.gif)
د.حیكمەت نامیق ئەوە ئەو پرسیارەیە كە خەیاڵی كەسانی خەمخۆرو دڵسۆزی داگیركردوە بەتایبەتی ئەوانەی لە كایە جیاوازەكان ڕاستگۆیانە كارەكانیان ڕادەپەڕێنن، كاتێك قسە لەسەر گەندەڵی دەكرێ یەكسەر دەسەڵاتی سیاسی تاوانباردەكرێ، بەمانایەكی دیكە گەندەڵی زیاتر پەیوەستدەكرێ بە كایەی سیاسەت و حكومەت و دامودەگاكانی میریەوە، بەڵام سۆسیۆلۆژیاو لقەكانی پێماندەڵێن كە پەروەردەو سترەكتوری كۆمەڵگا مرۆڤی نابەرپرس و گەندەڵ بەرهەمدێنێ هەر ئەو مرۆڤە دەچێتە نێودامودەزگا هەستیارەكانی حكومەتەوە دەستدەكات بە پەیوەندیكردن لەگەڵ ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتییەی كە دەمێكە گرێدراوە بە تۆڕێكی دیكەی بەرزترەوە بڕیار لەسەر ئیختیلاس و بەهەدەردانی سەروەت و سامانی میللەت دەدەن، پرسیار لێرە ئەوەیە ئایا حكومەت ڕێگاكە دەكاتەوە بۆ گەندەڵی یان ئەوەتا مرۆڤە بوودەڵەكان لەبنەمادا خۆیان لەسەر دەستپیسی پەروەردەكراون لە دەرفەتێك دەگەڕێن بۆ ئەوەی دزە بكەنە نێو تۆڕەكە. گەندەڵی بەرەنجامی ستراكتۆری كۆمەڵگایە بەگشتی بە پێی ئەنجامگیریە كۆمەڵناسیەكان لەسەروی هەمویانەوە قوتابخانە وەزیفی و ستراكچەرەكان، چونكە كاتێك پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی توشی شەلەل بوو یان لە دەست دەرچوو ئیدی ئەوەی شوێنی دەگرێتەوە مرۆڤ لە ڕەوشت و ڕەفتاری ئەقلانی دوردەخاتەوە بەدوای سودی كەسی و خۆدەوڵەمەندكردن دەگەڕێ بە شێوەی ناشەرعی و هەروەها وەك پەروەردەكراوێكی دارستان ئیش لەسەر غەریزە كپكراوەكانی دەكات دەزگاكانی حكومەت بەكار دێنێ بۆ كۆكردنەوەی پارە بەشێوەی نایاسایی و ئەخلاقی لێرەدا هەم پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی و هەم هێزو دەسەڵاتی خەم خەمخۆر ئەگەر هەبێت دەستە وەستان دەبن لە چارەكردنی كێشەی گەندەڵی، چونكە دەبێتە خوویەكی خراپ تا ماوەیەكی دوو مەودا درێژە دەكێشێ لەكوردستاندا گەندەڵی لەوەتێپەڕیوە تەنیا بەرمەبنای سیستمی سیاسی و ئیداری بێت، بەڵكو پەڕیوەتەوە نێو ڕەهەندە كۆمەڵایەتیەكەی لە ئێستادا لەنێو هەمو سێكتەرەكانی ژیان بوونی هەیە ، چەمكێكی وەك خزمخزمێنە یان واستە یان ئەوەتا پەیوەندی كەسی و حیزبی و چەندین پەیوەندی دیكە لە نێو دامودەزگا ئیداریەكاندا ڕۆڵی بەرچاویان هەیە لە برەوسەندنی ئەو دیاردە هەیە گەندەڵی بە چەندین فۆڕمی جیاواز دەردەكەوێ گەورەترینیان تەخشان و پەخشانكردنی داهاتی ئەو هەرێمە یە بۆ بوودەڵەكان، ڕاستە گەندەڵی دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیە، بەڵام ئەو دیاردەیە هاوتەریب نیە لەگەڵ هەموو كایەكانی نێو كۆمەڵ. چەندین گرووپ و توێژ هەن لەنێو كۆمەڵ نەباوەڕی پێیەتی نە مومارەسەی دەكات یا بەمانایەكی تر ئەو دیاردەیە نەبووەتە كۆ ڕەفتار. . چۆن ڕیشكێش دەكرێ ئەو پەتایە؟ ئەو پەتایە تەنیا بە پەروەردەكردنی جیلێكی تازە كە گۆشكرابێت بەیاساو بیرۆكەی مافی مرۆڤ و لێكبوردن و ئەخلاقی بەرز لێرەدا سۆشیالیزەیشن یان بەكۆمەڵایەتیبوون ڕۆلێكی ئێجگار گەروە دەگێڕێت بۆ نەهێشتنی ئەو دیاردە مەترسیدارە، كاتێك مرۆڤ پەروەردەكرا لەسەر دەستپاكی و نەریتی جوان ئەوا هێواش هێواش ئەو دیادرە نێگەتیفە كۆتایی دێت هەروەها نەهێشتنی گەندەڵی بە دابەشكردنی سامانی نەتەوە بەیەكسانی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگا بە باشترین بژاردەی نەمانی گەندەڵی هەژمار دەكرێت، لێرەدا پڕۆسەكە هاوشانە لەگەڵ سیستمی سیاسی و ئیداری ناوچەكە، چونكە وەك لەسەرەوە ئاماژەمان بۆكرد تەشەنەكردنی ئەو پەتایە هەم كۆمەڵایەتیە هەم ئیداریە كەواتە بۆكۆتاییهاتنی ئەو دیاردەیە هەماهەنگی هەردوو ڕەهەندی پێویستە بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەكەیی و دواتر ڕیشەكێشكردنی گەندەڵی لەڕەگەوە.
.gif)
عەتا قەرەداخی ئاشکرایە لەبەر چەندین هۆکار تاکو ئێستا مێژووی کورد وەکو ئەوەی پێویستەو وەکو ئەوەی روویداوەو هەبووە نەنووسراوەتەوە. بەتایبەتی رووبەرێک زۆر فەرامۆشکراوە ئەویش مێژووی رەگوڕیشەو کۆمەڵایەتیبوونی کوردە. بەگشتی ئەوەی لەبارەی رەگوڕیشەی کورد یان رەچەڵەکی کوردەوە نووسراوە زیاتر لەوەی بەرهەمی توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆجی و رەچەڵەکناسی بێت، زیاتر بەرهەمی خەیاڵ و لێکدانەوەی مێژووی زارەکیە، ئەوەش وایکردووە باسکردن لە رەچەڵەک و رەگوڕیشەو ئەسڵی کورد وەکو گێڕانەوەی ئەفسانە بێت. رابردووی کورد نەبووەتە جێگاسەرنجی ئەنترۆپۆلۆبیستەکان و ئەوەش وایکردووە بەو ئەندازەی رەگوڕیشەی کورد تەمومژاویە، مێژووی کۆمەڵایەتیبوونی کوردیش نادیارو نەزانراوبێت. ئەمەش هاوشانی نەبوونی تۆماری رابردوو لەبەر ئەوەی کورد کۆمەڵگای دەرەوەی نووسین بووە، رەنگە هۆکارێکی سەرەکی بێت بۆ نەبوون یان لاوازی یادەوەری کوردی و تەنانەت بۆ نەبوونی کۆنەستی کوردی، کە ئەوەش دەشێ پەیوەندی بە فرە سەرچاوەیی رەچەڵەکی کوردیەوە هەبێت کە لە بنەڕەتدا کورد بەرهەمی یەک خوێن و یەک دەمارنەبێت، بەڵکو کۆکراوەی چەند رەگەز یان خوێن و دەمارێک بێت. ئەوەش هۆکارێکی پەرتبوون و بەرتەوازەیی هەمیشەیی بێت لە ئاستی کۆمەڵایەتی و کەلتوری و فرە زاریی قسەکردن و تەنانەت فرە ئایینی و فرە مەزهەبیشدا، کە هەموو ئەمانەش نیشانەی لاوازین بۆ کورد. ئەو هۆکارانەش تێکڕا دەوریان هەبووە لەوەدا کە کورد خاوەنی دەسەڵات و دەوڵەتی خۆی نەبێت و هەمیشە ژێردەستەو ژێرچەپۆکی دەوڵەتانی دەوروبەر بووە لە مێژووی کۆن و نوێدا. ئەوەی لە مێژووی کورددا نووسراوەتەوە کە بەشێوەیەک دیارو تا ئەندازەیەک گشتگرو هەمەلایەن بێت و وەکو سەرەتای نووسینەوەی مێژووی کورد دابنرێت شەرەفنامەی شەرەفخانی بەتلیسیە، ئەگەرچی ئەم مێژووە بە زمانی کوردی نەنووسراوە، بەڵای سەرەتاو دەستپێکێکی بەهێزە، کە بەداخەوە درێژەی مێژوونووسی مێژووی کورد بەراورد بەو دەستپێکردنە بەهێزە دواتر بەهەمانی ئاست بەرەوپێشەوە نەچووە. لەدوای شەرفنامە نووسینی مێژووی کورد کەم تا زۆر بەردەوامبووە. کە ئەویش یان لە لایەن مێژوونووسانی ئیسلامەوە نووسراوە یان لە لایەن کوردناسانەوەو دواتریش مێژوونووسانی کورد دەرکەوتوون و هەریەکە بە ئاستێک بەشدارییان لە نووسینەوەی مێژووی نەتەوەکەیاندا کردووە. بەڵام جێگای خۆیەتی وەکو پێشتریش باسمانکردووە ئاماژە بۆ شێوەی نووسینەوەی مێژووی کورد بکەین و ئەو پرسیارەش بەرزبکەینەوە، ئایا ئەوەی نووسراوەتەوە خوێندنەوەی واقیعیانەی مێژووی کوردو کۆمەڵگای کوردیە؟ بێگومان رەنگە راستەوخۆ وەڵامی بەڵێی ئەم پرسیارەمان گوێ لێ بێت. بەڵام لە راستیدا زۆرێکی ئەوەی وەکو مێژووی کورد نووسراوەتەوە بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە پەرەسەندنی ئەم کۆمەڵگایە و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان و دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانەوە هەیە، ئەوەی پەیوەندی بە باری کەلتووری و ئابوری و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنانەوە هەیە، بەشێوەیەکی ئاشکرا بێجگە لە شەرەفخان کە راست و دروست باسی کۆمەڵگای کوردی دەکات، زۆرینەی ئەوانی تر بە هاوشێوەکردنی کوردو کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ کۆمەڵگەکانی تردا نووسراوەتەوە. ئەویش لە دوو روانگەوەو بەپێی ئینتیمای فیکری و ئایدیۆلۆجی ئەو مێژوونووسە، کە بە گوێرەی ئەوانەی خۆیان کوردبوون دوو ئاراستەیە. یەکەمیان کە لە رووی کاتیشەوە زووتر دەستیپێکردووە، نووسینەوەی مێژووی کوردە بە تێکەڵاوکردن یان بە پاشکۆکردنی مێژووی ئیسلام، واتە تێکەڵاوکردن و بە پاشکۆکردنی مێژووی کورد بۆ مێژووی عەرەبی ئیسلامی و مێژووی تورکی ئیسلامی. لەپاڵ ئەم ئاراستەیەدا، ئاراستەی تێکەڵاوکردن و بەپاشکۆکردنی مێژووی کوردو تەنانەت بەپاشکۆکردنی کورد خۆیشی بۆ فارس هەیە بەناوی ئێرانیبوون و هاونەژادی و ئاریبوونەوە، کە لەراستیدا ئەم ئاراستەیە بۆ خوێندنەوەی مێژووی کورد لە ڕووی زانستیەوە ناتەواوەو نەیتوانیووە رێگاو زەمینە بۆ جیاکردنەوەی کورد لە هەموو ئاستەکاندا لەوانی عەرەب و تورک و فارس خۆش بکات و بەوەش زەمینەسازی بۆ جیاکردنەوەی شوناسی کوردی لە رووی بەراوردەوە لەگەڵ شوناسی ئەوانی تر بە تایبەتی ئەو سێ نەتەوە بکات، کە ئێستا هەریەکەیان داگیرکەری بەشیکە لە کوردستان و عەرەب و تورک هاوئایینی و فارسیش هاو نەژادیان کردووە بە پاساوێک بۆ درێژەدان بە داگیرکردنی کوردستان بەدرۆ بانگەشەکردنی برایەتی لەنێوان خۆیان و کورددا. ئەوەی لە رووبەرێکی فراوانی بەرهەمی مێژوویی ئەو مێژوونووسانەدا نادیارە، تایبەتمەندی کوردیە لە هەموو ئاستەکاندا. لەپاڵ هێڵی یەکەمی ئاراستە ئیسلامی و هاونەژادیدا لە نووسنەوەی مێژووی کورددا، هێڵی دووەم دێت لە تۆمارکردنی ئەوەی وەکو مێژووی کورد نووسراوەتەوە، ئەویش بەرهەمی مێژوونووسانی ئاراستە چەپە، واتە ئەوانەی بڕواداری تێزی مارکسیزمن و لە روانگەی ماتریالیزمی مێژووەوە خوێندنەوەی کۆمەڵگای کوردییان کردووە یان توێژینەوەی دەکەن، واتە بەهەمان ئەو پێوانانە کۆمەڵگای کوردییان خوێندووەتەوە یان دەخوێننەوە کە کۆمەڵگاکانی رۆژئاوا یان ئەو کۆمەڵگایانەیان پێخوێندراوەتەوە کە پەرەسەندنی سرووشتی خۆیانیان هەبووەو رەوتی ئاسایی خۆیانیان کردووەو قۆناغی مێژوویی خۆیانیان بڕیوەو لە هەر قۆناغێکیشدا هەم ژێرخانی ئەو قۆناغەو هەم سەرخانی ئەو قۆناغە بە سرووشتی خەمڵیوون و بەو پێیەش دامەزراوەکانی ئەو قۆناغەو پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنانی ئەو قۆناغە پێگیشتوون و چینە کۆمەڵایەتیەکان لە هەر قۆناغێکدا بە سرووشتی دەرکەوتوون و پێگەیشتوون و کارایانە ئەرکی مێژوویی خۆیانیان جێبەجێکردووە. ئەم ئاراستەی مێژوونووسی کورد بێ لەبەرجاوگرتنی تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگای کوردی، بەهەمان پێوانەو بەهەمان میتۆدی خوێندنەوەی پەرەسەندن و مێژووی کۆمەڵگا بەسرووشتی پەرەسەندووەکان هەوڵی خوێندنەوەی کۆمەڵگای کوردیان داوەو لەسەر ئەو بنەمایەش مێژووی کوردیان نووسیووەتەوە. لە راستیدا لەو ئاراستەی مێژوونووسی کوردیدا تایبەتمەندی کوردی نادیارو نائامادەیە. هەرەک خاڵێکی تری ئاشکرای ئەم ئاراستە لە مێژوونووسی کوردیدا، پێکەوەبەستنی کوردی هەربەشێکی کوردستانی دابەشکراوە بەو دەوڵەتەوە کە ئەو بەشەی پێوە لکێندراوە. بەواتایەکی تر تواندنەوەی گوتاری مێژوویی کورد لەناو مێژووی ئەوانی داگیرکەرانی کوردستاندا خاڵێکی دیارو لەبەرچاوی ئەم ئاراستەیە. ئاراستەی دووەمی نووسینەوەی مێژووی کوردو نووسین لەبارەی کۆمەڵگای کوردیەوە، ئاراستەی کوردناسیە، واتە کۆی ئەو نووسینانەی کە ئەوانی بیانی لەبارەی مێژووی کوردو کۆمەڵگای کوردیەوە نووسیوویانە. ئەویش دوو ئاستی هەیە، یەکەمیان کە زۆرینەی ئەو بەرهەمە نووسراونە دەگرێتەوە، نووسینی سادەو سەرپێین و هەندێکی بەرهەمی سۆزو بەزەیی و هەندێکی بەرهەمی تێنەگەیشتن و بێئاگایی و نەشارەزاییە و بێگومان بەرهەمی رق و کینەیشیان تێدایەو کەمتر خویندنەوەی زانستیانەی واقیعی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردن و رەنگە بەهەڵەدا نەچووبین ئەگەر بڵێین لە پشتی کوردناسی رۆئاواو رۆژهەڵاتیشەوە روانینێکی ئیدوارد سەعیدانە هەبێت کە مەبەستمان ئامانجەکانی چەمکی رۆژهەڵاتناسی و کاری رۆژهەڵاتناسیە و کوردناسیش دەشێت لەو چوارچێوەیەدا جێگای بکرێتەوە. ئاشکرایە سەرەتای کوردناسی لە ریگای هاتنی میشنەرەکان و ناردنی کەسانێک بە شوناسی گۆڕاو و شاراوەوە دەستی پێکردووە. بەڵام بەشەکەی تری ئەوەی کوردناسان نووسیوویانە چی کوردناسی رووسی یان سۆڤیتی، چی کوردناسی رۆژئاوا توێژینەوەی زانستی و خوێندنەوەی واقیعیانەی کۆمەڵگەی کوردی و مێژووی کوردن. لە دوای ریچ و مینۆڕسکی، جێگای خۆیەتی لە ئاستی یەکەمدا ئاماژە بۆ ڤاسەلیڤیا و مارتین ڤان برۆنسین بکەین و دوای ئەوانیش کارەکانی لازارێف و دەیڤید ماکدۆواڵ و ئیسماعیل بێشکچی وەکو نووسینەوەی مێژووی سیاسی و تا ئەندازەیەک مێژووی راپەڕین و حیزبی کوردی جێگای بایەخن. بەگشتی یەکێک لەو خاسێتە دیارانەی لە نووسینەوەی مێژووی کورددا باڵادەستە، خاسێتی وەسفیە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە زۆرینەی هەرە زۆری بەرهەمی نووسراوی مێژووی کورد لە چوارچێوەی رێبازی وەسفیدایە کە ئەوەش لاوازترین شێوازی نووسینەوەی مێژووە، کە مەبەست لەوەش گێڕانەوەی رووداوەکان و وەسفکردنیانە بەبێ گەڕان بەدوای هۆکاری رووداوەکان توێژینەوەی ئەو واقیعەی هەر رووداوێک تیایدا روویداوە، واتە گەڕان بە دوای وەڵامی پرسیارەکانی بۆچی؟ چۆن ؟ کەی؟ لە کوێ؟ لە لایەن کێوە؟ چی ئەنجام هات؟ ... نەبووە. ئەوەی جێگای سەرنجە نەک تەنیا خوێنەری ئاسایی بەڵکو بۆچونێک لای دەستەبژێری رۆشنبیرو تا ئەندازەیەک لای ناوەندی ئەکادیمی کوردی و دەستەبژێری سیاسی خوێندەواری کورد هەیە کە هەرشتێک لە لایەن ئەوانی بیانیەوە نووسرا بێت یان بنووسرێت شتی دەگمەن و نایابن. بێگومان وەکو لەسەرەوەش ئاماژەمان بۆ بەرهەمی دەگمەنی چەند کوردناسێک کرد، دەشێ بەرهەمی دەگمەنی تریش بنووسرێت، بەڵام کەمێکی ئەوەی کوردناسان لەبارەی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردەوە نووسیوویانە زانستیە و خوێندنەوەی واقیعانەی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردە. بۆیە لێرەدا جارێکی تر ئاماژەی هەست بەکەمیکردنی کەسێتی کوردی لەبەرامبەر ئەوی بیانی یان ئەوی رۆژئاوایدا دەردەکەوێت، کە ئەوەش بەجۆرێک پەیوەندی هەیە بە کاریگەری هەژموونی عەقڵی رۆژهەڵاتناسی و چەمکی رۆژهەڵاتناسیەوە وەکو هەوڵی ئەوی ئامادەو بەهێزو باڵادەست بۆ کۆنترۆڵکردنی رووبەری ئاگایی و نائاگایی ئێمە، کە دەرئەنجامەکەی ئامادەکرنی کەسیتێ لاوازی ئێمەیە لەبەردەم ئەوی کەسێت بەهێزی رۆژئاوادا و ئەوەش وامان لێ دەکات خۆمان لەئاستێکی نزمدا دابنێین و بە ئاراستەی بەرەو سەرەوە سەیری ئەوی رۆژئاوایی بکەین و خۆشمان لە پێگەیەکی نزمدا ببینین. ئەوەش وامان لێ بکات هەرشتێک ئەوی رۆژئاوایی بەرهەمی بهێنێت یان ئەنجامی بدات بەلامانەوە نایاب و دەگمەن بێت.
.gif)
هیوا سەید سەلیم وەزیری پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە دیدارێکدا کە لەگەڵ ژمارەیەک میدیایی ناوخۆیی ئەنجامی داوە، باسی لەوەکرد کە لە هەفتەی یەکەمی دەستبەکاربوونی لە وەزارەتی پێشمەرگە زانیویەتی کە "وەزارەتی پێشمەرگە دوو مەقەڕی حزبیە" داننانی وەزیری پێشمەرگە بەو ڕاستیە تاڵە، دەربڕی ئەو ڕاستیەیە کە تا ئێستاشی لەگەڵ دابێت وەزارەتی پێشمەرگە هەیکەلێکی بێ دەسەڵاتە، کارەکانی ئەو وەزارەتە لە دەرەوەی وەزارەت لە یەکەکانی( ٧٠، ٨٠ ) بەڕێوەدەچن، کە جاران ناویان (فەرماندەیی و فەلەک) بوون، یەکیان سەر بە یەکێتی و ئەوی دیکەیان هی پارتی بوون. شایانی باسە، لەماوەی ئەم ساڵەدا دووەم جارە لە زاری وەزیری پێشمەرگەوە گوێبیستی ئەم جۆرە ڕەخنانە دەبین لە سیستەمی حوکمڕانی دەگیرێن ،چونکە دەزانین وەزارەتەکەی جەنابی وەزیر یەکێک لەو وەزارەتانەیە کە بە هۆی دەستوەردانی حزبی تیایدا زۆرترین رەخنە و گلەیی دۆستانی هێناوەتە سەر ناوبانگی حکومەتی هەرێمی کوردستان. جاری یەکەم لە مەراسیمی دەرچوونی ئەفسەران لە قەڵاچۆلان وەزیری پێشمەرگە زۆر بە ڕاشکاوی داواایکرد کە حزبەکان دەست لە کاروباری پێشمەرگە هەڵگرن، ئەو جارەشیان باس لەوە دەکات کە وەزارەت مەقەڕی حزبی بووە. سایانی باسە، لە هەرێمی کوردستان، تەنیا وەزارەتی پێشمەرگە نیە کراوەتە مەقەڕی حزبی، بگرە سەرجەم وەزارەتەکان و تەنانەت فەرمانگەکانیش بەو دەردە دەناڵێنن. ئەگەر مەقەڕی حزبی شوێنی ئەنجامدانی کۆبوونەوەی حزبی بێت و تیایدا ئابوونەی حزبی کۆبکرێتەوە، ئەوا بەهەمان شێوەش لە وەزارەت و فەرمانگەکان هەمان کار بە زیادەوە ئەنجام دەدرێت، بۆ نموونە سەیارەی حکومی دوای دەوامی فەڕمی کاری حزبی پێدەکرێت، لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ قازانجی لایەنەکانی دەسەڵات بەکاردێت، لە بەشی هەرزۆری فەرمانگەکان ئابوونە بە مەرکەزی لە فەرمانبەر دەبردرێت، نەک وەردەگیرێت، تەنانەت پۆستەکان لە فەرمانبەرێکی ئاسایی بگرە تا دەگاتە پۆستی باڵا، لەسەر بنەمای حزبی دادەنرێن، بە شێوەیەک کە لە زۆربەی جومگەکانی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان کەسەکان لەسەر بنەمای کەسی شیاو بۆ پۆستی شیاو دانانرێت بگرە تاکە پێوەر تەزکیەی حزبیە. زۆر جار کاتێک لەسەر بە حزبی کردنی سەرجەم دامودەزگاکانی حکومەی ڕەخنە لە دوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم دەگیرێ، یەکسەر لە وەڵامدا ئەوە دەبیستین کە "ئەوەی کراوە و دەکرێت دەرەنجامی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنە" بەڵام لە هیچ شوێنێکی جیهان نیە حزب هەڵبژاردن بباتەوە بەڵام لە فەڕاشەوە تا وەزیر لەسەر بنەمای حزبی دابمەزرێنێت. ئەگەر ئەو بیانووە بۆ سەردەمێک کاری پێکرابێت کە پارتی و یەکێتی زیاتر لە ٩٠٪ دەنگی خەڵکیان هێنا بێت، ئەوا لە ئێستادا کە لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە دەنگی هەردوو لایەن نەگەیشتۆتە ٢٥٪ ئەوا هیچ بیانوێک نامێنێت کە پارتی و یەکێتی چیتر وەزارەت بکەنە بارەگای حزب، تاویی لێبێت وەزیر کە خۆشی بە پێوەری حزبی داندراوە هاواری لێهەڵسێت. ئەزموونی هەرێمی کوردستان لە تێکەڵاوکردنی کاری حزبی لەگەڵ کاری حکومی کەم وێنەیە، کە ئەم دیاردەشیان زۆربەی جار لە دەسەڵاتی بەرپرسانی حکومەت کەم دەکاتەوە. لە ساڵانی دواییدا نەک رێگری لەو دیاردە خرابە نەکراوە، بگرە تادێت رۆژ بەرۆژ دیاردەکە تۆختر دەبێت، بەشێوەیەک کە لەم دوو ساڵەی دواییدا دەستوەردانی حزبی گەیشتۆتە جومگەیەکی هەستیارتریش ئەویش دەسەڵاتی دادوەریە لە هەرێمی کوردستان. وەزیری پێشمەرگە بە درکاندنی ئەو ڕاستیە تاڵەی کە جاران وەزارەتەکەی لە دوو مەقەڕی حزبی دەچوو، گۆمێکی مەندی شەقاندووە، ئەگەرچی ئەو دەڵێت " چارەسەری زۆرێک لەو دیاردە نامۆیانەی کردووە" بەلام ئەوەیان کاتێک خەڵک لێی باوەڕ دەکات کە لە دەروەی وەزارەتەکەی هێزی سەر بە فلان و فیسار نەمێنێت، کەس بەبێ ئەو و کاربەدەستانی وەزارەتەکەی بۆی نەبێت جوولە بە پێکهاتەکانی وەزارەتی پێشمەرگە بکات. شایانی باسە، گرفتەکە تەنیا لە وەزارەتی پێشمەرگە نیە، بەڵام ئەوەی وەزارەتی پێشمەرگە لە وەزارەتەکانی دیکە جیادەکاتەوە، ئەو فشارەیە کە هاوپەیمانان لەژێر ناوی چاکسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە خستویانەتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە، ئەگینا نەک هەر وەزارەتی پێشمەرگە بگرە سەرجەم وەزارەتەکان وەک مەقەڕی حزبی وان، ئەمەشیان پەیوەستە بە فەلسەفەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان، فەلسەفەیەک کە لەسەر بنەمای حزبی دامەزراوە. چارەسەری ئەم بارودۆخەش بەوە دەکرێت کە هیچی دیکە حکومەت دیلی دەستی حزب نەبێت، بگرە حزب لە بارەگاکانی خۆی بە کەرستەی مرۆیی و مادی و مەعنەویی خۆی حزبایەتی بکات و حکومەتیش دوور لە دەستوەردانی حزبی حوکمڕانی خۆی بکات.
.gif)
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج پرسیاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه ئایه ئێمه شۆرشمان كردوه ، ئاخۆ ئه‌وه‌ی له رابردودا به درێژایی سه‌ت ساڵ كورد له پارچه جیاجیاكانی كوردستان پێی هه‌ستاوه ، به تایبه‌ت له باشوری كوردستان ده‌كرێت ناوی شۆڕشی لێبنرێت ، ئه‌ی به‌رهه‌می ئه‌و شۆڕشه چی بوو ، من پێموایه ناونانی ئه‌و بزوتنه‌وه چه‌كداری و هه‌رایانه‌ی له كوردستان دژی ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ر به‌رپا بووه به شۆڕش هه‌ڵه‌یه ، نه‌ك هه‌ڵه‌یه‌كی ئاسای هه‌ڵه‌یه‌كی ئاوه‌زی گه‌وره‌یه ، چونكه له شۆڕشكردنا سه‌یری ده‌سكه‌وته‌كان و ده‌رئه‌نجامی ئه‌و پێگه‌یشتنه ده‌كرێت كه هاتوه‌ته دی ، ئێستا كه به هه‌مان شێوه سه‌یری ده‌سكه‌وته‌كان و ئه‌و ده‌رئه‌نجامه به ده‌ستهاتوه بكه‌ین توشی سه‌رسامی ده‌بین ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زیانی هه‌راكه له سودی زیاتره . هه‌ڵوه‌سته كردن له سه‌ر ئه‌و رابردوه‌و ناونانه‌وه‌ی نوێی ئه‌و رابردوه تا ئێستا ی تێیداین به قه‌باره‌ی خۆی كارێكی ئاوه‌زی و هۆشیارانه‌یه ، لانی كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤی كوردیش بپرسێت چی كردو بۆ كردی ، نابێت له‌وه‌دا سڵ له‌وه بكه‌ینه‌وه هه‌ندێك قه‌ڵس و توڕه ده‌بن ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له كۆتایدا ئه‌م هه‌ڵوه‌سته كردن و پرسیار وروژاندنه بۆ چاكه‌ی گشتی و به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وانه‌شه كه هێشتا له خه‌یاڵ و خه‌ونی ره‌نگاو ڕه‌نگی هه‌رایه‌كدان كه ناوی شۆڕشی لێنراوه ، هیچ كێماسی نیه ئێمه ره‌خنه له دوێنێی خۆمان بگرین و هه‌ڵوه‌سته‌ی له سه‌ر بكه‌ین ، كێماسی گه‌وره ئه‌وه‌یه بیانوو بێنینه‌وه بۆ خۆ ده‌رباز كردن له ناشرینیه‌كانی دوێنێی خۆمان ، ره‌خنه بۆ ئه‌وه‌یه درزو كه‌لێنه‌كان بدۆزینه‌وه ، ئه‌مه به ده‌ره له سوكایه‌تی به‌رابردوو ، له‌و سوكایه‌تیه‌ی ده‌رمانی هیچ ده‌ردێكی ئێستاو ئاینده‌مان ناكات . ئێمه ناكرێت سڵ له‌وه بكه‌ینه‌وه كه ده‌مانه‌وێت بپرسین بۆ ئه‌وه‌ی كردومانه شۆڕش نه‌بووه ، شتێ تر بووه ، پێویسته ناوێكی تری لێبنرێت ، ناوێك كه له‌گه‌ڵ ئه‌و بزاوته‌دا بگونجێت ، ئه‌مه هه‌ڵسه‌نگاندنه‌و دواتر ئێمه ده‌باته‌وه سه‌ر راسته ڕێی ناسینه‌وه‌ی خۆمان و بزوتنه‌وه‌كه‌مان ، ئێستا ئێمه ئاوڕدانه‌وه‌مان له رابردوش ده‌بێت له پێناوی ئه‌وه‌دا بێت چۆن ئاینده بونیاد بنه‌ین ، بچینه چ ئاینده‌یه‌كه‌وه ، كاتێك بیره‌وه‌ریه‌كان ده‌خوێنینه‌وه ، سه‌یری ئاخاوتنی سواره‌كانی دوێنێی نێو بزوتنه‌وه چه‌كداریه‌كانمان ده‌كه‌ین جۆرێك له سۆز بۆ رابردوو ده‌بینین ، جۆرێك له خه‌ونی گه‌ڕانه‌وه بۆ دوێنێ ، ئه‌م له دوێنێدا ژیانه ئه‌وه‌ی لێسه‌ندوینه‌ته‌وه كه ده‌بێت بۆ ئاینده ببزوێین و ئاینده‌یی بین ، نه‌ك دوێنێیی ، بۆ ئه‌وه‌ش ده‌بێت هه‌موو درزو كه‌لێنه‌كانی دوێنێ بپشكنین و هه‌ڵه‌و كه‌م و كوڕیه‌كان ده‌ستنیشانبكه‌ین . سه‌یره ئێمه شۆڕشمان نه‌كردووه كه‌چی له سه‌ر شتێك كه ناومان لێناوه شۆڕش ، له سه‌ر خاوه‌ندارێتی و پاوانی تخوبی ئه‌و شته‌و له سه‌ر پاواندارێتی نیشتمان و ناوچه جیاجیاكانی كورده‌واری هێنده‌ی دوژمن زیاتر زیانمان به یه‌كتر گه‌یاندووه ، ئایه ئه‌مه بابه‌تی ئه‌وه نیه پرسیاری ئه‌وه بكه‌ین بۆچی وابووین ، بۆچی نه‌مانتوانی لانی كه‌م بۆ سبه‌ینێی باشتر ده‌ستی یه‌كتر بگرین ، نمونه‌ی هه‌ره زه‌ق له‌و ناشرینیه روداوه پڕ تراژیدیه‌كه‌ی هه‌كاریه ، هه‌ڵبه‌ت وێڕای هه‌كاری ئێمه قڕناقه‌و پشتئاشانیشمان هه‌یه ، گوندی كه‌له‌كینیشمان هه‌یه ، روداوی ئازار به‌خشی دیكه‌شمان زۆره ، لێره‌دا ئێمه له سه‌ر مێژوو، هه‌روه‌ها گێڕانه‌وه‌ی مێژوو ناوه‌ستین بۆیه پێویست به‌وه ناكات چیرۆكی ئه‌و رابردوه تاڵانه بگێڕینه‌وه ، به‌ڵام هه‌كاری جیاواز له‌وانی تر روحی پاوانخوازیه‌كه‌ی زۆر به زه‌قی پێوه دیاره ،له راستیدا پێویست بوو به‌رله‌وه‌ی بیر له هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌كی چه‌كداری بكرێته‌وه ، په‌یمانێكی ئاكاری هه‌بێت ، په‌یمانی ئاكاری پێكه‌وه بوون ، ئه‌وه‌ی كه تا هه‌نوكه‌ش نیمانه ، نه‌بوونی ئه‌م په‌یمانه ئاكاریه بۆ كورد له‌م جوگرافیا پڕكه‌ند و له‌نده مه‌ترسیداره‌دا جۆرێك له كورد بێگانه‌بوون و له خۆ نامۆبوونی بۆ خودی كورد دروستكردووه، ئه‌وه بۆیه جاشێتی و خۆ فرۆشی و هاشا له ریشه بوون و خۆ له كوردی خستن له مێژووی ئێمه‌دا به جۆرێكه كه له مێژووی هیچ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیكه‌دا به‌و جۆره نیه . كه قسه له په‌یملنی ئاكاری ده‌كه‌ین ، قسه له پێكه‌وه بوون و دروستكردنی فۆڕمێكی گه‌وره ترله خێڵ ، هۆز ، بنه‌ماڵه‌و ئه‌و ناووناتۆرانه ده‌كه‌ین ،ئایه له سه‌ت ساڵی به‌رێدا كه‌س له پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه سازیدا به مانای پێكه‌وه بوون سه‌ركه‌وتوو بوو ، بۆچی سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو ، له‌مپه‌ره‌كان و رێگریه‌كان چی بوون ، بۆچی هه‌ندێك خێڵ ، هۆز ، بنه‌ماڵه پێشوه‌خته بڕیاری ئه‌وه ده‌ده‌ن هاوكاری شێخ مه‌حمود نه‌بن ، وه‌ك هاوكار نابن ، دژیش ده‌بن ، بۆچی خه‌ڵكانێك به مه‌رج ده‌بنه هاوكارو پاڵپشتی قازی محه‌مه‌د ، به‌ڵام به‌شێكیان له نیوه‌ی رێدا پشتی تێده‌كه‌ن و به جێی دێڵن ، هه‌ڵبه‌ت هه‌ندێكیش هه‌ر له سه‌ره‌تاوه له گه‌ڵی نابن . هه‌ڵوه‌سته كردن له سه‌ر ئه‌و سه‌ت ساڵه‌و خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و رابردووه بۆ ئه‌وه‌ی ئاینده جیاواز بێت ئه‌رك و به‌رپرسیاره‌تیه ، له راستیدا ئه‌م كاره به ئه‌ستۆی كه‌سانی ئه‌كادیمیست و پسپۆڕانی كۆمه‌ڵناسی و كورد ناسی و دیرۆكه ، به تایبه‌ت سه‌نته‌ره‌كانی توێژینه‌وه‌ی نێو زانكۆكانی كوردستان ، ئه‌گه‌ر له بنه‌ڕه‌تا سه‌نته‌ری توێژینه‌وه‌ی زانستی له‌و زانكۆیانه بوونیان هه‌بێت ، من نامه‌وێت سته‌مێك له قوربانیده‌رانی ئه‌و سه‌ت ساڵه بكه‌م ، بۆیه پێموایه ئێمه وێڕای نه‌بوونی شۆڕش به‌ڵام كه‌سانی بوێرو عه‌گید و شۆڕشگێڕمان هه‌بووه ، یانی بێ بوونی شۆڕش و بیكردنه‌وه‌ی شۆڕشسازی ، به‌ڵام شۆڕشگێڕمان هه‌بووه ، بۆ ئه‌مه‌ش پێویسته دیسان توێژینه‌وه بكرێت . ئێستا ده‌گه‌ینه ئه‌و راستیه كه مادام نه‌ته‌وه سازی نه‌كراوه ، مادام له نێو خۆدا تخوبه‌كانی خێڵ و هۆز و بنه‌ماڵه نه‌شكێنراوه‌و كورد بوون به‌سه‌ر خێڵگه‌ری و پاشناوی خێڵگه‌ریدا زاڵنه‌بووه ، قسه‌كردن له‌وه‌ی ئێمه شۆڕشمان هه‌بووه ، قسه‌كردنێكی نازانستیه ، هه‌ر به‌راوردێكیش له نێوان بزوتنه‌وه‌ی چه‌كداری كوردو شۆڕش و بزوتنه‌وه‌كانی دیكه‌ی دنیادا ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆی نابێت ، ئه‌مه سه‌ره‌تایه‌كه بۆ قسه‌كردنێكی زیاترو زۆرتر له باره‌ی شۆڕش و نه‌ته‌وه‌و بوونه‌وه .
.gif)
نووسینی؛ ئەنوەر کەریم ڕووسیا ووڵاتێکی دەوڵەمەندە بە هەموو سەرچاوە سروشتیەکان نەک هەر لە بواری ووزەدا. بەڵكو لە دانەوێڵەی وەک گەنم و گەنمە شامی و بەرهەمەکانی وەک ڕۆنی گوڵەبەڕۆژە، لە بواری کانزاشدا خاوەنی یەدەگی گەورەی وەک نیكڵ و ئەڵماس و خەڵوزو ئەلەمنیۆم و ئاڵتون و پالادێومە... بەڵام ڕوسیا بەردەوام نەیتوانیوە ئەم هەموو داهاتە وەک پێویست بۆ خزمەتی ووڵاتەکەی خۆشی بەکاربهێنیت، بە هۆی سیاسەتەکانیەوە سەرچاوەی سامانەکەی بە هەدەر دراوە سیستەمێکی گەندەڵی کلیپتۆکراسی بنیادناوە، لەسەردەمی سۆشیالیستدا بۆ بواری پڕ چەککردن بەکارهاتوە و خەڵکەکەی ژیان و گوزەرانی خراپیان بەسەربردوە، چونکە ئابوریەکەیان دابڕاو بوو لەئابوری نێودەوڵەتی کە لە سەر بنەمای (بەرهەم و داهات) ئەبێت، ئەو سەردەمە کۆتای هات بە هەڵوەشانەوەی بلۆکی سۆڤیەت لە ئەنجامی گەندەڵی و وەستانی گەشەی ئابوری ڕووسیادا. لە ڕۆژی 21-8– 2022 "ئەلیکساندە دۆکین" فەیلەسوفی بەناوبانگی رووسی بەهۆی کارێکی تیرۆریستیەوە کچەکەی کوژرا، بەناوی (داریاوە) کە یەکێکە لە ڕۆژنامەنووسەکانی ڕوسیا لە یەکێک لە گەڕەکەکانی دەرەوەی شاری مۆسکۆ، ڕاستیەکەی تەقینەوەکە بۆ هەردووکیان بوو، بەڵام ئەوەبوو ئەلیکساندەر دۆکین، رەئی خۆی گۆڕیبوو لەگەڵ کچەکەیدا نەڕۆیشتبووە، بووە هۆی تەنها کوشتنی (داریا)، ئەم فەیلەسوفە بە ئەقڵی (پوتین) ناسراوە و یەکێکە لە هەرە ناسیۆنالیستە توندڕەوەکان، خۆی بەخاوەنی فکری (ڕووسیای تازە) ئەزانێت، واتە گەڕانەوەی ئەو زەویانەی کە ڕوسیا لە دەستیداوە لەسەردەمی دەسەڵاتی ئیمپراتۆری ڕوسیاوە بگەڕێتەوە ژێر دەسەڵاتی ڕوسیا، هەر ئەمەش پاڵنەربووە بۆ ئەوەی پۆتین هێز بنێرێت بۆ داگیرکردنی ئۆکرانیا لە لایەن ڕوسیاوە، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی کە ئێستا ڕووسیا بچەقێت لە ناو خاکی ئۆکرانیادا و هێزە سەربازیەکەی زیانی گەورەی بەربکەوێت و ئابوریەکەی بەرەو پاشەکشە بڕوات. بە پێی ڕاپۆرتی سندوقی دراوی نیودەوڵەتی (IMF) ئابوری ڕووسیا بە ڕێژەی 8% ئەمساڵ پاشەکشە ئەکات. و پاشەكشە بەردەوام ئەبێت لە ئابوریەکەی لە چەند ساڵی داهاتودا بە هۆی سزاکانی ئەمریکاو ئەوروپاوە، کە لەسەر ڕوسیادا دانراوە. ئەم پاشەکشەیەش کە ڕودەدات لە ئەنجامی دابڕانی ئابوری ڕوسیا بە (ئابوری نێودەوڵەتیەوە)یە. ئەم ووڵاتە بەرەو پاشەکشە ئەبات لە ڕووی یاسایی و کارگێری و دارایی و تەکنەلۆژیاوە، ووڵاتەکە زیاتر بەرەو ووڵاتێکی تۆتالیتاری ئەڕوات کە زیاتر مافەکانی مرۆڤ تییدا پێشێل بکرێت، و ئازادی ڕادەربڕین بەرەو دواوە ئەڕوات، پڕۆسەی دیموکراسی بەرەو کۆتای دەچێت، وەک چۆن لەسەردەمی کامپی سۆشیالیستدا لە ئەنجامی دابڕانی ئابوریدا بوە هۆی پاشەکشە لە هەموو بوارەکاندا، کۆتاییەکەی کەمپەکە هەرەسی هێنا. ئێستا ڕوسیا ووڵاتێکە ڕاستە بەهۆی بەرزی نرخی ووزەوە گەنجینەکەی پڕبوە لە دۆلار، بەڵام بەتێپەڕبوونی کات ئابوریەکەی وێران ئەبێت، بە هۆی دۆزینەوەی سەرچاوەی تری ووزەی پاک و سەوز. هەروەها سەرچاوەی تر بۆ جێگرەوەی نەوت و گازی ڕوسی کە ئێستا ئوسترالیاو ئەمریکا بونەتە هۆی پڕکردنەوەی بەشێکی زۆر لە گازی سروشتی بۆ ئەوروپا، ئەمەش دابڕانی زیاتری ئابوری ڕووسیا لە ئابوری نێودەوڵەتی قوڵتر دەکاتەوەو ئەبێتە هۆی کەمبونەوەی (بەرهەم و داهات) کە بنەمای سەرەکی مانەوەی دەسەڵاتەکانن. بۆیە روسیا بەهۆی ئەم هەڵەیەوە کە بەناوی ناسیۆلیزمەوە کردی بۆ داگیرکردنی ئۆکرانیا، خەڵکی ڕوسیا زیانی گەورەیان پێدەگات، پاشان حکومەتەکەی پوتین باجی بڕیارەکانی دەدات، چونکو ڕوسیا هەڵە مێژوویەکەی دابڕانی لە ئابوری نێودەوڵەتی دووبارە کردەوە.
.gif)
خالید ڕەزا ئەمێن: دێڵفت/ هۆڵەندا 26-8-2022 لێرە بەدواوە لە جیاتی پۆینت تو پۆینت دەستەواژەی (خاڵ بۆ خاڵ ) بەکار دەهێنم. هۆڵەندا وەک نموونە: چەند سەرنجێکی خێرا لەسەر مێژووی کامێرای پێوانی خێرایی لەسەر جادەوبانەکان. زانیاریەکانی ئێمە کە لێرەدا قسەی لەسەر دەکەین، لەسەر سیستمی کۆنترۆڵکردنی خێراییە لە ڕێێ کامێراوە، بۆیە مێژووی سیستمەکە بە کورتی ئاماژە پێ ئەدەین. # کورتەیەک لەسەر سیستمی ترافیک و کامیرای تۆمارکردنی خێرایی لە هۆلەندا: لە گلۆپی سورەوە بۆ پێوانی خێرایی لەگەڵ زیاد بوونی ئۆتۆمۆبیل لە شەستەکانی سەدەی رابردوودا حکومەتی هۆڵەندا تێبینی ئەوەیکرد کە شتێکی باش لە پێوانی خێرایی دا هەیە. لە ساڵی ١٩٦٦ دا یەکەم کامێرای گڵۆپی سووریان لە شاری (هارلم) دانا. سەرەتا سیستمی لولەیی لاستیکی بوو، لەساڵی ١٩٧١ دا پەرەیان پێ دا کردیان بە کامێرای سندوقی کە لەرێی دانانی تەل لەناو قیری جادەکاندا کە بە کامێراکانەوە پەیوەست بوو کۆنترۆڵی خێرایی دەکرد، ئەم سیستمە هەتا ساڵی ١٩٨٠ بەکار هێنرا، ئینجا مۆدێلی کامیرای ڕادار بەرهەم هێنرا کە بەهۆی گەورەیی کامیراکەوە لەناو سەیارەدا جێگیر دەکرا. بەهۆی پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیاوە گۆڕانکاری لە قەبارەیدا کراو لە ساڵی ١٩٨٢ وە بۆیەکەم جار کامێرای ڕاداری فلاشدار لە قەراخ ئۆتۆبانەکاندا جێگیرکرا. لە ساڵی ١٩٨٨ وە کامێرای کۆنترۆڵی جووت سیستمی (سوور و پێوانی خێرایی ) خرایە بواری ئیشپێکردنەوە. لەساڵی ٢٠١٤ یشەوە سیستمی کامێرای کۆنترۆڵی خێرایی (خاڵ بۆ خاڵ) خرایە گەڕ. # سودی گوماناوی زیاتر لە ١٤٠٠ کامێرای کۆنترۆڵی خێرایی لە هۆڵەندا هەیە. ئەم تەکنۆلۆجیایە لە ٦٠ ووڵات زیاتردا خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. کەواتە بەرهەمێکی سەرکەوتوە. بەڵام زۆربەی خەڵک ڕقی لەم کامێرایانەیە. سەرەڕای ئەم ڕق لێبوونە خەڵکانێکی زۆریش گومانیان لەوە هەیە کە ئەم کامێرایانە سودی بۆ سەلامەتی هاتوچۆ هەبێ. شۆفێرەکان لە نزیکی کامێراکان خێراییەکانیان کەم دەکەنەوە و کە لێێ تێ پەڕین خێراییەکانیان زیاد دەکەنەوە. لەساڵی ٢٠١٤ شەوە سیستمی کامێرای کۆنترۆڵکردنی خێرایی (خاڵ بۆ خاڵ) لە هۆڵەندا خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. لە ٢٠١٤ هەتا ٢٠١٦ لە سەرتاسەری هۆڵەندا لە ١١ شوێن سیستمی کامێرای کۆنترۆلکردنی خێرایی (خاڵ بۆ خاڵ) دانران. داهاتی ساڵی ٢٠١٦ ی ئەم سیستمە بۆ خەزێنەی حکومەت گەیشتە ١١٣ ملیۆن یۆرۆ. بەزیاد کردنی ئەم سیستمە لە شوێنەکانی تر کە چڕی دانیشتوان و هاتوچۆ تیایاندا زۆرە داهاتی ئەم سیستمەش بۆ حکومەت زیاد دەکات. # ژمارەی سەرپێچییەکان و غەرامەکان بە پێی ساڵەکان بەم جۆرە بوو: + ساڵی ٢٠١٤ نزیکەی ١ یەک ملیۆن و ٧ حەوت سەد هەزار غەرامەکراو. + ساڵی ٢٠١٥ نزیکەی ١ یەک ملیۆن و ٩٥٠ نۆسەدو پەنجا هەزار سەرپێچی غەرامەکراو. + ساڵی ٢٠١٦ گەیشتە نزیکەی دوو ملێۆن و پێنج سەد هەزار سەرپێچی غەرامەکراو. هەتا ژمارەی دانانی سیستمەکە زیاتر بێ ژمارەی سەرپێچیکردنی تۆمار کراو زیاتر دەبێ وداهاتیش زیاتر.. # سەرەتا دەبێ ئەوە ڕوون بێ کە ئامانجی دانانی ئەم کامێرایانە بۆ: یەکەم: سەلامەتی هاتوچۆ و کەمکردنەوەی ڕووداوەکانی هاتوچۆیە کە ئامانج تییدا پاراستنی ژیانی مرۆڤەکانە. دووەم: بۆ ئەوەیە کە خێراییەکان لە ناوچەیەکی دیاریکراودا رێکبخات و ڕۆشتن بەردەوام و بێ کێشە بێ . سێیەم: بۆ کەمکردنەوەی غازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و پاراستنی ژینگەیە. چوارەم: بۆ کۆکردنەوەی داهاتە بەمەبەستی خەرج کردنەوەی لە ڕیگاوبانەکاندا، کە ئەمەشیان جارێکی تر خزمەت بە سەلامەتی هاتوچۆ، واتە مرۆڤ دەکات. # لە زۆرێک لە وڵاتان سیستمی کۆنترۆڵکردنی ڕێگاوبانەکان لە ڕیی کامێرا جیا جیاکانی چاودێری خێراییەوە، کارپێکراوە. بەڵام سیستمی کامێرای چاودێری (خاڵ بۆ خاڵ) لەهەموو وڵاتیکدا نییە. # پیش ئەوەی بچینە سەر باسی کۆنترۆڵکردنی ڕێگاکانی هاتوچۆ بەهۆی کامیرای چاودێرییەوە باشترە هەندێک خاڵ دیاری بکەین کە دەکرێ ناوێ بنێین پێداویستیە پێش مەرجەکانی دامەزراندنی سیستمی کامێرای چاودێری هاتوچۆ: یەکەم: پیش هەرشتێک دەبێت هەرێمی کوردستان لەڕێێ دەسەلاتی یاسا دانانەوە یاساکان دەربچوێنێ و پۆلێن بەندی لە جۆری سەرپێچیکردن و بڕی سزادانەکاندا بکات، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و داواکاری گشتی بزانن لەسەر بنەمای چ یاسا و ڕێسایەک سزاکان جێبەجێ دەکەن... دووەم: ڕێگاو بانەکانی کوردستان هەمووی پۆلێن کرابێ. جۆرەکانی بە ژمارە دیاریکرابێ بۆنموونە: کام جادە مەرجەکانی ڕێگای خێرا و کام جادە و بانانە مەرجەکانی ڕێگای نۆرماڵ و کام لە ڕیگا و بانانە دەکەونە ناو شوێنی نیشتەجێ بوون و ناو شار و شارۆچکەکانەوە. لە رێێ بۆردی هاتوچۆوە خێراییەکانی هەر یەکێ لەو جۆرە جادانە دیاری کرابێ. مادام هەرێمی کوردستان دەیەوێ تێکەڵ بە سیستمی دیجتاڵی جی پی ئیس ببێ زۆر پێویستە جادەکان بەتایبەت جادە خێراکان و جادەی نۆرماڵەکانی ئۆتۆمۆبیل بکات بەژمارە و ئەوناوە دورودرێژانەی کە لێیان نراوە لا ببرێن. سێیەم: هەموو جادە خێرا و نۆرماڵەکان جگە لە پۆرتاڵ و بۆردە سەرەکیەکانی کە ناو و دووری شوێنەکانی لەسەرنووسرابێ. پیویستە بەدرێژایی ڕێگا سەرەکیەکان لەدەستە ڕاستی ئاراستەی رۆیشتن دا لە ئاراستەی ڕاست و ئاراستەی چەپەوە لە سفرەوە هەتا درێژی هەرجادەیەکی دیاریکراو ناوەکەی دیاریکرابێ و لە هەر ١٠٠ مەترێک دا بۆردێک لە قەراخ جادەکان چەقێنرابێ و دریژەیەکی لەسەر نوسرابێ ئەم بۆردە بچوکانە بە هۆڵەندی پێی دەوترێ (Hectomete) سەیری وێنەکە بکە. بۆنموونە: لە دەروازەی شارەوە(باخی بەختیاری) بە ئاراستەی کەرکوک با وای دابنێێن خاڵی سفری دەستپێکی جادەکە بێ و هەتا چەمچەماڵ ٨٠ کیلۆمەتر بێ. ئەم جادەیە ناوبنێن جادەی (A1) دەبێ بەدرێژیی ئەو ٨٠ کیلۆمەترە هەر ١٠٠ مەترێک لەقەراخی جادەکەدا بۆردێک چەقێنرابێ هەم ڕاست یان چەپ، هەم درێژی جادەکەی تیا نوسرابێ. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە وێنەکە کە بۆردێکی تەخت سەوزە ناوی جادە کیلۆمەتردرێژی و چەپ (Li)ی لەسەر نوسراوە. ئەم وردە کارییانە بۆ ئەوەیە کاتێک کامێرایەکی کۆنترۆڵکردنی خێرایی وێنەی سەرپێچی کەرێک دەگرێ لەکاتی نوسینی غەرامەکەدا شوێنەکە بە دروستی تۆمار و دیارکرابێ. لێرەدا بە دیاری کراوی لەسەر سیستمی کامێرای پێوانی خێرایی خال بۆ خاڵ دەوەستین کە لە ئێستادا لە هەرێمی کوردستان، بەتایبەت لە لیوای سلێمانی جاران دەست بە دانانی کراوە. بە ڤیدیۆ سیتمەکە ڕوون دەکەینەوە، هەروەها سزای سەرپێچکەران لە هۆڵەندا ڕوون دەکەینەوە. پێم باش بوو لە ماڵپەڕی داواکاری گشتی هۆڵەندا کە تەنها دەزگایە دەسەڵاتی سزاکانی هەیە، جۆری یاسا و ڕێسا و سزاکان کە لەشێوەی پرسیار و وەڵام دا دایان ناوە بیانکەم بەکوردی. هیوادارم بەرچاوی ئەوانە ڕووناک بکاتەوە کە قسەی لەسەر دەکەن. بێگومان بەش بەحاڵی خۆم پشتیوانی لە پرۆژەیەکی وا دەکەم، بەتایبەت بۆ ئەو ڕێگا و بانانەی کە ڕووداوی زۆری هاتوچۆ تیایاندا ڕوو ئەدەن. یان بۆ کەمکردنەوەی ژاوەژاوی ئۆتۆمۆبیل لە ناوچەیەکی دیاریکراودا کاتێک جادە خێراکان بە نزیک یان بەناو شوێنی نیشتەجێ بوون دا دەڕۆن. کەمکردنەوە و دیاریکردنی خێرایی خزمەت بە ژینگە دەکات. قسە لەسەر لایەنی یاسایی ناکەم کە دەبێ لەلایەن پارلەمانی کوردستانەوە بۆی دەربکرێ. بەڵام ئەگەر بەپێێ ئەوزانیارییانە بێ کە تائێستە بڵاو کراوەتەوە و قسە لەسەر داهاتەکە و بەشکردنی دەکرێ بە جۆرێک: 70٪ بۆ کۆمپانیاکە بێ و 30٪ بۆ حکومەت، ئەمە گرێبەستێکی نا هاوسەنگە. ئەگەر چی حکومەت پارەی کاشی تیا خەرن ناکات، بەڵام بە شیکی زۆر لە لە کارەکان خراوەتە سەر داودەزگاکانی حکومەت. لە هۆڵەندا ئەو کۆمپانیانەی کە کامێراکان دا ئەنێن و چاکسازی تیادا ئەکەن و نۆژەنی دەکەنەوە بە پێی گرێبەستەکە مەرج دارە و بەتەنها پارەی تێچون و بڕی قازانجی خۆیانی دەخەنەسەر. گرێبەستەکە هاوبەش نییە و داهاتی هەموو جۆرەکانی کۆنترۆڵکردنی ڕیگاوبانەکان دەچێتەوە خەزێنەی حکومەتەوە، داهاتەکەش مەرکەزی نییە و بەپێی سنوری جوگرافی شوینەکە داهاتەکە ئەدرێت بە شارەوانی یان هەرێم یان وەزارەتی تایبەت. گریمان با ئەو داهاتەی کە لەساڵی ٢٠١٦ دا حکومەتی هۆلەندی بەتەنها لە سیستمی کۆنترۆڵکردنی خێرایی خاڵ بۆخاڵ دا کۆیکردۆتەوە و بڕەکەی ١١٣ ملیۆن یۆرۆ بووە، وەک نموونە بۆ ئەم گرێبەستەی حکومەتی هەرێم کردویەتی وەربگرین بزانین چەندی بۆ کۆمپانیا ئەهلیەکە و چەندی دەچێتە خەزێنەی حکومەتی هەرێمە: ١١٣ ملیۆن یۆرۆ: لە ٧٠٪ بۆ کۆمپانیا = ٧٩.١٠٠ یۆرۆ حەفتاونۆ ملیۆن و ١٠٠ هەزار یۆرۆ بۆ کۆمپانیاکەیە. لە ٣٠٪ بۆ حکومەت کە دەکاتە ٣٣.٩٠٠ یۆرۆ سیوسێملیۆن و نۆسەد هەزار یۆرۆ بۆ حکومەت. ئەو نمونەیەی سەرەوە وەکو گریمانە وەرمان گرتووە و بۆ ڕوونکردنەوەیە. جا با ١١٣ ملیۆن یۆرۆ نەبێ، سەدوسیانزە ملیۆن دینار بێ. # سیستمی (خاڵ بۆخاڵ) ی بەش بەش (فرە بەش) لەهەندێک شوێن سیستمی خاڵ بۆ خاڵ، بەش بەش کراوە. بەتایبەت لەو شوێنانەی کە دەرچوون و هاتنەناوەوە (داخڵ ) بوونێک یان زیاتری تیابێت. بۆ کۆنترۆڵکردن هیچ جیاوازی نییە ئەگەر کەسێک بەهەموو بەشەکاندا بڕوات یان بەشێکی. کامێراکان هەر بەشە و بەجیا تێکرای خێرایی تیا تۆمار دەکەن. ئەگەر ئۆتۆمۆبیلێک لە یەک (1) بەش دا تیژڕەوی کردبێ، غەرامە دەکرێ. ئەگەر هاتوو لە بەشەکانی تردا تێژڕەوییەکەی بۆ خوار خێرایی ڕێگا پێدراویش کەم بکاتەوە. تیژڕەوی لە سەرەتای بەشی یەکەمی سیستمەکەدا، بە هێواش لێخوڕین لە بەشەکانی تردا قەرەبوو ناکرێتەوە، بۆ ئەو بەشانەی دەرچوون و داخڵ بوونی هەیە. ئەگەر ئۆتۆمۆبیڵیک لە زۆر بەش دا تیژڕەوی بکات، خاوەنەکەی تەنها یەک غەرامە دەکرێ. غەرامەکەش بۆ ئەو بەشەیانە کە بەرزترین خێرایی تیا کراوە. ئەم پرسیار و وەڵامانە لە ماڵپەری فەرمی وەزارەتی داواکاری گشتی (OM)Openbaar Ministerie وەر گیراوە: # سیستمی خاڵ بۆ خاڵ چۆن ئیش دەکات؟ ئەم پرسیار و وەڵامانە لە ماڵپەڕی داواکاری گشتی هۆڵەندا وەرگیراون: پرسیار: ئەگەر من لە بەشی یەکەم دا تیژ لێم خوڕی، لە بەشی دووەمیش زۆرتیژ ترو لە بەشی سێهەمیش ئەوپەڕی خێرایی لێم خوڕی، بۆ کام لەو بەشانە سزا ئەدرێم؟ وەڵام: ئەوانەی کە بە سیستمی خاڵ بۆ خاڵ دا تێ دەپەڕن، ئەگەر لەهەموو بەشەکانی دا سەرپێچیان کردبێ و تیژ لیێێان خوڕی بێ، ئەوا تەنها ئەو سەر پێچییەی بۆ ئەژمار دەکرێ کە بەرزترین تیژڕەوی تێادا ئەنجام داوە. بۆیە باشترە پابەند بیت بە خێرایی دیاریکراوەوە. پرسیار: ئایە سیستمی خاڵ بۆ خاڵ هەموو جۆرە ئۆتۆمۆبیلێک دەناسێتەوە؟ وەڵام: هەر ئۆتۆمۆبیلێک بەپێی بەشە جیا جیاکان لە پۆلێک ئۆتۆمۆبیلی دیاریکراودا کۆنترۆڵ دەکرێ. لە هەندێک حاڵەتی کەم دا ئەشێ لە پۆلێنکردن و ناسینەوەی تابلۆکەیدا هەڵە ڕوو بدات. هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە کە سیستمەکە بەرزترین خێرایی بەهەڵە بۆ ئۆتۆمۆبیلێکی تر تۆمار بکات، سزاکە بنێر درێت بۆ ئۆتۆمۆبیلێکی تر کە سەر پێچی نەکردوە و بڕیار و سزای هەڵە درابێت. ئەگەر گومانت هەبوو لە سزادانەکە ئەوا بۆت هەیە داوای وێنەی دیجیتاڵی چرکەساتی سەرپێچیەکە بکەیت بە ژمارەی تابلۆ و وێنەی شۆفێرەکە لە سەنتەری هەڵگرتن و پاراستنی سەرپێچییەکان هەڵدەگیرێ بۆت بنێرن تا دڵنیا ببی لە ڕاستی و ناڕاستی سزادانەکە. پرسیار: سیستمی کامێرای کۆنترۆڵکردنی خێرایی خاڵ بۆ خاڵ چۆن کار دەکات؟ وەڵام: لە سیستمی خاڵ بۆ خاڵ دا لە زۆر جێگە کامێرای پێوانەی خاڵ بۆ خاڵ لە قەراغ جادەکاندا هەڵدەواسرێن. ئەم کامێرانە هەرچی سەیارەیەک بەو جادەیەدا بڕوات، وێنەی دەگرێ و تۆماری دەکات. ئەو (کات)ەی کە ئۆتۆمۆبیلەکە لە نێوان دوو خاڵدا دەیبڕێ، پیشانی ئەدات کە بە چ خێراییەک ڕۆشتووە. ئەگەر لە بەرزترین خێرایی دیاریکراو زیاتر بوو، ئەوا خاوەنی تابلۆی ئۆتۆمۆبیلەکە بڕی سزای سەر پێچیکردنەکەی بە پۆست دا بۆ دەچێتە ماڵەوە. پرسیار: ئایە لە سیستمێکی کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵدا، دەکرێ لە یەک بەشی ئاراستەکەدا سزا بدرێـم (یەک بەش لە سیستمەکە)؟. وەڵام : بەڵێ، لە سیستمی کامیرای کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵدا کە لەچەند بەشێک پێکهاتبێ. کورت ترین دووری (مەسافە)کە تێکڕای خێرایی تیا حساب بکرێ لانیکەم ٢٠٠ مەترە. ئایە تۆ بەناو سیستمێکی کۆنترۆلێ چەند بەشیدا تێ ئەپەڕی؟ ئەوا لەم کاتەدا تەنها لەو بەشەدا غەرامە دەکرێیت کە تیایدا بەرزترین خێرایی لێتخوڕیوە. پرسیار: بۆچی لە سیستمی کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵی فرە بەش دا، تێکڕای خێرایی (موعەدەلی خێرایی) لەسەر کۆی درێژی ئاراستەکە حساب ناکرێ کە ئۆتۆمۆبیلەکە لە ناو سیستمەکەدا بڕیوێتی؟ وەڵام: بۆئەوەی هەموو شۆفێرێک بە یەکسانی مامەڵەی لەگەڵ بکرێ. وای دابنێ، کەسێک تەنها لە بەشی یەکەم دا بەرزترین خێرایی لێیخوڕیوە، لەیەکەم دەرچوندا لائەدات و ئاراستەکەی ئەگۆڕێ و لە سیستمەکە دەچێتە دەرەوە، شۆفێرێکی تر بەهەمان خێرایی دێت و بەشی یەکەمی کۆنترۆڵەکە دەبرێ و بەردەوام دەبێ و لە بەشەکانی تردا زۆر خاوی دەکاتەوە. ئەگەر سیستمەکە تێکڕای خێرایی ئەژمار بکات، دەبێ شۆفێری دووەم لە شۆفێری یەکەم کەمتر سزا بدرێ وەکو لە شۆفێری یەکەم. هەرچەندە هەردوو شۆفێرەکە بەهەمان خێرایی سەرپێچییان کردوە. لەم حاڵەتەدا غەرامەکردنی وەک یەکی هەردوو شۆفێرەکە بەهۆی هەمان خێرایی لێخوڕین لە خاڵ بۆ خاڵی بەشی یەکەمی ناو سیستمەکەدا ، شتێکی مەنتقییە. (ئەمە بۆ ئەو شوێنانەیە کە لەناو بەشی یەکەمی خاڵ بۆ خاڵەکەدا دەرچوون هەیە، واتە لادانی تێ ئەکەوێ. یەکەم لە کۆی سیستمەکە دەچێتە دەرەوە، بەلام هی دووەم کە بەردەوامە بەلام وا حساب دەکرێ ئەمیش لێێ چوەتە دەرەوە، چونکە گریمانەکە وایە کە لەبەشەکانی تردا خاوی دەکاتەوە و سەرپێچی ناکات. کەواتە بۆ ئەوەی داد پەروەری هەبێ هەردووکیان لەسەر هەمان سەرپێچی کە لەبەشی یەکەمدا بەهەمان خێرایی کردویانە، وەکو یەک غەرامە دەکرێن- وەرگێڕ) پرسیار: بۆچی سیستمی کامێرای کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵ دابنرێ؟ وەڵام: سیستمی خاڵ بۆخاڵ بۆ سەلامەتی هاتوچۆیە، بۆ ژینگە و بۆ بە بەردەوام لەبەر ڕۆشتنی هاتوچۆیە. بۆ ئەوانەی کە ئۆتۆمۆبێل لێدەخوڕن بەرچاویان ڕوونتر و ئارام تربێ، جیاوازی خێراییەکان کەمتر بکاتەوە. سیستمی کامێرای کۆنترۆڵکردنی خێرایی تەنها بۆیەک بەش و خاڵ نییە، بەڵکو بۆ دیاریکردنی تێکڕایی خێراییە لە مەسافەیەکی درێژی چەند بەشییدا. سیستمەکە حەوت ڕۆژ لە هەفتەیەک و ٢٤ سەعاتە کراوەتەوە و کۆنترۆڵی خێرایی دەکات. پرسێار: بۆچی هەندێک لە هەندێک شوێن سیستمی کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵ، بەش بەش کراوە؟ ئەمە پەیوەندی بە چۆنێتی جادەکەوە هەیە، زۆر جار بەهۆی ئەوەوە کە دەرچوون و هاتنە سەری لێ دەبێتەوە. (سەیری ڤیدیۆکە بکە - وەرگێڕ) پرسیار: ئایە سیستمی خاڵ بۆ خاڵ هەمیشە لەکاردایە، دەتوانم لە دوورەوە بیبینم کە ئاخۆ ئیش دەکات یاخود نا؟ وەڵام: نەخێر، ناتوانی لە ڕووکاری دەرەوە بیبینی کە ئاخۆ سیستمەکە داگیرساوە. بە گشتی سیستمەکە بەردەوام داگیرساوە و ئیشی خۆی دەکات. تەنها لەکاتی نۆژەنکردنەوەی ئامێرەکان و جادەکەدا بە شیوەیەکی کاتی ئەکوژێنرێتەوە. پرسیار: ئایە ئەم سیتستمە لەسەر ئەو لەین(خەت)انەش ئەکتیڤە کە لەینی فریاکەوتنی خێرایە، گۆڕین لە خەت (لەین) یکەوە بۆ خەتێکی تر؟ وەڵام: بەڵێ، سیستمی خاڵ بۆ خاڵ چاودێری هەموو لەینەکان دەکات، هەموو جۆرەکانی ئۆتۆمۆبیل و ماتۆڕێک دەناسێتەوە ئەگەر(لەین)ەکانیش بگۆڕن. پرسیار: ئایە سیستمی کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵ بۆ ماتۆڕ/ پاس/ گەڵابە و لۆری/ سەیارە کە عەرەبانەیان پێوەیە، ئیش دەکات؟ وەڵام: بەڵێ، ئەم سیستمە بۆ هەموو هۆیەکانی گواستنەوەیە کە ڕێگە پیدراون بەوێدا تێبپەڕن. خوێندنەوەی تابلۆی ماتۆڕ هەروەکو خوێندنەوەی تابلۆی ئۆتۆمۆبیلەکانە. بۆ لۆری و گەڵابە، پاس و ئەو ئۆتۆمۆبیلانەی کە عەرەبانەیان لێ بەستراوە، سیستمەکە ئاماژە ئەدات بە درێژی و پانی، یان تابلۆکە، کە بەرزترین لێخورێنی ڕێگە پێدراوی لەسەر نوسراوە( بۆ نموونە بەرزترین خێرایی( ٨٠ یان ٩٠ کم/سەعات ) پرسیار: ئایە ئەو خێراییەی کە سیستمەکە تۆماری دەکات، ئۆتۆماتیک خۆی ڕاستکردنەوە(Correction)ی بۆدەکات؟ وەڵام: بەڵێ، وەکو هەموو جۆرەکانی تری کامێرای کۆنترۆڵکردنی خێرایی، هەموو خێراییەک کە تۆماری دەکات ڕاستەوخۆ ڕاستکردنەوەی بۆ دەکات. ئەم ڕاستکردنەوە کە لە خێرایی تۆمار کراودا دەیکات، بریتییە لە ٣ کم/ سەعات هەتا ئەوپەڕی خێرایی ١٠٠کم/سەعات. لەسەروو ئەمەشەوە ئینجا لەسەدا سێ ٣٪ لە تێکڕای خێرایی تۆمارکراو دەریدەکات. بۆ جادەیەک کە بەرزترین خێرایی ١٢٠ کم/ سەعات دیاریکرابێ، بەتەنها ٣ کیلۆمەتری ڕاستکردنەوەی لێ دەردەکات. ٤کم/سەعات زیاتر بی لەدوای ڕاستکردنەوەکە غەرامە دەکرێ. ئەمە مانای وایە: * واتە بۆ بەرزترین خێرایی ٨٠کم/سەعات، غەرامەکردن لە ٨٧کم/سەعات ەوە دەست پێ دەکات(٣ کم ڕاستکردنەوە، ٤ کم چاوپۆشی - marge ). * لەو شوێنانەی بەرزترین خێرایی ڕێگە پێدراو ١٠٠کم/سەعات بێ، ئەگەر بە خێرایی ١٠٧ کم/سەعات لێبخوڕیت ئەوە سەرپێچییە وغەرامە ئەکرێی. * ئاگاداربە: لەو شوێنانەی کە بەرزترین خێرایی تیایدا بە ١٣٠کم/سەعات دیارکراوە، ڕاستکردنەوەی خوارەوە نامێنێ و لەیەک ١کم/سەعات خێراترەوە غەرامە دەست پێ دەکات (لەدوای ڕاستکردنەوەوە) تێبینی: وەکو لەسەرەتاوە ئاماژەم پێداوە، زانیاریەکانی من لەسەر هۆڵەندایە بۆیە پێم باشە ئەم زانیاریانەش لە کۆتایی دا بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر بنووسم. هەتا ئێستا لە هۆلەندا سیستمی کامیرای خاڵ بۆ خاڵ لە جادە خێرا (Snelwegen) کان و جادە نۆرماڵەکان واتە ئەو جادانەی کە جادەی خێرانین و بە (N-wegen) ناونراون بەم ژمارانە دانراون: - لە کۆی ١٦٢ جادە خێراکان(Snelwegen) ، لەم ژمارەیە تەنها لەسەربیست( ٢٠) جادە ئەم سیستمە دانراوە ئەویش بۆ بەشێکی دیاریکراو کە یان رووداوی هاتوچۆی زۆر تیا ڕویداوە، یان بە نزیک شوێنی نیشتەجێبوون دا دەڕوات هەم بۆ کەمکردنەوەی ژاوە ژاوی ئۆتۆمۆبیل لەو شوێنەدا هەم بۆ کەمکردنەوەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، کە هەردووکیان دەچنە خزمەتی مرۆڤەکانەوە. - لە کۆی ٦٤٧ ڕیگای نۆرماڵ (N-wegen) تەنها لەسەربیست (٢٠) جادە ئەویش لەو شوێنانەی کە پێوسیتن دانراوە، ئەوەش لەبەر هەمان هۆی ڕێگا خێراکان کە ئاماژەمان پێداوە. - لەسەر زۆربەری زۆری جادەکان بە جادەی خیرا و نا خێراوە، بە ناوشارەکان و چوار ڕێکانەوە سیستمی کامیرای فلاش، کامیرای پێوانی خێرایی کامیرای جووت سیستمی واتە( لە ترافیکی سوور و هەم کۆنترۆڵکردنی خێرایی) بەهەموو جۆرەکانی تری کۆنترۆڵکردنەوە، دانراون. وەک لەسەرەتاوە ئاماژەم پێداوە ئەم نوسینە زیاتر لەسەر سیستمی کامیرای کۆنترۆڵکردنی خێراییە لە خاڵ بۆ خاڵ. - پێویستە لەهەرشوێنێک کە کامێرای جێگیری کۆنترۆڵی خێرایی بەهەموو جۆرەکانیەوە، یان سیستمی کامێرای کۆنترۆڵی خاڵ بۆ خاڵ هەبێ، پێویستە بە چەند سەد مەترێک پێشتر بۆردی گەورە لە قەراغی جادەکان دانرابێ و وێنەی کامیرای کۆنترۆڵ و لەسەری نوسرابێ کە ئەم ناوچەیە لەژێر کۆنترۆڵی کامیرادایە بۆئەوەی شوفێر ئاگادار بکرێتەوە. من بەش بەحاڵی خۆم لە گەڵ دانانی کامێرای چاودێریم بۆ سەلامەتی هاتوچۆ، بۆ کەمکردنەوەی رێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و پاراستنی ژینگە، بۆ کۆکردنەوەی داهات. هەروەها دژی هەموو جۆرە کارێکی تێکدەرانەم کە کامێراکان بشکێنن، لەکاریان بخەن. بەڵام لەپێش ئەم سیستمی کامێرای چاودێری خاڵ بۆ خاڵە، باشتربوو کە تەرکیزیان لەسەر سیستمەکانی تری کامێرای کۆنترۆڵی خێرایی و ترافیک لایتەکان بکردایە چونکە ئەم سیستمە هەمووی دە ساڵێکە لە هۆڵەندا و زۆرێک لە وڵاتانی ئەوروپا کاری پێ دەکرێ لەگەڵ ئەو هەموو پێشکەوتنە تەکنۆلۆجیا و کوالیتی جادە و بانەکان و باری گوزەرانی هاوڵاتیان. دەقی گرێ بەستەکە کە شارپرێس بڵاوی کردەوە بەوردی خوێندمەوە، خاڵ و بەندەکانی ناوگرێبەستەکە زیاتر لە بەرژەوەندی کۆمپانیای جێبەجێکارە. بێگومان دەبێت و پێویستە کەرتی تایبەت و کۆمپانیاکان قازانج بکەن بۆ ئەوەی بتوانن بەردەوام بن. بەنیگەرانییەوە لەکوردستان کەرتی تایبەت زیاتر لەلایەن کۆمپانیاکانی سەر بەحیزبەوە مۆنۆپۆڵکراوە و پرۆژەکان بەنرخی گران و لەسەر حسابی بودجەی گشتی بەبێ مونافەسە ئەدەن بە کۆمپانیاکانی خۆیان. بە حوکمی زیاتر لە ١٤ ساڵ کارکردنم لە یەکێ لە ١٠ کۆمپانیا گەورەکەی هۆڵەندا لەبواری ڕێگاوبان و لە بەشی (تەندەرو پلانکردن). پێویستە ئاماژەی پێ بکەم کە لەهەر پرۆژەیەک دا کە حساباتمان بۆ دەکرد دوو ڕێژە مان وەکو ستاندەر لە دوای کۆی تێچووی پرۆژەکە دەخستە سەری: یەکەم لەسەدا ٨٪ بۆ خەرجی گشتی و لە سەدا ٤٪ بۆ قازانج یان زەرەر کردن. زۆربەری جار بۆ ئەوەی پرۆژەکە ببەیتەوە لە سەدا ٤٪ کەمان لێ لادەبرد. ئەمە لە کاتێکدایە کە ژمارەی ئەو کەسانەی لەم کۆمپانیایەدا کاریان دەکرد و ژیانیان لەسەری بوو نزیکەی ٣٧٠٠ کەس بوون. با لەکوردستان نسبەتی قازانج ی کۆمپانیاکان ٢٠-٢٥٪ بێ. بەڵام ناکرێ ئەوە ڕێژە زۆرە قازانج بدرێ بە کۆمپانیاکان بەتایبەت ئەوانەی لە حیزبەکانی دەسەڵاتەوە نزیکن، لەسەر حسابی بودجەی گشتی. پرسیار ئەوەیە ئەم کۆمپانیایە کە ئەم پرۆژە گەورەیەی دراوەتێ چەند کەس کاری تیادا ئەکەن؟ بۆ ئەوەی ڕیژەی بێکاری کەم بکرێتەوە و باری سەرشانی حکومەتەکەشمان سووک بکات؟ هەتا کەرتی تایبەت نەک (مۆنۆپۆڵ) پێش بکەوێ ڕێژەی بێکاری کەم دەبێتەوە و ژایانی خەلک باشتر و باری سەرشانی حکومەت و سوکترو ژمارەی موچەخۆرانی دەوڵەت کەم دەبێتەوە. هیوادارم توانیبێتم بەرچاوڕوونی بدەم هەم بە هاوڵاتیان هەم بەو فەرمانبەر و پارلەمانتار و چاودێرانەی کە لەسەر ئەم کەیسە قسە دەکەن. سەرچاوەکان: + پرۆگرامێکی تەلەفزیۆنی (RTL)ی هۆلەندی کە لەسسڵی ٢٠١٧ دا لەسەر سیستمی خاڵ بۆ خاڵ کردووێتی. Aantal trajectcontroles verdubbelt: zo werken ze - RTL NIEUWS - YouTube + ماڵپەڕی داواکاری گشتی هۆلەندا Trajectcontrole - Openbaar Ministerie (archive.org) + سەرچآوەی تر..
د.جه‌عفه‌ر عومه‌ر، پزیشکی پسپۆری دەروونی (١) تێگەیشتن لە نەخۆشی ترسی کۆمەڵایەتی: توشبووان بە نەخۆشی دەروونی پێویستە بە تەواوی لە نەخۆشییەکەیان تێبگەن، پاشان دەستبکەن بە چاره‌سەرکردنی خۆیان، تێگەیشتنیش لەم نەخۆشییە کارێکی زۆر قورس و گران نییە، بەڵکو پێویستە بزانین: • نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە چین، لە چ کات و ساتێکدا توشمان دەبێت؟ • هۆکارەکان چین، بۆ توشی ئێمە بووە؟ • چارەسەرییه‌کان چین، کامەیان کاریگەرترینە بۆ ئێمە هەتا بیانگرینە بەر؟ • لێکەوتە و ئەنجامەکەی چییە؟ بەم تێگەیشتنەش، تووشبوو دەزانێت کە بە تەنها ئەو، ترسی کۆمەڵایەتی نییە و باشتر لە نەخۆشییەکەی تێدەگات، دەتوانێت بیناسێتەوە و بەرەو چارەسەر هەنگاوبنێت. (٢) ستراتیژییەکان بۆ خۆئامادەکردن بۆ شوێنێکی کۆمەڵایەتی: ئەم ستراتیژانە یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی بتوانیت لە شوێنە کۆمەڵایەتییەکاندا بە سەر ترسەکەتدا زاڵبیت: خۆئامادەکردنی پێشوەختە بۆ گفتوگۆ و کۆبونەوەکە: واتە پێش ئەوەی بچیتە ناو کۆبونەوە و شوێنەکە خۆت ئامادەبکە، بۆ نمونە: کاتێک دەتەوێت بچیتە شوێنێکی کۆمەڵایەتی وەکو میوانداری کەسانی زۆر لێیە ئەوە تۆ بابەتێکی گرنگ ئامادە بکە هەتا بتوانیت بە ئارامی و شانازییەوە گفتوگۆ بکەیت، هەروەها پێش ئەنجامدانی سیمینار یاخود قسەکردن لەناو وانە و کۆرێکدا ئەوە خۆت لەسەر بابەتەکە باش ئامادە بکە. لەکاتی خۆئامادەکردن یان قسەکردن هەوڵبدە تەرکیز بخەرە سەر ئەو توانا تایبەتە کەسییانەی کە هەتە یان ئەو بابەتانەی کە خۆت حەزت لێیانە. پێشچوونە ناو شوێنە کۆمەڵایەتییەکە میکانیزمی خۆخاوکردنەوە ئەنجامبدە: وەکو هەناسەدانی قووڵ. تەرکیز بخەرە سەر ئەوەی کە "ئایا ئەو شوێنە پێویستی بەو هەموو ترسە هەیە؟" هەرکات توشی فشار بویت لەو شوێنە ئەوە بیری خۆتی بخەرەوە کە ئەو هەستانەت دەڕۆن و دەتوانیت هەڵیان بگریت هەتا دەڕۆن، دڵنیاشبە کەس نازانێت تۆ هەست بەچی دەکەیت! کەسی بەرامبەر لە ناخی تۆدا نییە! واز لە خواردنەوەی مەی بهێنە بۆ خۆخاوکردنەوە: چونکە بەشێوەیەکی کاتی یارمەتیت دەدات و دواتر ترس و دڵه‌ڕاوكێكه‌ت زیاد دەکات. (٣) میکانیزمەکانی یارمەتیدانی خودی بۆ ترسی کۆمەڵایەتی: ئەو رێوشوێنانەن کە تاک دەیانگرێتە بەر لەپێناو رزگاربوون لە ترس و دڵه‌ڕاوكێ، ئه‌مانه دەبنە هۆی باشتربوون و هەستکردن بە ئارامی، یارمەتیدانی خودی نابێتە هۆی چاکبونەوە، بەڵام هەنگاوێکی گرنگە بۆ چاکبوونەوە. ئەو میکانیزمانەش زۆرن ئێمە لێرەدا لە شەش خاڵدا کورتیان دەکەینەوە: 1. لە نەخۆشی و حاڵەتەکەت تێبگە. 2. باشکردنی ستایلی ژیانی تاک، ئه‌مه یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی فشارەکان و ترس. 3. رووبەڕوی ترسەکانت ببەرەوە، هەرگیز خۆت بەدوور مەگرە لەو شوێنانەی کە ترست هەیە لێیان! 4. بیرکرنەوە ناواقیعی و نەرێنییەکان بە بیرکرنەوەی واقیعی جێبگرەوە. 5. میکانیزمەکانی خۆخاوکردنەوە بەکاربهێنە. 6. راهێنانی کەسی بکە بە تەنها و لەناو کۆمەڵ. (٤) بەدەستهێنانی پشتیوانی بۆ چارەسەری ترسی کۆمەڵایەتی: یەکێک لە بنەماکانی چارەسەری ترسی کۆمەڵایەتی بریتییە لە بەدەستهێنانی پشتیوانی کۆمەڵایەتی بۆ چاکبوونەوە، ئەمەش بەچەند شێوەیەک دەتوانرێت ئەنجامبدرێت: • چونە ناو هاورێ و ئەندامانی خێزان بە شێوەیەکی بەردەوام. • بەشداریکردن لەگەڵ گروپی پشتیوانی ناوچەیی، بۆ یارمەتیدانی توشبوان بەم نەخۆشییە یان هەندێکجار گروپی تایبەت لە ئینتەرنێت هەیە. • گەران و گەشتکردن: چونە دەرەوە لەگەڵ ئەو کەسانەی ئاسودەی لەگەڵیان یارمەتیدەرێکی باشە بۆ زیادکردنی متمانە بەخۆبوون و بەردەوامی لەسەر چاکبونەوە. • بەبێ دوودڵی داوای یارمەتی لە کەسێکی نزیکت بکە کە دەزانیت دەتوانێت هاوکاریت بکات لە روبەڕوبونەوەی نەخۆشییەکەت و چارەسەری ترسەکەت. (٥) راهێنانی کەسی بۆ چارەسەری ترسی کۆمەڵایەتی: هەنگاوی گرنگ لە یارمەتیدانی خودی بریتییە لە ئەنجامدانی ڕاهێنانی تایبەتی کەسی بە مەبەستی کەمکردنەوەی ترسەکە و نەهێشتنی، بۆ ئەم هەنگاوەش پێویستە بە شێوەی ڕیزبەندی بەرکەوتنەکە ئەنجامبدرێت، واتە سەرەتا بە هەنگاوە بچوکەکان راهێنان بکەیت و پاشان هەنگاوی گەورە بنێیت، ئەمەش چەن ڕێنماییەکە بۆ راهێنانەکان: • ترسەکانی خۆت دیاریبکە بۆئەوەی بزانیت کام شوێن زۆرتر توشی دڵه‌ڕاوكێت دەکات. • کارە رۆتیینییە کۆمەڵایەتییەکانت بە ڕێکی ئەنجامبدە، بۆ نمونە: لەگەڵ خزم و هاوڕێ نزیکەکانت نان بخۆ لە شوێنێکی گشتی، سەیری نێوچاوی بەرانبەر بکەو پاشان وەڵامی سڵاوی ئەوانی تر بدەوە، یان یەکەم کەس بە کە دەڵێیت سڵاو، گفتوگۆ له‌گه‌ڵ کەسێک بکە، پەیوەندی بکە بە هاوڕێیەکتەوە بۆ دانانی پلان و گفتوگۆکردن. • بچۆرە شوێنێکی کۆمەڵایەتی ترسهێنەر: واتە بچۆرە ئەو شوێنە کۆمەڵایەتییانەی کە ترست بۆ دروستدەکەن و سەرەتاش کامەیان کەمتری ترست هەیە تیایدا بچۆرە ئەو شوێنە، پێویستە پێش چونت بۆ شوێنە کۆمەڵیەتییە ترسهێنەرەکە خۆت ئامادەکردبێت. • گەشە بە لێهاتویی و توانا کۆمەڵایەتییەکانت بدە، ئەم کارانە یارمەتیدەرن: کۆرسێکی تایبەت بە لێهاتووییە کۆمەڵایەتیەکان وەربگرە، خۆبەخشبە بۆ ئەنجامدانی شتێک کە خۆشی لێ دەبینیت، کار لەسەر لێهاتوییەکانی پەیوەندی بکە. (٦) روبەڕوبونەوەی ترسەکانی ترسی کۆمەڵایەتی! ئەم میکانیزمەش دوو بەشە: یەکەم ناسینەوەی ترسەکەت و شوێنە کۆمەڵایەتییەکان کە ترسەکە دروستدەکەن، دووەمیش ڕووبەڕوبوونەوەی ئەو ترسەیە. یەکەم/ دیارریکردنی ئەو شوێنانەی ترسەکە دروستدەکەن: پێویستە لە ئێستاوە ئەو شوێنانە دیاری بکەیت کە تۆ توشی ترسی کۆمەڵایەتی دەکەن، بە واتایەکی تر ترسەکانی خۆت دیاریبکە بۆ ئەوەی بزانیت کام شوێن زۆرتر توشی دڵه‌راوكێت دەکات، شوێنەکان زۆرن یان کەم تۆ تەنها دیاریان بکە. دووەم/ ڕووبەڕوی ترسەکانت ببەرەوە: هەرگیز خۆت بەدوور مەگرە لەو شوێنانەی کە ترست هەیە لێیان و لە خاڵی یەکەم دیاریتکردوون، چونکە خۆ بەدوورگرتن تەنها بۆ ماوەیەکی کاتی هەستی ئاسودەیت بۆ دێنێت و ترست بۆ شوێنەکە زیاد دەکات، هەروەها هەوڵبدە ئەو چالاکییانەی کە خۆت بەدوورگرتووە لێیان ئەنجامیان بدە، بۆ نمونە: نەتوێراوە سەیری جەماوەر بکەیت لە کاتی کۆڕی گشتی یان سەیری ناوچاوی کەسانی تر بکەیت کاتێک قسە دەکەیت لەگەڵیان، لەمەودوا بە جوانی تێیان بروانە! (٧) ڕێنمایی بۆ ئەو کەسانەی ترسی کۆمەڵایەتییان هەیە: بۆ ڕزگاربوون لەم نەخۆشییە چەند رێنماییەک هەیە دەبێت نەخۆش جێبەجێیان بکات و ئاگاداریان بێت، بەگشتی ئەم خاڵانە دەگرێتەوە: • دەبێت دەستنیشانی حاڵەتەکە بکرێت، ئایا نەخۆشە یان تەنها کەمێک دڵه‌ڕاوكێی هەیە لە شوێنە گشتییەکان. • ئەگەر نەخۆش بێت، ئەوا پێویستە چارەسەر وەربگرێت بە گوێرەی حاڵەتەکەی، ئایا چارەسەرە بە دەرمان یان چارەسەری دەروونی و رێنماییە تایبەتەکان جێبەجێبکات. • ئەگەر نەخۆشیش نەبێت ئەوە تەنها بە بەجێهێنانی رێنماییەکان دەتوانێت کۆنترۆڵی خۆی بکات و رزگاری ببێت. • لە پرۆسەی چارەسەریدا پێویستترین هەنگاو بوونی هاوکارێکە بۆ چاکبونەوە، باشترە ئەو هاوکارە چارەسەرکار بێت! • بە دەستهێنانی پشتیوانی و هاوکاری کۆمەڵایەتی پێویستییەکە دەبێت لەسەرەتای پرۆسەکەوە تاک بەدەستی بێهێنێت. • ئەنجامدانی میکانیزمەکانی یارمەتیدانی خودی، ئەمانەش کۆمەڵە رێوشوێنێکن تاک بۆخۆی ئەنجامیان دەدات، هەتا بتوانێت بەسەر ترس و دڵه‌ڕاوكێکەیدا زاڵببێت. (٨) چارەسەر بە دەرمان بۆ ترسی کۆمەڵایەتی: یەکێک لە جۆرەکانی چارەسە بۆ ترسی کۆمەڵایەتی بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمان هەتا یارمەتی تاک بدات لە کەمکردنەوەی دڵه‌ڕاوكێكه‌ی و چارەسەری نەخۆشییەکانی تری وەکو خەمۆکی بکات کە لەگەڵ ترسی کۆمەڵایەتی توشی تاک دەبن. زۆر جۆر دەرمان هەیە بۆ ئەم نەخۆشییە بەکاردەهێنرێت، باوترین و کاریگەرترینیان لە جۆری (SSRI)ـیە، ئەمیش وەکو یەکەم دەرمان بەکاردەهێنرێت بۆ چارەسەری ترسی کۆمەڵایەتی، ئەگەر وەڵامدانەوەی نەخۆش بۆ ئەم جۆرە لە دەرمان باش نەبوو ئەوە دەرمانی تر بەکاردەهێنرێت، وەکو دژە خەمۆکییەکانی تر، یان دەرمانی دژە دڵه‌ڕاوكێ. بە گشتی دوو جۆری زۆر بەکارهاتوو بریتین لە: SSRI: وەکو حەپی پارۆکستین، سێرترالین، فلۆکستین، ... زۆر سودبەخشن بۆ کەمکردنەوەی ده‌ڵه‌ڕاوكێ، دەتوانرێت بۆ ماوەیەکی درێژ بەکاربێت بەبێ ترسی هۆگربوون، چارەسەری خەمۆکیش دەکات ئەگەر تاک توشی بوبێت. بەڵام کاتی دەوێت بە نزیکەیی ٩ هەفتە هەتا بە تەواوی ئیشی خۆی دەکات. بێنزۆدایەزێپین: زۆر بە سودن بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی دڵه‌ڕاوكێ بۆ ماوەی کورتخایەن. بەڵام مەترسی هۆگرییان هەیە و خەولێخەرن.
ژوان ئه‌حمه‌د لەمێژە وتومە، یەكێتی بەردەوام خەریكی دەركردنی ئەسپە ڕەسەنەكانی خۆیەتی و لەدوی گوێدرێژەكانی دراوسێكانی دەگەڕێ بۆ ئەوەی ناڵیان بكات. ئەمە بە دروستی بەو پرۆسەی بەناو چاكسازی و داراییە رەنگی داوەتەوە كە یەكێتی دەستیپێكردوەو سەدان كادری لەریزەكانی حزبەكە دورخستۆتەوە (دەركردنێكی بەڕێزانە). بە تاكە پاساوێك (گوایا ئەو كەسانە لە حكومەت موچەیان هەیەو نابێت كەس دوو موچەی هەبێت) لەكاتێكدا ئەوانە ئیشی دووەم دەكەن نەك دوو موچەیان هەبێت لەسەر یەك ئیش و ئەرك. لەو بڕیارە بەدتر، ئەوەیە پەیج و میدیا سێبەرەكان خراونەتەگەڕ دژی ئەو كادرانەی وەدەرنراون و بە جۆرێك وێنا دەكرێن وەك ئەوەی موچەی ئەوان لەسەر حزب هۆی بێكاری و بێ خزمەتگوزاری بێت.. وەك ئەوەی ئەوان مەرزو سنورەكانیان لوشدابێت. رەنگە ئەمە بۆ سلێمانی و گەرمیان تارادەیەك بە ئاسایی سەیری بكەین بەوەی تائێستا (سەركردایەتی یەكێتی) پێیوایە كە ئەم زۆنە، زۆنی سەوزەو خۆی باڵادەست و قەڵەمڕەو و زۆرینەیە تیایدا (ئەگەرچی زۆرینەش نیەو زۆرینەی رەها بریتییە لە دەنگی ناڕازی لە كۆی حزبەكان بە یەكێتیشەوە). بەڵام ئەو بریارە لە سنوری هەولێرو بادینان، بۆ یەكێتی كارەساتە، بەتایبەت بادینان، یەكێتی تیایدا دەنگەكانی سنوردارەو دوای ئەم رێكارەش هێندەی تر دەنگەكانی دادەكشێت چونكە، لەلایەك كۆمەڵێك كادرو لایەنگری رەسەنی خۆی دوردەخاتەوەو ناچاریان دەكات بە وازهێنان یاخود چونە ناو حزبی دیكە.. لەلایەكی دیكە ترسێكی راستەقینە دروستدەكات كە كادرانی دیكەش هەر رۆژێك بێت، بە پاساوی دیكە، دوردەخرێنەوە و كەسی دیكەش روو لە یەكێتی ناكات. ئەو یەكێتیانەی كە بە هۆی ئەم بریارەوە دورخراونەتەوەو نیمچە دەركراون لە سنوری هەولێرو بادینان، ئەو یەكێتیانەن كە: - لانیكەم پێنج بۆ 10 ساڵ بەهۆی شەڕی ناوخۆو لەبەر یەكێتی ئاوارەی سلێمانی بوون. - روبەڕوی فشاری جۆراوجۆری پارتی بونەتەوە لەبەر یەكێتی. - بەشێكیان زەوی و ماڵ و موڵكیان لە شەری ناوخۆ لەسەر یەكێتی داگیركراوەو هەندێكیشیان تائێستا نەیاندراوەتەوە. - ئەوانەن كە ئێستاش بەرامبەر بە هەموو ئیغرائاتێكی دارایی و پلەو پۆست بەرگریان كردووەو لەناو یەكێتی ماونەتەوەو رویان نەكردۆتە ناو پارتی یان حزبی دیكە. - ئەوانەن كە سەرەڕای فشاری جیاجیا، سورن لەسەر رێچكەی خۆیان و مل نادەن بۆ هەڕەشەو گوڕەشەی پارتی لەو سنوره. - ئەوانەن كە یەكێتی خۆی توانایەكی بێشوماری تیادا خەرجكردون تا بونەتە كادری بەئەزمون لە بوارەكانی راگەیاندن و رێكخستن. ئەوانەی بیرۆكەی ئەم بریاری بەناو چاكسازیەیان داوە لەناو یەكێتی، لە هەر ئاست و پلەیكدا بن، تێنەگەیشتون لەوەی ئەم بڕیارە لەڕووی جەماوەریی، یەكێتی توشی كارەسات دەكات، چونكە كۆمەڵێك خەڵكی بە ئەزمون لە یەكێتی دوردەخاتەوە كە كەمترینیان ماوەی زیاتر لە دە ساڵە كاردەكات و لە بوارە جیاجیاكان ئەزمونیان پەیا كردووەو دەكرا بە جۆرێكی دیكە سود لە تواناكانیان وەربگیرێت و بەسەر مەكتەبی و ئۆرگانەكانی یەكێتیدا دابەش بكرێن. لە بڕیارەكەش كارەساتتر، بێدەنگی سامناك و بێپاساوی سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی ئەم حزبەیە لە ئاست بڕیارێكی لەو جۆرە نادپەروەرو كارەساتبار، چونكە ئەگەر بڕیار بێت شوێنی ئەو كادرانەش بە كەسانی (نوێ) پڕ بكرێنەوە، دەهەیەكی تر پێویستە بۆ ئەوەی ئەزمون پەیا بكەن و بتوانن لانیكەم كارەكانی خۆیان رایی بكەن، نەك وەك كادرانی ئێستا لە یەك كاتدا كادری ئۆرگانی خۆیان بن و لە بۆنەو هەڵبژاردنەكانیشدا رۆڵی كادری هەڵبژاردن و رێكخستن بگێڕن. رەنگە مه‌به‌ستی برایانی سەركردایەتی و رابەرانی یەكێتی لە بەكاربردنی چەمكی (نوێ) بۆ یەكێتی نیشتمانی كوردستان، ئەوە بێت كە گشت ئەوانە وەدەر بنێن كە مێژوویان لە مێژووی خۆیان كۆنترە لەناو یەكێتی ، یان لەوان ماندوترو قوربانیدەرتر بووە بۆ یەكێتی. بە دروست نازانم بێدەنگی ناو یەكێتی تا كەی درێژەی دەبێت، بەڵام هێندە دەزانم، ئەمە بێدەنگی قایل بوون نیە، بەڵكو بێدەنگیەكە كە رەنگە هەرەسی بەدوادا بێت و بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو، دەنگی یەكێتی هاڕە بكات و دواتر نە بە بڕیاری سەرپێی، نە بە دڵدانەوەو تكا، ناتوانن كادرانی دەركراو و رەنجاو بگێڕنەوە. بە هیوای ئەوەی ئاقڵمەندانی سەركردایەتی (ئەو ژمارە كەمەی تیایدا ماوە) ئەو هۆشداری یە بگەیەنن بە هاوسەرۆك و مەكتەبی سیاسی، كە كارەساتێك روو لە یەكێتی دەكات، نە بە كەسایەتی یە سەربازییەكان و نە بە ریبات لە مل و ئەفەندییەكانی دەوروبەریان راست نابێتەوە. بۆیە لانیكەم چاوخشاندنەوە بەو بریارەدا بۆ سنوری هەولێرو بادینان زەرورەتێكی حەتمییە بەر لەوەی كار لە كار بترازێت و ئەو كادرانە هەڵوێست وەربگرن یان ڕوو لە حزبی دیكە بكەن. بۆیە ئەسپە رەسەنەكانی خۆتان بگرنەوە و واز لە ناڵكردنی گوێدرێژەكانی دراوسێ بێنن.
.gif)
ئەنوەر حسێن (بازگر) ئۆكرانيا لەنێوان دەستهەڵگرتن لە مێژووى سۆڤييەت و خۆكردن بەناو جيهانى ئەوروپادا، لەنێوان كۆتاييهاتن بە ميراتى تۆتاليتاريزم، سەركوتى سياسى، نەبوونى ديموكراسى، هەنگاونان بەرەو سيستمى ديموكراسى، بازاڕى ئازادو ئازادى ميديا. لەنێوان مانەوەى لەچوارچێوەى سياسەتى ڕووسياو بە ئەندامبوونى لە يەكێتى ئەوروپاو ناتۆ، لەنێوان دوو مێژوو، دوو كلتورو دوو جيهانى سياسى تەواو جياواز، ديارە پاش چەندين دەورە، سەرۆكى جيا جيا، سياسەتى نزيك و دوور لە مۆسكۆ، هەڵبەزو دابەزى زۆر، كە دووهەميانى هەڵبژاردو تووشى ئەو قەيران و گرفتانە بۆتەوە، كە ئێستا فۆكەسى هەموو ميديايى جيهانى لەسەرە، ئاكامەكەشى ديار نييە پاش خاپووربوونى ئابورييەكەى، ژێرخانى ئەو وڵاتە چى لێدێت؟ بەشێك لە چاودێران دەڵێن "كييڤ، نەدەبوو بە حوكمى پێگە، جوگرافياو جيۆپۆلەتيكەكەيى و نزيكى لە ڕووسياو مێژووييەكى هاوبەشى ئيتينى، مەزهەبى و سياسى پەيوەندييەكى لە مێژينە لەگەڵ مۆسكۆ تێكبدات و دەبوو ئەم فاكتانە لەبەرچاو بگرێت"، بەڵام ئۆكرانييەكان هێشتا داگيركارى سوپاى سوورى سۆڤييەت لە (1921)و كوشتنى (7) مليۆن ئۆكرانى لە ساڵى (1932) لەسەر دەستى ستالينيان بير نەچۆتەوە، بۆيە ويستييان خۆيان لەو مێژووى ستەمە نەجات بدەن. بەڵام بۆچوونەكەى تر دەڵێت "ئۆكرانيا وڵاتێكى سەربەخۆيەو دەتوانێت بڕيار بدات، ئەو دۆخە سياسى و مێژووييە جێبهێڵێت و بپەڕێتەوە بۆ قۆناغێكى گەشاوەترو باشتر بە نزيكبوونەوە لە ئەمەريكاو ئەوروپا، بەوەش توانيويەتى پرسى ديموكراسى گەشە پێبدات و بازاڕێكى باش بۆ گەشەى ئابورى خۆى پەيدا بكات و قۆناغى هەژارى تێپەڕێنێت"، هەڵبژاردنى (فيكتور يانۆكۆڤيچ) بە پشتيوانى ڕووسيا لە قۆناغى يەكەمداو دواتر هەڵهاتنى بۆ ڕووسياو سەرهەڵدانى شۆڕشى پڕتەقاڵى لە ئۆكرانيا، كۆتايى بە حكومەتى سێبەرى مۆسكۆ هات و ئۆكرانيا بەتەواوى خۆى لە ڕووسيا نەجاتدا، لەبەرامبەردا ئەڵتەرناتيڤى ترى مۆسكۆ هێرش و پەلامار بوو بۆ سەر هەردوو هەرێمى (دۆنێتسك و لۆهانسك)، بەوە مۆسكۆ هێندەى تر ململانێى و ناكۆكى نێوانيانى تۆختر كردەوەو چاو تێبڕينى مۆسكۆ زۆرتر بوو، لەپاڵ ئەوانەدا ترس و ئارەزووى بۆ نزيكبوونەوەى ئۆكرانياش لە ئەمەريكاو ئەوروپا خێراتر بوو، وەهاش بيانووى زۆرترييدا بەدەست مۆسكۆەوە. هەرچەندە ئۆكرانيا بەشێكى زۆر لە بيانووەكانى ڕووسيا ڕەتدەكاتەوە، بەڵام پۆتين و مۆسكۆ، جيا لەو فاكتەرانە، باس لە بوونى هێزى نازيزم، نيونازيزم و ناسيۆناليستى (ئازۆڤ)و بۆرى گازى ڕووسيا بۆ ئەوروپا، كە ساڵانە ئۆكرانيا نزيكەى (8) مليار يۆرۆ وەردەگرێت، وەكو بيانووى پەلامار باسدەكەن. لەلايەكى ترەوە ئۆكرانيا پێگەيەكى ئابورى گەورەى هەبوو لە ناوچەكە، كە جێگەى سەرنجى ڕووسيا بوو، دەيتوانى وەكو سەبەتەى خۆراكى ئەوروپا سەير بكرێت، جگە لە سامانى ژێر زەوى و بەرهەمهێنانى كارەبا، (خەڵوزى بەردينى نزيكەى (197) مليۆن تەنە، كێڵگەى بەرهەمهێنانى ئاسن كە (130) كێڵگەن، بەرهەمهێنانى تووتن، پەموو، شەكر، گەنمەشامى، كارگەى گەورەى ئەتۆمى بۆ بەرهەمهێنانى كارەبا لەوانە كارگەى (پاپوريگيا)، كە گەورەترين كارگەى بەرهەمهێنانى كارەبايە لە ئەوروپا لەسەر ئاستى جيهان، لە پلەى چوارەمدا بوو لە بوارى (IT) لە دواى ئەمەريكا، هيندستان و ڕووسياو ساڵانە بە بەهاى (3,6) مليار دۆلار داهاتى بوو، جيا لەوەى ساڵانە نزيكەى (13) مليار دۆلار كەلووپەلى هەناردە كردووە. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ ئامار باس لەوە دەكەن، كە ئابورى ئۆكرانيا لە ئاستى جيهاندا لە پلەى (45)دايە، لەوانەش گرنگتر ئامارەكان دەڵێن "ئۆكرانيا (12%) گەنمى سەرجەم جيهان، (16%) بەرهەمى برنج، (18%) بەرهەمى جۆ بەرهەم دەهێنێت"، جيا لەوانە تەنها لە ساڵى (2020)، (22,4) مليار داهاتى ئۆكرانيا بووە، لە بابەتى (6,9) مليۆن تەن زەيتى گوڵەبەڕۆژە، (431) هەزار تەن بەرهەمى پەلەوەرى، (81) هەزار تەن هەنگوين، (55) هەزار تەن ميوەو مەعكەرۆنى هەبووە. بەڵام ئەوەشى دەزانى، بەبێ بوون بە ئەندامى ناتۆ لە برۆكسڵ، سەختە لەبەردەم هێرشى ڕووسيا خۆى بگرێت، كە هەرواش دەرچوو، لە ئەگەرى وەستانى شەڕيش، جيا لە دوورگەى قرم، ڕەنگە دوو شارى گەورەترى بە يەكجارى لەدەستبدات. بەڵام لەپاڵ ئەوانەدا، ڕەخنە لە ئۆكرانيا دەگيرێت، كە تا ئێستا ڕەگ و ڕيشەى گەندەڵى لەو وڵاتە لە بەردەواميدايەو ڕەنگە يەكێك بێت لە فاكتەرەكانى شەڕ، بەهۆى ئەوەى ڕووسيا دەيەوێت كەسێكى لايەنگرى خۆى لەسەر كار بێت، تا كار ئاسانى سياسى و ئابوورى بۆ بكات، هەر بۆيە لە دواى سەربەخۆ بوون لە ڕووسيا، تووشى چەندين كێشەو گرفتى سياسى و هەڵبژاردنى جياواز بۆتەوە، ئامارەكان دەڵێن "ڕێژەى گەندەڵى ساڵانە (2,5) مليار دۆلار بووە، لەپاڵ كۆلۆمبياو ئەفغانستان، نۆهەمين گەندەڵترين وڵاتى دونيا بووە". دەخالەتى ئەمەريكا لە ئۆكرانيا، زياتر مۆسكۆى نيگەرانكرد، بە تايبەتى دەخالەتى لە هەرێمى (دونباس)، كە دەوڵەمەندە بە گاز، ئەمەريكاو ئۆكرانيا بە نياز بوون بە دەرهێنانى گاز لەو هەرێمە لە جياتى گازى ڕووسيا بۆ ئەوروپا، جيا لەوەى هەر لەو هەرێمە ئەو كورانەى تێدايە، كە بزوێنەرى موشەكە دوورهاوێژەكانە. هەر چۆنێك بێت، شەڕى ئۆكرانياو ڕووسيا، كە پاڵنەرى سەرەكى ئەمەريكا بووە، زۆر خوێندنەوەى جياواز جياواز هەڵدەگرێت، لەبابەتى ئەوەى ئايا ئەوە جەنگى سێيەمى جيهانييەو سەردەكێشێت بۆ پەلاماردانى وڵاتانى تر لەلايەن ڕووسياوە، بۆسەر پۆڵەندا، كۆمارەكان و بەڵتيك لە (ئيستونيا، لاتيڤيا، ليتوانيا)، يان سويدو فينلەندا، ئايا ئەمەريكاو ئەوروپا دەبنە لايەنى ڕاستەوخۆى شەڕەكە، كە تا ئێستا ئاكامێكى وردى نييە؟. ڕەهەندێكى ترى ئەم شەڕە، ڕەنگە ئەو بۆچوونە بێت كە ڕێگا بۆ چين خۆشبكات پەلامارى تايوان بدات، توركياش پەلامارى موسڵ بدات و ئەرمينياش داواى گێڕانەوەى ناگۆڕنا قەرەباغ بكات، گەر ئەوەش ڕووبدات چى دەبێت؟ ئايا سەر لە نوێ شەڕێكى گەرمى دەيەى حەفتاو هەشتاكان لەنێوان دوو بلۆكى ئەمەريكا، ڕووسياو دۆستەكانيان سەرهەڵدەدات، لە ناو ئەو هەموو هاوكێشە سياسييانەدا پێگەى كورد چى دەبێت و چى لێدێت؟ ئەوەى مەعلوومە گەر ئەو خوليا فكرييەى ئەنكەرە بەردەوام بێت، ئەوا چاوى زياترى لە ڕۆژئاواى كوردستان بێت و داگيرى بكات، وەكو چۆن پێشتر بە چراى سەوزى واشنتۆن عەفرينى داگير كردو بۆ باشوورى كوردستانيش، جيا لەوەى چاوى لە موسڵ و كەركوكيشە لە پرسى غازى كوردستان، باشوورى خستە ناو ئەو هاوكێشانەوە، كە ئايا غازى كوردستان دەتوانێت بە توركيادا بڕوات و ڕووسياش لێى بێدەنگ بێت؟ ئەمەريكا لەو بابەتە يارە، يان نەيارە؟ بەپێى چەند سەرچاوەيەك، هەردوولا بلۆكى شەڕەكە، چ ڕووسياو چ ئەمەريكا داواى هەڵوێستيان لە هەرێم كردووە، بەڵام هەرێم پێيوايە هەردوولا دۆستن و پەيوەندى سياسى و ئابوريان لەگەڵيدا هەيەو ناتوانێت تەرەفگير بێت. ئەوەش كە پەيوەندى بە ڕۆژهەڵاتى كوردستانەوە هەيە لەم شەڕەدا، گروپى (5 + 1) ويستييان لەم تەنگەژەيەدا، ئێران ڕێككەوتنى ئەتۆمى واژۆ بكات و بە دەرفەتييان زانى، بەڵام ڕووسيا ڕێگرى كرد، ئەمەش ماناى وايە بارودۆخى ڕۆژهەڵات باش نييە. هەرچى سەبارەت بە باكورە، ئەنكەرە دەيەوێت دڵى هەردوو بلۆكەكە ڕابگرێت، بەڵام ئەو چاوەڕوانى بڕۆكسڵە، بۆ بوون بە ئەندام، بۆيە ئەم شەڕە، ئەنكەرە دەست ئاوەڵاتر دەكات لە سەركوتى كوردو پەلامارى زۆرتر بۆ سەر كورد. بۆيە بەدرێژەكێشانى شەڕ، ڕەنگە ڕەهەندو نەخشەى سياسى و سەربازى نوێ بكەوێتە خەياڵى سەر مێزى زلهێزەكان، كە هەر كاميان بەپێى بەرژەوەندى خۆى نەخشەى ناوچەكە دابڕێژنەوە، بۆيە باشترين ئەڵتەرناتيڤ ئاگربەست و ڕێككەوتنە، تا ئارامى بگەڕێتەوە خۆرهەڵاتى ئەوروپاو ناوچەكە.
د. دڵشاد مستەفا بەشی یەكەم: (کەشتییەکەم بەنێو وشکانیدا ئاژو )(فەریدەدینی عەتتاری نیساپوری) لەسەر ئەوە ڕاناهاتووم کە لەپانتاییەکدا قسەبکەم خاڵی بێت لە مەعریفە ، شوێنێک چەلەحانێی دوور لە لۆژیک کۆنتڕۆڵی بکات ، وەلێ وەک هاورێیەکمان پێشتر دەیوت : فەیسبووکی خۆمە و تایەی تێدا دەسوتێنم ، ناچار بووم منیش چیلکەوچەواڵ کۆبکەمەوە .. سادەتر بڵێم ، کێشەی هەر مەزنی تاکی کوردی ئەوەیە دەبێت قسە لەسەر هەموو شت بکات ، ئەو لە دەرزی لێفەدورینەوە لێی دەزانێت تا تەلسکۆبی جێمس وێب و هابل و ئەوانی تریش .. ئەوانەی بڕیاریان لەسەر هەڵپەساردنی بەشی فیلمسازی داوە خۆیان تەواو بەرچاوڕون نیین و نازانن چۆن پاساوی بۆ بهێننەوە ، ئەم هاتوە بەڵێ دەکات ! ئەم دیاردەیە گەڕاندمییەوە لای تێزەکەی بیریاری بە نەژاد کەنەدی (ئالان دۆنۆ) ، دەربارەی سستمی پوچی و بێ بەهایی .. لەسەردەمێکدا دەژین کە ئیدی هەمووشت بێ بەهاکرا کە میدۆکراتەکان بە مانا دۆنۆییەکەی بوونە خاوەنی هەموو شت ئیدی هیچ خۆ ماندووکردنێکی ناوێ ئەم پرسە . هەموو جوانی و بەها و شکۆ و بایەخ و شەنگییەک لەبەین دەچێت . رۆژگارێک دێتە پێشێ کە (موفتی پێنجوێنی ) لەمێژە لە دێڕە بەنێوبانگەکەیدا وەسفی کردوە . کێشەیە بەبێ زانیاری و داتا قسە لەسەر هەرشتێک بکەیت . چەند رۆژێکە سۆشیال میدیا پڕ بووە لەوانەی هەندێکیان نازانن باسی چی دەکەن! هەندێک خۆی لێبۆتە پسپۆری پرۆگرام و ستراکچەر و پێوای وایە کە لە بونیادەوە بەشەکە بەهەڵە دامەزراوە ( گەر لەمەیاندا هەڵەیەک هەبێت من بەرپرسیارم ) بەبێ ئەوەی بزانێت سستمی دامەزراندنی بەش مانای چی و چۆن دروستکراوەوە پێوەرەکان چین و بیواژۆکانی کاری پێدەکرێت لەنێو زانکۆدا کامانەن. هەندێکی تر بەبڕیاری سیاسی دەزانن کە (ئەوەندەی من ئاگاداربم ) بابەتەکە هیچ پەیوەندی بەبڕیاری سیاسییەوە نییە . لەهەمویان بەداختر بۆ من ئەوەیە کە هەندێک لەدەرچووەکانی ئەو بەشە کە بەس (خۆیان و من و خودا )دەزانین چۆن تەوایان کردوە کەوتونەتە هێرشی ناڕەوا و منیان خستۆتە ئەو دۆخەی ئەوە بڵێم کە فەریدەدینی عەتتاری نیساپوری لە کتێبی ( منطق الطير) دا دەڵێت ( کەشتیەکەم بەنێو وشکانیدا ئاژو ). رەنج بێوەر خۆمان کە ئەو هەموو ماندووبوون و شەونخونی و شەکەتی و هەوڵەمان دەکەوێتە نێو بێبایەخی و فەرامۆشییەوە .. گەر ئێستاش هەندێک لاقرتەیی و مەتەڵەک چارتان نەکات .. ئەم باسە درێژەی دەبێت و هەروا لێناگەڕێم .. بەڵێ بۆ داخستنی بەشی فیلمسازی ؟! بەشی دووەم لەورۆژەوەی دەمەوێت شیکارییەکی دروست بۆ ئەم هەنگاوە بکەم هیچی ترم دەستنەکەوت جگە لە تێزەکانی ئالان دۆنۆ یان دەشێت بڵێم پێدەچێت ئەم هەنگاوە خولیایەکی هێرۆستراتۆسیانە بێت ، کە پەرستگای ئرتیمیسی سوتاند کە یەکێک بوو لە ٧سەرسورهێنەکای دنیا ، تەنها لەبەر ئەوەی نێوبانگ پەیدا بکات ، ئەو خواستی ئەوەی هەبوو ناوی بچێتە نێو مێژوو ، ئیدی گەر لەرێی کاریێکی نادروست و خراپەشەوە بێت . هەندێک کەس هەن لەو نێوەندەدا عەرەب وتەنی (نکرة) ن بۆیە لەدۆخی وادا نەبێت وەیخڕ پاشاکان ناتوانن دەربکەون . هەنجەتی بڕیاری هەڵپەساردنی بەشی فیلمسازی لەوێوە هێنراوە کە گوایە بەشەکە مامۆستای تەواوی نییە ، لەراستیدا ئەم زانیارییە هەڵەیە بەشەکە (٢ پرۆفسیۆری یاریدەدەر ، ٢ دکتۆرا و ، ٥ هەڵگری بروانامەی ماستەری هەیە ، بێجگە لە مۆڵەتەکان و ئەو مامۆستایانەی وانەبێژن و میلاکی بەشەکە نین لەبەشەکانی شێوەکاری و راگەیاندنەوە دێت و وانەی پسپۆری خۆیان دەڵێنەوە ، بۆ نموونە مامۆستا نەبەز سەمەد ( هەڵگری بڕوانامەی ماستەری فەلسەفە، وانەی فەلسەفەی فیلم دەڵێتەوە ، پ.ی.د. ئیبراهیم سەعید و پ.ی.د. یۆهان ، بەرهەمهێنانی تەلەفزیۆنی دەڵێنەوە کە دوو مامۆستای پسپۆر و لێهاتوون مامۆستا کوڤان حسێن وانەی شیکاری فیلم دەڵێتەوە و گەلێک سەرکەوتووە . مامۆستا میدیا رەئوف بێگەرد مامۆستای نواندن بووە ، مامۆستا بەناز وانەی فۆتۆی وتۆتەوە . مامۆستا دارکۆ لەتیف هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە سینەماتۆگرافی کە توانایەکی کەم وێنەی هەیە و من دڵبەندی زانیارییەکانی بووم لە سیمیناری هاوتاکردنی بڕوانامەکەی و گەلێک پێی سەرسام بووم لەبەر ئەوەی خولی پێداگۆگی تەواونەکردوە ، ئەویش رێگری بۆ دروست بووە . مامۆستا سالار سەعید کە ساڵانێک مامۆستای وانەبێژ بووە و وانەکانی ئێکسپێرمێنتاڵ و فۆتۆ و پرۆداکشنی زۆر بەسەرکەوتوویی وتۆتەوە ، ئامادەیی هەیە بە خۆبەخش بگەڕێتەوە . هاوکات ژمارەیەک وانەی گشتی هەن کە بۆ هەموو کۆلێجەکانی زانکۆ یەک شتن و مامۆستای هەمووان یەکە وەک ئینگلیزی و کوردۆلۆجی و کۆمپیوتەر و وەرزش ) ژمارەی خوێندکارانی بەشەکە ئێستا لە قۆناغی ٢-٤ (٥٣) خوێندکارە و ساڵانە لەنێوان ١٥-٢٠ خوێندکار وەردەگرێت . سستمی خوێندن بیواژۆی بۆلۆنیایە کە سستمێکی خوێندکار سەنتەرییە و پەیوەندی بە توانستی خوێندکارەوە هەیە لە کارکردن لەدەرەوەی کلاسەکان . لەم سستمەدا هەر ١٠-١٥ خوێندکار پێویستیان بە مامۆستایەکە ، واتە بەوەرگرتنی ٢٠ خوێندکاری تریش ژمارەکە دەبێتە ٧٣ خوێندکار کە پێویستیان بە ٧ مامۆستایە . خۆتان ئەوەی سەرەوە بژمێرن و بزانن چەند مامۆستایە . من نکوڵی لەوە ناکەم کە لەساڵانی خوێندندا خوێندکار گلەیی لە مامۆستا هەبووە کە توانستی زانستی نزمە و هیچی لێ فێرنابن و ئیمزایان لێ کۆکردۆتەوە و لای من پارێزراوە ( ئێستا هەر خۆیان لە پۆستی فەیسبووکیدا کردویانەتە فریشتەو فریادرەس ، کە مایەی شەرمە) بەڵام ئەمە رێ لەوەناگرێت کە ژمارەیەک مامۆستای زۆر باش وانەیان وتوەتەوەو هێزێکی باش بوون بۆ بەشەکە . دووەم : سەعاتەکانی وانەی پسپۆری لە چوار ساڵی خوێندندا بەم شێوەیەیە ساڵی یەکەم : هەفتەی ١٣ سەعاتە ساڵی دووەم : ٢٥ سەعات ساڵی سێیەم : ١٨ سەعات ساڵی چوارەم : ٢٠ سەعات کە بەگشتی دەکاتە ٧٦ سەعات کە پێویستی بە ٦ -٧ مامۆستایە و بەشەکە بە وانەبێژەکانەوە زۆر لەوەزیاتری هەیە .. کەواتە کێشەکە لەشوێنێکی ترە نەک نەبوونی مامۆستای پێویست .. دەنگۆیەکی تر کە کراوەتە بیانوو ، گوایە من کۆلێجەکە و بەشەکەم جێهێشتوەو گەراومەتەوە بریتانیا و ئیدی تەواو ، ئەمەش دوورە لە ڕاستیەوە ، وەک هەر مامۆستایەکی تر لە پشودام و سەرەتای مانگی ٩ دەگەڕێمەوە و پشتیوانی هەر هەنگاوێکی باشترکردنی بەشەکە و کۆلێجەکە و بەردەوامیانم ..
دانا حه‌مه‌عه‌زیز تایوان، دورگەیەکە ڕوبەرەکەی هێندەی پارێزگای هەولێرو سلێمانی یە. کۆی ڕوبەری تایوان بە ١٦٨ دورگە بچوکەکانی دەوروبەریشیەوە ٣٦ هەزارو ١٩٣ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، دانیشتوانەکەی نزیکەی ٢٤ ملیۆنە. تایوان دەکەوێتە نێوان ژاپۆن و چین و فلیپینەوە. کەنارەکانی تایوان لە باکوری خۆرهەڵاتەوە تەنها ٩٠ کم لە دورگەی یۆناگیونی ژاپۆنەوە دورە، کەنارەکانی تایوان لە باکورو خۆرئاواوە ١٨٠ کم لە کەنار ئاوییەکانی چین و لە باشوریشەوە ١٤٠ کم لە دورگەکانی فلیپین ەوە دورە. نزیکەی ٢٥ هەزار ساڵە، تایوان ژینگە و شوێنی نیشتەجێبونی مرۆڤە. دوو لەسەر سێی خاکی تایوان شاخ و بەرزایی و دارستانە، کشتوکاڵ ڕێژەیەکی زۆر کەم لە سامانی وڵات پێک دەهێنێت، زۆرینەی دانیشتوان شارنشینن و لە ئاستێکی بەرزی خوێندەواریدان. ئاستی هۆشیاری گشتی (تایوان)یەکان هاوشێوەی (ژاپۆن)یەکان هەمەلایەنەو تێڕوانینیان بۆ ژیان فراوان و پڕ لە لیبوردەیی یە. بەدرێژایی مێژوو، دورگەی تایوان مەیدانی ململانێ بووە لەنێوان ئیمپراتۆرێتییەکانی ژاپۆن و چین و هۆڵەنداو به‌ریتانیا. لە سەدەی حەڤدەهەمدا بۆ نزیکەی چل ساڵ کۆلۆنی هۆڵەندا بوو، ئەوکات بەهۆی بوژانەوەی باری ئابورییەوە، ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی چین کۆچیان کرد بۆ تایوان، بەڵام لەژێر گوشاری ئیمپراتۆرێتی نوێی چین، هۆڵەندییەکان بەجێیان هێشت. ساڵی ١٨٩٥ چین لە ڕێکكەوتنێکی ناڕۆشندا، سازشی لە دورگەکە کرد بۆ ژاپۆن. ساڵی ١٩١٢ کۆمارییەکان بە سەرکردایەتی حزبی (کۆمیوتانگ)ی نیشتیمانیی چین کۆتاییان بە ئیمپراتۆرێتی چین هێناو لە تایوانەوە کۆماری چینیان ڕاگەیاند. ساڵی ١٩٤٥ دوای کەوتنی ژاپۆن لە جەنگی جیهانی دووەمدا، کۆمیوتانگ دەستی گرت بەسەر تەواوی تایوان و هەرێمی مەنچۆریای خۆرهەڵاتی چین و تەواوی چین ی ئێستا، بەڵام زۆری نەخایاند کۆماری چین دوچاری شەڕی ناوخۆ و پەلاماری کۆمۆنیستەکان بووەوه، لە کۆتایی ١٩٤٩دا، پارتی کۆمۆنیست بە سەرکردایەتی ماودزیتۆنگ شەڕی ناوخۆی بردەوە، بەڵام سەرکردەکانی پارتی (کۆمێتانگ)و زۆربەی سەرکردە سەربازییەکان و بە هەزاران نوسەرو ڕۆژنامەنوس و خەڵکیی خوێندەواری ئەوکاتە لە دورگەی تایوان مانەوەو کۆماری چینیان لەوێ بوژاندنەوە، تا ئۆکتۆبەری ١٩٧١ کورسی هەمیشەیی چین لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان لای تایوان مایەوە. لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا ئەوکاتەی کە نزیکەی سەد ملیۆن کەس لە چین بەهۆی شۆڕشی کەلتوریی ماوزیدۆنگ و حزبی کۆمۆنیستەوە مردن، تایوان گەورەترین گەشەی ئابوری لە جیهاندا تۆمارکردو نازناوی موعجیزەی تایوانی پێبەخشرا. بەپێچەوانەی چینه‌وە، پێشکەوتنی تایوان گشتگیرەو هەموو بوارێکی گرتوه‌تەوە. کواڵیتی بەرهەمی تەکنۆلۆجیای تایوان هاوشێوەی کۆریای باشورەو مەرجەکانی پاکیی و سەلامەتی تێدایە. بەپێچەوانەی چین، تایوان پابەندە بە تەواوی یاساکانی ڕێکخراوی بازرگانی جیهانیی، لە کۆپیکردن و بەرهەمهێنانی کوالێتی خراپ بەدورەو متمانەی تەواوی نێودەوڵەتی هەیە. کۆمپانیای نیمچە گەیەنەری (TSMC)ی تایوان زیاتر لە ٦٠%ی کۆی مایکرۆچیپی جیهان دروست ئەکات و کۆمپانیای سامسۆنگی کۆریای باشوریش نزیکەی لە ٢٥%ی دروست ئەکات. بەگشتی زۆرینەی وڵاتانی جیهان بە ئەمریکاو ئەوروپاو ژاپۆن و چینیشەوە پشت بە کۆمپانیای TSMCو سامسۆنگ دەبەستن، بەڵام کۆمپانیای ئینتێڵی ئەمریکا زۆرینەی مادەی نیمچە گەیەنەری سلیکۆن بۆ هەردوو کۆمپانیایەکە دابین دەکات. لە ڕوی پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیاوە، تایوان دەیان ساڵ لە پێش چینەوەیە، کۆی بەرهەمی ناوخۆی تایوان ئەمساڵ دەگاتە ٧٠٠ ملیار دۆلار. سیستەمی سیاسی تایوان، دیمۆکراسی فرە حزبی نیمچە سەرۆکایەتییە، کۆمیتانگ و دیمۆکرات گەورەترین دوو حزبی (تایوان)ن. دەزگاکانی دەوڵەت شەفاف و دورن لە گەندەڵیی. هاوڵاتیان لە ماف و ئازادیدا یەکسانن، ڕێژەی بێکاریی نزمە، هاوڵاتی تایوانیی بە پێچەوانەی هاوڵاتی چینییەوە، لێبوردەو کراوەو بڕوای تەواویان بەخۆیانە، کۆمەڵگەی تایوانیی بەپێچەوانەی چینەوە، لە هەمو بوارەکانی پێشکەوتندا کامڵن و لە ئاستێکی بەرزی هۆشیاریدان، لە کاتێکدا کەسایەتی چینی شەرمن و سەرکوتکراو و پێشکەوتنیان تەنها لە بواری تەکنۆلۆجیادا کورتکراوەتەوە. تایوانییەکان چیان دەوێت؟ زیاتر لە ٩٠%ی خەڵکی تایوان خۆیان بە نەتەوەیەکی جیاوز دەزانن و پێیانوایە هیچ ڕیشەیەکی مێژویی و نەژادییان بە چینی یەکانەوە نیە، زۆرینەی ڕەهاش داوای سەربەخۆیی و دانپێدانانی نێودەوڵەتی دەکەن، لە ئێستا دا تەنها پانزە دەوڵەتی بچوك و بێکاریگەر دانیان بە سەربەخۆیی تایوان دا ناوە. ئەمریکا چی لە تایوان دەوێت؟ زیاتر لە ٤٠ ساڵە ئەمریکا پابەندە بە دەستەواژەی یەك چین، واتە تایوان بەشێکە لە چین بەڵام بەو ئۆتۆنۆمییە یان ئەم قەوارەی ئێستایەوە کە چین دەست بۆ سیستەمی تەکنۆلۆجیاو ئابوری شەفافی تایوان نەبات، دیمۆکراسی و فرە حزبی لە تایوان نە ڕوخێنێت و ئازادی خەڵکی تایوان لە قاڵب نەدات. ئەمریکا دژی بەزۆرەملێ لکاندنی تایوانە بە چینەوە، هەر پەلامارێکی سەربازیی چین بۆ سەر تایوان ڕەتدەکاتەوە و کاردانەوەی دەبێت. لەلایەکی ترەوە داگیرکردنی تایوان لەلایەن چینەوە، دەبێتە هۆی کۆتایی هێنان بە کۆمپانیای مایکرۆچیپی تایوان کە دوور نیە زۆرینەی تەکنۆلۆجیای سەر زەوی لە مۆبایلی دەستییەوە هەتا فڕۆکە سەربازیی و مەدەنییەکان دوچاری کێشە بکاتەوە. هەرچەندە دەسەڵاتدارانی چین بە نافەرمی ئاماژە بە دۆخێکی تایبەت دەکەن لە تایوان، بەڵام ئامانجی دەوڵەتی چین کۆتایی هێنانە بە کۆی سیستەمی سیاسی ئێستای تایوان بە شێوازی کارکردنی دامەزراوە ئابوری و زانستییەکانیشەوە. حکومەتی چین بە ئاشکرا دەڵێ، دەبێ تەواوی دامەزراوە هەڵبژێردراوەکانی تایوان هەڵبوەشێنەوە، لەڕووی سیاسییەوە چین بڕوای بە شتێك نیە بەناوی هەڵبژاردن و فرەحزبیەوە، هەروەها دەبێت تەکنۆلۆجیای پاك و بە متمانەی تایوان لە ناو تەکنۆلۆجیای ناڕۆشنی چین دا بتوێنەوە کە لەسەر بنەمای کۆپیکردن و کواڵێتی نزم دامەزراوە. توانای سەربازی چین لە چەندایەتیدا یان لە ڕووی ژمارەوە لەگەڵ تایوان بەروارد ناکرێت، بەڵام لە ڕوی چۆنایەتییەوە، سیستەمی بەرگری تایوان لە ئاستێکی زۆر بەرزتردایە بەبەراورد لەگەڵ چین، تایوان ٣٠٠ هەزار سەربازی مەشقپێکراوی ئامادەی هەیە، خاوەنی سەدان فڕۆکەی پێشکەوتووی دروستکراوی ئەمریکاو کۆریای باشورە، سەدان سەکۆی موشەکی بەرگری ئاسمانیی و زەمینی و دەریایی هەیە کە بەبێ پاڵپشتی ئەمریکاش، دەتوانێ بەرگری گەورە بکات، ئیرادەو مۆراڵی تایوانییەکان زۆر بەرزەو دەڵێن دەمرین بەڵام تەسلیمی چین نابین، لەبەرئەوە چین ئامادەی ئەو شەڕە نیە کە پێشبینی دەکرێت قوربانییەکانی بگاتە چەندین ملیۆن ئەمە لەکاتێکدا ئەگەر ئەمریکا بێدەنگیی هەڵبژێرێت. بەڵام هەرکاردانەوەیەك یان هەر پشتیوانییەکی سەربازی ئەمریکا بۆ تایوان، کارەساتێکی زۆر گەورەتری لێدەکەوێتەوە، لە ڕووی ئابوریشەوە ئەمریکا دەتوانێ گەمارۆی چین بدات و سنوری دەریایی لە ژاپۆنەوە تا ئێندۆنیزیا لێ دابخات، چین نایەوێت هەڵەی ١٩٤١ی ژاپۆن دوبارە بکاتەوە چونکە تا ئێستاش زۆرینەی سوتەمەنی چین لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە بە تەنگەی مەلاکای ئێندۆنیزیادا دەگاتە چین کە لەژێر کۆنترۆڵی تەواوی ئەمریکا دایە!
(1).gif)
دڵسۆز حەمە- ئەندازیاری تەلارسازی وێنەیەكی خۆت لە پاڵ بورجی (ئیڤڵ)دا بەسە كە نیشانی بدەیت لە پاریس بویت، وێنەیەك لەپاڵ (قەوسی سەركەوتن) دابنێیت ئەوە دەزانرێت كە لە پاریس بویت لە شەقامی شانزلیزیە، لە مەیدانی شارل دیگول!! لەپاڵ پەیكەرە بەرزو زەبەللاحەكەی (سەركەوتندا) وێنەیەك بگرە دەزانن لە ئەمێركایت، وێنەیەك لە تەنیشتی كەعبەی پیرۆزدا مانای تۆ لە حەج‌و عەمرەیت لەشاری مەككە، لە سعودیە، وێنەیەك لە تەنیشت (ئەیا سۆفیا) ئاماژەیە تۆ لە ئێستانبوڵیت لە توركیا، وێنەیەك بەسەر (بورجی خەلیفە)دا بڕوانێت مانای تۆ هایت لە دوبەی، وێنە لە پاڵ پەرستگای (ئەنگۆر فات) مانای لە كامبۆدیایت، وێنەی خۆت لەنزیك ئەخانەی ئۆپرایە كە لەسەر شێوەی بەلەمی چارۆكەدار دیزاینكراوە دەزانرێت لە ئوسترالیایت، وێنەیەك لە پاڵ كڵێسای (سەگرادە فامیلیا) دەزانرێت تۆ لە بەرشلۆنەیت لە ئیسپانیا.. هەتا دوایی ئەو تەلارو كاتدراڵ‌و مزگەوت‌و مەیدان‌و سەنتەرو پەیكەرو گۆڕستان‌و تاوەرو تەلارانەی كە بونەتە ناسنامەی وڵات‌و كۆمەڵگاو كەلتورو نیشتمانێك. تەلارسازی‌و هونەری تەلارسازی تەنها ڕەهەندێكی فیزیكی ئەندازەیی نیە، بەتەنها دروستكردنی فەزایەك نیە بۆ ژیان‌و بەكارهێنانی تایبەت‌و گشتی، فەزایەك نیە بۆ پاراستنی مرۆڤ‌و بەكارهێنانی بۆ وەزیفە جیاوازەكانی ژیانی گشتی، بەڵكو تەلارسازی هەڵگری ڕەهەندی كەلتوری‌و ئابوری‌و مێژوویی‌و فەرهەنگی‌و ئینسانی زۆر گرنگە، تەلارسازی یەكەمین بەریەككەوتنی غەریبەكانە بەكۆمەڵگایەك، یەكەمین خۆنمایشكردنی فەرهەنگ‌و كەلتورو دۆخی ئینسانی كۆمەڵگاكانە بەڕووی دەرەوە. فۆرم‌و شێوازە ئەندازەییەكان، ئەستون‌و قوببەو دیوار منارەكان، هەموو ئەو پێكهاتە فیزیكی‌و ئەبستراكتانە دەشێت زمانێكی ژیاری‌و فەرهەنگی تایبەت بێت لە ژینگەو كەلتورو شێوازی بیركردنەوەو شێوازی ژیانی كۆمەڵگایەكی تایبەت، تەلارسازی پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە مرۆڤ‌و قۆناغەكانی گەشەكردنی ژیانی مرۆڤەوە هەیە، بۆیە ئەمیش وەكو هەموو پێدراوێكی فەرهەنگی‌و ئابوری‌و ئینسانی بە قۆناغی جیاوازدا تێپەڕیوە، هیچ پێدراوێكی فەرهەنگی وەكو تەلارسازی كاردانەوەی ڕاستەوخۆی نیە بۆ گۆڕانی فەرهەنگی‌و ئابوری كۆمەڵگا، هەربۆیە ئەم هونەرە لە سەرەتاكانی دروستبونی كۆمەڵگای مرۆڤ، لە سەرەتای دۆزینەوەی كشتوكاڵ‌و دروستبوونی تیرەو كۆمەڵگەی بچوكی مرۆڤ، لە سەردەمی پێش مەسیح‌و پاشان هاتنی ئایینەكان، سەردەمی ڕێنسیانس‌و قۆناغی شۆڕشی ئابوری، مۆدێرن‌و پۆست مۆدێرن‌و هەتا ئێستا كە قسە لەسەر دروستكردنی تەلاری دێجیتاڵ‌و شارو گوندی دیجیتاڵیە، لەهەموو ئەو قۆناغانەدا هونەری تەلارسازی بەر گۆڕانەكانی سەردەمی خۆی كەوتووەو وەڵامی بە پێداویستییە ئینسانی‌و ئابوری‌و فەرهەنگی‌و فیزیكییەكانی سەردەمەكەی خۆی داوەتەوە. تەلارسازی ئەگەر لەسادەترین مانادا، دیزاینكردنی فەزایەك كە وەزیفەی ماڵ‌و شوێنی ژیان ببینێت لە ئاستی تاكو خێزاندا، ئەوا لە ئاستی گشتی كۆمەڵگاو لەئاستی فەرهەنگ‌و كەلتورەكاندا ڕۆڵیكی سیاسی‌و فەرهەنگی‌و ئابوری‌و تەندروستی‌و ژینگەیی گرنگ دەبینێت لە فۆرمۆلەكردنی خۆشگوزەرانی‌و ئاوەدانی‌و سەلامەتی‌و فەراهەمكردنی ژینگەیەكی فیزیكی‌و ئینسانی، هەمان كات فەزایەكی گشتی بۆ پێكەوە ژیان‌و پیادەكردنی فەرهەنگی كۆمەڵگا. هونەری تەلارسازی وەكو هەموو زانستەكانی تر لەگەڵ گۆڕانە ئابوری‌و زانستی‌و ژینگەیی‌و كۆمەڵایەتییەكاندا گۆڕانی بەسەردا دێت، چەمكی نوێ، بەشی نوێ‌و تێڕوانینی نوێ بەرهەم دێنێت، چی وەكو دیزاین، چی وەكو تێگەیشتن بۆ چەمكی شارو كۆمەڵگاو گەشەكردن‌و بیناكردن‌و خێزان‌و پێكەوەژیان. یەكێك لە بەشە هەرە گرنگ‌و فراوانەكانی زانستی تەلارسازی، نەخشەسازی شارەكانە، شار وەكو پێدراوێكی ئاركۆلۆژی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و مێژوویی‌و ئینسانی، شار وەكو جێگایەك بۆ كۆبونەوەو پێكەوەژیانی كۆمەڵێك هاوشاری بەجیاوازی فەرهەنگ‌و كەلتورو ئایین‌و شێوازی ژیانەوە، بەجیاوازی ئاستی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی مرۆڤەكانەوە، لە دۆخێكی تەناهی‌و هارمۆنی‌و پێكەوەژیان‌و لێبوردەییدا، شارەكانیش جگە لەشێوازو هەڵكەوتەی تۆپۆگرافی (هێشویی، هێڵی ڕاست، بازنەیی، سەنتەر و دەوروبەرەكەی ..)و سروشتی ژینگە سروشتییەكەی، چەند فاكتەرێكی تر هەیە كە ناسنامەی شار فۆرمۆلە دەكەن‌و دواجار هونەری تەلارسازی‌و شێوازی ئاوەدانكردنەوەی شارەكە ڕەنگدانەوەی ئەو ناسنامە تایبەتە بەرجەستە دەكات‌و بەهێزتری دەكات، دەشێت شارەكان گەشتوگوزاری، ڕۆشنبیری، ئایینی، شاری ئابوری، سیاسی، یان چەند دانەیەك لەم ڕەهەندانە لەشارێكدا كۆببێتەوە، ئەنقەرە پایتەختی توركیایە، بەڵام ئێستانبوڵ پایتەختی فەرهەنگی‌و گەشتوگوزاری‌و ناسنامەی كەلتوری توركیایە، ئەمستەردام پایتەختی ئابوری‌و فەرهەنگی‌و ڕەمزی هۆڵەندایە، بەڵام لاهای پایتەختی سیاسییە. نەخشەسازی شارەكان، گرنگی دەدات بە فەراهەمكردنی گونجاوترین شێوازی بەكارهێنانی زەوی بۆ مەبەستە جیاوازەكانی نیشتەجێبون، خزمەتگوزاری گشتییەكان (فەرمانگە، نەخۆشخانە، قوتابخانە، ڕێگاوبان، باخچەو سەوزایی‌و ناوچەی كراوە ...هتد). ماستەرپلانی شارەكان لەسەر بنەمای زانستی ئاماری دانیشتوان، ڕێژەو ئاستی گەشەكردنی ساڵانەی دانیشتوان، دۆخی ئابوری‌و ستراتیژی ئابوری دەوڵەت لەو شارەدا هەروەها ئەگەری فەرامكردنی خزمەتگوزاری‌و ڕێژەی بەكارهێنانی زەوی، بەرچاوگرتنی ستانداردە جیهانییەكانی ژینگەپارێزی‌و فەراهەمكردنی ژینگەیەكی تەندروست‌و سەلامەت بۆ دانیشتوان، دیزاین دەكرێت. بەپێی ستانداردە جیهانییەكان تەنها 42٪تا 45٪ لەشارەكاندا بۆ نیشتەجێبون تەرخان دەكرێت، دیدو بۆچونی جیاواز هەیە لەسەر شێوازی بەكارهێنانی زەوی‌و بەرچاوگرتنی ژینگەو هەمان كات فەراهەمكردنی شوێنی نیشتەجێبون بۆ هەموو تاكێك، تەلارسازی بەناوبانگی ئەمێركا (فرانك لوید ڕایت)، لایەنگری دروستكردنی باڵاخانەی بەرز و هەوربڕەكان بوو هەتا زۆرترین پانتایی سەوزی لە سروشتدا بمێنێتەوەو كەمترین بینا لەسەر زەوی دروست بكرێت ! دابینكردنی خزمەتگوزاری‌و ئامڕازەكانی خۆشگوزەرانی‌و حەوانەوە بۆ هاوڵاتیان‌و بەستنەوەی گەڕەكەكە جیاوازەكان بە خزمەتگوزاریەكان‌و بەیەكترەوە لە ڕێگای تۆڕی هاتوچۆی ئاسان‌و سەلامەت‌و بەردەست، تۆڕەكانی هاتوچۆ یەكێكن لەهەرە گرنگترین فاكتەرەكانی بوژانەوەو گەشەكردنی ئابوری‌و خۆشگوزەرانی لە شارەكاندا، دەستەبەركردنی هێڵی هاتوچۆ یەكێكە لەو فاكتەرانەی كە قەرەباڵغی شارەكان كەمدەكەنەوە، دەتوانرێت چالاكی‌و خزمەتگوزارییەكانیش دابەش بكرێن بە قورنەی جیاوازی شار. ئەگەرچی تەلارسازی‌و نەخشەسازی شارەكان وەكو هەموو بوارەكانی تری ژیان، وەكو هەر یەك لە زانستەكان بەر ئەو گۆڕانكاریە خێراكان، بەر كرانەوەی كەلتورەكان‌و بەر جیهانگیری دەكەوێت، بەڵام هێشتا هەر شارێك پابەندە بە كەشوهەوای جوگرافی‌و سروشتی تۆپۆگرافی‌و دۆخی ئابوری‌و فەرهەنگی‌و كۆمەڵایەتی خۆیەوەو لە جێكەوتەی جوگرافی‌و فەرهەنگی‌و ئابوری خۆیدا دەتوانێت ناسنامەی خۆی پارێزگاری لێبكات. ناپۆڵی شارێكی ئیتالییە، سان تۆرینی دورگەیەكی یۆنانییە، بەڵام دوبەی شارێكی جیهانییە، شارێكە ناكرێت ڕەنگدانەوەی فەرهەنگ‌و كەلتورو شێوازی ژیانێكی تایبەت بێت بە ناسنامەیەكی تایبەتەوە بەڵكو شارێكە بە ناسنامەیەكی جیهانی، گوزارشت لە جیهان دەكات لەسەر زەمینێكی عەرەبیدا ! شارەكانیش وەكو مرۆڤ‌و مێژوو و یادەوەریان هەیە، مرۆڤی بێ مێژوو، مرۆڤێكی بێئەسڵ‌و فەسڵە، بێ ڕەگوڕیشەیە، ڕۆحێكی شپرزەو بێمتمانەیە، دەستگرتن بە یادەوەری شارەكانەوە، بە میراتی ئاركۆلۆژی‌و میعماری شارەكانەوە، بەو دیوار‌و بەردو خانوو تەلارو شەقام‌و پێدراوە فیزیكیانەوە كە مێژوو و یادەوەری شارێك‌و كۆمەڵگایەك دەگێڕنەوە یەكێكە لە ئەركە ئەخلاقی‌و مێژویی‌و ئیدارییەكانی دەسەڵاتی شار، یەكێكە لەو خاڵانەی كە لە ماستەرپلان‌و نەخشەسازی شارەكاندا دەبێت زۆر بە گرنگییەوە لە بەرچاو بگیرێت‌و پارێزگاری لێبكرێت‌و دەشێت ئەم میراتییە كەلتوریانە ببنە سەرچاوەیەكی ئابوری‌و فەرهەنگی ڕاكێشان بۆ شارەكە، ئەوەی لە شارەكانی ئێمەدا ڕودەدات، خۆكوژییەكی فەرهەنگی‌و گەندەڵی‌و پاشاگەردانی‌و بێباكی مرۆڤی كوردە بە دەسەڵات‌و كۆمەڵگاوە، جێگای نیگەرانییە ! بەدرێژایی ئەم ساڵانەی ئاوەدانی‌و ئەو ملیارەها دۆلارەی ڕژاوەتە كەرتی بیناسازی‌و ئاوەدانكردنەوەی شارەكانەوە، دەتوانم بڵێم بەرەنجامی دیدێكی ستراتیژی‌و زانستی‌و ئابوری‌و تەنانەت ئەخلاقیشی نەبووەو نیەو ئامانج تەنها كەڵەكەكردنی پارەی خەیاڵیە بە ئاسانترین، تاوانێكی مێژویی گەورەیە دەرهەق بە ژینگەو بە پاشەڕۆژی نەوەكانی داهاتوو. زەوی لە نەوت‌و گاز زیاتر ڕەهەندی نیشتمانی‌و نەتەوەیی‌و ئابوری خەتەرناكی هەیە لەسەر پاشەڕۆژی كۆمەڵگا، كە پێناچێت دەسەڵات دەركی بەم ڕاستییە كردبێت !
.gif)
نەوزادی موهەندیس • ئەم عێراقەی ئێستا كاتێك لەساڵی 1921وە دامەزرا لەلایەن دەوڵەتی ئینگلیزی داگیركەری ئەوكاتە و دەستڕۆیشتوی ئێستاشەوە وەك بڵێیت بەهەڵە دەستیپێكرد و هەر ئەم هەڵەیەشە كە تاكو ئێستا بەردەوامە و ئەم وڵاتەی كەناویلێنرا عێراق لە دەوامە و بازنەیەكی بۆشی مێژوویدا دەسوڕێتەوە و ناتوانێت هەنگاوێك بەرەو پێشەوە بنێت،بەهۆی لەلایەك دەستتێوەردانی دەرەكی ناوچەیی و دونیایی و لەلایەكی تریشەوە بەهۆی ململانێ نەبڕاوە و ناڕەوا ناوخۆییەكانی نێوان نەتەوە و ئاین و مەزهەبەكانیەوە بەدرێژایی ئەم 100ساڵەی ڕابووردوو.بۆیە تائێستاش هیچ دەیە ساڵێك نەبوە كە جەنگێكی خوێناوی ماڵوێرانیكەر یان كودەتای سەربازی بەناوی شۆڕشەوە یەخەی گەلانی عێراق نەگرێت و بە خوێناویترین شێوازیش حومكڕانی نەكەن. • ئەوەتا عێراق سەرەڕای دەوڵەمەندی لە سەروەت و سامانە سروشتی و مرۆییەكانی كەچی هێشتا لەڕیزی وڵاتانی هەژار و تازەگەشەكردوودایە كە لانی كەم دەبوایە ئێستا یەكێك بوایە لەوڵاتانی پیشەسازی ناوچەیی و جیهانی وەكو توركیا و ئێران ،بەهۆی زەنگینی لەنەوت و غازی سروشتی وەكو دوو سەرچاوەی گرنگی وزە و خاك و ئاوی بەپیتیەوە.بەڵام بەهۆی سیاسەت و سەركردە سیاسیەكانیەوە و جۆری حومكڕانیە تاكڕەو و خۆسەپێنە ئاینی و مەزهەبیەكانەوە بۆتە یەكێك لە هەژارترین و بێكارترین و گەندەڵترین وڵاتی ئەم سەردەمە. • لەماوەی ئەم 100 ساڵەی ڕابووردوودا و هەر لەسەرەتاوە عێراق بەو هەموو نەتەوە و ئاین و مەزهەبە جیاوازانەوە نەیانتوانیوە كە حوكمڕانی خۆیان بكەن،ئەوەتا نە پادشاكانی خەڵكی ئەم وڵاتە بوون و نە كاربەدەستە دەستڕۆیشتوەكانیشی خەڵكی عێراق بوون، بەڵكو هەموانیان لەدەرەوەی سنورەكانی عێراقەوە هاتوون و هەژموون و دەسەڵاتی خۆیان بەكارهێناوە بەباش و خراپ حوكمڕانی ئەم گەل و وڵاتەیان كردوە . ئەوەتا هەر لەسەرەتاوە عێراق لەلایەن خاتونێكەوە براوە بەڕێوە یان نەخشەدانەر و هەڵسوڕێنەری كاروبارەكانی بوە و ڕۆڵی گەورەی هەبوە لەدامەزراندنی ئەم دەوڵەتە و دواتریش دروستكردنی دامودەزگای دەستوری و یاسایی و حوكڕانیەكانی دروستكردوون كە تائێستاش باسو خواسی زۆری دەربارەی دەكرێت و مشتومڕی گەرمی لەسەرە.ئەویش خاتوو ((گێر ترود بێڵ))ی بەریتانیە 1868-1926 وەك لێكۆڵەر و گەڕیدە و زانای شوێنەوارناسی و شاخەوان هاتۆتە عێراق لەساڵی 1914وە لەگەڵ دەستپێكی جەنگی جیهانی یەكەمەوە و دواتر وەك ڕاوێژكاری مەندوبی سامی بەریتانی سێر بێرسی كوكس كاری كردوە لەساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستدا و ڕۆڵی بەرچاوی هەبوە لەدوای جەنگەكەوە لە عێراقدا و بەڕادەیەك لای عێراقیەكان بە ((خاتوون)) ناوی براوە و زۆرێكیش وەك جاسوسێكی بەریتانی لێیان ڕوانیوە.ئەو خاتوونە ڕۆڵ و كاریگەری گەورەی هەبوە لەسەر سیاسەت و پلان و بڕیارەكانی بەریتانیای عوزمای ئەوكاتە و لەسەر داڕشتنی سیاسەت بۆ ئایندەی عێراق لەناوچەكەدا.ئەم خاتونە پێشنیازی دامەزراندنی مەجلیسی تەئسیسی دەوڵەتی عێراقی كردوە((پەڕلەمان)) بۆئەوەی شا فەیسەڵ بێنن و بیكەنە مەلیكی عێراق.بۆخۆشی وەك زانایەكی شوێنەوار ناس ڕۆڵی گەورەی هەبوە لە دامەزراندنی ((مۆزەخانەی عێراقی)) كەتاكو ئێستاش هەرماوە.ئەم خاتونە هەرچەندە ڕۆڵی نێگەتیفی هەبوە بەرامبەر كورد و دەسەڵات و حوكمڕانی مەلیك مەحمود و ڕێگریش بوە لە دامەزراندنی حوكمڕانیەكی كوردی لەم هەرێمی كوردستانەدا و گەلێك كێشەی بۆ دەسەڵات و حوكمڕانیەكەی مەلیك مەحمود دروستكردوە.بەڵام لە مێژووی عێراقدا ناو و ناونیشانێكی گەورە و دیارە و كەس ناتوانێت پشتگوێی بخات.ئەم خاتونە هەر لەعێراقدا كۆچی دوایی كردوە و لە گۆڕستانی باب المعڤم لەناوەڕاستی شاری بەغداد نێژراوە و ڕێوڕسمی بەخاكسپاردن و ناشتن و پرسەكەی زۆر شكۆمەندانە بوە و تەنانەت مەلیك فەیسەڵ بۆخۆی بەشداری تیادا كردوە. • وەك بڵێی مێژوو خۆی دووپات دەكاتەوە،ئەوەتا دوای 100ساڵی ڕێك خاتونێكی بیانی تر هاتۆتە عێراق و بەچالاكی و كار و كردەوەكانی و جموجۆڵ و چالاكیەكانی سەرنجی هەموانی بۆلای خۆی ڕاكێشاوە و وەك مسز بێڵ بۆتە ناوێك و كارەكتەرێكی سەرەكی لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراقدا و هەموان بەسەركردە سیاسی و حوكمڕانیەكانەوە لە بەغداد و هەرێمی كوردستانیش گوێی بۆدەگرن و ئامادەی كۆبونەوەكانی دەبن و پرس و ڕاوێژیشی پێدەكەن.ئەو خاتونەش مسز((جەنین هێنیس بلاسخارت))ی تەمەن 49 ساڵی هۆڵەندەیە كە لەدایكبووی 7/4/1973 و خێزاندارە لەساڵی 2003وە و لەژیانی سیاسی خۆیدا گەلێك پلە و پۆستی باڵای وەرگرتوە لەهۆڵەندا وەك ئەندامی پەڕلەمانی هۆڵەندا لە ساڵانی 2010-2012 و2017-2018 و وەزیری بەرگریش بوە لە 2012-2017 كەسەر بەحیزبی گەل لەپێناو ئازادی و دیموكراسیدایە و پێشتریش بۆتە ئەندامی پەڕلەمانی ئەوروپا لەساڵانی 2004-2009 و 2009-2010 و لەساڵی 2018شەوە لەلایەن ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە ئەنتۆنیۆ گوانتێرێسەوە دیاریكراوە بەنوێنەری نەتەوە یەكگرتوەكان لە عێراق. لە ئێستادا ئەم خاتونە ڕۆڵی گەورەو بەرچاو دەگێڕێت لەپێناو چارەسەركردن و كەمكردنەوەی كێشە و گرفتە سیاسیەكان و ململانێ ناوخۆییەكانی عێراق و ڕۆژ نیە سەردانی سەركردە و لایەنێك نەكات و وەك دەڵێن قاچێكی لەهەرێمی كوردستانە و قاچەكەی تری لە بەغدادە و لەنێوان هەردوولادا هاتوچۆی گەرموگوڕ دەكات بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی ناكۆكی و گرفت و كێشە قورسەكانی نێوانیان و تاڕادەكیەكی باشیش سەركەوتوو بوە. لەناو عێراق خۆشیدا هاتوچۆی مەكوكی دەكات لە نێوان هەموواندا هەر لە مەرجەعە باڵاكانی شیعەوە لەنەجەف و سەركردە سیاسەیەكان لە حەنانە و بەغداد و وەك دەڵێن بۆتە داشە هارەی یاری و گەمە سیاسیە نەبڕاوەكانی عێراق. لەنێوان عێراق و وڵاتانی ناوچەكەشدا كە كاریگەری و دەستێوەردانیان هەیە لە عێراقدا لە ئێران و توركیا و كەنداویەكاندا بەبەردەەوام سەردانی مەكوكی دەكات بۆ كەمكردنەوەی هەژموون و كاریگەریان لەسەر عێراق و عێراقیەكان. • ئاشكرایە ئەوەی لەسەر كاری نوێنەری نەتەوە یەكگرتوەكان یان تەواوی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان زانراوە كە هیچ كێشە و گرفتێكی دونیایی چارەسەرنەكردوە و هەمیشە لەپێناو پاراستن و چەسپاندنی ئاشتیدا كاتی زۆری خایاندوە و لەبەرئەوەی بڕیارەكانیشی مولزەم نین زۆرجاران بەگوێشیان نەكردوە.بەڵام بەهەق ئەم خاتونە هۆڵەندیە لەماوەی 2018وە تاكو ئێستا بە كار و چالاكیە بەردەوام و بەرچاوەكانی، خۆی كردۆتە كاراكتەرێكی دیاری سەر شانۆی سیاسی عێراق و لەكاتی تەنگژە و گرفتەكاندا سەردانی هەموان دەكات و دۆخەكان هێوردەكاتەوە و پێشنیاز و ڕای گونجاویش پێشكەش دەكات و بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ و بوێرانەش هەموان بەزمانی دایك ((كوردی و عەرەبی)) ئاگاداردەكاتەوە لەمەترسیەكان و ئاڵنگاریەكانی ئێستا و ئایندە بۆسەر عێراق و هەرێمی كوردستان لەسایەی گۆڕانكاری و ململانێ سیاسیەكانی ناوچەكە و دونیاشەوە. • بەم شێوەیە عێراق بە كوردستانیشەوە،لەئێستادا و دوای 100ساڵ خاتونێكی بیانی هاوشێوەی مسز بێڵی بەریتانی كاروبارەكانی بەڕێوەدەبرێت و ڕۆڵی گەورە دەگێڕێت. خۆشبەختانەش ئەم خاتونە بەپێچەوانەی مسز بێڵەوە نێوان و پەیوەندی و دۆستایەتی لەگەڵ كورد زۆر باشە و حەزدەكات ئەم ئەزمون و حوكمڕانیە درێژە و بەردەوامی هەبێت بەوەی كە حوكمڕانیەكی ساغڵەم و تەندروستی دیموكراسی و پڕاوپڕ لە ئازادیەكان و دادپەروەری بێت دوور لەگەندەڵی و ململانێی ناڕەوا و هەمیشە ئامۆژگاری هەموان دەكات بۆكەمكردنەوەی كێشەكان و چارەسەركردنیان لەنێوخۆیاندا و پاراستنی هەموو ئەو دەسكەوتانە وەدەستهاتوون و دووربكەونەوە لەمملانێ ناوخۆییەكان . بۆیە بەهەق ئەم خاتونە بۆتە كاراكتەرێكی دیاری ئەم قۆناغە هەرچەندە وەك مسز بێڵ نمایندەی گەورەترین وڵاتی سەردەمیش ناكات و پاڵپشت و پشتیوانی بەهێزیشی نیە وەكو ئەو.بەڵام بەكاروكردەوەكانی خۆی كردۆتە خاتونێكی دیار و گەشاوەی عێراق.بەهیوای ئەوەی دوای 100ساڵ لەسەر دەستی ئەم خاتونەدا عێراقێكی نوێ و كۆمارێكی نوێی ئازادی و دیموكراتی و هاوڵاتیبوون بچەسپێنرێت و عێراق بەهەرێمی كوردستانیشەوە گەشە و ئاوەدانی بەخۆوە ببینێت و چیتر ڕووباری خوێن و فرمێسكی 100ساڵەی ڕابووردوو بەردەوام نەبێت.و هەموان لەو گێژاوە نەبڕاوەیە و لەو هەڵە سیاسیەی سەرەتا ڕزگاریان ببێت.
.gif)
جەعفەر عەلی کۆمەڵگەی ئێمە پڕیەتی لە وەهم، وەهمی دینی، وەهمی سیاسی و حیزبی، وەهمی ئاغای گەورە، شێخی پیرۆز، باوکی ڕۆحی، سەرکردەی فریادڕەس و بێهاوتا. وەهم جگە لەوەی بەشێکی گرنگ لە ژیانی ئینسانی ئێمەی داپۆشیوە، هەندێجاریش مرۆڤ بە ڕۆچوون لە ناو وەهمەکانیدا خۆی لێدەگۆڕێ بە سوکرات و ئەفلاتون و ئەرستۆ، هەندێکی دی، چ لە ناو سیاسییەکان، چ لە ناو ڕۆشنبیران و نووسەراندا، وەهم توشی ئیگۆیەکی کوشندەی کردوون و پێیانوایە لە بەرزیدا جێگەیان گرتووە و سەیرکردنیان بۆ دامێن وەک خڵتەی کۆمەڵگە نەبێت هیچی دیکە نییە. وەهم بریتی نییە لە خەیاڵ، وەهم ماسکێکی ساختەی حەقیقەت و ئەنجامەکەیشی هەمیشە نائومێدکەرە، هەرچی خەیاڵە لە ڕێی بیرکردنەوە و ڕامانەوە، دەشێ بەرەو داهێنان و قوڵبوونەوە لە دونیای نوێ و سەرکەوتنمان بەرێت. وەهم سەرابێکە پەیوەندییەکی گرنگی بە واقیعەوە نییە، هەر خەون و خەیاڵێکیش لەسەر وەهم هەڵبچنرێت، جگە لە بەخشینی دەستکەوت و ئومێدی وەهمی، هیچی دیکەی لێسەوز نابێت. وەهم کۆی ئەو بینین و بیرۆکە و خورافاتانەیە، کە مرۆڤ بەبێ هیچ بنەمایەکی واقیعی، لۆژیکی، عەقڵی و زانستی، باوەڕ بە ڕاستیبوونیان دێنێت. کێشەی وەهم ئەوەیە، توانای بینینی دیوی دووەمی جیهانی نییە، هەوڵدەدات تەنیا یەک دیو و یەک ڕووی جیهانمان پێشانبدات، جیهانێک کە دەیخوازین، دەمانەوێت و دڵخوازی خۆمانە. یەکێک لە ترسناکترین جۆرەکانی وەهم، وەهمی سیاسییە. وەهمی سیاسی، بریتییە لەوەی گروپێک لە خەڵک پێیانوایە، بەبێ گەڕانەوە بۆ واقیع و مەرجە بابەتییەکان، بەبێ لەبەرچاوگرتنی بەها مرۆییەکان، هێزی ئەوەیان دەبێت واقیع لەسەر بنەمای ئارەزوو و خواستی خۆیان، یان بەگوێرەی هۆشیاری ساختەی خۆیان بە مێژوو، دروستبکەنەوە. لە دوای ڕاپەڕینەوە بۆ ئێستا، دەتوانین دەیان نموونەی ناو کایەی سیاسی و ڕۆشنبیری، بەشی هەرە گەورەی ئەو یادداشتە سیاسییانەش بهێنینەوە، کە لە ناو ڕووبەرێکی بەرینی دۆزەخی و ناشیریندا، سەرڕێژن لە وەهمی دروستکردنی مرۆڤی پاک، ئاشتیخواز، نیشتیمانی و فریشتەیی. گرفتی سەرەکی کەسانی ئاڵوودە بە وەهم، دابڕانە لە بیرکردنەوە و خەیاڵ، بیرنەکردنەوە و بێ خەیاڵیش مرۆڤ بەرەو بەرگری لە بەردەوامێتی وەهم و درێژەدان بە ژیان لە ناو وەهمدا دەبات. وەهمی مرۆڤی ئێمە بابەتێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی و سایکۆلۆژی سادە و ئاسایی نییە، وەهمێکە لە سەردەمی جیاواز و لە سیاقی کۆمەڵایەتی جیاوازدا بە زمانێکی تازەترەوە دێت و گوتارێکی دیکەی ئیگۆسازی پێشکەش دەکاتەوە. وەهمی ئێمە لە هیچ سەرچاوەیەکی راستەقینەی بوونەوە سەرچاوەی نەگرتووە، وەهمێکە لە نەبوون و بەتاڵییەوە هاتووە، لە خەیاڵێکی ئیگۆساز و مێشکێکی بەتاڵ و پوچەوە خۆی لێبووە بە بوونێکی ڕاستەقینە. لەم سەرزەمینی وەهم و خەیاڵە شێواوەدا، مرۆڤی نائاگا بە سیاسەت و زانستی سیاسی، مرۆڤی ناهۆشیار بە ململانێ و دۆخی کۆمەڵایەتی، خۆی لێدەگۆڕێت بە مەکیاڤیللی و رۆسۆ و کیسنجەر، کۆلکە خوێندەواریش خۆی لێدەبێت بە هیگڵ و مارکس و نیتشە، سیاسییە خێڵەکی و پۆپۆلیستەکانیش، هنتگتن و فۆکۆ و گاندی و ماندێلا بە شاگرد ناگرن. ترسناکی عەقڵی مرۆڤی ئێمە بە تەنیا لەوەوە نایەت، کە لە وەهمێکی قوڵدا دەژی، بەڵکو لەوەشەوە دێت کە وەهمی لێگۆڕاوە بە حەقیقەتێک و ژیانی ڕاستەقینە. گوتاری حەماسی و میلیتاریستی حیزب و سەرۆکی حیزب لە شێوەی پسولەی لێخوشبوونی پاپاکانی سەدەکانی ناوەڕاست وەک تێپەڕاندنی دۆزەخ بەرەو بەهەشت دەبینێت. گوتاری ڕۆژانەی بەتاڵ، زبر، بێ ناوەرۆکی سیاسی و قۆڵبادانی یەکدی، لێدەبێت بە پەیام و کارنامەی سیاسی و ستراتیژی پیرۆز، بێئاگا لەوەی بەشێکی گرنگی هاوار هاوار و قڕەقڕ، بە قڕەقڕەکانی ناو دامەزراوەی پەرلەمانیشەوە، بۆ داپۆشین و پینەکردنی بابەتێکی دیکەیە، بابەتێک وەک پاڵنەرێکی کۆمەڵایەتی و سایکۆلۆژی، لە ناو قوڵایی و ناوەوەی کەسی قڕەقڕکەردا ناچار بە هاوار هاوار و دەنگەدەنگی دەکات، بابەتێک لە نەبوونیدا، جەوهەری بوونە ڕاستەقینەکە، حەقیقەتی بوونە ئەسڵییەکە، بە ڕووتی دەکەوێتە بەر ڕوناکی. لێرەوە بۆ شاردنەوە و داپۆشینی بێهێزی پێگەی کەسی قڕەقڕکەر، پێویستدەکات تەمێکی ئەستور بەسەر ڕووی ڕوناکییەکەدا دروستبکرێت، تەمێک بۆ ئەوەی ڕوناکییەکە لێڵ و تەماوی بکات و گروپە کۆمەڵایەتییە سادەکان هێزی بینینی جەوهەر و ناوەرۆکی کەسی قسەکەر لە دەست بدەن، چونکە هەموو ئەوانەی هاوار هاوار و قڕەقڕیان وەک بنەما و پرەنسیپ وەرگرتووە، لە ڕێی سادەگۆیی و شۆڕبوونەوە بۆ ناو عەقڵی عەوام نەبێت، مەترسی سفربوونەوەیان لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە لەسەر گەورەتر دەبێت. بابەتێک گرنگە بۆ هەمووان ڕوون بێت، دەنگەدەنگی بێ فیکر، هاوار هاواری پۆپۆلیستانە، قڕەقڕی بێ مەعریفەی سیاسی و مێژوویی، لە هیچ پنتێکییەوە نامانباتەوە ناو دونیای گۆڕانکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی و تێپەڕاندنی دۆخی باو، لە هیچ شوێنێکی دونیاشدا هاوار هاواری بێ زانیاری و بەتاڵی مەعریفی، بەرهەمێکی گرنگی بۆ ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگە و بەرینکردنەوەی ئازادی و مافی ئینسان نەهێناوە. ئەگەر دەسەڵاتی سیاسی نەخۆش لە ڕێی بێدادی کۆمەڵایەتی، بێبەهاکردنی پیرۆزییەکانی نیشتیمان، گەورەترکردنەوەی ڕووبەرەکانی گەندەڵی و سەپاندنی هەژموون بەسەر کۆی کایە جیاوازەکانی ژیاندا، زەبری کوشندە لە کۆمەڵگە، بەهای مرۆیی و نەتەوەیی دەدات، ئەوا ئۆپۆزیسیۆنی قڕەقڕکەر، بێ فیکر و خەیاڵیش دیوی دووەمی هاوکێشە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکە تەواو دەکات، لە شێواندن و هەڵوەشاندنەوەی مرۆڤ و خراپ بەکارهێنانی بێزاری و ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتیدا، لە ڕووی ستراتیژی سیاسی و نەتەوەییەوە، کۆمەڵگە بەرەو وێرانەیەکی دی و فۆرمێکی دیکە لە نائومێدی و هەڵوەشان دەگوازێتەوە. کاتێک سەرۆکی حیزب قسە دەکات، بەیاننامە دەردەکات، ڕێنمایی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئیداری بڵاودەکاتەوە، لەو کاتەدا سەرۆک هەر خۆی لە وەهمی گەورە و ئیگۆی قوڵی خۆیدا ناژی، بەڵکو مێگەلیش بە باوەشێکی تەواو کراوەوە پێشوازی لە وەهمی سەرۆکی پیرۆز دەکات، لە ملکەچی و خۆونکردندا دەچێتەوە ناو هەمان وەهم و، بێ ئەوەی بیربکاتەوە لە ناو ڕووبەرەکانی وەهمی باڵادا وەک مرۆڤێکی بێ ئیرادە و چەماوە دەردەکەوێت، بە مانا وەهمێک لە بڵندییەوە دیالۆگ لەگەڵ ڕووبەرێکی گەورەتری وەهم لە دامێندا دەکات، ئەوەیش وا دەکات وەهمی باڵا بژی و بەردەوام بێت لە بەرهەمهێنانی وەهمی تازە و شۆڕکردنەوەی بۆ خوارەوە، ڕووبەرە کۆمەڵایەتییە گەورەکەی وەستانەوە لە پشت وەهمی باڵایە. سەرۆک بڕیاردەدات گەندەڵی بنبڕ بکات، گەندەڵکاران سزای سیاسی و یاسایی بدات، بێگومان ئەمانە ئەگەر بکرێن کاری باش و قسەی جوان و جێگەی دەستخۆشین، بەڵام دەزانین دروشمی کۆن و سواون. دوای پەیامەکەی سەرۆک، مێگەلی ئاڵوودە بە وەهمی باڵا بۆ تەنیا یەک چرکەساتیش ئامادەیی تێدا نییە چاوێک بە باڵای خودی سەرۆک، خێزان و بنەماڵەی سەرۆک و دەوروبەریدا بگێڕێت، کەمترین ئامادەیی ئەوەی تێدا نییە، تەنانەت سەرنجێکی شەرمنانەش لە مرۆڤە رۆبۆتییەکانی چواردەوری مێزی کۆبوونەوەی سەرۆک بدەن و بپرسن: سەرۆکی هێژا، بنبڕکردنی گەندەڵی لە کورسی هەرەباڵای دەوری ئەم مێزە ڕاقییەوە تا دوا کورسی دەوروبەرت دەست پێدەکات، سەرۆک هیچ کەسێک بێ پشتیوانی ڕاستەوخۆی ئێوە و ئەو دەوروبەرەت، هێزی نە تەنیا سەرپێچی یاسایی و زیادەڕەوی بۆ سەر ژیان و موڵکی گشتی نییە، بەڵکو توانای بیرکردنەوە لە وەها بابەتێکیشی نابێت. سەرۆک، ئیدی جیاوازی نییە، سەرۆک قاتی ئیتاڵی و ریبات دەپۆشێ، یان قاتی کوردی و جامانە، هیچ مەکە، تەنیا بۆ یەکجار بە دەروونێکی ئارام و ویژدانێکی نیشتیمانی زیندووەوە چاوێک بە جەستەی ڕوشاوی خۆت، خێزان و بنەماڵە سیاسییەکەت و چواردەوری مێزەکەتدا بخشێنەوە و وەک وردبینێکی بە پەرۆش بۆ پرسی کۆمەڵگە و نەتەوەکەی، دەستێک بە نێو گیرفان و موڵک و سامانەکانیاندا بگێڕە، بزانە هیچ موچەیەک لە توانایدا دەبێت گیرفانی هێندە قوڵ و موڵک و سامانی هێندە گەورە کۆبکاتەوە، بزانن هیچ کەسێک بە تەنیا موچەیەکی دیاریکراوی مەکتەب سیاسی و سەرکردایەتی، وەزیری و پەرلەمانتاری، پارێزگار، سەرۆک شارەوانی، قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیە و ئاوەدانکردنەوە و هەر پۆستێکی دیکە، دەتوانێت موڵکی هێندە گەورە و سامانی زەبەللاح کۆبکاتەوە. بزانن بە درێژایی مێژوو، هیچ مافیایەک، هێندەی حیزبی کوردی و کاستە سیاسییەکانی، لەسەر حیسابی گیرفانی گشتیدا، گیرفانی تایبەتی خۆیان و خێزانەکانیان پڕ کردووە. سەرۆکەکانی ئێمە پێدەچێ بە هەمان میتۆد و چیرۆکی ئەو مامۆستا ئاینییە کاربکەن، دەڵێن، ڕۆژێک لە مینبەری مزگەوتەوە مامۆستایەکی ئاینی بە حەماسێکی زۆرەوە ئامۆژگاری خەڵک دەکات، ئەوەی دوو نانی هەیە یەکی بکاتە خێر، ئەوەی دوو کراسی هەیە دانەیەکی ببەخشێت... . کاتێک ژنی مەلا گوێی لەم قسانەی هاوسەرەکەی دەبێت، لە هەر شتێکی دوو دانەیی مەلادا، دانەیەکی دەبەخشێت. دوای ئەوەی مامۆستا دەگەڕێتەوە بۆ ماڵەوە، کاتێک داوای کراسێکی خۆی دەکات، مەلاژن دەڵێت گوێم لە ئامۆژگارییەکانی تۆ بوو مامۆستا، بۆیە لە هەر شتێکی دوو دانەت هەبووبێ، دانەیەکیم بەخشیوە، واتە ئەو کراسەی داوای دەکەیت بەخشیومە. مەلا توڕە دەبێت و دەڵێت؛ ئافرەت خۆ من قسەم بۆ خۆمان نەکردووە، لەگەڵ ماڵی خۆم نەبووە، ئامۆژگاری خەڵکم کردووە و قسەم بۆ ئەوان کردووە. دیارە سیاسییەکانی ئێمەیش بەگوێرەی میتۆدی ئەم مەلایە دەیانەوێت گەندەڵی و دەستدرێژی بۆ سەر موڵک و سامانی گشتی ڕابگرن. سەرۆک، لە هەر ڕەنگێکی، لە هەر دەنگێکی، لە هەر ئاستێکی بەرپرسیارێتیدایت، ئەگەر بڕیارتدا گەندەڵی بنبڕ بکەیت، تکایە موڵک و سامانەکەی خۆت، خێزان، بنەماڵە و مافیاکانی دەوروبەرت بیرنەچێت. دیڤید هیلبرت دەڵێت: "ژیان بەبێ تێپەڕاندن و جێهێشتن بەردەوام نابێت". ئەگەر سەرۆکەکانی ئێمە بڕیارە چاکسازی بکەن و سزای گەندەڵکاران بدەن، بە دڵنیاییەوە کارێکی یاسایی، نیشتیمانی و ئەخلاقی گەورە دەکەن، بەڵام کار و هەنگاوێکی لەم جۆرە بەبێ جێهێشتن و تێپەڕاندنی ئەم گاڵتەجاڕی و وەهمە ناشیرینە نابێت، کە فیگەرە سیاسی و حیزبییەکانی ئێمە (٣٠) ساڵی تەواوە لە پوچێتی ئەم دروشمە وەهمییەدا، دروشمی دژایەتی گەندەڵی و لێپرسینەوە و سزادانی گەندەڵکاران، مێگەلێک بەرەو وەهمی قوڵتر و گەورەتر دەبەن. مێگەلێک وەک نیتشە دەڵێت: "لە ترسی ئەوەی لە ژیانێکی تەواو خاڵی لە هەر مانایەک بژین، دەستیان بە هەندێ مانای بۆشەوە گرتووە".
سیروان حەمەڕەشید سەرەتا گرنگە چەند پرسیارێک لەسەر ڕۆڵ و ئەدای کاری حیزبایەتی بکەین بڵێین .. ئایا لەکوێ و لەکام سیستمی دیموکراسی و خاوەن دامەزراوەی دەستووری و دەوڵەتداریدا هەبووە حیزب هەرچی داهات و سەروەت و سامانی گشتی هەیە دەستی بەسەردا گرت یبێت و بەمنەت و خێری خۆی بەشێکی کەم بداتەوە خەڵک و موچەخۆرەکانی؟ یان ئەوە هەر حیزبە و لەنێو حیزبشدا ئەشخاسی سیاسی خاوەن میلشیا و هێزی چەکداری بن و هێزەکانی ئاسایش و پۆلیس لەژێر و فەرمان و کۆنترۆڵی حیزبدا بێت؟ یان ئەندامانی مەکتەب سیاسی و سەرکرداییەتی خۆیان لەسەروی حکومەت و یاساوە ببنێتەوە و دەزگای زانیاری و پاراستنی تایبەت بەخۆیان هەبێت و بۆ ترساندنی خەڵک و نەیارەکانی شەقاوە و چەقۆکێش بەربدەنە گیانی هاوڵاتییەکانی؟ یان لەکوێ دونیادا هەبوو بەرپرسی باڵای سەربازی حیزبی تەعدا و دەستدڕێژی بکاتە سەر زەوی وزاری دەوڵەت و موڵکی گشتی وەک موڵکی تایبەتی و شەخسی مامەڵەی پێوە بکات و تەرکیزی لەسەر ئەو جۆرە بەد ڕەفتارانە بێت؟ ، 30 ساڵە خەڵکی کوردستان گیرۆدە و دەرگیری دەست ئەو فۆڕمە لە کاری حیزبایەتییە...!!!! ئاشکرایە حیزبی سیاسی بەرهەمی ڕۆشنگەری و مۆدێرنە و خەباتی پەرلەمانییە٫ هەڵبەتە ڕەگەز و خەسڵەتەکانی حیزبی سیاسی لەکۆمەڵێک پڕەنسیپ و ڕەگەزی بنەڕەتی پێکهاتووە.. دەپرسین لەکوردستاندا شتێکمان هەیە حیزب بێت و تایبەتمەندییەکانی حیزبی تێدا بێت یان ئەوەی کەهەیە تەنها کەڵتی سیاسیە؟ لێرەدا گرنگە پێناسەی حیزب و کەڵتی سیاسی بکەین بزانن سەرهەڵدانی حیزب سەر بەکام پارادایمە و لەچ ژینگەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەدایک بووە؟ ئایا تا ئەم ساتەوەختە لەکوردستاندا بەمانا دروستەکە حیزبی سیاسی ئامادەگی هەیە؟ یان ئەوەی هەیە هیچ نییە جگە لەکەڵتی سیاسی..!!!؟؟ (جەیمس مادیسون) پێناسەی حیزب دەکات و دەڵێت:" بریتیە لەکۆمەڵێک هاوڵاتی چ زۆرینە یان کەمینە، ئامانجێکی هاوبەش ، یان بەرژەوەندی هاوبەش یەکیخستوون لەبەرامبەر مافەکانی هاوڵاتییانی تردا، یان بەرامبەر کۆی بەرژەوەندیییە هەمیشەییەکانی کۆمەڵگە" هەروەها حیزبی سیاسی هەیە لەسەر ڕێباز و بەرنامەیەکی تەکتیکی و ستراتیژی نیشتمانی ئامانجداری دادەمەزرێت و کاری ڕێکخراوەی دەکات.. ئەی کەڵت چییە؟ بریتیە "لەگرووپی بچوکی ئاینی داخراو.." ئایا فۆرم و چەشنی و مۆدیلی ئەحزابی کوردی دەرهاویشتەی کەلەپور و فەزای مۆدێرنە و دیموکراسییە، یان ئەو پارادایمە نزیکەی (100)ساڵێکە خۆی وەک حیزبی کوردی بەیان کردوە؟ لەچ جیهانبینی هەلومەرجێک و لەکام و فەرهەنگ و عەقڵ و مینتەمیتاڵێکەوە هاتۆتەدەرێ؟!!! دەتوانین بڵێین هێشتا لەجڤاتی کوردیدا شتگەلێکمان نەبووە بەمانا دروستەکەی حیزبی سیاسی بێت ، بۆیە لەبۆشایی نەبوونی حیزبی هاوچەرخ و مەدەنیداین، ڕاستە چەند گرووپ و کۆمەڵەیەک هەن لەژێر ناونیشان و فۆڕمی جیادا خۆی ناوناوە حیزب ، بەڵام گەر هەڵسەنگاندنی بابەتیانەیان بۆ بکرێت ئەوا کەم و زۆر پەیوەندی بەکەلتور و فەرهەنگ و چەمکی حیزبەوە نییە ، ئەوە مۆدێلەی لەکوردستاندا پێدەڵێن حیزب وەک پێداویستی و پڕەنسپی سیستمی دیموکراسی و سیاسی تێدا لەدایک نەبووە ، کەواتە دەتوانین بڵێین بەرمەبنای ئەوەش بوو کەسیاسەت بۆ چاکەی گشتی و بەرژەوەندی نیشتیمانی و هاوڵاتییان کاری نەکردوە و هیچ مانا و مەغزایەکی دروستی نەبووە و نییه، حیزب خۆی تەحویل کردوە بەکەڵتی سیاسی .. بۆ ئەوەی کوردستان لەو مۆدیلە ترسناکەی لە کەڵتی سیاسییەوە بگوازرێتەوە بۆ حیزب ، لەو نێوەندا پێویستمان بە زەمینەی دیموکراسی و مەدەنیەتە چ لەسەرئاستی پانتای جڤات و ڕووبەری گشتی و چ لەسەر ئاستی سیاسی و ژینگەی کۆمەڵایەتی پەرەی پێبدرێت و لەناو کەلتور و عەقڵییەت و پەروەردەیماندا ڕەنگبداتەوە، بۆ ئەوەی کردار و هەنگاوەکانی دیموکراسی و دەوڵەتداری سەڕپێبخرێت ، گرنگە بکەری مەدەنیخواز و دیموکرات لەسەرجەم ئاستەکانی جڤاتی ئێمەدا دروست بکرێت. دواجار تا کوردستان خاوەنی ئەو چشنە لەحیزب بێت ، ئەوا دۆخی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی لەمە ئێستا کەهەیە باشتر نابێت و ناتوانرێت لەکەڵتی سیاسی ببەڕێتەوە بۆ حیزبی هاوچەرح .. ئەوکات تادێت پڕۆسەی سیاسی و حکومداری و کۆی ئازادییەکانی تاک و جڤات و دۆخ و ژیانی خەڵک لەوپەڕی مەترسیدا خۆی دەبینتەوە....
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
