رێبوار کەریم وەلی ساڵێک بەسەر کودتای سپیی هەشتی تەمموز تێپەڕی. لەو ماوەیەدا، لە رێگەی چەند بڕیارو گەعدە (دیدار)ی یەکێتی، هاوسەرۆکی یەکێتی و چەند کەسێک لە سەرکردایەتی دورخرانەوەو، کوڕانی تاڵەبانی دەستیان بەسەر یەکێتیدا گرت. * ئەم ئاڵوگۆڕە ناسروشتی و دور لە پرەنسیپی حیزبیە یەکێتیی بردە بەردەم دادگای بەغداو چاوەڕێ دەکرێ لە کۆتایی ئەم مانگەدا، دادگا لەبارەی یەکێتییەوە بڕیار بدات. بڕیاری دادگا هەرچییەک و هەرچۆنێک بێت، لەو چەند حاڵەتە بەدەر نییە کە کوڕانی تاڵەبانی بە هەموو پێوەرێکی بنەماڵەیی، حزبەکە بە موڵکی خۆیان دەزانن و نایانەوێ کەس شەریکیان بێت. * لە حاڵەتێکدا کە دادگا لە قازانجی کوڕانی تاڵەبانی حوکم بدات، ئەوە ئیتر کۆتایی خەونی مانەوەی لاهور شێخ جەنگییە لەچوارچێوەی یەکێتیدا. بەپێچەوانەوە ئەگەر دادگا حوکمەکەی ئەوە بێت کە ئاڵوگۆڕەکان لەگەڵ پرەنسیپ و یاسای ئەحزابدا ناکۆکە و هەق بەلای لاهوردایە، ئەگەر زەمینەخۆشکەر نەبێ بۆ گەڕانەوەی لاهور بۆ هەرەمی دەسەڵاتی ناو یەکێتی، لانیکەمی ئەوە ئیسپات دەکات کە هاوسەرۆک مافی دەرکردنی هاوسەرۆکی نییە کە بەدەنگی کۆنگرە هەڵبژێردراوە. * بەڵام بەوەش کۆتایی نایەت؛ یەکێتی لەقەیرانی شەرعییەت و بڕیاردایە. جاران کە دوو هاوسەرۆکیش هەبوون، بە هەردووکیان ئینجاش نەدەبوون بە سەرۆکی یەکێتی، بگرە هەردووکیان هاوسەرۆکی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی یەکێتی بوون. ئینجا لە سەرووی ئەو ئەنجومەنەشەوە، ئەنجومەنێکی نۆ کەسی و سەرۆکێک هەیە کە بەرژەوەندییە باڵاکانی یەکێتی و بڕیارە چارەنووسسازەکان، لە هەموو ئەوانە گرنگتر دەرکردنی هاوسەرۆکێک بە فلتەری ئەواندا تێنەپەڕیوە! * ئەنجومەنی باڵاو ئەنجومەنی سەرکردایەتی بە بڕیارێکی شەخسی، هیچ رۆڵێکیان لە بڕیاردا نەماوەو کەسیش نازانێ ئەنجومەنی باڵاو سەرۆکەکەی، بڕیار دەدەن یان کێ سەرۆکی کێیە؟ بەپێی کۆنگرە بێت، هاوسەرۆکەکان دەکەونە ژێر حوکم و بڕیاری ئەنجومەنی باڵاوە، بەڵام ئێستا مەکتەبی خێزانی (سیاسی)ی یەکێتی و بەناو سەرۆکی یەکێتی تەجاوەزی هەموو سنورەکانیان کردووە. * بڕیاری دادگا لەبارەی یەکێتییەوە، دەبێ بۆ یەکێتییەکان گرنگ بێت. درێژەکێشانی ئەو پاشاگەردانییەی ئێستا، ئەگەر بەشێکی یەکێتیی سوتاندبێت لە داهاتوودا داوێنی ئەوانیش دەگرێ؛ دەرکەوت لە ماوەی یەکساڵدا، بەو هەموو دەسەڵات و چاوپۆشییەی کە لە کوڕانی تاڵەبانی کرا، نەیانتوانی جگە لە گۆڕینی تایتڵی خۆیان هیچی دیکە بکەن و، یەکێتیی نوێ زۆر بێ ئیرادەتر و لاوازترە لە جاران.

سالاری بازیان          ڕەوشى جيهان به جۆرێك دەگوزەرێت شەڕو كوشتن، تاڵانى، داگيركارى هێزى  شەڕكەر بووەته پاڵەوان و بڕياردەر، ئێستا سەرجەم گەل و وڵاتانى جيهان لەسەر ئەم مەنهەجه خۆيان تازه دەكەنەوه، ڕۆژ له دواى ڕۆژ جادووی ديموكراتى و مافى مرۆڤ و مافى گەلان بەتاڵ دەبێتەوە، شێركۆ بێكەس وتەنى؛ "وشەيەك بوو لەدەم هەڵەوەڕێكى مێژوو دەرچوو". تاك جەمسەرى لە مەرگى خۆى نزيك دەبێتەوه، جارێکی دیکە جیهان بۆ دوو جەمسەرى پڕ چەكى چاو برسی دوور لەعەقڵانيەت هەنگاو دەنێت، شەڕى غەنيمەت و پاوانخوازى گەڕاوەتەوه بۆ هەمان ئايدى سەدە تاريكەكان، بە تەكنەلۆجیاى پێشكەوتووى جیهانى سەرمايەدارى.  نەتەوەیەکگرتووەکانيش هاوشێوەی عەسبەتولئومەم، ڕۆڵى ڕێكخراوێکى خزمەتگوزارى دەبينێت و تاريخى مەسرەفى وا بە سەر دەچێت. سەرجەم دەوڵەتەكان لەخۆ ئامادەكردندان بۆجەنگێک كە له ئۆكرانيا جاڕ دراوە و درێژه دەكێشێت و دەبینین چوارچێوەى ناتۆ فراوانتر دەبێت، وڵاتانک، كە قەڵای ديموكراتى بوون جارێکی دیکە گۆڕەپانەكە پڕ دەكەن لە چەكى مرۆ كوژ، ئەوەى پێشبينى كراوه، كورديش لە ناو ڕيزبەندى ئەم هاوكێشانەدا دابەش دەبێت، پێدەچێت خاك و خەڵكەكەى سووتماکی جه نگبن و له نێوان زلهێزەكاندا دابەش بن و تانوپۆى ئەم دۆخەش بەڕوونى دەبينرێت. پێکنەهێنانى حكومەتى نوێی عيراقيش بەستراوەتەوە بەم پێشهاتە سياسيیەوە نەك كێ سەرۆك كۆمارە و كێ سەرۆك وەزيرانه، باشترين هۆكاريش، بەم بيانوه ماڵى شيعى، ماڵى كورد شێواوترو لێکترازاو تر دەكات، عيراق ڕاهێنەرەكانى كه له دەرەوەى گۆڕەپانەکەن، ئەوان بڕيار دەدەن كێ يارى بە كێ بكات و كێ بكاته یەدەگ، لەدەست عيراق و خەڵكەكەشيدا نیيە، ئيتر كۆبوونەوەكان لە تەوێڵه بن يان لە ئەنقەره فەرق ناكات... كورد وتەنى؛ بابێ و باران، لە بەفر كەمدەبێتەوە.  بەديوێكى تردا دەبێت ئەو ڕاستيیە بزانرێت لەناو ئەم كێشمە كێشە جيهانیيه دا، ئێران بيانوى هەژموونگەرایى ئیسرائيلی هەیە، سەرەڕای كاريگەرى ڕاستەوخۆى لەسەر وڵاتانى تر و بە تايبەت عيراق، مەرجەكانى توركياش بۆ ئەمريكا و ناتۆ ڕاسته ئەوەى سەر مێزەکە پەکەکە و ڕۆژئاوایە، وەلێ ژێر مێزەکە موسڵ و كەركوك لە خۆدەگرێت. گەرچی هەندێك لەمەڕ نووسەر و سياسى كورد ڕیوایەت دەدەن بەوەى توركيا بيانوى هەيه بۆ پەلاماردانى هەرێمی میدیا، بەڵام دەبێت بيانوى پەلاماردانى موسڵ و كه ركوكيش بە دەليلى ئەوەى خاكى دێرينى ئيمپراتۆرەکەیيان بووە بەرچاو بێت، تا حاڵى حازر، لە بودجەى توركيادا شتێ له "ليره" دادەنرێت بۆ ويلاتى موسڵ، واته دووبارە كورد له بەرداشى توركيا و ئێراندايە، لەم دنيا بينيیەوه دەبێت هێزه كوردیيەكان خۆيان بۆ داهاتوو ئامادەبكەن و لەبازنەى پۆست و ماددە و ڕکابەری دەروونی خۆيان ڕزگار بكەن، دەنا داهاتوويان له ڕابردوويان گەشاوه تر نابێت و کوردەی خێر لە خۆنەدیویش لە هەردوو جەژنەکە دەبێت، "هەرچەندە بووە".

لوقمان مستەفا سالح   ئەگەرچی پەرلەمانی كوردستان لە یەكەم خولی خۆیدا لە ساڵی 1992 یاسای قەدەغەكردنی چەكی دەركردووە، بەڵام تا ئێستا ئەو یاسایە وەک پێویست جێبەجێ‌ نەكراوە، ئەمە لە كاتێكدا تەواوی ڕێكخراوە مەدەنییەكان بەردەوام داوای قەدەغەكردنی ئەو دیاردەیەیان كردووە.  ھەروەھا پێش سێساڵ واتە لەساڵی ٢٠١٩ وە «وەزارەتی ناوخۆی حكومه‌تی ھەرێمی كوردستان، لەبارەی داماڵینی چەك چەند بڕیارێكی ده‌كرد . له‌ نووسراوێكدا كه‌ خاڵی بریاره‌كانی تیادا بڵاو كراوه‌ته‌وه‌، ڕایده‌گه‌یه‌نێت. بەپێی ئەو دەسەڵاتەی پێماندراوە لە یاسای وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (6)ی ساڵی 2009 و بەپێی یاسای چەك ژمارە (16)ی ساڵی 1993، بە مەبەستی نەھێشتنی دیاردەی چەكداری بە تایبەت چەكی قورس و مام ناوەند و ھێشتنەوەی ئەو چەكانە تەنھا لە دەست ھێزە چەكدارەكانی حكوومەتی ھەرێمی كوردستان، بڕیارماندا بە: یه‌كه‌م: داماڵینی گشت چەك و تەقەمەنی جگە لە دەمانچە و كلاشینكۆف.  دووه‌م: دەست بەسەرداگرتنی ئەو چەكە بێ مۆڵەتانەی كە لەلایەن ھاووڵاتیان ھەڵدەگیرێت و گرتنەبەری رێكاری یاسایی بەرامبەریان.  سێیه‌م: لە سەنتەری ھەر پارێزگا و قەزا و ناحیەیەك لە بەڕێوەبەرایەتییەكانی پۆلیس و ئاسایش بنكەی كۆكردنەوەی ئەو چەكانەی رادەست دەكرێن یان دەستی بەسەردا دەگیرێت كۆدەكرێنەوە و لەلایەن لیژنەیەكی تایبەتمەندەوە جەرد دەكرێن و رادەستی وەزارەتی پێشمەرگە دەكرێن.  چواره‌م: لە رێگای دەزگاكانی راگەیاندن ئاگاداری گشت ھاووڵاتیان دەكرێت ئەوانەی دەمانچە و كلاشینكۆفی بێ مۆڵەتی ھەیە لەو بنكانە تۆماری بكەن و ئەو چەكانەی كە لە بڕگەی (1)ی سەرەوە ئاماژەی پێكراوە رادەستی بكەن.  پێنجه‌م: ئەم بەیانە لە رۆژی دەرچوونی كاری پێدەكرێت بۆ ماوەی 6 مانگ. شه‌شه‌م:  دوای كۆتایی هاتنی ماوه‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی پێنجی سه‌ره‌وه‌ دیاریكراوه‌، هه‌رچه‌كێك ده‌ستی به‌سه‌ردابگیرێت، خاوه‌نكه‌ی به‌ پێی یاسای چه‌ك ڕه‌وانه‌ی دادگا ده‌كرێت . حه‌وته‌م: ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ رۆژنامه‌ی وه‌قائیعی كوردستان بڵاو ده‌كرێته‌وه‌.» ھەڵبەتە دیاردەی چەك هەڵگرتن بەڕێپێدراو و بێ مۆڵەتەوە، بە هەموو شێوەکانیەوە، کارەساتێکی وای خوڵقاندوە، هیچ کەسێک لە هەرێمی کەردستان نەتوانێت بە ئاسودەیی ژیان بگوزەرێنێت، چونکە زۆربەی ئەو تاوانانەی ئەنجامدە درێن، لە رێی چەکەوەیە و تائێستا نەتوانراوە پێشی لێ بگیرێت، دوبارە بونەوەی تاوانەکان وای کردووە هاوڵاتیان متمانەیان بە دام و دەزگا تایبەتمندەکان نەمێنێت.
هەندێک لە یاساناسان پێیانوایە دەبێت یاسای قەدەغەکردنی چەک دووبارە لەپەرلەمان هەموار بکرێتەوە، بەڵام بە پێجەوانەوە هەندێکیان رایان وایە حکومەتی هەرێم دووبارە پێویستی بەیاسای قەدەغەکردنی چەک نییە، چونکە ئەو یاسایە، کەموکوڕییەکی ئەوتۆی نییە.
یاسای مۆڵەتدان و قەدەغکردنی چەک وەک هەموو یاساکانی تر حکومەت کاری لەسەر نەکردووە، ئەمەش بۆ کەمتەرخەمی حکومەت دەگەڕێتەوە، چونکە وەک ئاماژەمان پێکرد یاساکە کەموکوڕییەکی وای نییە، ئەگەر کەسانێک لەپەرلەمان یاخود یاساناسان پێیان وابێـت، کەموکوڕی لە یاساکەدا هەبێت. 
چەک هەڵگرتن یان هێشتنەوەی چەک لەماڵەکاندا دیاردەیەکی بەرچاوە و ئەو کەسانەش کە چەک هەڵدەگرن، راستە زۆربەیان مۆڵەتی یاساییان نییە، بەڵام ئەوانەشی کە مۆڵەتی یاساییان هەیە لەکات ودەرفەتی گونجاودا هەمان تاوانی پێ ئەنجام دەدەن.
دیاردەی چەک هەڵگرتن یان هەڵگرتنی چەک و هێشتنەوەی لەماڵەکاندا دەکرێت زیاتر بۆ شەڕی ناوخۆ بگەڕێنینەوە، چونگە ئەوکات شارەکان جێگای دڵنیایی خەڵک نەبوون، لەبەرئەوەی شەڕی نەگریسی ناوخۆ وای کردبوو، کە خەڵک متمانەیان بە حکومەت نەبێت،هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی سەقامگیربونی ئاشتی لەهەرێم، دیاردەی چەک هەڵ گرتن کەمێک بەرەوکاڵ بونەورۆیشت،بەڵام لەگەڵ شەڕ فرۆشتنی داعش بەکوردستان، جارێکیتر ئەودیاردەیە سەری هەڵدایەوە.
هەرچەندە قەدەغەکردنی چەک بەپێی یاسا بۆ وەزارەتی ناوخۆ دەگەڕێتەوە، "بەپێی یاسای چەک بەماددی 29 بەهەموو شێوەیەک چەک قەدەغەیە. بەڵام زیاتر بەپێی مادەی‌ (21) لەیاسای‌ چەک، سزا بۆ ئەو کەسانە هەیە، کە مۆڵەتیان نییە و چەکی ئاگرینیان لەژێردەستدایە، سزاکەش بریتییە لە "بەندکردن کە لەیەک ساڵ کەمتر نەبێت، غەرامەی مادیشی لەگەڵ دەبێت"، بەڵام تائێستا لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، وەک پێویست کار بەو یاسایە نەکراوە، بەڵکو زیاتر رووی لە سزای دارایی بوە، وەک لەوەی سزای بەندکردنی بەسەردا بسەپێنێت. 
هەرچەندە وەزارەتی ناوخۆ نکۆڵی لەوە ناکات، خەڵک بەبێ مۆڵەت چەک هەڵدەگرن، خۆیان گوتەنی لەگەڵ ئەوەی بارودۆخی سیاسی هەرێمیان لەبەرچاوگرتوە، بەڵام کەم تا زۆر ڕوبەروی ئەودیاردەیە بونەتەوە، بەڵام وەک پێویست نەیان توانیوە هەندێ رێکاری یاسایی بگرنەبەر، هەندێ جاریش روبەروی کێشەی زۆر بۆنەتەوە، لەبەرئەوەی زۆربەی ماڵەکان چەکیان هەیە، تەنانەت ماڵی وا هەیە چەکی قورسی وەک بیکەیسیشی هەیە، ئیتر چۆن بتوانرێت ئەو بارودۆخە چارەسەر بکرێت؟ ئەو کەسانەشی چەک هەڵدەگرن، هەریەکەیان سەر بەحزبێکن، حزبەکانیش هەموو پاسەوانیان هەیە.
لەماددەی 16ـی یاسای چەک هاتووە، "بەهەموو شێوەیەک بازرگانیکردن بەچەک قەدەغەیە"، بەڵام بازاڕی چەکفرۆشتن لە زۆربەی شار و شارۆچکەکانی کوردستاندا هەیە، بەڵام دەزگا ئەمنیەکان دەڵێن لەلایەن ئێمەوە کۆنتڕۆڵ کراون و لەژێر چاودێریدان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لەشوێنی چەکفرۆشەکانی کوردستان هەن، ئەگەرچی چەک فرۆشتن لەلایەن دەزگای ئاسایشەوە سنووردار کراوە و بەردەوام لە ژێر چاودێریدایە ، ئەمەش بۆ ئەوەیە کە ئاسایش بزانێـت کێ چەک دەفرۆشێت و کەسی چەککڕیش ئەو چەکەی بۆچییە، بەڵام ئەو کەسانەی گەر نەیانەوێـت ئاسایش پێیان بزانێت، بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ نەکەن، دەچن لەدەرەوەی بازاڕی چەکفرۆشەکان، مامەڵەی خۆیان ئەنجام دەدەن.
وەزارەتی ناوخۆ نکۆڵی لەوە ناکات بازاری چەک فرۆشی نەبێت، بەڵام ئەوە رەت دەکاتەوە بەمۆڵەتی ئەوان ئەو بازاڕە کرابێـتەوە، لەو جێگایانەی بەئاشکرا چەک دەفرۆشرێت و بازرگانی پێوە دەکرێت، بە هیچ شێوەیەک مۆڵەتی وەزارەتی ناوخۆیان نییە و هەموویان بەقاچاخچێتی دەیکەن. 
چەند جارێک هەوڵی ئەوە دراوە ئەو دیاردەیە نەمێنێت، بەڵام وەک خۆی لێ هاتۆتەوە، بەڵام ئەوە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە بەهەموو شێوەیەک کڕین و فرۆشتن بەچەک هەتا ئەو چەکانەش کە بۆ راو بەکار دەهێنرێت، دەبێت مۆڵە تیان هەبێ.
بەپێی یاسا ئەرکی قەدەغەکردنی چەک لەئەستۆی وەزارەتی ناوخۆیە و وەزارەتی ناوخۆ بێتوانایی خۆی نیشان دەدات، بۆ قەدەغەکردنی چەک ، چونکە پێویستیان بەپشکنین هەیە، بەڵام ناتوانن پشکنینێکی گشتی لەشارەکانی کوردستان بکرێت، چونکە کەم ماڵ هەیە چەکی نەبێت، لەبەر ئەوە ناتوانرێت ئەو پشکنینە ئەنجام بدرێت، بەهۆی بونی چەك هەڵگرێکی زۆرە و هەرکەسە و سەر بەحیزبێکە و حیزبەکەی پشتگیری لێ دەکات، هەر بۆیە بنبڕکردنی دیاردەی چەک هەڵگرتن بە قسەکردن زۆر ئاسانە، بەڵام جێبەجێکردنەکەی گرانە،هەندێکی بەهۆی کێشەی کۆمەڵایەتی ودوژمنداریەوە،هەندێکیشی بەهۆی پاڵپشتی کردنی هەندێ لە لێپرسراوان لە کەسانێک کە بۆ کاری تایبەتی خۆیان دەگەرێتەوە.!!
بوونی دیاردەی چەك شكۆی یاسا دەشكێنێت و هەیبەتی ناهێڵێت، بازرگانی ڕەش بەچەكەوە دروست دەبێت و لە دەرەنجامدا ژیانی مەدەنی لە كۆمەڵگەدا دەسڕدرێتەوە.لەو بارودۆخەشدا خەڵكی وا هەست دەكەن نە دامودەزگە یاساییەكان هەیبەتیان هەیە و نە دامودەزگە مەدەنییەكان چالاكییان پێ دەكرێت، نە متمانەشیان بە پۆلیس و ئاسایش دەبێت تا ژیانیان بپارێزێت، واتا روانینێكی نایاسایی و نامەدەنی و سەربازیی لا دروست دەبێت كە پێی وایە تەنیا بە چەكەكەی خۆی، خۆی پێ دەپارێزرێت".
بەڵام لە هەموو حاڵەتێکدا ووشیاریی خەڵکەکە زۆر گرنگە کە بزانێت ئەو چەکەی بۆچییە، ئایا بۆ بەرگری کردنە لەخاکی نیشتیمان، یان بۆ بەرگریکردنە لەخۆپاراستن‌و هەردەست درێژیەک کە بۆ بەرگریکردنی رەوایی لەخۆی‌و سەروماڵی، چونکە ئەگەر سەیری رابردو بکەین، ئەو کاتانەی گەلی کورد دەچەوسایەوەو ستەمی لێ دەکرا، ئەوکات بە ئاواتەوەبوین هەمو ماڵێک لەگوندەکان چەکی هەبێت، بۆئەوەی لەکاتێک کە حکومەت هێرشی بۆبهێنابایە، ئەوان بەرگریان لەشەرەف‌و کەرامەتی خۆیان بکەن، بەڵام بۆ ئەم زروفە نابێت، بۆیە لەئێستادا ئەرکی هەموو لایەکە بەراگەیاندن‌و رێکخراوەکان‌و هەموو تاکێکی ئەم کۆمەڵگایەوە ئەو دیاردەیە نەمێنێت، چونکە دیاردەیەکی ناشارستانیەو لەگەڵ ژیانی سەردەمدا نایاتەوە.

بەختیارنامیق و سەرکەوتی جیهاز. ماوەیەکە بەهۆی هەندێ بڕیاری دادگای بەغدادەوە زۆرێک لەو نوسینانە باس لە کۆتایی هاتنی هەرێمی کوردستان دەکەن و بە تایبەت بڕیارەکانی دادگای کەرخ ، ئەگەر چی ئەم بڕیارانە لە ٢٠١٠ هەیە بەڵام جوڵاندنی پەیوەندی بە ئێران و ململانێکانی ئێرانەوە هەیە لەسەر هێڵی ڕوسی بەرامبەر ئەمریکا و ئەوروپا و بە تایبەتی تریش دۆسیەی غاز و پێدایوستی عێراق بە غاز ، وە هەوڵی ئێران بۆ ئەوەی غاز نەڕوا سێ مەبەستی هەیە ، یەكێکیان خۆی غاز دەفرۆشێت بە تورکیا نایەوێ ئەم بازاڕە لەدەست بدات ، دووەمیان بەغداد کە لەگەڵ سوریا بە (کارت بە کارت) لەگەڵ تورک یاری پێ دەکات پێویستی بە غاز هەیە ، سێیەمیان نایەوێ غازی کوردی ببێتە بەدیلی غازی ڕوسی و ئێرانی ، کەواتە جگە لە بڕیارێکی سیاسی هیچی تر نیە ، تەنها گوشارە بۆ هەرێمی کوردستان نەک لە ناوچونی . بە گشتی دۆخی جیهان و ناوچەیی کەوتوەتە سەر هێڵێکی کێرڤی و بەردەوام لە دۆخێکی ناسەقامگیردایە ، بە تایبەت دوای زیندوبونەوەی ورچە سپیەکەی ڕوس و گەورەبونی ئەژدیهاکەی چین و جەنگی نێوان ڕوس و ئۆکراین ، بە گشتی ئەم دۆخە جیهانیە کاریگەری لەسەر کۆی نەخشەی سیاسی و ئابوری بوە و بەردەوام لە بەرز بونەوەدایە تا ئەو ئاستەی سەرەتای کاریگەرییەکانی لەسەر هەمو تاکێکی ئەم سەرزەمینە بوە و بەردەوام گەورەتر دەبێت ، لەم ڕوانگەوە بە پێی پەیوەندی وڵاتان و ململانێی وڵاتان هەمو وڵاتێک بە پێی گۆڕانی دۆخەکە نەخشەیەکی تر لەسەر نەخشەی پەیوەندیەکانی جیهان دادەڕێژێت ، ئا لێرەوە دەکرێت بپرسین ئایا هەرێمی کوردستان دەکەوێتە سەر کوێی نەخشەی تازە و پەیوەندیە جوڵاوەکانی ئێستای ناوچەکە و جیهان ، دەکرێت ئێمە بە دوو هەنگاو باس لە چارەنوسی هەرێمی کوردستان بکەین لەبەردەم گۆڕانکاریەکاندا ( پەیوەندی وڵاتانی ناوچە و جیهان و بەرژەوەندیەکانیان بە هەرێمی کوردستانەوە + بەغداد و هەولێر خاڵە جیاوازەکانیان و خاڵە لێکچوکانیان) پاشان بتوانین خاڵی کۆکەرەوەی کۆی وڵاتانی جیهان ڕونبکەینەوە : هەنگاوی یەکەم 🙁 پەیوەندی وڵاتانی ناوچە و جیهان و بەرژەوەندیەکانیان بە هەرێمی کوردستانەوە) ئەو وڵاتانەی کە کاریگەری پلە یەکیان هەیە لەسەر بەغداد و هەولێر تورکیا و ئێرانە ، ئەگەر چی لە ستراتیژی قوڵیاندا دژی دەوڵەتداری نەتەوەیی کوردی و دامەزراوەین ، بەڵام هەر کات گۆڕانکاری گەورە ڕوبدات و چانسی کورد بۆ دەوڵەت بون ببێت ئەم دو وڵاتە بە پلان دژی دەوەستنەوە و لە چوارچێوەیەکی خێڵەکیدا وەک میرنیشینەکان مامەڵەی لەگەڵ دەکەن ، ئەوەش دەزانین ئەم دو وڵاتە هەم بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە هەم ململانێ ، ئەوەش دەزانین بۆ زۆر پرس و دۆسیە ( کارت بە کارت ) دەکەن لەبەر ڕۆشنایی ڕێککەوتنە مێژوەییەکان و ڕێککەوتنە هەنوکەییەکان ، بۆیە ئێمە لەم دوو وڵاتەوە دەست پێدەکەین ، کە وڵاتان بەرژەوەندیان لە مانەوەی هەرێمی کوردستان گەورەترە وەک لەناوچونی ، دەکرێت گوشاری توند هەبێت تا ڕادەی بەکارهێنانی درۆن ، بەڵام جگە لە گوشاری توند ناکاتە ئەوەی بەرژەوەندیە گەورەکانیان لە مانەوەی هەرێم بفەوتێننن. 1.     ئێران : ململانێکانی لەگەڵ هەرێم بچوکترە لە بەرژەوەندیەکانی لەگەڵ هەرێم ، زۆنی سەوز لەسەر نەخشەی سیاسی خۆی دەبینێ و عێراقیش بە ناوچەی درێژکراوی خۆی دەبینێ و بۆ ئێران مانەوەی هەرێم وەک فیدڕالی سودبەخش دەبێ بۆی تا بتوانێ زیاتر لە عێڕاقدا هەژمونی خۆی بسەپێنێ ، وە بە ڕیککەوتن لەگەڵ تورکیا عێراق بۆ ئیرانە و سوریا بۆ تورکیایە ، واتا زۆنی زەرد ئەگەر چی سەر بە تورکیایە بەڵام بە کارت بە کارت هەر لە ژێر هەژمونی ئێرانیدایە ، وە بازاڕیکی باشە بۆ کاڵای ئێرانی و وە ناوچەیەکی ئارامیشە بۆ عێراق ، وە چەندین دۆسیەی تر ، بۆیە مانەوەی لە بەرژەوەندی ئێراندایە . 2.     تورکیا : سودێکی گەورەی ئابوری و نەوتی بۆ تورکیا هەیە بەتایبەت زۆنی زەرد و باجێکی گەورەی نەوتی و کاڵای دەست دەکەوێت ، ئەگەر چی پەکەکە بۆ تورکیا زۆر پێویستە چونکە بوەتە چەکی بیانوەکانی تورکیا بۆ هەمو دۆسیەکان ، بەڵام گەورەنەبونی بەندە بە مانەوەی هەرێمی کوردستانەوە و وە وەک هیلالی سونیش زۆر پیویستی پێیەتی ، وە چەندین دۆسیەی تری سیاسی و سەربازی و ئەمنی. 3.     ئەمریکا و ناتۆ : دوای جەنگی ئۆکراین وپاشەکشێی ئەمریکا لە زۆرێک لە ناوچەکانی دنیا وەک پێگەیەکی سیاسی و سەربازی زۆر پێویستیان بە هەرێمی کوردستان هەیە بە تایبەت لە دۆسیەی غاز و نەوتدا ، چەندین دۆسیەی تر . 4.     نەتەوە یەکگرتەوەکان : وەک سەرزەمێنێکی ئارام بۆ ئاوارەکانی سوریا و عێراق زۆر پێویستی بە مانەوەی هەرێمی کوردستان هەیە . 5.     چین و ڕوسیا : لەبەر ئەوەی هەرێمی کوردستان دەکەوێتە سەر ڕێگەی ئاورشمی و سه رزەمێنێکی دەوڵەمەندی غازی و نەوتیە و دنیایەک بەرژەوەندی گەورە تر لە ناکۆکیەکان و کۆمپانیا زەبەلاحەکانیان زۆر پێویستیان بە مانەوەی هەرێم هەیە ، وە چەندین دۆسیەی تر. 6.     وڵاتانی عەرەبی : عەرەب چواچێوەیەکی جدیان نیە و هەر وڵاتێکیان لە خەمی خوێدایە و ناوێرن زۆر بە جدی کار لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان بکەن تەنها لەسەر کۆمەڵێک ئاستی بچوک نەبێت و  لەسەر کۆمەڵیک دۆسیە زۆر پێویستیان بە مانەوەی هەرێم هەیە وەک مۆدێلی خلیجی و هەم وەک هەرێمێکی ئابوری و هێمن بۆ عێراق لە چوارچێوەی فیدڕاڵیدا . بە گشتی خاڵی کۆکەرەوەی بەرژەوەندیە هاوبەشەکانی نیوان وڵاتانی دنیا بۆ مانەوەی هەرێم  گەورەترە لە خاڵی لەناو بردنی هەرێم . هەنگاوی دووەم 🙁 بەغداد و هەولێر خاڵە جیاوازەکانیان و خاڵە لێکچوکانیان) دەکرێت جیاوزی و خاڵە لێکچوەکانی نێوان بەغداد و هەولێر زۆر بن بەڵام خاڵی جیاوزی لە ڕوی باشیەوە هەرێم زۆرترە لە بەغداد ، با بزانین چۆن .؟؟ 1.     لە ڕوی ئەمنیەوە بۆ هێزە دژەکان هەرێم لە بەغداد باشترە . 2.     لە ڕوی ئازادی ڕۆژنامە گەریەوە بەغداد لە هەرێم باشترە . 3.     لە ڕوی گەندەڵێەوە ئەگەر چی هەرێم و بەغداد نوقمی گەندەڵین بەڵام هێشتا هەرێم زۆر لە بەغداد باشترە . 4.     لە ڕوی موچە و ستیستەمی بانکیەوە بەغداد زۆر لە هەرێم باشترە . 5. هەرێم بە پێی سروشتی چوار وەرزی و دەوڵەمەند بە ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی لە چاو عێراقدا ، لەم ڕوەوە لە عێراق باشترە. 6. بە حوکمی سنوری بازرگانی بەتایبەت لەگەڵ ئێران و تورکیا لە عێراق باشترە. 7. بۆ سوتەمەنی عێراق چەندین جار لە هەرێم باشترە. سەرەڕای خاڵە جیاواز و باش و خراپەکانی نێوان هەرێم و بەغداد هێشتا لە بەرژەوەندی وڵاتاندایە هەرێمێکی فیدڕاڵی وەک هەرێمی کوردستان بمێنتەوە و بەردەوامیش  بیخەنە ژێر گوشاری یاسایی و دادگایی و درۆنی سەربازیەوە ، بەڵام ناکەتە ئەوەی هەرێم لە ناو بچێت، بۆ وڵاتان کۆکردنەوەیەکی ماتماتیکی سیاسی خاڵە باشەکانی هەردولا دەکاتە دۆخێکی باشی مامناوەند بۆ کۆی بەرژەوەندی وڵاتانی دنیا .

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا دیمه‌نی سیاسیی ئێستای عێراق، زۆربه‌ی هێزه‌ عێراقییه‌كانی ناچار به‌ چاوگێڕانه‌وه‌ به‌ گره‌و و گریمانه‌كانی خۆیان كردۆته‌وه‌. زۆر سیناریۆ دانرابوون كه‌ وڵاته‌كه‌ی پێدا تێپه‌ڕ ببێت، به‌ڵام ره‌وتی سه‌در هات و هه‌ر هه‌مووی به‌سه‌ر یه‌كدا هه‌ڵگێڕایه‌وه‌. بێگومان هێشتا زووه‌ قسه‌ له‌ ئه‌نجامه‌كانی ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌ دراماتیكییه‌ بكرێت كه‌ گۆڕه‌پانی سیاسی به‌خۆوه‌ی بینیوه‌، جارێ زووه‌ كه‌ مرۆڤ داوه‌ری به‌سه‌ر سیناریۆكانی داهاتوودا بكات، به‌تایبه‌تی كه‌ هه‌ڵوێسته‌كه‌ی ره‌وتی سه‌در‌، نه‌ هه‌ڵچوونێكی سیاسییه‌، نه‌ له‌روانگه‌ی نیشتمانپه‌روه‌ری و خۆشه‌ویستیشه‌‌ بۆ هاونیشتمانیان‌، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی به‌ مانای نه‌شاره‌زایی یان كه‌م ئه‌زموونییش نییه‌ وه‌ك به‌ شێوه‌یه‌كی ‌ڕه‌مه‌كی ئه‌م ره‌وته‌ی پێ تۆمه‌تبار ده‌كرێت. ئه‌وه‌ی رووده‌دات، گه‌وره‌تره‌ له‌ چاوه‌ڕوانكراو، راسته‌ زۆرجار نائومێدی سیاسی په‌خش ده‌كرێت، یان ره‌شبینیی گه‌وره‌ له‌باره‌ی پاشه‌ڕۆژی وڵاته‌كه‌وه‌ بڵاوده‌كرێته‌وه‌‌، به‌ خه‌مڵاندن و پێشبینیكردنی ناخۆشیش راڤه‌ی حاڵی وڵات ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان، به‌دیاریكراوی، هه‌لومه‌رجه‌كانی ئێستا به‌ پێوانه‌ی ئه‌م بۆچوونه‌ سایكۆلۆژییانه‌، ناپێورێن. ئه‌وه‌ی دادێت، به‌ مانای روونی وشه‌، نزیكه‌ له‌وه‌ی كه‌ له‌ رووی تیۆرییه‌وه‌، پێی بوترێ: هه‌وڵدان بۆ دروستكردنی ئاژاوه‌ی خوڵقێنه‌ر Creative Chaos، ئه‌و تیۆره‌ی كه پێیوایه‌ كاتێك كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ ده‌گاته‌ ئه‌وپه‌ڕی ئاژاوه‌، ئاژاوه‌یه‌ك كه‌ خۆی له‌ توندوتیژییه‌كی زۆرو خوێنڕشتندا ببینێته‌وه‌و به‌هۆیه‌وه‌ بتوانرێت ترس و بیمێكی گه‌وره‌ له‌ لای‌ جه‌ماوه‌ر دروست بكرێت، ئه‌وا هه‌ر ئه‌و ده‌مه‌ ده‌توانرێت ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ جارێكی تر بونیاد بنرێته‌وه‌و به‌ شوناسێكی نوێ-ه‌وه‌ دابڕژرێته‌وه‌ كه‌ خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌مووان بكات. له‌سه‌ر بنه‌مای زۆر ئاماژه‌، ئه‌مڕۆ عێراق، وای لێهاتووه‌ له‌سه‌ر مه‌نجه‌ڵێك وایه‌ بۆ كوڵاندن و پێگه‌یاندنی بۆ هه‌لومه‌رجێك كه‌ تیایدا ئاژاوه‌ی خوڵقێنه‌ری تێدا رووبدات. سه‌درییه‌كان كه‌ به‌رپرسیارێتی سیاسی نه‌ له‌ حكومه‌ت و نه‌ له‌ ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانیشدا قبوڵناكه‌ن و به‌ 100.000 چه‌كداره‌وه‌ خۆیان وه‌ك به‌شێك له‌ به‌رهه‌ڵستكارێكی میللی ئه‌ناسێنن، ده‌یانه‌وێت ببنه‌ ئه‌ندازیاری كوڵانی ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌و، عه‌ررابی و روژاندنی ئه‌و ئاژاوه‌ خوڵقێنه‌ره‌، له‌ كۆتاییشدا گره‌ویان له‌سه‌ر ئه‌وه‌بێت كه‌ هه‌ر خۆیان، به‌بێ كه‌سی تر، كۆنترۆڵی بارودۆخی وڵات و هاوڵاتییش بكه‌ن. ئه‌م نزیككارییه‌ بۆ ئاینده‌ی عێراق، به‌زمانی ئه‌ستێره‌ناسی و فاڵگرتنه‌وه‌ نییه‌ له‌ئاست نیازی سه‌درییه‌كان، به‌ڵكو، به‌ ڕسته‌یه‌ك، خوێندنه‌وه‌یه‌كی بابه‌تییه‌ بۆ ئه‌و بژارده‌‌ مومكینه‌ی ئێستای سه‌درییه‌كان دوای كشانه‌وه‌یان له‌ پرۆسه‌ی سیاسی، ئه‌و بژارده‌یه‌ی كه‌ بۆته‌ تاقه‌ رێگای گه‌ڕانه‌وه‌ی كارایی بۆ ئه‌و ره‌وته‌. سه‌درییه‌كان وه‌ك چۆن ته‌واو ده‌یانزانی كه‌ ناتوانن حكومه‌ت پێك بهێنن و، ئۆپۆزسیۆنێكی گوێلێگیراوی ناو ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران بن، ئاوهاش ئه‌زانن كه‌ له‌م هاوكێشه‌ قورسه‌دا به‌سه‌لامه‌تی و به‌بێ قوربانی ده‌رناچن، بگره‌ بێ هیچ گومانێك ده‌كرێنه‌ ئامانج، به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر خۆیان وه‌ك ئۆپۆزسیۆنێكی میللی یه‌كلاكرده‌وه‌و له‌سه‌ر ریشاڵی تووڕه‌یی شه‌قام یاری بكه‌ن و له‌رووی سیاسیه‌وه‌ بیقۆزنه‌وه‌، له‌وه‌ش خراپتر، ره‌نگه‌ سه‌ركرده‌و چالاكوانه‌كانیان ده‌ستگیر بكرێن و پیاده‌كردنی كاری سیاسییان لێ یاساغ بكرێت، بۆ نا؟!، ئه‌گه‌ر جه‌سته‌ی پاكی لاوانی خۆپیشانده‌ری مه‌ده‌نی له‌سه‌رده‌می حكومه‌ته‌كانی عه‌بادی و عه‌بدولمه‌هدی و ئێستای كازمییش، له‌خوێنی خۆیاندا گه‌وزێنرابن، چ رێگره‌ له‌وه‌ی هه‌موو ئه‌ندامان و چالاكوانانی ئه‌م ره‌وته‌ش‌ به‌بیانووی پاراستنی ئاسایش و ئارامییه‌وه‌، بكرێنه ئامانج؟ هه‌ر بۆیه‌ لێره‌داو به‌ رسه‌یه‌ك ئه‌وه‌مان بۆ روون ده‌بێته‌وه‌ كه‌ ئه‌و بژارده‌یه‌ی باسكرا، به‌ كردار وه‌ك‌ بژارده‌یه‌كی چاره‌نووسساز وایه‌‌، بگره‌ ره‌نگه‌ روودانی دوو ئاقیبه‌تی له‌سه‌ر بوه‌ستێت بێ هیچ ئاقیبه‌تێكی تر: یان ئه‌وتا، ئه‌م ره‌وته‌، ده‌گه‌نه‌ كۆتاییه‌كی كوشنده‌، یان هه‌ڵده‌ستنه‌وه‌و ركابه‌ره‌كانیان تێكده‌شكێنن. ‌ * توێژه‌ر له‌ ناوه‌ندی ئه‌كادیمیی توێژینه‌وه‌ی نیشتمانی ACNS  

ئاری محەمەد هەرسین تێبینی: ئەم گوتارە بە مەبەستی ڕەخساندنی دیبەیتێکی هەمەلایەنە نوسراوە. بەو هیوایەی کەسانی خاوەن ڕەئی لە بوارە سیاسی و کۆمەڵایەتی یەکان و، بەتایبەتی کەسانی حیزبی (لە هەموو حیزبەکان) بۆچونەکانمان لەگەڵ یەکتر بگۆڕینەوە بەئامانجی ئەوەی بگەینە چارەسەرێکی مەنتیقی و عەمەلی. عەیبە نیە ئینسان باس لە کەمو موڕیەکانی خۆی بکات، عەیبە و نەزانی گەورە ئەوە یە لە ئاست کەم و کوڕیەکانماندا ئەوەندە کوێر بین هەتا ڕۆژێک دێت مێشکمان ژەنگ هەڵدێنێت.  هەندێک کەس دە ڵێن سیاسەت لە ماوەی سی ساڵی ڕابوردوو لە هەرێمی کوردستان پاشە کشەی کردوە. مەبەستیشیان لە سیاسەت شێوازی حوکمڕانیە لە چوارچێوەی دام ودەزگاکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەندە پێم وایە شێواز و مۆدێلی حیزبایەتی لە شوێنی خۆی چەقیوە و، حکومڕانیەکەش خاوو خلیچک بوە.  بەراوردێکی سەرپێیی ئێستای هەرێمی کوردستان لەگەڵ سی ساڵ بەر لە ئێستا پێمان دەڵێت کە شت کراوە و، شتی زۆریش کراوە، بەڵام لەبەر ئەوەی شتەکان بە خاوی کراون ئینسان هەست بە گۆڕانکاری گەورە ناکات. هیچ میللەتێک لەسەر گۆی زەوی نادۆزیتەوە حەزی بە کارەبای ٢٤ کاتژمێری، ئاوی خاوێن و بەنزینی هەرزان نەبێت. بەڵام لە هەمان کاتدا، زۆرینەی دانیشتوانی سەر زە وی (بەتایبەت وڵاتانی جیهانی سێهەم) بەدەست کێشەی کارەبا، نەبوونی ئاوی خاوێن بۆ خواردنەوە و بەنزینی گران داد و بێدادیانە. دونیای ئێستا وەک دووسەد و بگرە وەک سەد ساڵ لەمەوپێشیش نیە. وڵاتانی ئەفەریقا بە هەزاران کیلۆمەتر لە ئۆکرانیا و ڕوسیاوە دورن، کەچی شەڕی نێوان ئەو دوانە نرخی گەنم (نرخی نان)  لە ئەفریقا گران دەکات. لە ئەنجامی شەڕی عەرەب و ئیسرائیل (١٩٧٣) زیانێکی هێجگار گەورە بەر ئابوری جیهان کەوت و، نرخی بەنزین بە جۆرێک بەرز بوە وە کە لە جادەو بان و ئۆتۆبانەکانی ئەوروپا بەزەحمەت ئۆتۆمبیلێک بەدی دەکرا (وڵاتانی عەرەبی ئیمبارگۆی نەوتیان ڕاگەیاند). بڕوانە مەسافەی جوگرافیایی وڵاتانی عەرەبی کە نەوت بەرهەم دەهێنن چەند لە ئەوروپاوە دورن…! بەکورتی، گلۆبالیزەیشن دونیای بەجۆرێک کردوە بە سۆپەرمارکێتێکی گەورە، کە هیچ حکومەتێک یان وڵاتێک ناتوانێت کۆنترۆڵی نرخی شت و مەک لە بازاڕی خۆیدا بکات. بەواتایەکیتر شتێک بەناوی بازاڕی لۆکاڵ مانایەکی ئەوتۆی نەماوە. ئەمە ش ئەوە دەگەیەنێت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان (وەک هەموو حکومەتێکیتر) لەژێر کاریگەری ئابوری نەرێنی دەوروبەر (جیهان) دابوە. ئەم قسانە بە هیچ جۆرێک پاساو نین بۆ ئەو هەڵەو کەم و کورتیانەی کە خۆمان لێی بەرپرسیارین. بەڵام حکومەتەکانی ئێمە لە هەڵسەنگاندندا نەک بە مایە، بەڵکو بە قازانج هەستاونەتەوە. نموونە بۆبەراوردکردن لەگەڵ وڵاتان زۆرن. ئەی حیزبایەتی لەماوەی ئەم سی ساڵەدا چ گۆڕانکاریەکی بەسەردا هاتوە؟ ئایا حیزبەکان توانیویانە مۆدێلی بەدیل، سەردەمیانە و پێشکەوتوو بۆ سیاسەتکردن بدۆزنەوە؟ حیزب دام و دەزگایەکی مەدە نیە و ناوەندی کاروباری سیاسیە. لەسەردەمی ئێمەدا حیزب کەرەستەیەکە بۆ ڕاکێشانی پشتیوانی خەڵک بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات. بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە حیزب خەلاق بێت و بەبەردەوام تەزوی ژیان ئۆرگانەکانی بە زیندوویی بهێڵێتەوە. حیزبایەتیش وەک هەموو جموجۆڵێکی تری ناو کۆمەڵگەی ئینسانی کۆمەڵێک بنەماو تایبەتمەندی خۆی هەیە. مەخابن، ئێمە لە ماوەی ئەم سی ساڵەی ڕابوردودا، نەمانتوانیوە حیزبەکانمان نۆژە ن بکەینەوە و کادری خەلاق، بوێر و خاووەن ڕە ئی  دروست بکەین. لەبری ئەوە حیزبمان کردوە بە تەممەڵخانە، کارگەی پلەبەخشینەوە بە هەوانتە (خاتری ئەم و خاتری ئەو و واستەی ئەو) و ئۆرگانەکانیمان کردۆتە بەخێوکەر (فەرمانگەی سۆشیال). بۆ ئەوەی دڵێکی زویر ئاشت بکەینەوە پلەیەکی حیزبی پێ دەبەخشین، یان پلەکەی بەرز دەکەینەوە، بێ ئاگا لەوەی کە پلەی حیزبی (لەهەرێمی کوردستان) یەکسانە بە ئیمتیازات. خۆ ئەگەریش پلە بەرز بکەیتەوەو ئیمتیازاتی نەدەیتێ، ئەوا دڵشکانی دووهەم دروست دەبێت. بەکورتی، ئەم نەریتە سەقەتە وای کرد، هەتا ئاوڕمان دایەوە، بوینە خاوەنی لەشکرێکی حیزبی کە پێویستی بەنان و کرێ خانوو، مەسرە فی مناڵ و دەواو دەرمان و هاتوچۆو … تا دوایی هەیە. دواجاریش حیزب دەبێتە بەرپرس لە دابینکردنی ئەو پێداویستیانە. مەنتیقیشە ئەگەر بڵێین، ئەم بەرپرسیارێتیە وا لە حیزب دەکات کە لە دابینکردنی داهاتدا مونافەسەی حکومەتەکەمان بکات.  ئەم مۆدێلە لەبارچوە لە حیزبایەتی، هیچ مانایەک بۆ سیاسەت ناهێڵێتەوە، یان لانی کەم زۆر لاوازی دەکات. ژیانی ڕۆژانەی حیزبایەتی لەبری ئەوەی تێکهەڵقژانی سیاسی، کۆبونەوەی پڕ بەرهەم و قوتابخانەی پێگەیاندنی جیلی سیاسی داهاتومان بێت، دەبێتە ژیانی بێگاری و ڕۆتینی دەوام و سەری مانگیش وەرگرتنی مووچەکە. ئەمەیە پاشەکشێ و، ئەمەیە کە ساڵ بە ساڵ زەرەری بە چۆنایەتی (کواڵیتی) حوکمڕانی کابینە یەک لەدوای یەکەکانی ئێمە گەیاندوە. ئەمە ئەو مۆدێلەیە لە حیزبایەتی کە خەریکە ژەنگ هەڵدێنێت.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  ماده‌ی 140ی ده‌ستوری ده‌نگپێدراوی ساڵی 2005ی عیراق ، به‌ هه‌موو ئه‌و كه‌م و كوڕیانه‌وه‌ی كه‌ تێیدایه‌ ده‌رچه‌و ده‌رفه‌ته‌ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئه‌و ناوچانه‌ی كوردستانین و ناونراون كێشه‌ له‌ سه‌ر ، من كاتی خۆی له‌ سه‌ر كه‌م و كوڕی و درزو كه‌لێنه‌كانی ماده‌ی 140 م نووسیوه‌ بۆیه‌ نامه‌وێت لێره‌دا بگه‌ڕێمه‌وه‌ سه‌ر ئه‌و كێشانه‌ ، به‌ڵام خودی ماده‌كه‌ كه‌ ده‌رهاویشته‌ی ماده‌ی 58ی ده‌ستوری كاتی ، یان راستتر وایه‌ بڵێین  قۆناغی راگواستن بوو به‌ جۆرێكه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوان قوربانی و سته‌مكار داڕێژرابێت له‌ قانونی ئیداره‌ی  ده‌وڵه‌تی عیراق 8-3-2004تایبه‌ت به‌ ئاسایكردنه‌وه‌ی بارو دۆخی كه‌ركوك ماده‌ی په‌نجاو هه‌شت له‌ سێ‌ بڕگه‌ی " ئه‌لف ، بێ‌ ، جیم " پێكهاتبوو كۆی بڕگه‌كان هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سیاسه‌ته‌كان و بڕیاره‌كانی به‌عس ،ئاسایكردنه‌وه‌ی دۆخه‌كه‌ و گێڕانه‌وه‌ی قه‌زاو ناحێ‌ و گونده‌ دابڕێنراوه‌كان و هه‌روه‌ها قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌و دواتر راپرسی و سه‌ر ژمێری ، ناوه‌ڕۆكی ماده‌ی 58 به‌م جۆره‌ بوو دواتر هه‌مان ماده‌ی 58 له‌ ماده‌ی 140 ده‌ستوری هه‌میشه‌یی دانرایه‌وه‌و كاتیش بۆ جێبه‌جێكردنی دانرا كه‌ 31ی 12ی 2007بوو ، ماده‌كه‌ جێبه‌جێنه‌كراو كوردیش نه‌یتوانی له‌ رێگه‌ی دادگای فیدراڵی و مافه‌ ده‌ستوریه‌كانیه‌وه‌ ئه‌و كاته‌ هه‌نگاوی ئاوه‌زیانه‌ بنات . ئێستا كه‌ ئیدی پێویست ناكات بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ ئه‌و باس و خواسه‌ی به‌رێ‌ ، ده‌بێت پرسیاری ئه‌وه‌ له‌ نوێنه‌رانی كورد له‌ به‌غداو حكومه‌تی هه‌رێم بكه‌ین ، بۆچی نه‌یانتوانیوه‌ له‌ سه‌ر په‌كخستنی پرسی ماده‌ی 140 ، جێبه‌جێنه‌كردنی له‌ كاتی خۆیدا ، كه‌مته‌رخه‌می مه‌حمود مه‌شهه‌دانی و پارله‌مانی عیراقی ئه‌و كاته‌ نه‌یانتوانی شكات لای دادگای فیدراڵی بكه‌ن ، بۆچی له‌ دوای 2017ه‌وه‌ نه‌یانتوانیوه‌ له‌ سه‌ر ئه‌و هه‌موو پێشێلكایه‌ی ئیداره‌ی كه‌ركوك و پارێزگاره‌ عه‌ره‌به‌كه‌ی لای دادگای فیدراڵی پرسی ئه‌و سته‌م و نادادیانه‌ بجوڵێنن ، داگیر كردنه‌وه‌ی زه‌ویه‌ كشتو كاڵه‌یه‌كان ، كێشه‌ی گونده‌كانی سنوری دوبزو داقوق و خورماتوو ، كێشه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و عه‌ره‌به‌ هاوردانه‌ی قه‌ره‌بووكراونه‌ته‌وه‌ ، ئاسانكاری بۆ پێدانی متفی نیشته‌ جێبوون به‌ عه‌ره‌ب و دروستكردنی كێشه‌ و رۆتینی زۆر بۆ كورد ، ئه‌وانه‌ هه‌موو كێشه‌ن و هه‌ردوو حزبی به‌رپرسیاری كوردستانیش كه‌ بریتین له‌ پارتی و یه‌كێتی ، نه‌یانتوانیوه‌ بچوكترین رێگری له‌و هه‌موو نادادیه‌ بكه‌ن . به‌ گوێره‌ی ماده‌ی 140 كه‌ركوك چه‌ند مافی حكومه‌تی ناوه‌نده‌ تێیدا حاكم بێت ، له‌وه‌نده‌ زیاتریش مافی كورده‌ ، هه‌ر نا له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌قی ماده‌كه‌ وه‌ك وتمان له‌ نێوان سته‌مكارو سته‌ملێكراودا چاره‌سه‌ره‌كانی دیاری كراوه‌و ته‌واوی ماده‌كه‌ش بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سته‌م و نادادی رژێمی سه‌دام و به‌عسه‌ ده‌رهه‌ق یه‌ كورد و قوربانیه‌كانی تر ، به‌ڵام كێشه‌ی دوو حزبی به‌رپرسیارله‌ كه‌ركوك ده‌ستگرتن به‌ سه‌ر بیره‌ نه‌وت و حزباندنی كۆمه‌ڵی كورده‌واری بوو ، جگه‌ له‌ داگیر كردنی زه‌وی و زاری ناوشارو كردنه‌وه‌ی مۆڵَ و بازاڕو ڤێللاو ته‌لارو به‌نزینخانه‌وكۆمپانیاو تادوای ، ته‌نانه‌ت له‌ هه‌موو كاره‌ رۆشنبیری و په‌روه‌رده‌یی و میدیاییه‌كه‌ی سه‌ره‌تا به‌ره‌ به‌ره‌ كشانه‌وه‌و كه‌ركوكیان روتانه‌وه‌ له‌ هه‌موو جوانی و به‌هایه‌ك ، بێ‌ ئه‌وه‌ی پڕۆژه‌و پلان و به‌رنامه‌ی هاوبه‌ش و باشیان هه‌بێت بۆ داكۆكی له‌ كه‌ركوك و كه‌ركوكیه‌كان .  ئێستا كه‌ رۆژانه‌ لێره‌و له‌وێ‌ كورد نادادی به‌رانبه‌ر ده‌كرێت ، هه‌زار كێشه‌و رۆتینی له‌ فه‌رمانگه‌كان بۆ دروست ده‌كرێت ، رێژه‌ی فه‌رمانبه‌رانی له‌ زۆربه‌ی دام و ده‌زگاو فه‌رمانگه‌و ناوه‌نده‌ فه‌ڕمیه‌كان له‌ وانی تر كه‌متره‌ له‌ كاتێكا رێژه‌ی دانیشتوانی بێ‌ گێڕانه‌وه‌ی  قه‌زاو ناحێ‌ دابڕێنراوه‌كان كه‌ بریتین له‌ چوار قه‌زاو سیازده‌ ناحێ‌ و سه‌دان گوند نزیكه‌ی 750گوند ده‌گرێته‌وه‌  زیاتره‌، نه‌نوێنه‌رانی كوردی كه‌ركوك له‌ پارله‌مان و حكومه‌تی عیراقی، نه‌حكومه‌تی هه‌رێم نه‌یانتوانیوه‌ بچوكترین هه‌نگاو بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان بنه‌ن ، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌ پارتی و یه‌كێتی له‌ دوای راكردن و پشتكردنه‌ كه‌ركوكی 2017ه‌وه‌ به‌ هۆی دژایه‌تی یه‌كترو ململانێی ناجۆرانه‌ جگه‌ له‌ پۆستی پارێزگار ده‌یان پۆستی تریان له‌ ده‌ست داوه‌ . خه‌راپی مامه‌ڵه‌ی پارتی و یه‌كێتی و تاڵانچیه‌كانی زه‌وی و زار به‌ راده‌یه‌ك بوو ، له‌ دوای 2017وه‌ خه‌ڵك به‌ ئاشكرا بڵێت " رۆیشتن جه‌هه‌نه‌م " هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وه‌ كاردانه‌وه‌و ده‌رده‌ دڵ بوو ، ئێستا كه‌ كورد تا ئاستی سفر ده‌سه‌ڵاته‌كانی كه‌م كراوه‌ته‌وه‌ ، هه‌ر رۆژه‌و به‌ بیانویه‌ك كوردی كه‌ركوك ئازار ده‌درێت ، له‌ كاتێكا كه‌ركوك  له‌ سه‌رده‌می به‌عسدا زۆرترین سزا دراوه‌و به‌عس وێڕای ته‌عریب هه‌میشه‌ ویستویه‌تی له‌ شاریشی بخات ، وه‌ك چۆن ئێستاش هیچ سیمایه‌كی شاری بوونی پێوه‌ نه‌ماوه‌ . هه‌ڵبه‌ت له‌ ئێستادا لانی كه‌م كورد له‌ رێگه‌ی ئه‌و فه‌رمانگه‌یه‌وه‌ كه‌ بۆ ئه‌و ناوچانه‌ دایناوه‌ ده‌كرێت دۆسیه‌یه‌ك ئاماده‌ بكات بۆ دادگای فیدراڵی به‌ مه‌رجێك دۆسیه‌كه‌ هه‌موو ئه‌و سته‌م و پێشێلكاریانه‌ی تیا بێت كه‌ له‌ 2017به‌ دواوه‌و یان له‌وه‌ پێشیش كراوه‌ ، بۆ نمونه‌ له‌ 2003ه‌وه‌ تا هاتنی داعش زیاتر له‌ هه‌زار ماڵی كورد و چه‌ند ماڵێكی توركمان له‌ سنوری قه‌زای حه‌ویجه‌ به‌ زۆرو له‌ ژێر زه‌بری هه‌ڕه‌شه‌دا ده‌ركراون ، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكا حكومه‌تی به‌عس به‌و هه‌موو سته‌مكاریه‌وه‌ هێشتا نه‌بووبووه‌ هه‌ڕه‌شه‌ بۆ سه‌ر ئه‌و ماڵانه‌ .

فەرحان جەوهەر  جەنگی روسیا و ئۆکرانیا، بۆتە هۆی سەرەکی وەستاندن و پەکخستنی سیستەمی نوێی جیهان، سیستەمی نوێی جیهان، دوای روخانی سۆڤیەت و نەمانی جەنگی سارد هاتە ئاراوە، ئەم سیستەمە داڕشتنەوەی نەخشەی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکاو ئەوروپایە لە سەرانسەری جیهان، جۆرێک لە هەناسەیەکی ئازادانەی تێدابوو، بۆ زۆرێک لەو میللەتانەی کە پێشتر نەیاندەتوانی یان هیچ دەریچەیەکی نێودەوڵەتیان بۆ بەرگری کردن لە مافەکانیان نەبوو، ئێمەی کورد یەک لەو میللەتانە بووین، چونکە بنەماکانی ئەو سیستەمە، دیموکراسی و بەرگری کردن لە مافەکانی و مرۆڤ و بازاڕی ئازاد بوون، بەڵام ئەم جەنگەی روسیا بۆ داگیرکردنی ئۆکرانیا، ئەمریکا و ئەوروپای ناچارکردووە، چیتر نەتوانن کاربەو پرەنسیپانە بکەن، بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان لە جیهان، هەرچەندە ئەوان واز لە بەها دیموکراسییەکانیان ناهێنن لە ناوخۆیاندا، بەڵام لە دەرەوەی وڵاتەکانیان وەک پێشتر گرنگی بەو بەهایانە نادەن، چاو لە ئاست پێشێلکاریەکانی مافی مرۆڤ دەنوقێنن، وەک چۆن ئێستا دەبینین دوای ئەم جەنگەی روسیا، ئەمریکا ناچارە لەگەڵ جێنشینی عەرەبستانی سعودیە محەمەد کوڕی سەلمان ئاشت ببێتەوە، لە دوای تۆمەتبارکردنی بە کوشتنی رۆژنامەنووس جەمال خاشوقچی، ئەمە سێ ساڵە کۆشکی سپی مامەڵە لەگەڵ محمەد کوڕی سەلمان جێنشینی ئەو وڵاتە ناکات، ئەم جەنگە وای لە ئەمریکا و ئەورپا کردووە، وازلەم هەنگاوەیان دژی ئەو وڵاتە بێنن، کە هەنگاوێگی زۆر گرنگە، بۆئەوەی هیچ دەسەڵاتدارێکی تر بیر لە کارێکی وانەکاتەوە.  پێش روخانی سۆڤیەت بەهۆی کێبەرکێی نێوانیان، ئەمریکاو رۆژئاوا ناچاربوون، پاڵپشتی لە حکومەتە دیکتاتۆریەکان بکەن، بۆ ئەوەی نەچنە باوەشی سۆڤیەت، ئەوانیش بە بێ هیچ رێگرێیەک، هاووڵاتیانی خۆیان دەکوشت و مافەکانیان پێشێل دەکردن، بۆیە رژێمێکی وەک سەددام لە عیراق بەبێ هیچ ترس و سلمینەوەیەک کورد و شیعەی لەناو دەبرد، بەڵام دوای نەمانی سۆڤیەت و جەنگی سارد، هیچ وڵاتێک نەیدەتوانی بە ئاشکرا مافی مرۆڤ پێشێل بکات، زۆر لە دەسەڵاتە دیکتاتۆریەکانیش روخان و لە ناو چوون، ئەگەر لەسەردمی شەڕی کۆسۆڤۆدا روسیا وەک ئێستا بەهێزبایە، هیچ کاتێک میلۆسۆڤیچی دیکتاتۆر لە دادگای لاهای نەدەبوو. هەستانەوەی روسیا و بردنەوەی جەنگەکەی لە ئۆکرانیا، مانای زیندووبوونەوەی دەستهەڵاتە دیکتاۆریەکان وپاشەکشەکردنی مافی مرۆڤ و دیموکراسیە لە سەرانسەری جیهان، مێژوو رۆشنبیری رووسیا خالیە لە هەموو بەهایەکی دیموکراسی و مافی مرۆڤ، تەنانەت سەردەمە کۆمەنیستیەکەی رەشترین و فاشی ترین سەردەمیەتی، دەسەڵات لەو وڵاتە بەردەوامییەکی فاشیانەیە، هەروەها بەرگری کارێکی سەختیشە لەهەموو دەستهەڵاتە دیکتاتۆری وفاشیەکان، بۆیە زۆر گرنگە، بۆ گەلانی وەک ئێمە روسیا سەرنەکەوێت، چونکە کێشەی ئێمە وابەستەی گەشەکردنی دیموکراسی و مافی مرۆڤە، هەرکاتێک ئەمریکا و ئەوروپا، واز لەو بەهایانە بێنن لە دەرەوەی سنوورەکانیان، مەترسی جیددی لە سەر کۆی پرسی کورد دروست دەبێت، ئەم جەنگەی روسیا یەک لەو هۆکارانەیە وا لە رۆژئاوا بکات، چیتر کاربەم پرەنسیپانە نەکەن و پەرە بە تێڕوانینی ئەمنی بۆکێشەکان بدەن.  دروست بوونی هاوپەیمانی عەرەبی ئیسڕائیلی بە سەرپەرشتی ئەمریکا لەم مانگەدا لە عەرەبستانی سعودییە بۆ بەرنگاربوونەوەی  ئێران، دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات. هێشتا ماوەیەکی زۆر بەسەر ئەم دۆخەدا تێپەڕنەبووە، دەبینین چۆن لق و پۆپەکانی سیستەمی جیهانی نوێ دەکەونە ژێرپێ، دوو لە وڵاتانی هەرە دیموکراسی ئەوروپا، لە ژێر هەڕەشەو مەترسیەکانی روسیا، ناچارن واز لە هەندێک بەهاکانی دیموکراسی و پاراستنی مافی مرۆڤ بێنن، بۆیە ئەگەر ئەم جەنگە درێژە بکێشت، وێڕای مەترسیەکانی وەک برسیەتی جیهانی و هەڕەشەکانی جەنگی ئەتۆمی، هەموو کێشەکان سیفەتی ئەمنی وەردەگرن، بەمەش زەرەر مەندی یەکەم نەتەوەکانی وەک ئێمە دەبن.  

د. نیاز نەجمەدین  دڵشکانمان لە سیاسەت و ئەدای سەرکردایەتیی کورد لە هەرێمدا بخەرە ئەو لاوە، شەڕکردن لەگەڵ عێراقدا هەڵەیەکی گەورەیە لەبەرئەوەی:  یەکەم، بۆ یەکجاریش هێزی پێشمەرگەی یەکێتیی و پارتیی و حزبەکانی تریش لە مێژوودا نەیانتوانیوە عێراق ببەزێنن بەشێوەیەکی کاتی نەبێت. لە ١٩٧٠کان، لە ١٩٨٠کان، لە ١٩٩٠کان (باسی ریفراندۆمیش ناکەم) عێراق لە کۆتاییدا بردویەتییەوە، لە کاتێکدا کورد لە دژایەتیی دەوڵەتی عێراقییدا تەبا و یەک دەنگتر بوون لە چاو ئێستا.  دووەم، بەدرێژایی ئەو ساڵانە، دەوڵەتی عێراق دڕندە بووە و کەمتر لەلایەن تورکیا و ئێرانەوە پشتیوانیی کراوە. بەپێچەوانەوە، دەوڵەتانی ناوچەکە پشتیوانی کوردی هەرێم بوون و لە دژی بەعس بەکاریانهێناون. ئەم هاوکێشەیە گۆڕاوە. ئەوان نەک وەک جاران دژی عێراقی ئەمڕۆ نابن، بەڵکو دڵخۆش نین بە بوونی هەرێمی کوردستان و دەیانەوێت لەناوی ببەن تا کوردەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان ببڕای ببڕای داوای ئازادیی زیاتر نەکەن. سێیەم، دەوڵەتانی ناوچەکە لە هەوڵی ئەوەدان عێراقێکی بەهێز جارێکی تر دروست نەبێتەوە. ئیشی کورد لای ئەوان ئاژاوەنانەوە و تەخریبە. هیچ قازانجێک لەوە ناکەین ئێمە یاریزانی ئەم پیلانە ناوچەییە بین. بە واتایەکی تر، دوورکەوتنەوە لە عێراق نامانگەیەنێت بە سەربەخۆیی زیاتر، بەڵکو قوڵتر دەمانخزێنێتە باوەشی تورکیا و ئێران. بەپێچەوانەوە، بەهێزکردنی پەیوەندیی لەگەڵ عێراقدا لاوازکردنی کاریگەریی پیلانی تورکیا و ئێرانە لە عێرا ق و هەرێمدا.  چوارەم، یەکێک لە سیفەتە هەرە خراپەکانی ئێمە (چ وەک تاک و چ وەک نەتەوە) ئەوەیە لە شوێنێکدا لە بیناکردن دەوەستین. پاشان لە بری ئەوەی زیاتر بخەینەسەر ئەوەی بینامان کردووە، دەستدەکەین بە وێرانکردنی. لە دوو دەیەی رابردوودا تا ئەمڕۆ، لای من ژیان لە هەرێمدا (بە هەموو خراپییەکانییەوە) خۆشتر بووە بەراورد بە ئێران و سوریا و باشوری عێراق. ئەمە ئەبێت زیاتری بخرێتەسەر، کە پێویستی بەوەیە لە عەقڵییەتی وێرانکردن دووربکەوینەوە، عەقڵییەتێک کە قوڵ لە ناو حزبی کوردیی (بەتایبەت حزبە دەسەڵاتدارەکان) و دەستە و تاقمەکانیان (بە رۆشنبیرەکانیشیانەوە) رەگی داکوتاوە.  پێنجەم، رێگاکانی بەردەممان بژاردەن، حەز و ئارەزووی من و تۆ نیین. بە حەز و ئارەزوو بێت، خۆزگە دەوڵەتێکی ددانپێدانراوی خۆمان هەبووایە و بەشێک نەبووینایە لە عێراق. بەڵام تازە سیاسییەکانی ئێمە و بەرگرییکارەکانیان هەڵەی گەورەیان کردووە کە وایکردووە بژاردەکانمان کەم بوونەتەوە. لە ماوەی کورتخایەندا، لەو بژاردەیە باشتر لە ئارادا نییە کە لەگەڵ عێراق رێکبکەوین هەتا رادەی تەسلیمبوون ئەگەر پێویستی کرد.  شەڕکردن لەگەڵ عێراق حەزکردنە بە وێرانکردن، بەوەی ئەو تۆزە تەمەنەش بە دەست جیلەکانی پێشووەوە ماوە بەفیڕۆ بڕوات، گەنجەکانیشمان بکەونە چاڵێکی قوڵی قەیرانی ئابوورییەوە و سەرگەردان بن.  دەرئەنجام  هەرێم بۆ هەموو دنیایە بەس عێراق نەبێت، کە هەقی خۆیانە لێی سودمەند ببن. جا هەنگاوی یەکەم خستنەڕووی چەندین سیناریۆیە بەو ئاراستەیەی عێراقیش سودمەند بێت لە هەرێمی کوردستان و بەرژەوەندیی خۆیانی تیادا بدۆزنەوە بەبێ ئەوەی دڵەڕاوکێی ئەوەیان هەبێت حسابیان بۆ ناکەین. ئەگەر ئەمە نەیخوارد، ئەوا تەسلیمبوون زۆر باشترە لە شەڕ. رەوا نییە لەسەر چەند بیرە نەوتێک تووشی شەڕ ببین.

عارف قوربانی سەرباری ئەوەی مام جەلال سیاسییەكی خاوەن دونیابینی تایبەت و بەئاگابوو، توانای خوێندنەوەی رووداوەكان و هەڵسەنگاندنی بارودۆخی هەبوو، ئیدراكی سیاسی بەهێز بوو، پێشبینی پێشهاتەكانی دەكرد، لەگەڵ ئەو تواناو شارەزاییەی خۆیشیدا، كەسانی وەك نەوشیروان مستەفا، كەمال فوئادو فوئاد مەعسوم وەك ناوەندێكی بیركەرەوە لە پشتی تاڵەبانییەوە بوون. ئەوەی لە دامەزراندنییەوە تاوەكو نەوەتەكانی سەتەی رابردوو یەكێتی وەك هێزێكی پەرجووخوڵقێن هێشتبووەوە، بوونی ئەو بازنەی بیركەرەوانە بوو، چونكە هیچ هێزێك سەركەوتوو نابێت ئەگەر تەنها پشت بە كەسانی ئازا لە بڕیاردان ببەستێت، یاخود ئومێدی لەسەر كەسانی چالاك بێت لە جێبەجێكردنی ئەركدا. راستە هەر هێزێك بیەوێ‌ بە زیندوێتی بمێنێتەوە، پێویستی بە ئازایەتییە لە بڕیاردان و چالاكانە جێبەجێكردنی ئەركەكانە، بەڵام ئەم دوو جۆرە لە بوونی كەسایەتی لەناو حیزبدا، بۆ ئەوە باشن بڕیار لەو شتانە بدەن كە لە (عەقڵدان)ـی حیزبەوە بۆی ئامادەكراوە، یان ئەو ئەركانە جێبەجێبكەن كە بیركەرەوەكان وەك نەخشە بۆیان كێشاون.   ئەگەر هەڵسەنگاندن بۆ یەكێتی بكرێت له دوای نەخۆشكەوتنی مام جەلالەوە، رۆژ لەدوای رۆژ تواناكانی بیركردنەوە لەم هێزە كاڵتر بووەتەوە. تاوەكو هەلومەرجەكانی كوردستان و عێراقیش ئاڵۆزتر بووبن، مامەڵەكردنی یەكێتی لەگەڵ رووداوەكاندا زیاتر ئەوەی دەرخستووە، بیركردنەوە له ‌پشتی هەڵوێست و بڕیارەكانییەوە نەبووە. بەتایبەتیش دوای كۆچی دوایی تاڵەبانی ئەو بۆشاییە زیاتر هەستی پێدەكرێت و ئێستاش لە هەموو كات زیاتر پێوەی دیارە.   وەك دەرئەنجام نموونەی زۆر هەن بۆ هەركەسێك بیەوێت توێژینەوە لەم لایەنەی یەكێتی بكات بە ئاسانی بگاتە ئەو راستییە، كە عەقڵ بەمانا سیاسییەكەی غاییبە لە پشتی مامەڵە و بڕیارەكانەوە. یەكێك لەو ئەنجامانەی بە باشی ئەمە روون دەكاتەوە، مامەڵەی یەكێتی بووە لەگەڵ پۆستی سەرۆك كۆمار لە دوای نەخۆشكەوتنی مام جەلالەوە بۆ ئێستا كە وەك پشك و دابەشكاری حیزبیی، یەكلایبووەوەترین پۆستی یەكێتی بوو، كە بەبێ‌ سەرئێشەو بێ باج و شاباش و بەخشین دەیتوانی ئەو پێگەیە بە دڵنیاییەوە لای خۆی بهێڵێتەوە، بەڵام خۆی بۆخۆی كردوویەتی بە گرێكوێرەیەكی ئاڵۆزو بۆ هەر جارێك لە بەدەستهێنانەوەی ئەم پشكەی خۆی، باجێكی زۆری داوە.   لە خولی یەكەمی دوای تاڵەبانیدا بەهۆی ئەوەی ئیرادەی یەكلاییكردنەوەی نەبوو بۆ دیارییكردنی یەك بەربژێر بۆ ئەو پۆستە، ئیرادەی بڕیاری لەدەستی خۆی دا. لە خولی دووەمدا جیا لەو بەخشیشە پێشوەختەی چارەنووسی كەركووك، ئیدارەیی شارەكەیش وەك مساوەمەی بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆمار شاباشی عەرەبێكی تەعریبچی كرا. بۆ مێژوو دەبێت ئەوە بگوترێت بەشێك لەهۆكارەكانی پشتی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، پەیوەندی بە پۆستی سەرۆك كۆمارەوە هەبوو. هەروەها هێشتنەوەی راكان جبووری و دانەنانی پارێزگارێكی كورد لەدوای هەڵوەشانەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاو نەمانی رێگرییەكانی پارتییەوە، كە دەسەڵاتی دانانی پارێزگار كەوتە دەستی سەرۆك وەزیران و سەرۆك كۆمار و یەكێتی دەیتوانی كوردێك بكاتە پارێزگار و نەیدەكرد، بەهۆی سازشە پێشوەختەكانی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار و ئەو بەڵێنانەوە هەبوو كە بە ئەردۆغان درابوو.   بۆ ئەم خولەی داهاتوویش ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن، كە ئەمجارە مساوەمەكە لەسەر خۆشكردنی زەمینەی لەڕولاوازكردنی كوردو لەدەستدانی سەربەخۆیی بڕیاری زۆنی سلێمانی بێت. دەبێت لێرەدا ئەو راستییەش بگوترێت كە ئەگەر بەمەبەست بووبێت یان لە نەزانینەوە سەرچاوەی گرتبێت، رەفتارو مامەڵەی پارتیش ئاوی كردووەتە ئاشی ئەم رەوشی یەكێتییەوە كە سەرئەنجام گەلی كوردستان و ئەزموونەكەی تێیدا زەرەر‌مەند دەبن. ئەوەی پارتی كردی بە پێكهێنانی بەرەیەكی سێقۆڵی لەگەڵ سەدرو حەلبووسی و دیاریكردنی بەربژێر بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار. یەكێتی خستە سوچێكەوە بە سازش و مساوەمەكردنێكی زۆرەوە پەنا بۆ دروستكردنی هاوپەیمانی پەكخەر بەرێت، بۆ ئەوەی هیچ نەبێت بتوانن رێ لەوە بگرن بەرەی سێقۆڵی دەست بەسەر هەموو جومگەكانی حوكمڕانیدا بگرن.   هەڵەی ستراتیژی سەدر بە كشانەوەی پەرلەمانتارەكانی و جێهێشتنی گۆڕەپانەكە، شانسی ئەوەی داوەتە مالیكی ركابەری دەستی بگاتەوە بە دەسەڵات. ئەوانەی پێیان وایە كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان رێگەخۆشكردنە بۆ بەدەستهێنانی شەقام لەلایەن سەدرەوە، ئەوە تەنها لە دۆخێكدا راسته،‌ كە كەسێكی لاوازی وەك كازمی سەرۆكایەتیی حكومەت بكات. ئەگەر مالیكی جڵەوی دەسەڵاتی بكەوێتەوە دەست، هاوشێوەی مامەڵەكردنەكانی لەگەڵ سوپای مەهدی، دەتوانێت بە لەقاڵبدانی سەرایا سەلام، سەدر جڵەو بكات.   هەروەها تەواوكردنی پرۆسەی هەڵەكەی سەدر لەلایەن پارتییەوە بەخۆشكردنی زەمینەی دیاریكردنی شوێنگرەوەی سەدرییەكان لەلایەن چوارچێوەی هاوئاهەنگییەوە، لەگەڵ ئەوەی ئاوی كردە ئاشی بەهێزبوونەوەی مالیكی، شانسی دایە یەكێتی وەك هێلكەی پاككراو نەك هەر پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێتەوە، بەڵكو بتوانێت دەستی بە دەستكەوتی دیكەش بگات.   ئێستا یەكێتی پێویستی بەوە نییە هیچ باجێك بدات لەبەرامبەر وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە، بەڵام نەبوونی ناوەندی بیركردنەوە لەناو یەكێتیدا، ئەم هێزە بەرەو ئەوە پاڵ دەنێت لەسەر سازشكردن و بەخشینەكانی بەردەوام بێت، تەنانەت ئەم پرسەیان كردووە بە گرێیەكی سیاسی مەترسیداری وا، لە پێناو ئاسوودەبوونێكی كاتیدا چارەنووسی گەلێك بخرێتە مەترسییەوە. دەبێت یەكێتی ئەو دیوەشی لەبەرچاو بگرێت مساوەمەی زۆر و سازشی پێشوەختە لەگەڵ ئەوەی دەسەڵات و پێگەی پۆستەكە لاوازتر دەكات، مەترسی ئەوەشی هەیە دەرگەی كۆشكی سەلامی بەڕوودا دابخات. چونكە دەبێت هێشتا ئاگای لەوە هەبێت سازشكردنی زیاتر بۆ شیعە لەسەر حسابی ئیرادەی كوردستان، دوور نییە دوای سەدر پارتیش بەرەو كشانەوە لە پرۆسەی سیاسی پاڵ بنێت، بەوەش قەیرانەكە قوڵتر دەبێتەوە. ئه‌و وتاره‌ له‌ سایتی (رووداو) وه‌رگیراوه‌

 د. کاروان حەمەساڵح  قسەکردن لەسەر جێگیریی و ئارامیی کۆمەڵایەتی و سەقامگیری ژیانی سیاسیی و ئابوری، شتێکی نوێ نیە. بەڵام کارکردن لەسەری و چێککردنەوەی، دەبێت پرۆسەیەکی بەردەوام بێت و هەمیشە خەمێکی لە پێشینەی بڕیار بەدەستان بێت.  بڕاوەتەوە لە ڕووی زانستی و واقعیەوە کە ژیان و گوزەران و گرفتە کۆمەڵایەتیەکان هەمیشە پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە نا سەقامگیری سیاسی و ئابورریەوە.  با بزانین چۆن... لە وێنە فراوانەکەدا: سروشتی ژیان و ئیدارەدانیشی وایە کە چین و توێژەکان چەند لەیەک دووربن یان نزیک بەڵام بە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تەواوکەری یەکدین و بەرژەوەندی و پێویستیەکانی یەکتر فەراهەم دەکەن. واتا بوونیان بەیەکەوە گرێدراوە و چەندین دوانە پێک دەهێنن لە نموونەی؛ پیاو و ژن، باوک و منداڵ، دەوڵەمەند و هەژار، کڕیار و فرۆشیار، بەرپرس و فەرمانبەر، قوتابی و مامۆستا، بە گشتیش حکومەت و هاوڵاتیان، وە چەندان دوانەی تری تەواوکەر. لە دۆخی جێگیریی سیاسیی و ئابوریدا و تا ڕادەیەک ئاساییدا، ئەو دوانانە تەواوکەر و هاوکاری یەکن، سوڕی ژیانی یەکتر تەواو دەکەن، پێویستی یەکتر پردەکەنەوە، تەنانەت لە ئاستی تاک و پێکەوەش هەموو بزوێنەری سووڕی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و تەنانەت ئاسایشی نەتەوەیشن. جا هەر تاکێک بە چەندین شێواز پەیوەندی و پابەندێتی هەیە لەگەڵ چەندین تاکی تردا. لێرەوە کاتێک  دۆخی سەقامگیری سیاسیی و ئابوری تێکدەچێت و ناجێگیر دەبێت، هەمیشە و زۆر بە خێرای ئەم دوانانە بە هۆی پشت بەستنیان بەیەک،گرفت لە حەڵەقەی پەیوەندیاندا دروست دەبێت. مامەڵەیان لەگەڵ یەک خاو دەبێتەوە، گومان دروست دەبێت، ئاستی پشت بەستنیان بە یەک و متمانەیان بە یەک کەم دەبێتەوە.  ناجێگیری سیاسی و ڕۆڵە خراپەکەی: سادەترین ئاماژەکانی ناجێگیری سیاسیی؛ ململانێی سیاسی تەسک و ململانێی نێوخۆی حیزبی  و کۆی پرۆسەی سیاسیی و کارتێکەرەکانیەتی، کە ببێتە هۆکای خاوبونەوەی کاروباری دامودەزگا حکومیەکان. زیاد بوونی کوشتن و گرتن. بەردەوامی خۆپیشاندانی جیاوازی چین و توێژەکان لەکات و شوێن جیاواز (هاوشێوەی خۆپیشاندانی قوتابیانی زانکۆ، مامۆستایان، مامۆستایانی زانکۆ، شۆفێران، هاوڵاتیان بۆ خزمەتگوزاریی و هتد...)، لە دواجاردا کەمبوونەوەی متمانەی نێوان گرنگترین دوانە وەک "دەستەڵات و هاوڵاتیان" کە سەرچاوەی لێکترازانی پەیوەندی دوانەکاتی ترە. لە ناجێگیری سیاسییەوە بۆ ناجێگیری ئابووری: دەرەنجامەکانی ناجێگیری سیاسیی بەدەر لە خاوبوونەوەی پرۆسەی سیاسیی و بڕیاریی سیاسیی و شکستی بەردەوام لە بەرەوپێش چوون، ڕاستەوخۆ ناجێگیری ئابوریش شوێن خۆی دەخات... کە ئەمیش خۆی دەبینێتەوە لە؛ نا-هاوسەنگی سیاسەتی دارایی ( خەرجی حکومەت و سیستەمی باج)، خاوبونەوەی سوڕی دارایی لە بازاردا، پاشەکشە لە وەبەرهێنانی نێوخۆی و دەرەکی، ناڕوونی لە پڕۆسەی بڕیاردان لای تاک و خێزان و خاوەن کار و بازرگان و موئەسەسە گەورەکانی بازرگانی و بزنس، لەوێوە بۆ خاوبونەوەی "گەشەی ئابوری" و زیادبوونی ڕێژەی بێکاریی، زیادبوونی ڕێژەی هەژاریی، کەمبوونەوەی چینی مامناوەند و هەڵکشانی نادادپەروەریی و دواتر نەگەیشتن بە "پێشکەوتنی ئابوری" و نەمانی متمانە بە داهاتووی ووڵات و دواجار چوونە دەرەوەی داهات و سامانەکان.  لە خراپترین باریشدا ناجێگیری دەروونی و ناجێگیریی لە ژیانی کۆمەڵایەتی تاکدا دروست دەکات  بە هەموو چین و توێژەکانیەوە، لەوێشەوە لێکترازان لە پەیوەندی نێوان تاکە هاو-بەرژەوەندی و هاو-پێویستیەکان. چۆن ناجێگیری کۆمەڵایەتی و تۆوی خراپە سەرهەڵدەدات؟ کاتێک هەموو ئەو گرفتە سیاسی و ئابووریانە دێنە گۆڕێ، سەرجەم هاوڵاتیان لە چوارچێوەی یەکتردا کە پێداویستی یەک پر دەکەنەوە، گرفت بۆ ڕەوتی ژیان کردنیان دروست دەبێت... قەیرانەکان دەگوازرێنەوە بۆ ناخی تاک و چوارچێوەی ماڵ و نێو بازار و نێو قوتابخانە و زانکۆ و دامەزراوەکانی تر. سووڕی ژیانیان دەگۆڕێت، هەڕەشە دەرەکیەکانی سەر ڕەوتی ژیانیان زیاد دەکات و دواجار نائارامی کۆمەڵایەتی دروست دەبێت. ئاخر کاتێک تاک یان خێزان خاڵی لاوازی هەبێت قابیلی چارەسەرە، چونکە زۆرجار خالی لاواز لە ڕووی زانستی کارگێریەوە پرسێکی نێوخۆییە، بەڵام هەڕەشە و کارتێکەری دەرەکی  (دارایی، سیاسیی، ئیداریی و هتد) قورسترە و زۆرینەی کات چارەسەری لە دەرەوەی توانای نێوخۆیدایە و سەپێنراوە. لەوێوە سترێسی زۆری ژیانکردن دروست دەبێت کاتێک گرفتێک ڕووی تێ کردوویت و دەستەڵات و توانات بەسەریدا ناشکێت.  هەر بۆیە گرفتە دەرەکیە سیاسی و ئابوریەکان بە ناچاریی ژیان و دەروونی تاک و خێزان و کۆمەڵگا و دامەزراوەکان تێکدەدات. دوانەکانیش مامەڵەیان لەگەڵ یەک دەگۆرێت بە ناچاریی... نموونەیەکی سادە؛ لە ماوەی چەندین ساڵی ڕابردوودا ناجێگری سیاسیی و ململانێی حیزبی و ناشەفافیەت وای کردووە 8 ساڵە هەرێم بە بێ پڕۆژە یاسای بودجە کارەکانی دەکات!  ئەمەش لەسادەترین نموونەیدا پچرانی سەرەتاییترین پەیوەندی نێوان داموو دەزگا شەرعیەکانی هەرێمە لەگەڵ یەک، وە لەوێشەوە پەیوەندی نێوان دەستەڵاتەکان و هاوڵاتیان، کە دواتر سەری کێشا بۆ سستی لە پابەندێتی حکومەت بەرامبەر مافی مووچەخۆران و لێبڕینی مووچە و ناداپەروەریی. لەوێوە مووچەخۆریش لە بازاڕدا وەک کڕیار توانای کرینی کەمبوویەوە و فرۆشیاریش توانای کەمبوویەوە بۆ خزمەت و دواتر گەشەسەندنی کار و وەرنەگرتنی دەسی کاری زیاتر و بگرە ناردنەوەی هەندێک لە کارمەندان بۆ ماڵ (لە ژێر ناوی کەمکردنەوەی خەرجیی بزنسەکەی)، دواجار ئەوەی لە فرۆشی کەم بوویەوە، ئەوەی لە کار دوورخرایەوە، یان باوکە یان برا گەورەی چەند خۆشکێکە، یان تاقە کچە بژێوی خێزانێک دابین دەکات، یان هاوسەرێکە! بزانە چۆن گرفتێک گرفتێکی تر لە شوێنێکی تر و بە ناونیشانێکی ترەوە دەخوڵقێنێت.    کەواتە ببینن تەنها پچرانی یەکەم حەڵەقەی پەیوەندی کە پرۆژە یاسای بودجەیە (ئەگەر چی هەموو کێشه سیاسیی و ئابوری و کۆمەڵایەتیەکانی پێ چارە ناکرێت)، چۆن درزی خستە نێوان پابەندێتی دوانەکانی ترەوە، چۆن بازنەی شەپۆلەکان و کاریگەریەکانی گوازرایەوە؟ نموونەیەکی تر؛ کاتێک بە هۆی گرفت و ناجێگیری سیاسی و  باڵادەستی حیزب و قاچاخچێتی و ناڕوونی لە داهاتی نەوتی و نا-نەوتی، دەبینین مووچەی هەموو موچەخۆران کە بە نزیکەیی 750 ملیۆن دۆلارە،  یان کاتی هاتنە بازاری دیار نەبووە، یان بڕەکەی. ئا لێرەوە ؛ متمانەی دارایی نێوان چین و توێژەکان کەم دەکات، دواتر پابەندێتیان لەبەرامبەر یەک درزی تێدەکەوێت و کێشەی کۆمەڵایەتی بە دوای خۆیدا دەهێنێت. چوونکە لە ڕووی زانستیشەوە تێکدان و لێکترازان و کەمبوونەوەی پابەندێتی لە پەیوەندیەکاندا، ئەگەرێکی کراوە دەداتە دەست کەمینە خراپەکان کە تۆی خراپەیان گەشە بکات، دواتر بە شوێن خاڵی بەهێزی خۆی و خاڵی لاوازی یەکێکی تردا بگەڕێ تا دەروونی خۆی پێ دابمرکێنێتەوە! کەواتە هەموو دوانەکانی تر کە لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێکردن بە هۆی ئەو زنجیرە لە گرفتی سیاسی و لەوێوە ئابوریی؛ متمانەیان لێکدەترازێت، پابەندیەکانیان بە هەموو جۆرەکانیەوە، ئیداریی، سیاسیی، دارایی، پەروەردەیی، ئەخلاقی، کۆمەڵایەتی و هتد لەگەڵ یەکتر گرفتی تێ دەکەوێت.  جا لە دۆخێکی وەک ئەم هەموو لێکترازانانەدا، غیابی دادگایەکی دادپەروەر یان نیشتیمانیی، ئەوەندەی تر گرفتەکان و قەیرانەکان قوڵتر دەکاتەوە و لێکترازانەکان گەورەتر  دەکات، بە جۆرێکی تریش لە ژینگەیەکی وادا  ئەرکی دادگای دادپەروەر (دادگای ناداپەروەریش هەیە)یش گەلێک قورستر دەبێت.  چارەسەرەکان؛ چارەسەری ناجێگیری سیاسیی و ئابوری و کۆمەڵایەتی پرسێکی زۆر ئاڵۆزە و ووردەکاریی و دڵسۆزی و کاتی پێویستی دەوێت لەگەڵ ویستی ڕاستەقینە، بەڵام لەم ووتارە سنوردارەدا تەنها چەند خاڵێکی گشتی و ستراتیژی ئاماژە پێ دەکەم یەکەم: ئامادەسازی و زەمینەسازی بۆ سازدانی دایالۆگی نیشتیمانی ڕاستگۆیانە بۆ هێورکردنەوەی ناکۆکێ و ناجێگیری سیاسیی و گۆرینی ململانێی حیزبی بە پێشبرکێی سیاسی.   دووەم: کەمکردنەوەی تەداخولاتی حیزب و شەخس لە کاروباری حکومڕانیدا لەسەر ئاستی هەموو وەزارەتەکاندا. (بڵێین بنبڕکردنی، بۆ ئێستا وەک هەڵگرتنی بەردە گەورەکەیە!). سێهەم: دوورخستنەوەی دەستی حیزب و شەخس لە ئەرک و بڕیاری دادگاکاندا.   چوارەم: پێداچوونەوە بە سیستەمی پەروەردە و خوێندنی باڵا کە وەڵام دەرەوەی کلتوری ووڵات و پێشکەوتنەکانی جیهان و خواستی بازاری کار بێت.  پێنجەم: حکومەت بە زووترین کات نەخشە ڕێگایەک دابڕێژێت بۆ دروستکردنەوەی متمانە لەگەڵ هاوڵاتیان. ئەویش بە ئامادەکردنی پڕۆژە یاسای بودجە و پەسەندکردنیەتی لە لایەن پەرلەمانەوە، هەروەها دانان سیاسەتێکی دارایی (Fiscal Policy) کە ڕەنگدانەوەی واقیعی هەرێم و ژیانی هاوڵاتیان و داهاتی تاک بێت، ئەویش لە ڕێگای پێداچوونەوە بە سیستەمی باج و ڕسومات لەسەر بنەمایەکی زانستی و دادپەروەرانە بۆ کەمکردنەوەی فشاری دارایی و دەرونی لەسەر تاک و خێزان و بودجەی خێزان بە تایبەت، هەروەها  ئاوڕدانەوە لە خزمەگوزاریی و خەرجی گشتیی حکومەت لەسەر بنەمای ڕیزبەندیی پێداویستیەکانی هاوڵاتیان و هەرێم.

هێمن عه‌بدولقادر عەلی وەردی لە توێژینەوەیەک دەربارەی (سروشتی کۆمەڵگای عێراقی) دەڵێت:- خەڵکی عێراق وشەی (المهنة)یان، لە وشەی (المهانة)ەوە، وەرگرتووە، واتا (پیشە)یان لە (ڕسوایی)و (سوکایەتی)یەوە وەرگرتووە، ئەوان هەموو پیشەو داهێنان و دەست رەنگینی و گیانی لێبوردەیی و مۆسیقاو ئەدەب و فێربوون و هەڵکۆڵین و پەیکەر بەسووک سەیر دەکەن، ئەوانەی خەریکی کشتوکاڵ و بازرگانی و دوکاندارین بە ترسنۆک و دەستوپێ سپی ناو دەبەن، لەبەرامبەردا تەنها گرنگی بەو کارانە دەدەن کە سەرچاوەی شەڕ و توندو تیژین. خەڵكی عێراق بەگشتی (لە باکوریەوە تا باشور) گاڵتەیان بە کشتوکاڵ و دارتاشی و ئاسنگەری و جۆڵایی هاتووە، بەلایانەوە گرنگ بووە لە سوپادا ئەندام بن و خەریکی کوڕێنی خۆیان بن و هەردەم خۆیان تیف تیفە بدەن بە چەک. بەلاشیانەوە گرنگ نەبووە ئەو سوپایە نیشتیمانی بووبێت یان داگیرکار، گرنگ ئەوەیە ئەوان بە سواری ئەسپی ڕەسەنەوە، بەخەنجەرو نێزە و شمشێر و قەڵغان و پارچەیەک چەک دەربکەوتنایە. تاکی عێراقی زۆر جار بەیەک پارچە چەکیش دانەسکناوە، بەڵکو هەوڵی ئەوەی داوە هەموو پارچە چەکێکی هەبێت. ماڵی گەورە و سەرەک خێڵەکانیش ئەوە جبەخانەیەک بووە بۆ خۆی، کەریم بەگی فەتاح بەگی جاف بەم دیاردەیە دەڵێت (سوارەی پشت ماڵان) واتا لە ئاوایدا لەپشت ماڵی ئاغاوە دایم کۆمەڵێک چەکدار ئامادە بوون بۆ هەر ڕوداوێک کە ڕوبدات لە فەلاقەکردن و سەرانە سەندن و پوشانەو مەڕانەو زەوی داگیر کردن. بەکورتی لە ناو ذیهنی خێڵەکیدا هەمیشە چەکداری باشتر بووە لە پیشەگەری چونکە بەهۆی چەکەکانەوە خوڕیویانە بەسەر کەسانی تردا. لەڕوی مێژوویشەوە زۆرجار زەوی گۆڕدراوەتەوە بەچەک، چەک گۆڕدراوەتەوە بە ژن، گەنم و ئاژەڵ گۆڕدراونەتەوە بەچەک واتا چەک بەهای هەبووە. لەسەردەمی عوسمانی و ئینگلیزەکاندا زۆر گەڕیدەو ئۆرێنتالیست (ڕۆژهەڵاتناس) هاتونەتە کوردستان، وێنەو پۆرترێتیان بۆ تاکی کورد کێشاوە، بەتایبەت بۆ جەنگاوەرەکانیان، هەندێک لەو وێنانە ماون کە چۆن تاکێکی کوردی بەقەد مەفرەزەیەک چەکی لەخۆی ناوە، لەخەنجەرو (داداش)و (ماتلی)و (حسکە)و (هۆرەندەڵ)و (ماوزەڕ)و (ساڵدات)و (بڕنەو)و (پێنج تیر)و (یانزەتیر)و (سەمینۆف)و ...هتد ئەوەی هەی بووە بۆ وێنەیەک لە خۆی بەستووە. هەرچەندە دیاردەی چەکداری زۆرینەی میللەتانی دنیای گرتۆتەوە هەتا ئێستاش بەڵام زۆرینەیان ئەو قۆناغەیان تێپەراندووە، بەتایبەت لە یاسا گرنگتر ئەوەیە کە ئەو دیاردەیە لەروی کلتوری و ذیهنیەوە خاڵی بکرێتەوە، پێش ئەوەی دوکانەکان دابخرێن دەبێت ئەو مێشکانە خاڵی بکرێنەوە کە سەدان ساڵە مووتوکراون بەم بیرکردنەوەیە، حەمە فەریق حەسەن لە مێنتاڵیەتی خێڵدا دەڵێ :- تاکی خێڵەکی پێڵاو ناکات بەسەر پێیەوە (نەعل لەپێناکات) بۆ دەرەوە چونکە هەمیشە قەیتانەکانی توند بەستووە ئامادەیە بۆ شەڕ. لەناو ئیدیۆم و پەندەکانیشدا زۆر جار چەک وەک میتافۆر بەکار دێت، دەڵێن لەو چێشتخانەیە دەعوەتەکەمان دا بەسەر فڵان کەسدا (چەکمان کرد)، قەرزەکەم لێوەر گرتەوەو لە شوێنی خۆیدا چەکم کرد، ژنەکەمان لێسەندەوەو چەکمان کرد، تاکی خێڵ هیچ کاتێک بەقەد چەککردن و چەکلێسەندن هەست بە سوکایەتی ناکات، چونکە نیشانەی هێزی ئەوە، ئەوان دەرەوەیان بەچەک دەرازێننەوە، بەڵام ناوەوەیان بەتاڵ، بەشداری ڤیستیڤاڵ دەکەن، بەڵام بڕوایان بە کۆڕو سینەما و شانۆو مۆسیقاو هونەر نییە. لەناو کۆمەڵگای خێڵدا هەمیشە پێتەڵێن باشتێک پارەت پێبێت نەوەک خۆت بکێشیت بە سینیەک لوقمەقازیدا، ئەوان هەمیشە چەکێکیان پێیە بۆ مامەڵە، واتا تۆ پێش ئەوەی بێیتە دەرەوە دەبێت هەمیشە پێڵاو و پشتێن و گیرفانت توند بێت حازر بیت بۆ پیا کێشان و بەریەککەوتن، هەرگیز قەدەری کارێکی باش ناکەیت. برایینە .. خوشکینە ئەو پزیشکەی کە ناوسکی نەخۆشەکەی هەڵئەدڕێت مانای وانیە ڕقی لە نەخۆشەکەیەتی نا، بەڵکو دەیەوێت نەمرێت، ئەو جەڕڕاحەی کە دەستی شکاوی کەسێک ڕادەکێشێت مانای ئەوە نیە دەیەوێت ئازاری بدات نا، بەڵکو دەیەوێت دەستی خوار نەبێت، قسەکردن لەسەر ئەم دیاردەیە دەزانم ئازاراویە بۆ هەموومان بەڵام ئەسڵی نیەت ئەوەیە کە مناڵەکانمان لەم بەد بەختییە رزگارکەین کە خۆمان تێی کەوتین، خولە جەخماخە لە درامای (چەخماخە)دا دەڵێ:- (وا گریمان تەقاندیشت، بۆ کوێ ڕائەکەیت ؟) وا گریمان بازاڕی چەکەکانیشمان داخست، ئەی ئەو هەموو بازاڕی عەقڵە چۆن دابخەین؟ ئەی ئەو هەموو ڤیستیڤاڵی ساڵانەی عەشیرەتانەی کە بەقەد خێڵەکانی (هۆتی)و (توتسی)لە ڕواندە، ڕومانەو دۆشکەو بیکەیسی و ئێم فۆری تیا نمایش ئەکرێ ؟ شۆڕشگێڕەکانی ئیتالیا وتیان (ئەمڕۆ خاکی ئیتالیامان ڕزگارکرد، ئینجا نۆرەی ئەوەیە عەقڵی خۆمان و خەڵکەکەی ڕزگار بکەین)، ئێمە خاکمان ڕزگار کرد بەڵام عەقڵی شۆڕشگێڕو خەڵکەکەی وەک خۆی مایەوە، لادێ و گوندەکان و قەزاو ناحیەکان پێویستیان بە (تراکتۆرو سەمادو پەین و بیری ئیرتیوازی و تراکتۆر هەبوو) ئێمە یان کۆلێژی قانون و علوم سیاسە و کۆمەڵناسیمان تیا کردنەوە یان هەموویمان کرد بەچەکدار، (لادێمان لەدەست دەرچوو شاریشمان دروست نەکرد)، بەها جوانەکانی خێڵ و لادێمان لەدەستداو تێکەڵی ژیانی شارستانیەت و مەدەنیەتیش نەبووین، قات و بۆینباخمان لەبەرکردو توندوتیژیمان فڕێ نەدا، پەڕلەمان و دامەزراوەمان دروست کردو ڕێگەمان نەدا چوار کەسی خوێنەوار یاسامان بۆ دابنێن، پەزو مەڕ و ماڵات و زەویە بەراوەکانمان فرۆشت و کوشتن و بڕین و نەخۆشی دەرونی فۆبیاو شیزۆفرینیاو خەمۆکی و جەنجاڵیمان کڕی، هەموو ماڵێک پێنج شەش دەرچوی بەکالۆریۆس و ماستەرو دکتۆرای تێکەوت وەلێ لێبوردەیی و خۆشەویستی نا، بڕوانامەمان بەدەستهێنا بەڵام خوێنەواری نا، مامۆستا (سمکۆ ناکام) لە ساڵی ١٩٧٤ زۆر بەجوانی شەڕحی ئەو کۆمەڵگایە دەکات کاتێک خولەی چەخماخساز کە کڵاشینکۆفێکی لەشاندایەو دەرزیەکەی شکاوە تەواوی کۆمەڵگا حورمەتی دەگرن چونکە وا دەزانن پیاوکوژە دوای ئەوەی کە چەک ئەکرێ لەڕوی بەهاوە ئەشکێنرێ ناچار پەنا بۆ دەمانچەکەی دەبات و ڕو دەکاتە کۆمەڵگاو پێیان دەڵێت، دیارە ئەوەی پیاو نەکوژێت ئێوە بە پیاوی نازانن. یاسا گرنگە، بەڵام هەرگیز یاسا ناتوانێت سنور بۆ کردەی توندوتیژی بەتەنها دابنێت و دەست بەسەر ڕەفتارو ذیهنیەتی تاکدا بگرێت، یاساو سێدارە نەیانتوانیوە لە ئێران کۆتایی بە دیاردەی مادەی هۆشبەر بهێنن، لە یاساو هەموو ئەوانە گرنگتر داخستنی ئەو عەقڵیەتەیە، کە پیشەو میهنەو هێمنی و لەسەرخۆیی و بێ وەیی و ژیاندۆستی و ئاژەڵدۆستی و ژینگەدۆستی و کتێب دۆستی وەک کەسی (ناسک و پەمەیی و خەیاڵی و قسەی کتێب) پێناسە دەکات، کەچی ڕێزو شکۆ بۆ چەک وەشێن و شەق وەشێنەکانی دادەنێت، هەر کۆمەڵگایەک، هەر خێزانێک، هەر حیزبێک، ڕێزی شەق وەشێن و تفەنگ بەدەستەکانی زیاتر بگرێت لە خوێنەوارو عاقڵەکانی، دەبێت هەموو ڕۆژێک شاهیدی خورپەیەک بێت، ئاخۆ کەی ئەو خورپەیە لەماڵەکەی خۆشیدا ڕوودەدات. (هەردی) وتەنی:- جا ئیتر من قسەی خۆم پێ گەیاندی بێ درۆ حەز ئەکەی هەر وەک پەپولە روو لە ئاگرکە و بڕۆ

چیا عەباس ئێستا و ئایندەی ئەم هەرێمە بچوکە گەمارۆدراوەی باشوری کوردستان کە زیاتر لە قەرارگایەکی بنەماڵەیی و حزبی دەچێت، خاوەنی ناسنامەیەکی یەکگرتوی دیاریکراو نیە، کەرەستەکانی فەرمانرەوایی  لەرزۆک و ناجێگیرن و گیرۆدەی زلهێزەکان و گەمەکەرە ئیقلیمیەکانە، گەشبینین تێیاندا بەدی ناکرێت. لە دۆخی ئاڵۆز و دژواری ئەم هەرێمە، تایبەت دوای راگرتنی شەری ناوخۆ،  دەسەڵاتدارانی هەرێم بە مۆڵەت و چاوپۆشینی گەمەکەرە زلهێزەکان بۆیان هەیە ناوماڵی هەرێم بە پرۆسەیەکی دیموکراسی و کراوەی وەهمی و چەواشەکەر بەرێوەی بەرن، بە مەرجێک پێکدادان و شەر و مەرافە نێوانیان سەر هەڵنەدەن و یەکپارچەیی و سەروەری عێراق بپارێزن. بەکورتی ئەمە پێناسە و خەسڵەتەکانی ئەم کیانە وەهمیەیە کە کورد ئۆقیانوسێک لە خوێن و قوربانی بۆ داوە. لەم کەش و هەوایەدا ساڵانێکە بەتەنیشت راگەیاندنی ئاراستەکراوی حزبیەوە چەند سەنتەری راگەیاندنی بەناو ئەهلی و سەربەخۆ کاردەکەن. بەگشتی زۆربەیان رۆڵی گرنگیان لە هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگا و رەخنە لە دەسەڵات و راماڵینی دەمامک لە روخسارە قێزەوەن و گەندەڵ و تاوانبارەکانی سەر بە هێزەکانی دەسەڵاتدار هەبوە، ئەم راستیە لە قۆناغی یەکەمی سەرهەڵدانی ئەو سەنتەرانە زۆر چڕوپڕ بەرچاو دەکەوت، کەچی لە گەڵ ئەوەشدا دۆخەکە تا دێت خراپتر و ئاڵۆزتر دەبێت، تۆ بڵێی رۆڵی ئەو جۆرە میدیایە چۆن بێت؟ سەرەرای ئەوەی ئامراز و ناوەرۆک و کەرەستەکانی راگەیاندنی باڵادەست تا ئەم چرکەیەش نیشتمانی و نەتەوەیی نەبون و نیشن میدیای بەناو سەربەخۆش شکستی هێناوە ئەو بۆشاییە هەستیارە گرنگە بەرتەسک بکات و خۆی وەک بەدیلێک لە گۆرەپانەکەدا عەرز بکات، مەخابن لە ئێستادا بۆتە بەشێکی ناراستەوخۆی دەسەڵات، خۆشیان بوێت یاخود ترش تا رادەیەکیش لە خزمەتی دەسەڵاتدایە.  پێویست دەکات نمونەیەک بخەمە بەرچاوی هاوڵاتیان وەک شوبهاندن بەم رۆڵەی بەناو میدیای ئازاد: ئەبۆرجیناڵەکان دانیشتوی رەسەنی ئۆستراڵیا بون، بەریتانیای کۆڵۆنالیست تەفر و تونای کردن، لەو ساتەوە هەر ساڵێک ئەبۆریجیناڵەکانی نیشتەجێی بەریتانیا لە رۆژێکی دیاریکراودا لە سەر کەناری روباری مانش گرتدەبنەوە و پرۆتێستی خۆیان دەردەبرن، بیرۆکەیەکی رەسەن بەڵام بێ کاریگەری.  دەسەڵات هەستی بە کاریگەری میدیای سەربەخۆ لە سەرەتادا دەکرد، پێی تورە و زۆر دڵگران بو،  ئەمەش زەمینەی سەرکوتکردن و دەمکوتکردنی ئەو بوێرانە بو کە لە سەنتەرە سەربەخۆکان راشکاوانە بۆچون و هەڵسەنگاندنی خۆیان بۆ دەسەڵات و دەسەڵاتداران رادەگەیاند. ئەم واقعە مایەی نیگەرانی رێکخراو و گروپ و تەنانەت چەند وڵاتێکی دەرەکی بو و پرۆفایلی حوکمرانی هەرێم لەو بوارەدا لای رێکخراو و لایەنە پەیوەنددارە بیانییەکان تەنراوە بە نارازی و رەخنەی توند لە دەسەڵات، بێگومانیش لە پەیوەندیە راستەوخۆ و ناراستەوخۆکانی دەسەڵاتی هەرێم لە گەڵ پەیوەنددارە بیانیەکان هۆشیاری زۆر توند بە دەسەڵات دراوە. لەم واقعەدا یەک ئەڵتەرنەتیڤ لە بەردەم دەسەڵاتدا مابو، کە بە هاریکاری و کارئاسانی دەرەکی کاری جدی بۆ کراوە، ئەویش: ئیحتواکردنی ئەو جۆرە راگەیاندنانە بە رێگەی گوێگرتنی روکەشی لێیان و کەمکردنەوەی فشارەکان لە سەریان، رێکخراو و لایەنە دەرەکیەکانیش رۆڵی گرنگیان لە تەمویلکردن و دەستەمۆکردن و پەروەردەکردنی بەشێک لەو جۆرە راگەیاندنانە هەبوە و هەشە. ئەم گۆرانکاریە پلان دارێژراوە دۆخێکی ئاڵۆزی پارادۆکسی خەڵقاندوە، لە لایەک دەسەڵات میدیای بەناو سەربەخۆ وەک کارتێک بەروی رەخنەگر و نارازیە بیانییەکان بەکاردهێنێت و لە لاکەی تریشەوە سەکۆیەکی لەرزۆکی بێ پایەی بۆ دەنگ و هزری نارازی راگرتوە. عەرەب دەڵێت: " ذر الرماد في العیون". لە ئێستادا بەرچاو دەکەوێت بەشێکی راگەیاندنی بەناو سەربەخۆ بەخەستی کار لە سەر دۆسیەی هەرێم و بەغدا دەکەن کە بازارێکی گەرمی هەواڵە، گەیشتۆتە ئاستێک کاتێک بەرپرسێک، نوسەرێک یاخود پەرلەمانتارێکی نەناسراو لە بەغدا بکۆکێ ئەمان لە کوردستان بە مانشێتی وروژێنەر و وێنە و ترش و خوێکردنێکی چەور بایەخی پێدەدەن. بێگومان تێشیاندایە کۆیلەی سەدام بوە و بەشدار بوە لە تاوانەکان دەرهەق بە کورد. ئەمجۆرە راگەیاندنە زیاتر لە بازاری عەکاز دەچێت نەک هاوسەنگ و راست و دروست بەدوای هەواڵی گرنگ و باوەرپێکراودا بچێت. لەم دۆخەدا دەبینرێت کە زۆرینەی خەڵک پەنای بۆ سۆشیال میدیا بردوە، هەرچەندە خراپ بەکارهێنانی ئەمجۆرە میدیایە کارەساتێکی قوڵی بۆ رەوشی کۆمەڵایەتی و سیاسی و فکری دروستکردوە، بەڵام بۆتە مەنفەزێک بۆ بچێک هەناسەدان سەرەرای خاڵە نەرێنەکانیشی. بۆ خۆم لە رۆڵ و کاریگەری ئەمجۆرە میدیایە کەم ناکەمەوە و ئەوەندە یەغنیش نیم چاوەروانی سیاسی لە سەریان هەڵچنم، بەڵام لە ئێستادا کار و هەڵپەکانیان کەوتونەتە بەردەم گەلێک پرسیارەوە. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٣٠ حوزەیران ٢٠٢٢           

د. كامەران مەنتك   گفتوگۆ دەربارەی وەرگیرانی سویدو فینلاند لە هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی (ناتۆ) بەشێوەیەك لەشێوەكان واتای فراوان بوون هەڵزنانی ململانێكانی نێوان روسیاو رۆژئاوایە بۆ قووڵایی ئەوروپا، ئەگەر شەڕی ئۆكرانیا، شەڕێك بێت لە پێناو كردنەوەی دەروازەی ئەوروپاو رزگاركردنی دەرچەی دەریایی بۆ روسیا، ئەوا دوای ئەو گفتوگۆیانە ململانێكان دەگاتە دەریای باڵتیك، لەبەرئەوەی لەرووی جیۆپۆلەتیكیەوە دەریای باڵتیك سنووری ئاوی روسیایە لە رۆژئاواوە ودرێژكراوەی قووڵایی ستراتیژی ئۆكرانیایە.  لەدوای ساڵی (2000) ەوە، ناتۆ لەگەڵ هەر وڵاتێك لە ناوچەی قەوقازو ئەوروپای رۆژهەڵات، بەتایبەتی ئەو ناوچانەی بایەخی ستراتیژیان بۆ روسیا هەبووە، گفتوگۆی ئەنجام دابێت، ئەوە شەڕەكان گواستراونەتەوە ئەو ناوچانەو  بوونەتە گۆڕەپانی شەڕ، لەساڵی (2008) گورجستان نیازی ئەوەی نیشان دا دەیەوێت ببێتە ئەندام لە ناتۆ، لەگەڵ دەستپێكردنی هەوڵەكانی شەڕی گورجستان دەستیپێكرد، بەهەمان شێوە لەكۆتاییەكانی ساڵی (2013) كاتێك دانوستانەكانی نێوان ئۆكرانیاو ناتۆ لە ڤزیلیۆسی پایتەختی لیتوانیا دەستیپێكرد، لەساڵی (2014) روسیا نیمچە دورگەی كریمی داگیر كرد ودەروازەی دەریای رەشی بۆ خۆی مسۆگەر كرد، لەساڵی (2022) كاتێك ئۆكرانیا سوور بوو لەسەر ئەندام بوون لە ناتۆ، روسیا هێرشی كردە سەرو بەم شێوەیە شەڕی ئۆكرانیا دەستیپێكرد، كە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە! ئەگەر سەرنج بدەینە شەڕی ئۆكرانیا، دەبینین شەڕەكە تا ئێستا زیاتر لەو ناوچانە چڕ بۆتەوە، كە دەكەوێتە كەنارەكانی دەریای رەش، ئەمەش واتای ئەوەیە روسیا دەیەوێت بە یەكجاری دەستی ناتۆ لەو دەریایە ببڕێت، كە ناوە ناوە مانۆری سەربازی تیا ئەنجام دەدات و هێزی بازووی خۆی تیادا نیشان دەدات.  وەرگرتنی سویدو فینلاند لە ناتۆ، كە رەنگ بێت تاوەكو ئێستا تەنیا وەكو هەڕەشەیەكی جیۆستراتیژی دژی روسیا بەكاربهێنرێت وتوانای ئەوەی نەبێت بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، گەڕانە دواوەوەیەكی بەرچاوی ناتۆیە لەبەردەم سوپای روسیاو ئابووری چین، كە ئێستا كۆی سیناریۆكە وادێتە بەرچاو چین لەدواوەی پەردەكە دەیەوێت لەرێگەی سوپای روسیاوە تەنگ بە سیستەمی رۆژئاوایی هەڵچنێت، كاتێك ململانێكان لەدەریای رەشەوە دەگوازرێتەوە بۆ دەریای باڵتیك، واتە روسیا توانیویەتی بەرەی شەڕ لەسنوورەكانی خۆی دووربخاتەوە و ئەو فشارەی رۆژئاوا بەیارمەتیدانی ئۆكرانیا دەیكاتە سەر روسیا شكستی هێناوە، بۆیە بەدوای بەرەیەكی تری شەڕدا دەگەڕێت ودەیەوێت چوارچێوەی گۆڕەپانی شەڕەكە لەبەردەم روسیا فراوان بكات، تاوەكو ئابووری روسیا زیاتر پەكی بكەوێت ولەدوا جاردا ناچار بێت مل بۆ داواكانی رۆژئاوا كەچ بكات، كە ئەمەش خوێندنەوەیەكی ناتەندروستە، چونكە وەك وەزیری دەرەوەی چین چەند ساڵێك بەر لەئێستا راشكاوانە رایگەیاند، ئەوان هەرگیز رێگە نادەن ئابووری روسیا داڕمێت!. كەواتە ئەگەر هەوڵەكانی سویدو فینلاند ببێتە هەوڵێكی جدی ولەناتۆ وەربگیرێن، ئەوە روسیا هەرگیز دوودڵ نابێت لەوەی گۆڕەپانی شەڕەكە بگوازێتەوە ئەو دوو وڵاتە، ئەمەش واتای ئەوەیە هاوشێوەی هەردوو جەنگی یەكەم ودووەمی جیهانی، چەخماخەی شەڕێكی گەورە لە ئەوروپا لێدەدات، كە من گومانم هەیە ببێتە شەڕێكی جیهانی، بە چەمكە تەقلیدیەكەی، هەرچەندە ئەگەری فراوانبوونی ئەو شەڕەش رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت!. رۆڵی توركیا لەم نێوەندەدا چیە؟ توركیا بەهۆی پێگە جیۆستراتیژیەكەیەوە، دەیەوێت یاری لەسەر ئەو ململانێیەی نێوان روسیاو رۆژئاوا بكات وگەورەترین قازانج بەدەست بێنێت، دیارە توركیاش بەرژەوەندیەكانی خۆی لە لێدانی كوردو گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان دەبینێتەوە، ئەمە جگە لە بەدەستهێنانی بەرژەوەندیە ئابووریەكانی، بۆئەم مەبەستەش هیچ دەرفەتێك لەدەست نادات، هەر لە بەكارهێنان وهەڕەشەكردن بە ئاڕاستەكردنی شەپۆڵی كۆچ بەران بەرەو ئەوروپا تا دەگاتە كڕینی رۆكێتی (س -400). بەرامبەر ئەمەش رۆژئاوا دەیەوێت تا ئەو رادەیەی بۆی دەكرێت لەرێگەی توركیاوە یاری لەسەر گواستنەوە وهێنان وبردنی گۆڕەپانی شەڕەكە بكات، بەو پێیەی توركیا دەكەوێتە نێوان ئاسیاو ئەروپا، بەڵام رەنگ بێت ئەو كارە وا بەئاسانی مەیسەر نەبێت، لەبەرئەوەی لەو خاڵەدا بەرژەوەنەدیەكانی روسیا وبا بڵێین بەرەی ئاسیایی لە كورد نزیكتر دەبێتەوە وفشارەكانی توركیا لەسەر رۆژئاوا وباشووری كوردستان، یاخود بەشێوەیەكی گشتی لەسەر مەسەلەی كورد كەمتر دەبێتەوە، ئەگەر ناتۆ هەموو دەرگاكانی بەرامبەر كورد دابخات وبەو چرووكیە مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی نەتەوەیەكی بن دەست وزوڵم لێكراو بكات، ئەوە بەرژەوەندیە جیۆستراتیژیەكانی روسیا لەوە دەبێت لەكورد نزیك بێتەوە، لەبەرئەوەی هەڕەشەكانی توركیا بۆ روسیاش جدی دەبێت ودەیخاتە كونجێكەوە، دیارە ئەمەش مەترسی خۆی هەیە، لەبەرئەوەی لە هەردوو حالەتدا وهەردوو بەرە دەیانەوێت كورد وەكو كارتێك بەكاربهێنن، بۆیە دەبێت كورد لەو گەمە جیهانیە بەوردی تێبگات وبەشێوەیەكی تەندروست مامەڵەی لەگەڵدا بكات، ئەگینا لەنێو ئەو بەرداشەدا بەشێوەیەكی زۆر ترسناك دەهاڕدرێت!.  هەرچۆنێك بێت دەبێت كورد واز لەوە بێنێت، كە رۆژئاوا ئێمەی فرۆشت ودەستەوەستان دانیشێت وخەریكی كڕووزانەوە بێت، دەبێت بزانێت چۆن شوێنی خۆی لەنێو ئەو گەمە جیهانیەدا دەكاتەوە، لەكۆتایدا زیاتر نزیكبوونەوەی توركیا لە ئەوروپا، مەرج نیە روسیا ناچار بكات، هەموو شتێك بۆ توركیا بكات، بۆیە كەلێنێكی باش هەیە بۆ كورد بۆئەوەی لەسەر ئەو ژێیەدا یاری بكات ومانەوە وبەرژەوەندیەكانی خۆی لەگەڵ ئەو سیستەمە جیهانیە نوێیەی لە فۆرمۆڵە بووندایە بپارێزێت!.

ئاسۆ عەبدوللەتیف کێ سودمەندی یەکەمە لەو گەشەسەندنە نازانستی و ناڕێکانەو ئەو پڕۆژە نیشتەجێبوانەی شارو تاپۆنەکردنی یەکەکان کە ماوەیەکە بۆتە سەرچاوەی گلەیی و ناڕەزایەتیی دانیشتوان، سەرباری ڕەخنەو گلەیی لە ڕێگاوبان و ئاوەڕۆ، کوالیتی شەقام و شۆستەو قیرو باخچەو یەکەکان، کەچی تا ئێستا زۆربەیان نە ئیفرازکراون و نە تاپۆکراون، ماوەی پانزەساڵ زیاترە خەڵکی هەژارو فەرمانبەری سادەو چین و توێژەکان، هاوار دەکەن و بەدەست کێشەیەکەوە داناڵێنن، کە کێشەی وەبەرهێنەرو فێڵی خاوەن کۆمپانیاکانە بەسەر دەخل و داهاتی هاوڵاتیانەوە. دەکرێت بە سادەیی باسی ئەم کێشەیە بکەین، سادەیی مەبەستم ئاسانکارییە بۆ تێگەیشتنی حکومەت و خەڵکی هەژار بەدەست بەڵێندەرو وەبەرهێنەرەکانەوە، کە ملیۆنان دۆلاریان لەسەر حسابی کەمتەرخەمی حکومەت و فەرمانگەکان ساڵەهایە کۆکردۆتەوە، لە کۆڕی شەوانیاندا باسی بێ پلانی و ئەدای خراپی حکومەت دەکەن و بە ڕۆژیش گۆزەکە لەسەری خەڵکی هەژاردا دەشکێنن و بەو دەردەیان دەبەن کە دەیبینن. کرۆکی باسەکە بیرکاری و فیزیاو ئەتۆم نییە، تاپۆی شەرعییە بۆ خەڵکیی، مافێکی سەرەتایی و ڕەوای هاوڵاتیی ئەم شارەیە، دە بۆ پانزە ساڵە یەکەیەکی کڕیوە بە ڕەنجەشان و قیست و قەرزو سندوقی نیشتەجێ بوون، کەچی تا ئێستا وەبەرهێنەر، ئەوراق و پێشینە و خشتە و سایت پلانی کۆتایی یەکەکان تەسلیم ناکات بە فەرمانگەی خانوبەرە-تاپۆو بەڕێوەبەرایەتی شارەوانی، تاوەکو خانوەکانیان تاپۆ بکرێن. خۆ دەبێت لایەنێک کەمتەرخەم و بەرپرس بێت ؟ ئایا حکومەت و فەرمانگە پەیوەندیدارەکانی سلێمانی، وەک بەڕێوەبەرایەتی شارەوانی، باجی خانوبەرەو تاپۆ، بەڕێوەبەرایەتی وەبەرهێنان، کۆمپانیا حیزبیەکان ئیشیان چییە ئەگەر ئەم کارە بۆ هاوڵاتیان نەکەن، ئیش لەوە زەرورتر چییە، کێ بەرپرسەو بۆ نایەتە دەنگ، دەزانن بەشێک لەو پرۆژانە چەند جارێک نەخشەی بنەڕەتی و سایت پلانەکەیان گۆڕیوە بەهۆی دواخستنی تاپۆکردنی پرۆژەکەو لە پێناو بەرژەوەندی تایبەتیی و یاریکردن بە زەویەکان و مۆڵەتەکان و حکومەتیش بێدەنگ، ئەو وەبەرهێنەرانە بۆچی نایانەوێت خانوەکانی ناو پرۆژەکانی نیشتەجێبوونی سلێمانی و هەڵەبجەو کۆیەو چەمچەماڵ و کەلارو دەربەندیخان و ڕانیە بکرێن بە تاپۆی حکومیی و “سورەت قەید” یان بۆ بکرێت، بۆچی ئەرزی زۆربەی پرۆژەکان ئیفراز نەکراوە، بێ سەوزاییە، بێ بنکەی تەندروستییە، بێ قوتابخانەی حکومیی و بێ مزگەوت و بێ تاپۆیە، ئیتر بەس نییە ئەو هەموو ناعەدالەتیی و ئازاردانەی خەڵکی و ئەو هەموو زیانگەیاندنە بە ئابوری و گیرفانی حکومەت و گەشەسەندنی بازاڕو بزاوتی عەقارات. لەکاتێکدا دەزانین پرۆژەی زۆر جوان و شایستەو ڕاقیش بەتەنیشت ئەو پرۆژانەوە دروستکراوەو بەرچاوە. ئایا ئەو فەرمانگانەی سلێمانی دەزانن بە تاپۆنەکردنی خانووی ئەو هاوڵاتیانە چ زیانێک دەگەیەنن بە گیرفان و دەرونی خەڵک و بە خەزێنەی حکومەت، لەکاتێکدا بۆ ڕێگریی لەو بازرگانییە بەلاش و حەلاشەی وەبەرهێنەرەکان باشترە حکومەت هەرچی زووترە دەستوبرد لەوکارە بکات و ڕێگریی بکات لەو پاوانخوازیی و تاڵانکردنە بەردەوامە، ئەمەش بۆ ئەوەی قازانجێکی زۆر لە پرۆسەی تۆماری خانووبەرە بێتەوە بۆ گیرفان و خەزێنەی حکومەت کە بە ملیۆنان دۆلارەو خەڵکەکەش سودمەند دەبن لەو دۆخەو هەر کڕین و فرۆشێکیش بە یەکەکانەوە بکرێت هەر حکومەت سودمەند دەبێ نەک وەبەرهێنەر.  بەداخەوە ئەوە زیاتر لە دەساڵە ئەو پرۆژانە پەراوێزخراون و بەهۆی تاپۆنەکردنەوە ڕووبەڕوی چەندین کێشەی تەندروستی و بێبازاڕیی و شکست بوونەتەوە وەک ؛ * نرخی یەکەکان بەتەواوی دابەزیوەو عەقاراتیان سفرەو خزمەتگوزارییان بێکەڵک بووە. * خزمەتگوزاری سەرەتایی و گشتی و ژیان لە بەشێکی ئەو سیتیانە بەتەواوی وەستاوە. * بەشێک لەو پرۆژانە بەهۆی ئیفرازنەکردنی ئەرزەکانیانەوە بە فشاری وەبەرهێنەر، قاچ و قووچ و یاری و تیجارەتی ڕەشیان پێوە دەکرێت بە ئەرزە بەتاڵەکان و سەوزایی و شوێنی پارکەکان و دەستاودەستکردن بە نهێنی و دواتر فرۆشتن و کردنی بە تەلاری نوێ و بەنزینخانە لەدەرەوەی یاساو ڕێنمایی و ڕێساکانی حکومەت، چونکە لە بنەڕەتدا پرۆژەکە تۆمار نییەو ئیفرازی بۆ نەکراوەو ئاسانترە بۆ خاوەن پرۆژەکە بەو شێوەیە مامەڵەی پێوە بکات. * بەشێک لەو وەبەرهێنەرو خاوەن پشکانە هێشتا بە ئارەزووی خۆیان ڕسوماتی کڕین و فرۆشتنی خانوو لە دانیشتوان وەردەگرن و ناهێڵن حکومەت بزانێت و داهات بۆ حکومەت بگەڕێتەوە، بەڵام ئەگەر تاپۆ بکرێن ئەو گزیکارییە نامێنێت و پارەکە بۆحکومەت دەگەڕێتەوە و وەبەرهێنەر لە پرۆژەکە دەردەچێت و تەسلیم بە حکومەت دەکرێت و ئەوەش ڕێگا ڕاستەکەیە بۆ پێشخستنی شارو گەشەسەندنی.  بەراست تاپۆی ئەو زەویانە ئەوەندە قورسە بۆ حکومەت وا بەو شێوەیە وەبەرهێنەرەکان حکومەتیان کردوە بە بارمتەی خۆیان، کە هەندێک لە دانیشتوان پێیان وایە کاتی ئەوە هاتوە هاوبەشی ئەو گزیکاریی و پاشاگەردانییە هەرچی زووترە دەستنیشان بکرێن و ڕوبەڕووی یاسا بکرێنەوە. پرۆژە هەیە خانووەکەی ئەگەر تاپۆ بکرێت هەم بازاری گەرمتر دەبێت و هەم بەهاو نرخەکەشی زیاد دەبێ، بەڵام بەشێک لە وەبەرهێنەری چاوچنۆک لەمەشدا لەف و دەوران لێئەدات بۆ قازانجی رۆژانەی خۆی و کڕین و فرۆشتنی لابەلا، نوسینگەی عەقاراتی کردۆتەوەو بە هێمنیش وەک مشک دەگەڕێ بەناو پرۆژەکەدا و سایت پلان بە ئارەزووی خۆی دەگۆڕێت بەبێ هیچ چاودێری و فلتەرێک و کام بەشەی پرۆژەکە مەتروکەیەو بۆ سەوزایی و بنکەی تەندروستی و قوتابخانەو خزمەتگوزاری گشتی دانراوە لە سایت پلاندا، دەیفرۆشێتەوەو و دەیکاتە بازاڕو دوکان و بەنزینخانەو جێ مۆلیدە و کافێ بۆخۆی و ئەوەندەی تر یەکەکان سوک و بێ بەها دەکات. ئایا دەزانن ئەو هەموو ساڵە کە ئەو یەکانە تاپۆ نەکراون حکومەت چ زیانێکی بەرکەوتوەو وەبەرهێنەریش قاچ لەسەر قاچ چەندە سودمەندبوە لەو داهاتە زۆرانەی بە مامەڵەو سەودای ئەو خانوانەوە کراوە. دەی بەرپرسانی حکومیی، گەر ئەتانەوێت خەڵک ئەوەندە لێتان توڕەو ناڕازی نەبێت خێرا وەرنە سەرخەت و ئاسانکاریی بکەن و ئەو کێشەیە چارەسەر بکەن بۆ هاوڵاتیان کە بەهەزار قەرزو قۆڵەو داماوی خانوویەکیان کڕیوەو دوای عومرێک هێشتا بۆیان تاپۆ ناکەن.