زەوت بکات. بۆیە کەس مافی ئەوەی نیە بڵێت بۆ نموونە مادام مامۆستا بەدەل رۆژنامەنووس نیە، کەواتە دەبێ مامەڵەیەکی جیاوازی لەگەڵ بکرێ. ئازادی رادەربڕین مافی هەموو هاوڵاتییەکە، بە گردبوونەوەو خۆپیشاندانیشەوە. بە هەمان شێوە ئەو قسەیە هیچ بنەمایەکی نیە کە ئەڵی شیروان شیروەندی ئەندامی سەندیکا نیە، کەواتە رۆژنامەنووس نیە. چونکە لە یاسای رێکخستنی کاری رۆژنامەوانیی ژمارە ٣٥ی ساڵی ٢٠٠٧دا بەم شێوەیە پێناسەی رۆژنامەنووس کراوە: "رۆژنامەنووس: هەر کەسێک کە لە بواری رۆژنامەگەرییدا لە هەر کەناڵیکی راگەیاندندا کاردەکات" (مادەی یەکەم، بڕگەی پێنجەم). واتە ئەندامبوون لە سەندیکای رۆژنامەنووساندا نەکراوەتە مەرج بۆ شوناسی رۆژنامەنووسی. شیروانیش سەرنووسەری گۆڤارێک بووە کە مۆڵەتی یاسایی هەبووەو چەندین ژمارەی لێدەرچووە. پاشان کێ وتوویەتی رۆژنامەنووس پارێزبەندیی هەیەو نابێ دادگایی بکرێت؟ رۆژنامەنووسیش هاوڵاتییەو ئەگەر دەستی چووە تاوانێک، ئەبێ وەکو هەموو هاوڵاتییەکی تر برپرسیارێتی یاسایی لە ئەستۆ بگرێت. کێشەکە لەوەدایە لەسەر کارەکەی یا خود لەسەر ئازادی بیروڕادەربڕین لە زیندان توند بکرێت. ئەمە نە یاساییەو نە شەرعی. ئینجا با بێمە سەر دادگاو تاوان. دیسانەوە ئەڵێم من هیچ کێشەیەکم لەگەڵ ئەو پرنسیپە گشتییەدا نیە کە ئەبێ هەموومان پابەندی بڕیاری دادگا بین، بەڵام لە چ هەلومەرجێکدا؟ من هیچ ناڵێم، باسی راپۆرتی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و بۆچوونی چاودێرانی یاسایی و ئەندام پەرلەمانەکان لەسەر چۆنییەتیی بەڕێوەچوونی دادگایی کردنی مامۆستا بەدەل و رۆژنامەنووس و چالاکوانەکانی تر ناکەم. تەنها ئەوە بەبیر سەرۆکی حکومەت دەهێنمەوە کە لە سەروبەندی خۆپیشاندانەکانی ١٧ی شوباتدا، ئەو کاتەی دادگاکانی سلێمانی فەرمانی گرتنیان بۆ ژماریەک کەس دەرکرد کە هەندێکیان کادری پارتی بوون، فازیل میرانی کارگێڕی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کوردستان بە ئاشکراو لە بەر چاوی کامێرای کەناڵەکانی راگەیاندندا وتی: "ئێمە کادرەکانمان تەسلیمی دادگا ناکەین، چونکە متمانەمان بە دادگاکانی سلێمانی نیە". پرسیارەکەش زۆر بە سادەیی ئەوەیە، ئەگەر باڵاترین بەر پرسی پارتی متمانەی بە دادگای کوردستان نەبێ، چۆن چاوەڕێ ئەکەن خەڵکی ئاسایی متمانەی پێ بکەن؟ چۆن داوا لە خەڵکی ئاسایی و هاوڵاتیی ئاسایی ئەم وڵاتە ئەکەن بڕوا بەوە بکەن کە هیچ جۆرە دەستێوەردانێک لە دادگاکاندا نیە؟ دواجار سەرۆکی حکومەت رەخنەی لەوە گرت کە رۆژنامەنووسان و چالاکوانان لەگەڵ دیپلۆماتە بیانییەکاندا دائەنیشن و باسی کێشەو کەموکوڕییەکانی حکومەتی هەرێم ئەکەن. ئەم قسانە ئەو تۆمەتانەی وەبیر هێنامەوە کە لە دادگا ئاڕاستەی رۆژنامەنووس و چالاکوانانی بادینان کرابوون: "سیخوڕی، دانیشتن لەگەڵ نوێنەرایەتیی دەوڵاتانی خۆراوا لە هەولێر"! ئەو تۆمەتەی دواتر لەژێر گوشاری ئەو دەوڵەتانەدا لە لیستی تۆمەتەکان دەرهێنرا. ئەمە لە کاتێکدایە کە سەری زمان و بنی زمانی حکومەتی هەرێمەکەی ئێمە ئەوەیە ئەو دەوڵەتانە هاوپەیمان و دۆستمانن و ئێمەش بەشێکین لە هاوپەیمانێتیی ئەوان. باشە ئەگەر دانیشتن لەگەڵ ئەو نوێنەرایەتییانە سیخوڕییە، یاخود لانیکەم کارێکی نەشیاو و هەڵەیە، بۆچی رێگە بە میدیاو رێکخراوەکانی خۆتان ئەدەن خواخوایان بێت بانگهێشتی یەکێک لەو کونسوڵخانانە بکرێن و وێنەکەی لە فەیسبووک بڵاوبکەنەوە؟ جگە لەوەش، ئەگەر خەمی ناو و ناوبانگی هەرێمی کوردستانتانە، باشترە رێگە لە پێشێلکارییەکان بگرن و کەموکوڕییەکان چارەسەر بکەن، نەک هەرچی قسەی لەسەر ئەو کەموکوڕییانە کرد، تۆمەتباری بکەن بە سیخوڕی و دەستی دەرەکی. وێنەی هەرێم بە شاردنەوەی کێشەکان جوان ناکرێت، ئاخر لە کوێی دنیادا رووبەرێک دەدۆزینەوە بێ کێشەو کەموکوڕی بێت؟ وێنەی هەرێم بەوە جوان ئەکرێت، جورئەتمان هەبێ بە ئاشکرا باسی کێشەکان بکەین و هەوڵی چارەسەرکردنیان بدەین. بەوە دەکرێت بیسەلمێنین ئێمە هەرێمێکین ناترسین لەوەی لە رووناکیدا باسی کەموکوڕییەکانی خۆمان بکەین و بە جورئەتەوە دەست بۆ چارەسەرکردنیان بەرین. دانیشتنی ئاشکرای چالاکوانان لەگەڵ نوێنەرایەتییەکانی خۆرئاوا کێشە نیە. کێشەی گەورە نفووزو دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە دراوسێیانەیە کە پەیوەندیی رەسمییان لەگەڵ هێزە سیاسییەکانی ئێمە هەیەو هەر رۆژەی زەبرێکمان لێ ئەوەشێنن. بەداخەوە حکومەتی هەرێمەکەی ئێمەش هیچ دەسەڵاتێکی بەربەرچدانەوەیانی نیە، وەک خۆشتان راشکاوانە باسی ئەکەن. کەسیش نازانیت لە دانیشتنە داخراوەکان لەگەڵ ئەو دەوڵەتاندا چی دەگوزەرێ و چی دەوترێ. دواجار ئەگەر دانیشتن لەگەڵ دیپلۆماتە خۆرئاواییەکاندا تاوانە، بۆچی یەخەی ئەوان ناگرن و ئەو چالاکییانەیان لێ قەدەغە ناکەن؟  ئەو قسانەی سەرۆکی حکومەت بۆنی ئەوەیان لێ ئەهات، بیر لە سنووردارکردنی پەیوەندی رێکخراو و دامودەزگا میدیاییەکانی هەرێم لەگەڵ رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماتە بیانییەکان بکاتەوە. هیوادارم بە هەڵە تیگەیشتبم، بەڵام ئەگەر وابێت، ئیدی تەنها هەنگاوێکمان ماوە بۆ ئەوەی بگەین بە سیستمێکی داخراوی وەک ئێران و میسرو سووریا.