راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف
نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی گەڕایەوە‌و سبەینێ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دەچێتە بەغداد، ئاڕاستەی بەرپرسانی هەرێم ئەم رۆژانە روو لە بەغدادە، هەموان چاویان لە رێككەوتنێكە هەرێم لەو قەیرانە داراییە سەختە رزگاربكات كە تێیكەوتووە، حكومەتی هەرێم چی لە بەغداد دەوێت ؟ بەغداد داوای چی دەكات ؟ توركیا لە كوێی رێككەوتنەكەدایە ؟ كەیسی نەوتی هەرێم بەیەكجاری چارەسەر دەكرێت یان بە هەڵواسراوی‌و وەكو كێشەیەك بۆ ساڵانی داهاتووش دەمێنێتەوە ؟

لەبارەی رێككەوتنەكەوە 
بڕیارە سبەینێ جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی بچێتە بەغداد، بەڵام ئاسۆی رێككەوتن هێشتا دورە، رۆژی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد لەبارەی نەوت‌و بودجەوە ئەو رۆژە دەبێت كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم خۆی دەچێتە بەغدادو رێككەوتنەكە ئیمزا دەكات.
حكومەتی هەرێمی كوردستان بەناو قەیرانێكی دارایی سەختدا گوزەر دەكات، نرخی نەوت لەبازاڕی جیهانیدا دابەزیوە، ئاستی گەڕانەوەی بەهای نەوت بۆ دۆخەكەی پێشتری هێشتا نادیارە، حكومەت لەژێر فشاری موچەخۆراندایە بەناچاری دەیەوێت جارێكی تر لە دەرگای بەغداد بداتەوە.
ئەوەی تائێستا لەنێوان وەفدی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵیدا قسەی لەسەر كراوە ئەوەیە، حكومەتی هەرێم لە یەكێك لە پێشنیازەكاندا ئامادەیی دەربڕیووە تەواوی داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەڵام پاش لێدەكردنی خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتەكە، هەروەها ئامادەیی دەربڕیوە لەچوارچێوەی یاسای كارگێڕیی دارایی عێراقدا رێژەی 50%ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵییەكان رادەستی بەغداد بكات، كە دەروازە سنورییەكان‌و فڕۆكەخانەكان‌و ئەو فەرمانگانە دەگرێتەوە كە سەربە حكومەتی فیدراڵین.
لەبەرامبەر ئەمەدا، حكومەتی هەرێم مانگانە داوای (600 ملیار) دینار لە بەغداد دەكات، حكومەتی عێراق ئەم بڕە پارەیە بە زۆر دەزانێت، پێیوایە تێكڕای ئەو داهاتانەی كە حكومەتی هەرێم رادەستی بەغدادی دەكات نیوەی ئەو پارەیە نییە كە داوا دەكات عێراق مانگانە پێی بدات.

رێككەوتن دەكرێت ؟
بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق بۆ رێككەوتن دوو ئاڕاستەی جیاوازن:
•    ستراتیژی هەرێم ئیمزاكردنی رێككەوتنی كورتخایەنە لەگەڵ حكومەتی عێراق كە بتوانێت بەهۆیەوە ئەو قەیرانە داراییە دەرباز بكات كە ئێستا تێیكەوتووە، هەرێم دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی رابردوو، مانگانە بڕە بودجەیەك لە حكومەتی عێراق وەكو سەرچاوەی داهاتی خۆی زامن بكات بەبێ ئەوەی هەموو شتێك بە دیاریكراویش نەوت بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات.
•    ستراتیژی حكومەتی عێراق ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی هەمیشەیی‌و گشتگیرە كە ببێت بە بنەما بۆ پەیوەندی هەردوولا لەڕووی ئابوری‌و سیاسییەوە لە داهاتوودا، عێراق دەیەوێت لەڕووی دەستورییەوە بەتەواوەتی هەرێمی كوردستان پابەند بكاتەوە بە چوارچێوەی عێراقییەكەی خۆیەوە.
سەرباری ئەوەی لە ئاڕاستە گشتییەكەدا خواستی حكومەتی هەرێم لەگەڵ خواستی عێراق لەیەكتر جیاوازن، لە وردەكاری رێككەوتنەكەشدا چەندین ناكۆكییان هەیە كە یەكلاكردنەوەیان بەمزوانە كارێكی ئاسان نییە.

كەیسی نەوت
تەوەری سەرەكی كێشەی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد، پرسی نەوتە، لە دوای دەرهێنانی نەوتەوە لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014، هەرێم خۆی ئیدارەی كەیسی دەرهێنان‌و فرۆشتنی نەوت دەدات، بەغداد بەردەوام ناڕەزایەتی هەبووە، بەرپرسانی عێراق دەڵێن بەپێی دەستور نەوت سامانێكی گشتییە‌و بۆ هەموو گەلانی عێراقە‌و دەبێت لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی فیدراڵیدا بێت.
لەم رێككەوتنە نوێیەدا حكومەتی هەرێم دەیەوێت داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەڵام بەغداد نەوتەكەی دەوێت نەك داهاتەكەی، رادەستكردنی نەوت بە بەغداد بۆ حكومەتی هەرێم گرفت دروست دەكات، بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، توركیا رازی نییە نەوتی هەرێم رادەستی حكومەتی عێراق بكرێت.
داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان مانگانە بڕی (50 ملیۆن) دۆلاری دەچێت بۆ توركیا، ئەمە بۆ پێدانەوەی قەرزانە كە كابینەی پێشوو لەكاتی قەیرانی دارایدا بە قەرز لە توركیای وەرگرتووە، جگە لەمە هەموو مانگێك بڕی (30) ملیۆن دۆلاری تری داهاتی نەوتی هەرێم بۆ توركیا دەچێت كە پارەی گواستنەوەی نەوتەكەیە بەناو خاكی توركیادا، واتە مانگانە تەنیا لە نەوتی هەرێمدا توركیا (80 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت، لەحاڵی رادەستكردنی نەوتی هەرێم بەبەغداد، دەبێت هەرێم ئەم كێشانە لەگەڵ بەغداد یەكلابكاتەوە، ئایا بەغداد دەچێتە ژێر باری قەرزەكانی هەرێمەوە ؟ سەرباری ئەمە مانگانە (60 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیای (رۆزنەفت)ی روسی دەچێت كە كرێی گواستنەوە‌و بۆرییەكەی ناوخۆی هەرێمە، ئەمە جگە لە 50%ی داهاتی نەوت كە لە بنەڕەتەوە بۆ كۆمپانیاكانی بواری وەبەرهێنانی نەوت دەچێت.
سەرچاوەیەكی ئاگادار لە دانوستانەكانی نێوان حكومەتی هەرێم‌و عێراق لە بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند، لە سەردانە دوو رۆژییەكەیدا بۆ بەغداد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە بەرپرسانی عێراقی راگەیاندووە، هەرێم نەوت رادەست ناكات، بەڵكو داهاتی نەوت رادەست دەكات.
داهاتی دواین مانگی نەوتی هەرێمی كوردستان كە رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە، لە كۆی (312 ملیۆن) دۆلار، (86 ملیۆن) دۆلاری ماوەتەوە، هەرێم دەیەوێت ئەو بڕە پارەیەی داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات كە مانگانە بۆ وەزارەتی دارایی دەگەڕێتەوە دوای لێدەكردنی پارەی قەرزو كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت، بەرپرسانی بەغداد بەمە رازی نین، دەڵێن ناكرێت هەرێم (86 ملیۆن) دۆلارمان بداتێ‌و لەبەرامبەردا مانگانەی داوای (550 ملیار) دینار واتە زیاتر (450 ملیۆن) دۆلار بكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئێستا حكومەتی عێراق بەدۆخێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕێت.
بەرپرسانی هەرێم پێشبینی بەرزبونەوەی نرخی نەوت دەكەن، بۆیە لەبەرامبەر رادەستكردنی بڕی (86 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت لە ئێستادا، داوای (450 ملیۆن) دۆلار لە بەغداد دەكەن.
لەبارەی كێشەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە، توركیا چاوی لە ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی نوێیە لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئامادەیە لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كۆتایی بە مامەڵەی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنێت.
حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا، بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت.
نێچیرڤان بارزانی كە خۆی ئەندازیاری رێككەوتنی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیایە، بۆ گەیاندنی لێكەوتەكانی بڕیاری رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی عێراق سەردانی بەغدادی كردووە، هەندێك لە بەرپرسانی هەرێم پێیانوایە ئەگەر هەرێم كەیسی نەوت بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات، سەروەری ئابوری لەدەستدەدات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە هەرێمی كوردستان‌و توركیا رێككەوتنی (50 ساڵە)یان هەیە لەبواری وزەدا.
ئێستا هەرێمی كوردستان رۆژانە (450 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات، لەم بڕە ئامادەیە (244 هەزار) بەرمیل رۆژانە رادەستی بەغداد بكات، بەرپرسانی هەرێم دەڵێن داهاتی پاشماوەی نەوتەكە بۆ خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە دەڕوات.  

پاكتاوكردنی حساباتەكان
پاكتاوكردنی حساباتی پێشتر لەنێوان هەردوولادا یەكێك لەو خاڵانەی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغدادە كە كێشمەكێشی لەسەرە، عێراق داوا دەكات پاكتاوی ئەو حساباتانە بكرێت كە پێشتر هەبوون، بەدیاریكراویش لەدوای دەركەوتنی "داعش"وە كە هەرێمی كوردستان نەوتی كەركوكی فرۆشتووە‌و داهاتەكەی بردووە.
لەماوەی رابردوودا لەسەر ئەم بابەتە، حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم بە نوسراو وەڵامی یەكترییان دایەوە، راوەستان لەسەر حساباتەكانی پێشتر، رەنگە بەتەواوەتی دانوستانەكان ئیفلیج بكات، بۆیە پێناچێت لەسەر ئەم تەوەرەیە زۆر رابوەستن.

داهاتە نانەوتییەكان
ئەمە بریتییە لە داهاتە فیدراڵییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و داهاتی گومرگ‌و فڕۆكەخانەكان.
حكومەتی هەرێمی كوردستان قایل بووە ئەم داهاتانە رادەستی عێراق بكات، عێراق داوای زەمانەتی زیاتر دەكات، بەغداد دەیەوێت كاری ئەو دامەزراوە فیدراڵییانەی كە لە هەرێمی كوردستان هەیە بخاتەژێر چاودێری وردەوە.
بەرپرسانی عێراق لەبارەی پرسی گومرگ‌و خاڵە سنورییەكان كێشەیان لەگەڵ هەرێم هەیە، ئەوان دەڵێن هەرێم (29) دەروازەی سنوریی هەیە، بەڵام (5) دەروازەیان فەرمین، دەبێت دەروازە نافەرمییەكان دابخرێن، چونكە بەرپرسانی هەرێم لەو دەروازە نافەرمیانەوە قاچاخچێتی دەكەن‌و ئابوری عێراقیان كون كردووە‌و زیان لە داهاتی دەروازە فەرمییەكان دەدەن، ئەگەر بەمشێوەیە داهاتی دەروازەكان رادەست بكەن، بەغداد داهاتی راستەقینەی ناوخۆی هەرێم نازانێت.