رۆژگار سەعدی

   ململانێی نادیموکراسی حیزبی: بریتییە لە ململانێى نێوان هێزەکان، کە هەر هێزێک هەوڵدەدات کۆنتڕۆڵى هێزەکانى دیکە بکات و هەژموونی خۆی بسەپێنێ. لە گرینگترین ئامرازەکانى ململانێی: حیزبی سیاسی و گروپى فشار و سەرکردایەتییە. 
   بەهۆی ئەوەی کەمینەیەکی سیاسی دەست بەسەر زۆر لە دەسکەوتەکانی کۆمەڵگادا دەگرن، لەکاتێکدا جەماوەرێکى بەرفراوان لە هەژارى و نەبوونى دەمێنێتەوە، ئەم نایەکسانییەى لە ئەنجامى ئەم دەستبەسەرداگرتنە دێتەدى، ململانێیەکى قوڵ لەزۆربەی بوارەکان بەرهەم دەهێنێت، بەتایبەت لەنێوان ئەم کەمینە سیاسییەی کە دەستیان بەسەر زۆر لە دەسکەوتە ماددیی و مەعنەوییەکانی کۆمەڵگادا گرتووە، لە بەرامبەر زۆرینەی تاکەکانی تری کۆمەڵگادا.
    ململانێی نادیموکراسی هەوڵدانە بۆ سەپاندنی هەژموونی سیاسی لەنێوان هێزە سیاسییە جیاوازەکاندا، کە هەر هێزەو هەوڵدەدات بگات بە ئامانجە سیاسییەکانی بە ڕێگایەکی نادیموکراسی. زۆر جار بەهۆی ئەم ململانێیە بەشێکى زۆر لە بەرژەوەندییە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و دەروونییەکان بەدی دێت، بەتایبەت لەم کۆمەڵگایانەی کە لەژێر سیستەمێکی دیکاتۆریەتدا بوونە، داوی بەدیهێنانی ئازادی لەقۆناغی گواستنەوەدان بەرەو کۆمەڵگای مەدەنی. ململانێی نادیموکراسی لە زۆربەی کاتەکان زاڵبوون و شکست بەرهەم دەهێنێت، ئەنجامی ململانێکەش هەر بەردەوام دەبێت لەدوای هەر حاڵەتێک لەم حاڵەتانە.   
    لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بەتایبە ئەم وڵاتانەی کە لەژێر حوکمی دیکاتۆرییەت ڕزگاریان دەبێت و بەرەو دیموکراسییەت هەنگاو دەنێن، سه‌رجه‌م ڕێکخراو و حیزب و هێزە‌ سیاسییه‌كان ڕووبەڕووی ململانێیەک دەبنەوە كه‌ ئامانجەکەی بۆ فه‌رمانڕه‌وایه‌تییه لەسەر دەسەڵات‌، جا چ به ‌ئاشتیانه‌ بێت، یان بە خه‌باتی چه‌كداری. لەم کۆمەڵگایانە بەهۆی بێلایەن نەبوونی دامەزراوەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری، جۆرێک لە ناسەقامگیری سیاسی بەدی دەکرێت، ئەمەش دەبێتە دەرفەت بۆ ئەم حیزب و هێزە سیاسییانەی کۆمەڵگا کە لە ململانێی نادیموکراسی دابن بۆ بەدیهێنانی دەسەڵات و فەرمانڕەوایەتی کردن، دەستگرتن بەسەر زۆربەی دەسکەوتەکانی کۆمەڵگادا؛ بەکارهێنانیان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان و حیزبی سیاسیی و ڕێکخراو و هێز و گروپەکانیان بەکاری بێننن. بەم هۆیەشەوە ململانێیەکی نادیموکراسی گەشە دەستێنێت و چەند بەرەیەکی سیاسی دروست دەبێت، ئەم بەرە سیاسییانە تەنها بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکان دەتوانێت کۆیان بکاتەوە، بەمەش بەرژەوەندی گشتی تاکەکانی کۆمەڵگا (خەڵک) دەبێتە قوربانی ململانێی ناڕەوا. (نا دیموکراسی)، بەتایبەت چینی ناوەند کە لەڕووی مێژووییەوە بە چینێکی میانڕەو ناسراوە، ئەم چینە بڕبڕەی پشتی بەمەدەنیبوونی کۆمەڵگایە، هەرکاتێک ئەم چینە بایەخی پێنەدرێت، یاخود فەرامۆش بکڕێت ئەوا ڕاستەوخۆ لێکەوتەی نەرێنی لەسەر لە بەرەو پێشچونی کۆمەڵگادا دروست دەکات، وای لێدەکات بەرەو دوواوە هەنگاو بنێت، بۆیە ئەم کۆمەڵگایە، یاخود ئەم وڵاتەی کە لە ململانێێی نادیموکراسیدان، هەمیشە بەرەو دواوە هەنگاو دەنێن.
  ململانێی نادیموکراسی لە هەرێمی کوردستاندا، زۆربەی حیزبە سیاسییەکانی گرتۆتەوە، ئایدیۆلۆجیای حیزبایەتی تەسک دەسکەوتە نیشتمانی و نەتەواییەکانیشی لە پیرۆزی داماڵییوە و بە حیزبی کردووە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی ململانێ حیزبی شێوازێکی نا دیموکراسی بەخۆیەوە ببینێت. بەتایبەت دوای هەڵبژارنی ئایاری ساڵی (1992) لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا و بەدرێژایی (30) سی ساڵ لە حوکمرانی خۆیی، ململانێکە قوڵتر بۆتەوە.
بەهۆی ئەم ململانێیە نا دیموکراسییە، تاکەکانی کۆمەڵگای ئێمە بەکۆمەڵێک ڕووداوی جۆراو جۆر گوزەریان کردووە، لێکەوتەی دیاری بەسەر ڕەوش و ژیانی زۆرینەی دامەزراوە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییەکان هەبووە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە بە قۆناغێکی نالەباری کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری تێبپەڕێت، کە دەکرێت بەهەر جۆر و ڕادەیەک بێت هەست بە دەرهاویشتەکانی بکرێت. لەژێر کاریگەریی ئەم ململانێیە نادیموکراسییەدا، لەناو پڕۆسەیەکی فراوانی بێپلانی و بێ متمانەیی نێوان حیزبە سیاسییەکان بژین و دەرهاویشتەی لەسەر زۆربەی کایە گرنگەکانی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری هەرێمی کوردستان هەبێت.
   حیزبە سیاسییەکان ڕۆلێکی گرنگیان هەبووە لە ململانێ نادیموکراسی، بایەخ بە ململانێ سیاسی نەدراوە تا ئاستێکی پێشبڕکێ وەربگرێت لەپێناو خزمەتکردنی بەرژەوەندی گشتی تاکەکانی کۆمەڵگادا، لەگەڵ فراوانکردنی ڕێگاکانی بەردەم ئازادی ڕادەڕبڕین، بەمەبەستی نەهێشتنی توندوتیژی و نامۆبوونی سیاسی. 
    سەرکردایەتی حیزبە سیاسییەکان و بنەماڵە و کەسانی دەست ڕۆیشتو پۆستی حکومیان پێدەدرێت، بەمەش زیاتر گرنگی بەکەسانی تەکنۆکڕاتی شارەزا نەدراوە. دەزگاکانی دەسەڵات، بەتایبەت دەزگای یاسادانان کاراتر بە ئەرکی نیشتیمانی خۆی هەڵسنەستاوە، لە چاودێریکردنی ڕەوشی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری، لەگەڵ پەسەندکردنی پڕۆژە دەستورێکی مەدەنیانەی سەردەم لە پەرلەمان، کە لەگەڵ پێشکەوتنەکانی دیموکراسی سەردەم بگونجێت، گەل دەنگی لەسەر بدات. گرنگی بە ئاشتەوایی بە مەبەستی بەدیهێنانی داخوازییەکانی خەڵک و کارکردن بۆ گێڕانەوەی ناوچە کوردستانییەکانی دەروەی ئێدارەی هەرێم نەدراوە. 
  
 
* مامۆستای زانکۆی سەڵاحەدین، کۆلیژی ئاداب، کۆمەڵناسی سیاسی