درەو: بەشی یەكەم:    بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق رۆژی 9ی ئەم مانگەی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق دیاریكرد.  بەگوێرەی ماددەی (55)ی دەستوری عێراق، لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەماندا، دوای ئەوەی ئەندامە نوێیەكانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن، دەبێت پەرلەمان سەرۆكێك‌و دوو جێگر بۆخۆی هەڵبژێرێت. تا ئەوكاتەی پەرلەمان بە دەنگدان سەرۆك و جێگرەكانی هەڵدەبژێرێت، یەكەمین دانیشتن بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە پێی دەوترێت "سەرۆكی تەمەن"، ئەم چانسە ئەمجارە بەر مەحمود مەشهەدانی كەوتووە، مەشهەدانی كە پێشترو بۆ ماوەی خولێك سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە، لەدایكبووی (1/7/1948)ە‌و بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمانی عێراقە‌و سەربە پێكهاتەی سوننەكانە.  بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003وە پەیڕەو دەكرێت، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پشكی پێكهاتەی سوننەكانە، وەك چۆن پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ شیعە‌و پۆستی سەرۆك كۆماریش هەر بەپێی ئەم عورفە بۆ كورد یەكلابوەتەوە.  لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەناو پێكهاتەی سوننەدا هاوپەیمانی (تقدم)ە كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ماوەتەواوبووی پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی)، حەلبوسی چاوی لەوەیە بۆ ویلایەتی دووەم جارێكی تر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەرگرێتەوە، بەڵام چ لەناوخۆی پێكهاتەی سوننەكاندا‌و چ لە دەرەوەی پێكهاتەكەش روبەڕووی نەیارێتی بوەتەوە.  لەسەر ئاستی دەرەوەی پێكهاتەی سوننە، لایەنە شیعە دۆڕاوەكان دژی نوێكردنەوەی ویلایەتی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراقن‌و پێیانوایە سێ سەرۆكایەتییەكە دەستیان لە گەمەی هەڵبژاردندا هەبووە‌و ئەنجامی هەڵَبژاردنیان لەبەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردوەتەوە، ئەم بۆچونە خزمەت بە مانەوەی محەمەد حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەماندا ناكات.  لەسەر ئاستی ناوخۆی پێكهاتەی سوننەكان، خەمیس خەنجەر كە پیاوێكی سەرمایەدارەو سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات بە ناوی "عەزم"، براوەی دووەمی هەڵبژاردنە لەدوای حەلبوسی‌و شەڕی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكات. حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر بۆ گەیشتن بە ریككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان، سەردانی مەسعود بارزانیان كرد لە هەولێر، بەڵام ئەمە دادی نەدان، دواتر پێكەوە سەردانی ئیماراتی عەرەبییان كرد، سەرباری ئەم سەردانانە‌و چەندین كۆبونەوەی دوو قۆڵی هێشتا یەكلانەبونەتەوە لەسەر ئەوەی كامیان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرن (حەلبوسی نزیكە لە ئیماراتی عەرەبی، خەمیس خەنجەر نزیكە لە توركیا).  بەپێی قسەی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی تەمەنی یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق، هاوپەیمانی عەزمی خەمس خەنجەر دەیەوێت ئەمجارە ئەو پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام هێشتا لەسەر هیچ ناوێك رێكنەكەوتوون بۆ ئەوەی وەكو كاندید بیخەنە بەردەم كوتلە سیاسییەكانی تر. پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لەناو پێهاتەی سوننەدا كاریگەری گەورەی هەیە، ئەو كەسەی ئەم پۆستە وەردەگرێت، دەبێت بە رێبەری سوننەكان لە عێراق، لەدوای روخانی سەددامەوە وا هاتووە، هەركەسێك سەرۆكی پەرلەمان بوبێت، كارەكتەری پلەیەكی پێكهاتەی سوننە بووە لە عێراق، لەناو پێكهاتەی شیعە‌و كورددا ئەم حاڵەتە بەدی ناكرێت، پۆستی سەرۆك وەزیران كە پشكی شیعەكانە، كەسی لەناو شیعەكاندا لە قاڵبی خۆی گەورەتر نەكردووە، بۆ پۆستی سەرۆك كۆماریش كە پشكی كوردە، تەنانەت كاتێكیش كە جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆمار بووە، كارەكتەری پلە یەكی كورد نەبووە‌و هەمیشە بارزانی هاوبەشی بووە. بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی‌و خەنجەرەوە، پێشبینی ناكرێت لە یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەماندا كاندیدەكانی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكانی هەڵبژێردرێت، ئەمە وادەكات هاوشێوەی خولەكانی تر، دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان بە كراوەیی بهێڵدرێتەوە تا ئەوكاتەی لایەنەكان دەگەنە رێككەوتن.  لەناو سوننەكاندا بیرۆكەیەك هەیە بۆ چارەسەری كێشەی نێوان حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر، بیرۆكەكە ئەوەیە، حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە‌و لەبەرامبەردا پۆستی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بدرێت بە خەمیس خەنجەر (دانانی جێگر بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار خۆیدایە، بەرهەم ساڵح جێگری بۆ خۆی دانەنا)، بەڵام هەندێك لە پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی (عەزم) ئەم بیرۆكەیە رەتدەكەنەوە‌و نایانەوێت جارێكی تر حەلبوسی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە.  ئەوانەی كە دژی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانن لەلایەن محەمەد حەلبوسییەوە، ناوی سێ كاندیدی تریان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پێشنیاز كردووە كە بریتین لە هەریەكە لە:  •    مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی پێشووتری پەرلەمان‌و سەرۆكی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق (سەرۆكی تەمەن)، ئەم پیاوە پاڵپشتی گەورەی لەناو لایەنە عێراقییەكاندا نییە.  •    خالید عوبێدی وەزیری پێشووی بەرگری عێراق، دەوترێت نزیكە لە شیعەكان‌و كەسایەتییەكی بەهێز نابێت كە نوێنەرایەتی سوننە بكات •    سابیت عەباسی (مشتومڕی لەسەرەو دەوترێت سەربە پێكهاتەی توركمانە‌و نوێنەرایەتی رەسەنی پێكهاتەی سوننە ناكات) لەمشتومڕی حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەردا پێشبینی دەكرێت لە كۆتایدا، كەسێك لە چینی مامناوەندی سیاسی سوننەكان بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كاندید بكرێت، كەسایەتییەك لە باڵی "هەڵۆ"كانی ناو پێكهاتەی سوننە نەبێت‌و بە وەرگرتنی پۆستەكە ببێت بە رێبەری سوننەكان، هەروەك كەسایەتیەكیش بێت لە باڵی "كۆت"رەكان نەبێت كە هێندە لاوازبێت، لایەنە بەهێزەكانی تری عێراق یاری پێبكەن.  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەگەر خەنجەر قایل ببێ بەوەی حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە، هاوپەیمانی "عەزم" هەڵوەشێتەوە، چونكە بەرەی نەیارانی حەلبوسی لەناو هاوپەیمانێتییەكەی خەنجەردا بەهێزن.  لەپاڵ هەموو ئەم كێشانەدا، یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەستراوەتەوە بە كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی حكومەتەوە، ئەو لایەنانەی كە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان پێكدەهێنن، ئەوان كاندیدی سێ سەرۆكایەتییەكە دادەنێن، كوتلەی گەورەش هێشتا دروست نەكراوە‌و ناو ماڵی شیعە دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەبێ رێككەوتنی ناو ماڵی شیعە، ئەستەمە پێكهاتەی كورد‌و سوننە بچنە ناو هیچ بەرەیەكەوە.  راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق  

راپۆرت: درەو  تەنیا هەفتەیەك ماوە بۆ وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق، هێشتا شیعەكان لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران، سوننە لەسەر كاندیدی سەرۆكی پەرلەمان، كورد لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار رێكنەكەوتوون، سوننە تاوتوێی ناوی (4) كاندید دەكات، كاندیدەكانی شیعە پەنجەكانی دەست تێدەپەڕێنن، كوردیش زیاتر لە (5) كاندیدی هەیە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  پۆست لەپێناو رێبەرایەتی سوننەدا ! بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق رۆژی 9ی ئەم مانگەی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق دیاریكرد.  بەگوێرەی ماددەی (55)ی دەستوری عێراق، لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەماندا، دوای ئەوەی ئەندامە نوێیەكانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن، دەبێت پەرلەمان سەرۆكێك‌و دوو جێگر بۆخۆی هەڵبژێرێت. تا ئەوكاتەی پەرلەمان بە دەنگدان سەرۆك و جێگرەكانی هەڵدەبژێرێت، یەكەمین دانیشتن بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە پێی دەوترێت "سەرۆكی تەمەن"، ئەم چانسە ئەمجارە بەر مەحمود مەشهەدانی كەوتووە، مەشهەدانی كە پێشترو بۆ ماوەی خولێك سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە، لەدایكبووی (1/7/1948)ە‌و بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمانی عێراقە‌و سەربە پێكهاتەی سوننەكانە.  بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003وە پەیڕەو دەكرێت، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پشكی پێكهاتەی سوننەكانە، وەك چۆن پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ شیعە‌و پۆستی سەرۆك كۆماریش هەر بەپێی ئەم عورفە بۆ كورد یەكلابوەتەوە.  لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەناو پێكهاتەی سوننەدا هاوپەیمانی (تقدم)ە كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ماوەتەواوبووی پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی)، حەلبوسی چاوی لەوەیە بۆ ویلایەتی دووەم جارێكی تر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەرگرێتەوە، بەڵام چ لەناوخۆی پێكهاتەی سوننەكاندا‌و چ لە دەرەوەی پێكهاتەكەش روبەڕووی نەیارێتی بوەتەوە.  لەسەر ئاستی دەرەوەی پێكهاتەی سوننە، لایەنە شیعە دۆڕاوەكان دژی نوێكردنەوەی ویلایەتی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراقن‌و پێیانوایە سێ سەرۆكایەتییەكە دەستیان لە گەمەی هەڵبژاردندا هەبووە‌و ئەنجامی هەڵَبژاردنیان لەبەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردوەتەوە، ئەم بۆچونە خزمەت بە مانەوەی محەمەد حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەماندا ناكات.  لەسەر ئاستی ناوخۆی پێكهاتەی سوننەكان، خەمیس خەنجەر كە پیاوێكی سەرمایەدارەو سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات بە ناوی "عەزم"، براوەی دووەمی هەڵبژاردنە لەدوای حەلبوسی‌و شەڕی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكات. حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر بۆ گەیشتن بە ریككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان، سەردانی مەسعود بارزانیان كرد لە هەولێر، بەڵام ئەمە دادی نەدان، دواتر پێكەوە سەردانی ئیماراتی عەرەبییان كرد، سەرباری ئەم سەردانانە‌و چەندین كۆبونەوەی دوو قۆڵی هێشتا یەكلانەبونەتەوە لەسەر ئەوەی كامیان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرن (حەلبوسی نزیكە لە ئیماراتی عەرەبی، خەمیس خەنجەر نزیكە لە توركیا).  بەپێی قسەی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی تەمەنی یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق، هاوپەیمانی عەزمی خەمس خەنجەر دەیەوێت ئەمجارە ئەو پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام هێشتا لەسەر هیچ ناوێك رێكنەكەوتوون بۆ ئەوەی وەكو كاندید بیخەنە بەردەم كوتلە سیاسییەكانی تر. پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لەناو پێهاتەی سوننەدا كاریگەری گەورەی هەیە، ئەو كەسەی ئەم پۆستە وەردەگرێت، دەبێت بە رێبەری سوننەكان لە عێراق، لەدوای روخانی سەددامەوە وا هاتووە، هەركەسێك سەرۆكی پەرلەمان بوبێت، كارەكتەری پلەیەكی پێكهاتەی سوننە بووە لە عێراق، لەناو پێكهاتەی شیعە‌و كورددا ئەم حاڵەتە بەدی ناكرێت، پۆستی سەرۆك وەزیران كە پشكی شیعەكانە، كەسی لەناو شیعەكاندا لە قاڵبی خۆی گەورەتر نەكردووە، بۆ پۆستی سەرۆك كۆماریش كە پشكی كوردە، تەنانەت كاتێكیش كە جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆمار بووە، كارەكتەری پلە یەكی كورد نەبووە‌و هەمیشە بارزانی هاوبەشی بووە. بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی‌و خەنجەرەوە، پێشبینی ناكرێت لە یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەماندا كاندیدەكانی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكانی هەڵبژێردرێت، ئەمە وادەكات هاوشێوەی خولەكانی تر، دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان بە كراوەیی بهێڵدرێتەوە تا ئەوكاتەی لایەنەكان دەگەنە رێككەوتن.  لەناو سوننەكاندا بیرۆكەیەك هەیە بۆ چارەسەری كێشەی نێوان حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر، بیرۆكەكە ئەوەیە، حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە‌و لەبەرامبەردا پۆستی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بدرێت بە خەمیس خەنجەر (دانانی جێگر بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار خۆیدایە، بەرهەم ساڵح جێگری بۆ خۆی دانەنا)، بەڵام هەندێك لە پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی (عەزم) ئەم بیرۆكەیە رەتدەكەنەوە‌و نایانەوێت جارێكی تر حەلبوسی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە.  ئەوانەی كە دژی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانن لەلایەن محەمەد حەلبوسییەوە، ناوی سێ كاندیدی تریان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پێشنیاز كردووە كە بریتین لە هەریەكە لە:  •    مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی پێشووتری پەرلەمان‌و سەرۆكی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق (سەرۆكی تەمەن)، ئەم پیاوە پاڵپشتی گەورەی لەناو لایەنە عێراقییەكاندا نییە.  •    خالید عوبێدی وەزیری پێشووی بەرگری عێراق، دەوترێت نزیكە لە شیعەكان‌و كەسایەتییەكی بەهێز نابێت كە نوێنەرایەتی سوننە بكات •    سابیت عەباسی (مشتومڕی لەسەرەو دەوترێت سەربە پێكهاتەی توركمانە‌و نوێنەرایەتی رەسەنی پێكهاتەی سوننە ناكات) لەمشتومڕی حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەردا پێشبینی دەكرێت لە كۆتایدا، كەسێك لە چینی مامناوەندی سیاسی سوننەكان بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كاندید بكرێت، كەسایەتییەك لە باڵی "هەڵۆ"كانی ناو پێكهاتەی سوننە نەبێت‌و بە وەرگرتنی پۆستەكە ببێت بە رێبەری سوننەكان، هەروەك كەسایەتیەكیش بێت لە باڵی "كۆت"رەكان نەبێت كە هێندە لاوازبێت، لایەنە بەهێزەكانی تری عێراق یاری پێبكەن.  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەگەر خەنجەر قایل ببێ بەوەی حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە، هاوپەیمانی "عەزم" هەڵوەشێتەوە، چونكە بەرەی نەیارانی حەلبوسی لەناو هاوپەیمانێتییەكەی خەنجەردا بەهێزن.  لەپاڵ هەموو ئەم كێشانەدا، یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەستراوەتەوە بە كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی حكومەتەوە، ئەو لایەنانەی كە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان پێكدەهێنن، ئەوان كاندیدی سێ سەرۆكایەتییەكە دادەنێن، كوتلەی گەورەش هێشتا دروست نەكراوە‌و ناو ماڵی شیعە دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەبێ رێككەوتنی ناو ماڵی شیعە، ئەستەمە پێكهاتەی كورد‌و سوننە بچنە ناو هیچ بەرەیەكەوە.  گەڕێكی تری ململانێی سەرۆك كۆمار بەپێی دەستوری عێراق، دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، خولی نوێی پەرلەمانی عێراق لە یەكەمین كاریدا كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت، سەرۆك كۆمار دوای هەڵبژاردنی یەكەمین ئەرك لە ئەستۆیدا ئەوەیە، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت.  بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو كراوە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا بەگوێرەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە یەكێتی، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێمدا بوو بۆ پارتی. دوای شكستی ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ ناوچە جێناكۆكەكان، لە كۆتاییەكانی ئۆكتۆبەری 2017دا مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دەستبەرداری پۆستەكەی بوو.  ساڵی 2018 كاتێك هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا، پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەتاڵ بوو، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم ئەوكات دابەشكرابوو بەسەر سەرۆكایەتی حكومەت‌و پەرلەمان‌و ئەنجومەنی دادوەریدا، واتە هاوكێشەی (پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ پارتی‌و پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی) كێشەی تێكەوتبوو، بۆیە كاتێك گفتوگۆ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق كرا، پارتی داوای پۆستەكەی دەكرد‌و مەرجی بۆ یەكێتی هەبوو، یەكێك لە مەرجەكانی ئەوكاتی پارتی هاوشێوەی ئێستا ئەوە بوو، لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا، یەكێتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بدات بە پارتی، سەرباری ئەمە هاوشێوەی ئێستا ئەوكاتیش بارزانی تێبینی لەسەر بەرهەم ساڵح هەبوو، داوای دەكرد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو فراكسیۆنە كوردییەكانی پەرلەمانی عێراق یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی نەگەیشتنە رێككەوتن، هەریەكەیان بە كاندیدی خۆیانەوە چونە بەردەم پەرلەمانی عێراق، یەكێتی (بەرهەم ساڵح)‌و پارتیش (فوئاد حسێن)ی كاندید كردبوو، ریفراندۆم كە كاردانەوەی خراپی لەسەر بارزانی لەناو لایەنە عێراقییەكان دروست كردبوو، سودی بە بەرهەم ساڵح گەیاند‌و وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا.   ئێستا كە جارێكی تر، پارتی‌و یەكێتی دەچنەوە بەردەم پەرلەمانی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار، دۆخەكان بەبەراورد بە 2018 هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، چونكە ئێستا ئیتر پارتی لە قۆناغی دوای ریفراندۆمدا نییە‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان ئاسایی كردوەتەوە، پۆستی سەرۆكی هەرێم ئێستا بەتاڵ نییە‌و هەر لای پارتی ماوەتەوە، بەڵام پۆستی پارێزگاری كەركوك لە هەمان دۆخی جاراندایە‌و هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ كورد.  ئەمریكا‌و ئێرانییەكانیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، هێشتا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق پشكی یەكێتییە، هێشتا یەكێتی بە فەرمی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق یەكلانەكردوەتەوە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت بۆ ویلایەتی دووەم خۆی كاندید بكاتەوە، لەتیف رەشید‌و مەلا بەختیاریش چاویان لە پۆستەكەیە، ناوی (عەدنان موفتی)ش هاتە ناوانەوە، بەڵام هەر زوو خۆی رەتیكردەوە پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێت. هاوشێوەی ساڵی 2018، بەرهەم ساڵح چانسی لای پارتی خراپە، تۆمەتباری دەكەن بەوەی دەستوەردانی لە هەڵبژاردندا كردووە‌و لەرێگەی دەستەی دادوەرانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە دوو كورسی پارتی بردووە بۆ یەكێتی.  ئەگەر پارتی‌و یەكێتی بە تەوافوق پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلابكەنەوە، بەرهەم ساڵح چانسی لە مەلا بەختیار یان هەر كەسێكی تر كەمتر دەبێت. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پێشنیازی ئەوەی كردووە، كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك بە تەوافوق لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابنرێن‌و ناویان لێ بنێرێت "كاندیدی كورد".  ئەگەر پارتی‌و یەكێتی نەگەن بە تەوافوق لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، پێشبینی دەكرێت هاوشێوەی 2018 هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق.  بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار لە حاڵی دروست نەبوونی ئیتیفاقدا، پێشبینی دەكرێت پارتی ئەمجارەیان بە ژمارەیەكی قورستر بچێتە ناو ململانێكانی پەرلەمانی عێراق‌و (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكی هەرێم كاندید بكات بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پارتییەكان دەڵێن "بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ئەمجارە موفاجەئەمان دەبێت".  كێ دەبێتە سەرۆك وەزیران ؟ دوای هەڵبژاردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، یەكەمین كاری سەرۆك كۆماری نوێی عێراق ئەوەیە، كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  بەپێی عورفی سیاسی عێراق، ئەو كەسەی كە دەبێت بە سەرۆك وەزیران، دەبێت سەربە پێكهاتەی شیعە بێت،  هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی عێراق، ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی دژ بە یەكدا، موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (73) كورسی، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (هادی عامری، فالح فەیاز، قەیس خەزعەلی، نوری مالیكی، حەیدەر عەبادی، عەممار حەكیم) لەبەرەكەی تر، بەرەی دووەم كە ناویان لێنراوە "بەرەی ئێران"، دۆڕاوی هەڵبژاردنەكە بوون، ناڕازین لە ئەنجامی هەڵبژاردن‌و دەڵێن ساختەكاری كراوە، بەڵام كاتێك دادگای فیدراڵی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنی پەسەند كرد، پابەندبوونی خۆیان راگەیاند.  كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "كوتلەی گەورە"، لایەنە شیعەكان دروستی دەكەن، ئەمە ئێستا لەبەردەم (چوار) سیناریۆدایە:  سیناریۆی یەكەم:  رەوتی سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بگەنە رێككەوتن‌و پێكەوە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا كوتلەی گەورە دروست بكەن، ئەمە روودانی هەندێك سەختە بەتایبەتی لەكاتێكدا موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن دروستكردنی حكومەتی "تەوافوق"ی رەتدەكاتەوە‌و داوای حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی"، سەرباری ئەمە سەدر بەهیچ جۆرێك ئامادەی تەوافوق نییە لەگەڵ نوری مالیكیدا. سیناریۆی دووەم:  كوتلەی سەدری وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەگەڵ كورد‌و سوننە رێككەوتن بكات‌و كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان دروست بكەن، ئەمە بەهۆی نەیارێتی ئێرانەوە ئەگەری سەركەوتنی قورسە، بەتایبەتی كە بەمدواییە ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئێران لە بەغداد سەردانی لایەنە كوردییەكانی كرد‌و داوای لێكردن دەستوەردان لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە نەكەن‌و نەچینە بەرەیەك دژی بەرەكەی تری شیعە.  سیناریۆی سێیەم:  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە كوردستانییەكان‌و لایەنەكانی سوننەدا رێككەوتن بكەن‌و كوتلەی زۆرینە پێكبهێنن‌و موقتەدا سەدری براوەی هەڵبژاردن ئاوت بكەن، ئەم سیناریۆیە لە حاڵی جێبەجێبوونیدا عێراق‌و بەتایبەتیش ناو ماڵی شیعە روبەڕووی شەپۆلێكی نوێی گرژی دەكاتەوە كە رەنگە دواجار چارەنوسی حكومەتەشیان روبەڕووی هەمان چارەنوسی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بكاتەوە، بەتایبەتی ئەگەر سەدرییەكان ببن بە ئۆپۆزسیۆن.  سیناریۆی چوارەم:  سەدرو بەشێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (بەبێ نوری مالیكی) رێككەوتن بكەن بۆ پێكهێنانی كوتلەی زۆرینە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا، ئەمە سیناریۆیەكی چاوەڕوانكراوە، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، لەناو رەوتی دانوستانەكاندا، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبەریەك هەڵوەشێنن‌و هەریەكەیان لە پێگەی بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە بچێتە دانوستان لەگەڵ سەدردا، لەم سیناریۆیەدا (نوری مالیكی) دەبێتە قوربانی‌و جارێكی تر خەونی گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دەخرێتەوە ژێر گڵ. لەناو ئەم ململانێ‌و سیناریۆیانەدا، هەندێك كارەكتەری سیاسی شیعە، ناویان وەكو كاندید بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق دەهێنرێت، لەوانە:  یەكەم: مستەفا كازمی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواوبووی عێراق، كە لە بنەڕەتەوە كاندیدی تەوافوقی ناو ماڵی شیعەی عێراق‌و هاوكات كاندیدی ئێران‌و ئەمریكاش بوو، سەرلەنوێ چانسی گەورەی هەیە بۆ ئەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێتەوە. لایەنە دۆڕاوەكانی شیعە لە هەڵبژاردندا، دژی دانانەوەی كازمین لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و تۆمەتباری دەكەن بەوەی لەپشت ساختەكارییەكانی هەڵبژاردنەوە بووە، بەڵام لە حاڵی شكستهێنانی گفتوگۆكانی ڤیەننای نێوان ئەمریكا‌و ئێران لەبارەی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی، كازمی چانسی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران زیاتر دەبێت، چونكە كاندیدی تەوافوقی نێوان ئێران‌و ئەمریكایە، سەرباری ئەمە، لەو ماوەیەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا بووە، كازمی رۆڵی هەبووە لە لێكنزیكردنەوەی ئێران‌و سعودیە، ئەمەشی لەلای ئێرانییەكان بە خاڵێكی بەهێز بۆ دەنوسرێت.  دووەم: كاندیدەكانی تر ناوی چەند كەسێكی تر وەكو كاندیدی چاوەڕوانكراوی كاندیدی سەرۆك وەزیران دەهێنرێت، لەوانە:  •    ئەسعەد عیدانی •    عەلی شوكری  •    حەیدەر عەبادی •    محەمەد شیاع سودانی •    محەمەد تۆفیق عەلاوی  

درەو: بە پێی راپۆرتی ساڵانە لە رۆژهەڵاتی كوردستان (41) هاوڵاتی و چالاكی سیاسی لەسێدارەدراون، (811) كەس دەستگیركراون، (50) كۆڵبەر كوژراون، (68) ژن و (72) پیاو خۆیان كوشتووە.   راپۆرتی كۆمەڵەی مافی مرۆڤی كوردستان  01.01.2022 کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان ڕاپۆرتی ساڵانەی پێشێلکاریە ماف مرۆڤیەکانی کوردستان کە لە ساڵی ٢٠٢١ دا و لە لایەن حکوومەتی ئێران ئەنجام دراون بەم شێوەیە بڵاو دەکاتەوە. جێی ئاماژەیە که ساڵی ٢٠٢١, ساڵێکی پڕ لە زەحمەتی و پێشێلکاری بوو کە بەسەر کۆمەڵگای کوردستان داسەپا. بە پێی ئەو ئامارانەی ناوەندی ئاماری کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان کۆیی کردوونەوە، لە ساڵی ٢٠٢١ دا شاهیدی لەسێدارەدان، تیرۆر، گرتن و زیندان، کوشتنی کۆڵبەران و بە دەیان پێشێلکاری مافی مرۆڤی بوون که حکوومەتی ئێران به رۆژانە دژ بە گەلی کوردستان ئانجامی داون. تیرۆر و کوشتن ١. موسی باباخانی ئەندامی دەفتەری سیاسی حیزبی دیموکراتی کوردستان ٢. هاوکات هەوڵی تیرۆری ٤ چالاکی سیاسی دیکەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان٢. ٣. لە سەرەتای ساڵەوە تا ئێستا ١١ گیراو لە ناو زیندانەکانی ئێران لە ژێر ئەشکەنجەدا کوژراون. ٤. هەروەها ١ هاوڵاتی بە تەقەی ڕاستەوخۆیی هێزە سەربازیەکانی ئێران کوژراوە. ٥. جێی ئاماژەیە کە ٤ کەسی تریش بریندار بوون. سێدارە لە سەرەتایی ساڵەوە تا کۆتایی ٢٠٢١ زائینی لانیکەم ٤١ کەس لەسێدارە دراون. دوو لە سێدارەدراوان چالاکی سیاسی بوون. ١. حەیدەر قوربانی، خەلکی کامیاران ٢. هێمن مستەفایی، خەڵکی مەریوان لە بەشێکی تر دا لە ساڵی ٢٠٢١ دا ٣٩ کەسی دیکە بۆ تۆمەتگەلی جیاواز بەسێدارە حوکم درابوون و لەسێدارە دراون. گرتن و زیندان لەساڵی ٢٠٢١ دا لانیکەم ٨١١ چالاکی سیاسی، مەدەنی، ژینگە پارێز و هاوڵاتی رؤژهەلاتی کوردستان لە لایەن ناوەندە ئەمنیەکانی ئێرانەوە دەستبەسەر کراوان. • زۆربەی ئەو کەسانە لە کاتی دەستبەسەرکران دا ڕوبەروی ئەشکەنجە بوونەتەوە. • هیچ حوکمێکی دادوەری بۆ گرتنیان نیشان نەدراوە. • لە مافی پێوەندی بە ماڵباتەکانیان بێ بەش کراوەن. • پارێزەریان بەووە. • لە کاتی بازجویی دا ئەشکەنجە دراون. جێی ئاماژەیە کە لە چەند مانگی تایبەتدا کە رێژەی نارەزایەتی خەلک چۆتە سەر، گرتن و زیندانی کردنی هاوڵاتیانیش بە شێوەیەکی بەرچاو هەلکشاوە. گرتنو زیندان. KMMK کۆڵبەران لە ساڵی ٢٠٢١ لانیکەم ٥٠ کۆڵبەر کوژراون و ١٥٢ کۆڵبەریش بریندار بوون. لە ساڵی ٢٠٢١ دا کۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوام بووە لە کوشتن و بریندار کردنی کۆڵبەران دا. تەقەی راستەوخۆ، بەربوونەوە لەبەرزایی، رەقبوونەوە هۆکارەکانی کوژران و برینداربوونی کۆڵبەرانن. 1 کوشتن و بریندار کردنیی کۆڵبەران تاوانێکی دژە مرۆڤیە کە حکومەتی ئێران بە شێوەیەکی سیستەماتیک بەڕێوەی دەبات. 2 هیچ لێپرسینەوە لەگەڵ بکووژانی کۆڵبەران ناکرێت. 3 خامنەای، ناوەندەکانی وەک سپاه، فەرمانداری و ئوستانداریەکان بە دەیان جار فەرمانی کوشتنی کۆڵبەرانیان تازە کردۆتەوە و دانیان پێداناوە. www.kmmk.info خۆکووژی بە پێی ئامارەکانی کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان لانیکەم ٦٨ ژن لە ماوەی یەک سال دا کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە. هەر لەو ساڵی ٢٠٢١ دا ٧٢ پیاو دەستیان داوەتە خۆکووژی و کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە. جێی ئاماژەیە کە رێژەی ١٩ کەس لەو ١٤٠ کەسەی خۆکووژیان کردوە، تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵە. جیا لە خۆکووژی هاوڵاتیان، دیاردەی کوشتن پەرەی سەندوە و ١١ هاوڵاتی لە ئاکامی تێکهەڵچوون دا کوژراون. کێشە کۆمەڵایەتیەکان، دەسەڵاتی ئێران، کێشەی ئابووری و نایەکسانی و نەبوونی یاسای پاراستنی مافەکانی ژنان بەشێک لە هۆکارەکانی خۆکووژی ژنانن. خۆکووژی مین و خەسارەکانی تەقینەوەی مینە چێندراوەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کوژرانی ٧ کەسی لێ کەوتۆتەوە. هاوکات ٢٩ کەسیش بە هۆی تەقینەوەی ئەو مینانە بریندار بوون. کۆماری ئیسلامی ئێران بە مین رێژ کردنی ناوچە سنووریەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان، هەوڵی ئەوە دەدات کە پێوەندیەکانی ئەو بەشەی کوردستان لە گەل باشورر و باکووری کوردستان بپچرێنێت. دوایی کۆتایی هاتنی شەری ٨ ساڵەی ئێران و ئێراق، هیچ بیانۆیەک بە دەست حکومەتی ئێرانەوە نەماوە، بۆ هێشتنەوەی ئەو مینانە. مافە پێشێلکراوەکان بەکورتی  یاسایی بنەڕەتی ئێران و هەڵاواردن  بەشدارنکردنی کوردستانیان لە دەسەڵاتداری  بێبەش کردنی کوردان لە بەڕێوەبەردنی وڵاتی خۆیان  ئاسیمیلاسیۆنی زمانی، کلتووری و نەتەوەیی  گرتن، ئەشکەنجە و زیندان بۆ بێدەنگ کردنی خواستی سیاسی و نەتەوەیی لە کۆتایی دا پێویستە ئاماژە بکەین، کە ئەو داتایانە تەواو نین و هیچ ناوەندێکی ماف مرۆڤی ئیزنی ئەوەی پێنادرێ لە کوردستان و ئێران، ئازادانە پێشێلکاریە ماف مرۆڤیەکان کۆکاتەوە و ئازادانە کاری ئاگادارکردنەوە ئەنجام بدات. کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان

درەو: ناسەقامگیری نرخی نەوت ڕۆڵی گەورەی هەیە لە دروستکردنی دۆخی نادڵنیایی، بەتایبەت بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی ئابورییەکەیان بە شیوەیەکی سەرەکی  پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمەش بەڕوونی بەدیاردەکەوێت کاتێک هاوسەنگی خواست و خستنەڕووی بازاڕی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان تێکدەچێت، بارگرانێکە گەورەتر دەبێت کاتێک قەیران یان دۆخێکی نەخوازراوی دیکە سەرهەڵدەدات. عێراق و هەرێمی کوردستان دوو نمونەی دیارن کە ئابورییەکەیان زۆرتر پشت بە فرۆشی نەوت دەبەستێت، لە ڕاپۆرتەدا وردەکاریی کاریگەرییەکانی دابەزینی نرخی نەوت لە دوای ساڵی (2014)ەوە لەسەر داهات و خەرجی و قەرزەکانی هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان خراوەتەڕوو..  دەستپێک ناسەقامگیری نرخی نەوت ڕۆڵی گەورەی هەیە لە دروستکردنی دۆخی نادڵنیایی، بەتایبەت بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی ئابورییەکەیان بە شیوەیەکی سەرەکی  پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمەش بەڕوونی بەدیاردەکەوێت کاتێک هاوسەنگی خواست و خستنەڕووی بازاڕی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان تێکدەچێت، بارگرانێکە گەورەتر دەبێت کاتێک قەیران یان دۆخێکی نەخوازراوی دیکە سەرهەڵدەدات. عێراق و هەێمی کوردستان یەکێکن لەو دەوڵەت هەرێمانەی بە خێرایی دەکەونە ژێر کاریگەرییەکانی دابەزینی نرخی نەوتەوە، کاتێک لە ساڵی 2014 نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بەهۆی کۆمەڵێک فاکتەری نێودەوڵەتییەوە ڕووی کە دابەزین کرد و پاشەکشیەکی زۆری بە بازاڕی نەوت کرد، هاوکات بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی خاکی عێراق بە کێڵگە نەوتییەکانی ئەو ناوچانەشەوە لە ناوخۆدا. سەرباری ئەوانەش بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی ڕێکخراوی "ئۆپێک" لە کۆبوونەوەی تشرینی یەکەمی 2014 و "رەتکردنەوەی کەمکردنەوەی ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتانی ئەندام و پارێزگاریکردن لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (30) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانە" و بەردەوامی ململانێ نێودەوڵەتییەکان بەتایبەت (ڕوسیاو ویلایەتە یەکگرتووەکان لە لایەک و سعودییەو ئێران لەلایەکی تر) هێندەی تر بارگرانییەکانی لەسەر دابەزینی نرخی نەوت زیادکرد. ئەم بەرەوپێشچوونانە لە کۆتاییەکانی ساڵی (2014) بەخێرایی نرخی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان لە سەروو (100) دۆلاری ئەمریکییەوە هێنایە نزیکی (50) دۆلاری ئەمریکی، لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2015) نرخی نەوت زیاتر دابەزینی بەخۆوە بینی و گەیشتە نێوان (27-40) دۆلار، بەڵام دواتر نرخەکەی گۆڕانکاری بەسەردا هاتوو لە ناوەڕاستی ساڵی (2015)ەوە بەرزبوویەوە بۆ نزیکەی (60) دۆلار. ئیدی لە نزیکی ئەو نرخە بەردەوام بوو تا کۆتاییەکانی ساڵی (2019) و جارێکی تر و لە مانگی ئازاری ساڵی (2020) بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا و فاکتەرە نێودەوڵەتییەکان بەهای نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بۆ کەمترین نرخی خۆی دابەزی، دەوڵەتانی نەوت فرۆشی توشی شۆک کرد. ئەم دیمەنەی سەرەوە پێمان دەڵێت دەیەی دووەمی سەدەی بیستەم، بازاڕی نەوتی جیهانی گورزی گەورەی بەرکەوتووە، چونکە لە ماوەیەکی کورتداو لە نێوان ساڵی (2014 - 2020) دوو گورزی گەورەی بەرکەتووە. دەکرێت بڵێین ئەو گورزانەش ڕاستەخۆ بەر ئابووری دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت کەوتووەو ڕەنگدانەوەو کاریگەری کردووەتە سەر دۆخی ئابوری و دارایی ئەو دەوڵەتانە، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی لە ئابوورییەکەیاندا زۆرتر پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە، سندوقێکی دارایی بەهێزیان بونیاد نەناوە بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی قەیرانە هاوشێوەکان، عێراق و هەرێمی کوردستانیش باشترین نمونەی بەردەستن. بەشی یەکەم کاریگەری نرخی نەوت لەسەر حکومەتی عێراق یەکەم: ڕەنگدانەوەی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی گشتی حکومەتی عێراق دابەزینی نرخی نەوت کۆمەڵێک لێکەوتەی سلبی لەسەر ئابوری دەوڵەتانی بەرهەمهێن و هەناردەکاری نەوت جێدەهێڵێت، لێکەوتەکانی زۆرتریش دەبن بۆ ئەو دەوڵەتانەی ناسەقامگیرین لە ڕووی سیاسی و خەرجیان زۆرە لە ڕووی ئابورییەوە، ئەمەش بۆ عێراق حاشا هەڵنەگرە، دابەزینی نرخی نەوت کاریگەری گەورەی لە چەندین ڕووەوە لەسەر ئابورییەکەی جێهێشتووە، لە بودجەی گشتیشدا بە ئاشکرا ڕەنگی داوەتەوە. لە ناوەڕاستی ساڵی (2014) کاتێک، دۆخی ئەمنی عێراق بەهۆی سەرهەڵدانی "داعش"ەوە بە تەواوی ڕووی لە ناسەقامگیری کرد و زۆربەی چالاکییە ئابورییەکانی ڕاگرت، هاوکات بوو لەگەڵ داڕوخانی نرخی نەوت، بەجۆرێک نرخی بەرمیلێک نەوت لە کۆتاییەکانی ئەوە ساڵە دابەزی بۆ کەمتر لە (27) دۆلاری ئەمریکی، لە کاتێکدا تا مانگی ئابی ساڵی (2014) نرخی بەرمیلێک نەوت زیاتر بوو لە (100) دۆلار. بەپێی ئامارو زانیارییەکانی نێو بودجەی گشتی عێراق بە ئاشکرا تێبینی ئەوە دەکردێت کە لە ساڵی (2015) دا توشی چی قەیرانێکی گەورەی دارایی بووە، چونکە شۆکەکە تەنها دابەزینی نرخی نەوت نەبووە بەڵکو بەرزبوونەوەی خەرجی گەورەی جەنگی دژ بە تیرۆریشی هاتبووە پاڵ، سەرەڕای خەرجی زۆری ئاوارەی ناوچەکانی ژێر کۆنرۆڵی داعش کە فشارێکی گەورەی ئابوری و دارایی دروستکردبوو. لە ئەنجامی ئەو قەیرانانە بەپێی بەڵگەنامە حکومی و بانکییەکان، بودجەی گشتی لە ساڵی (2015)دا (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دیناری عێراقی کورتی هێنابوو. داهاتی گشتیش بە ڕێژەی (37.1%) کەمی کردبوو، کە (34.7%)ی داهاتی گشتی ناوخۆ پێکیهێنابوو. هەرچی خەرجی گشتیشە  بەراورد بە ساڵی (2014) بە ڕێژەی (38%) کەمی کردووە کە (36.7%)ی لە بەشە پشکی داهاتی ناوخۆ بووە. بە کوردتی بودجەی گشتی وڵات لەو ساڵەدا توشی کورتهێنانی گەورە بوویەوە لە ڕووی داهاتەوە کە داهاتی گشتی (39 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار و بەڕێژەی (37.1%) لە ساڵی (2015) کەمتربوو بەراورد بە ساڵی (2014)، چونکە داهاتی ساڵی (2015) بڕی (105 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار بووە، لە کاتێکدا ساڵی (2014) بە (66 ترلیۆن 470 ملیار) دینار تۆمار کراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) 1 سەرچاوە:بانکی ناوەندی عێراق، ڕاپۆرتی ئاماری ساڵانەی بانکی ناوەندی، فەرمانگەی ئامار و لێکۆڵینەوە، 2015، ل 69  هەرچی ڕێژەی داهاتە لە ماوەی هەردوو ساڵی (2014)ەو (2015) لەم سەرچاوانەی خوارەوە کۆکراونەتەوە، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) ئەوەی دەربارەی خەرجی گشتییە لە ساڵی (2015) ئەوە تۆمارکراوە کە (43 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار بە ڕێژەی (%38) کەمبووەتەوە بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی، کۆی خەرجییەکانی بریتی بووە لە (70 ترلیۆن و 400 ملیار) دینار، ئەمەش کاریگەری هەبووە لەسەر هەردوو جۆری خەرجی بەگەڕخستن و خەرجی وەبەرهێنان، بە جۆرێک خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە ڕێژەی (%33.5) دابەزیوەو خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە رێژەی (%47.7) کەمبووەتەوە بەراورد بە ساڵی (2014). بڕوانە خشتەی ژمارە (3).                  سەرچاوە: وەزارەتی دارایی/ فەرمانگەی ژمێریاری ئەوەی لە خشتەکەدا تێبینی دەکرێت خەرجی بەگەڕخستن لە ساڵی (2014)دا بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 986 ملیار و 200 ملیۆن) دینار لە کاتێکدا لە ساڵی (2015) ئەو خەرجییە بریتی بووە لە (51 ترلیۆن و 832 ملیار و 800 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش جیاوازی خەرجی بەگەڕخستن لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا برتی بووە لە (26 ترلیۆن و 153 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (33.5%) لەساڵی (2015) کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2014). بەهەمان شێوەی خەرجی بەگەڕخستن، خەرجی وەبەرهێنانیش بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی کە دابەزین کردووە، بە جۆرێک لە ساڵی (2014)دا بریتی بووە لە (35 ترلیۆن و 487 ملیار و 400 ملیۆن) دینار لە کاتێکدا لە ساڵی (2015) ئەو خەرجییە بریتی بووە لە (18 ترلیۆن و 564 ملیار و 700 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش جیاوازی خەرجی وەبەرهێنان لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا برتی بووە لە (16 ترلیۆن و 922 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (47.7%) لەساڵی (2015) کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2014). دووەم: کاریگەری نرخی نەوت لەسەر داهات و خەرجی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی 2014 – 2018 بەرزو نزمی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بەردەوام یەکێک بووە لە فاکتەرە سەرەکیانەی لە عێراقدا کاریگەری گەورەی لەسەری بودجەی گشتی (داهات و خەرجی)یەکانی حکومەتی عێراق دروستکردووە، بەجۆێک لە ساڵی (2014)ەوە حکومەتی عێراق نەیتوانیووە داهات و خەرجییەکانی خۆی بەرزبکاتەوە لە بودجەی گشتیدا تا ساڵی (2018)، ئەم خشتانەی خوارەوە ئەو ڕاستییە نیشان دەدات. بڕوانە خشتەی ژمارە (4 -5)4   سەرچاوە:بانکی ناوەندی عێراق، ڕاپۆرتی ئاماری ساڵانەی بانکی ناوەندی، فەرمانگەی ئامار و لێکۆڵینەوە، ساڵە جیاوازەکان    سێیەم: کاریگەری نرخی نەوت و ڕەنگدانەوەی دارایی لە سەر قەرزە گشتییەکانی عێراق لەگەڵ کورتهێنانی زیاتری بودجەی گشتی قەرزی گشتی بە هەردوو جۆری (ناوخۆیی و دەرەکی) ڕووی لە بەرزبوونەوە کردووە لە ساڵی (2014) کۆی قەرزەکانی سەر عێراق (75 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلار تا ساڵی (2018) گەیشتووە بە (123 ملیار و 300 ملیۆن) دۆلار، بڕوانە خشتەی ژمارە (6)                         سەرچاوە/ وەزارەتی دارایی، فەرمانگەی قەرزە گشتییەکان چوارەم: دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2020 و گورزێکی نوێ بۆ سەر ئابوری عێراق لەگەڵ ئەوەی بۆ ماوەی چەند ساڵێک نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان جۆرێک لە سەقامگیری بەخۆوە بینی بوو بەڵام بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆناو کەمبوونەوەی خواست لەسەر کڕینی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، لەگەڵ دەستپێکی ساڵی نوێ (2020) نرخی نەوت جارێکی دیکە داڕومانی گەورەی بەخۆوە بینی و وڵاتانی هەناردەکاری نەوتی خستە شوکێکی نوێوە، حکومەتی عێراقیش بێ بەش نەبووە لەم گورزە لەناکاوە، ئەو خشتانەی خوارەوە (7 و 8) ئەو قەیرانە گەورەیە ڕووندەکاتەوە کە داهاتی نەوتی عێراق بۆ چی ئاستێک دابەزیوە؟ کاتێک بەراوردی داهاتی شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2020) بەراورد دەکەی بە شەش مانگی ساڵێک پێشتر.       بەشی دووەم کاریگەری نرخی نەوت لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا ئەگەر دۆخی دارایی لە دۆخی عێراق خراپتر نەبێت ئەوا بە دڵنیاییەوە باشتر نیە، چونکە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، جگە لە پشکی لە بەشە بودجەی عێراق فرۆشی نەوتی هەرێمە، دیارە لە ساڵی (2014)ەوە ئەو بەشە بودجەیەشی لە عێراقە دەنێردرا بۆ هەرێمی کوردستان، بە هۆکاری ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو حکومەتەکە، ئەویش ڕاگیرا، بۆیە دەکرێت بوترێت ئەو دۆخەی بەسەر هەرێمی کوردستاندا هات لە ڕووی داراییەوە خراپتربوو لە دۆخی دارایی عێراق. یەکەم: زیانە داراییەکانی ئابوری سەربەخۆ پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە بڕێکی گەورەی بودجە لە عێراقەوە ڕەوانەی هەرێمی کوردستان دەکرا بەجۆرێک لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بریتیبووە لە (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛   ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا . هاوکات بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019  (96) ترلیۆن و (196) ملیار و(503) ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2) ترلیۆن و (273) ملیار و (430) ملیۆن دینار داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند.  دووەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2014 - 2021) لەدوای سالی (2014)ەوە دۆخەکە بەشێوەیەکی ترە، ئەگەرچی یاساکانی بودجەی (2014 - 2021) پشکی هەرێمی کوردستان دیاریکراوە، بەڵام بەهۆی ڕادەستنەکردنی نەوتی هەرێم و سەربەخۆیی ئابوری هیچ کات ئەو بڕەی وەک پشکی هەرێم دیاریکراوە، وەک خۆی نەنێدراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (9)؛   تێبینییەکان دەربارەی خشەی ژمارە (9)  1.    حکومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێک 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان هاتووە. 3.    لە مانگی (7)ی ساڵی (2021) ەوە حکومەتی عێراق (5) جار بڕی (200) ملیار دیناری بە شێوەی سولفە بۆ هەرێمی کوردستان ناردووە سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ لەماوەی ساڵی (2004) بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا بەرمیلێکی نەوتی بە بڕی (52) دۆلار فرۆشتووە، بەکۆی گشتی و بەبێ هیچ خەرجی و تێچونێک بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتوویەتی نزیکەی (60) ترلیۆن دیناربووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (10))   چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بکەین کە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە، لە بوجەی گشتی عێراق لە دەستی داوە، ئەوا؛ 1.    حکومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار بودجەی لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگرتووە. 2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان توانیویەتی بڕی (1) ملیار و (34) ملیۆن و (546) هەزار (335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (7) ساڵیدا هەناردە بکات بە بەهای (59) ترلیۆن و (709) ملیار دینار، ئەگەر هیچ خەجییەکی نەبووبێت. بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بکەین (40%) تەرخان بکرێت بۆ خەرجی کۆمپانیاکان (گەڕان و دەرهێنان و گواستنەوە)، ئەو بەهایە دادەبەزێت بۆ (35) ترلیۆن و (582) ملیار و (400) ملیۆن دینار. 3.    ئەو جیاوازییەی لەو بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت (پێش دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی) و بودجەی گشتی عێراق دەکەوێتەوە؛ بریتییە لە (23) ترلیۆن و (48) ملیار و (422) ملیۆن دینار. بەڵام ئەگەر (دوای دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی کە بە 40%) گریمانەمان کردبوو، بریتییە لە (46) ترلیۆن و (932) ملیار و (22) ملیۆن دینار. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی )31( ملیار و )637( ملیۆن دۆلارە و بەرامبەرە بە (45) ترلیۆن و (873) ملیار و (650) ملیۆن دینار و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە. پێنجەم: کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە ساڵی (2013)ەوە لە هەرێمی کوردستان شتێک نییە بە ناوی یاسای بودجەوە، لە هەشت ساڵدا بە دوو خولی پەرلەمانیش نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە بەناڕوونی ماوەتەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە نیوەی تەمەنی خۆی بەبێ یاسای بودجە بەڕێکردووە، لە ڕابردوودا داهات و دۆخی ئابوری هەرێمیش زۆرترین قسەو باسی لەسەربووە، ئەگەرچی لە پێش پرۆسەی ئازادی عێراق، دەکرێت مەهانەیەک بەدەست حکومڕانانی هەرێمی کوردستانەوە هەبێت لەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن داهاتێکی ئابوری پێویست و جێگر نەبووەو دۆخی سیاسیشی وەکو پێویست نەبووە، بەڵام لە دوای ساڵی (2013) ئەگەر چی قەیرانی دارایی و ئابوری و سەربازی و سیاسی سەریان هەڵداوە، ئەگەر چێ داهاتەکان لە هەندێک قۆناغدا کەمبوونەتەوە بەڵام مانای ئەوە نییە داهاتەکان سفر بوونەتەوە.  بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە کابینەی هەشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و کە لە ١٨ی٦ی٢٠١٤ و کابینەی نوێیەم لە ١٠ی٧ی٢٠١٩ متمانەیان لە پەرلەمان وەرگرتووە شتێک نەبووە بە ناوی یاسای بودجەوە، لەم هەشت ساڵەدا بە دوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمان نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە. لە ئێستادا و دوای هەشت ساڵ و بەرەو ساڵی نۆیەم هەنگاو دەنێین حکومەت شتێک نەبووە بەناوی یاسای بودجەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق لە بارەی بەشە بودجەی هەرێمەوەو جێگیربوونی ڕادەیەکی باشی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان بەڵام هێشتا ئامادە نەبووە بچێتە ژێرباری ناردنی یاسای بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمانی کوردستان، بەمەش داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە ناڕوونی ماوەتەوە. شەشەم: داهاتی هەرێمی کوردستان لە ژێر کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت ساڵی (2020) بەنمونە  بەشێوەیەکی گشتی هەرێمی کوردستان بە دوو شێواز مامەڵە بە نەوتەو ە دەکات، بڕێکی نەوتەکەی لە رێگای فرۆشتنی پێشوەخت کە لە ساڵانی (2016) بەدواو ە پێشوەخت پارەکەی وەرگرتووە و فرۆشتویەتی بە کۆ مپانیاکانی وەك گلینکۆر، ڤیتۆڵ، پیتراکۆ، ترافیگۆرا و رۆزنەفت. ئەم جۆرە هەرێم دەبێت بە پێی گرێبەستەکانی کە کردویەتی بیدات بەو کۆ مپانیانە. ئەم جۆرەحکومەتی هەرێم پێشوەخت پارەکەی وەرگرتووە و هیچ داهاتێکی نوێی لێ دەست ناکەوێت. جۆری دووهەم ئەو نەوتەیە کە لە پاش لێ دەرکردنی نەوەتی پێشوەخت فرۆشراو دەمێنێتەوە، حکومەت خۆی دەیفرۆشێت لە بازاردا و  پشکی کۆمپانیاکانی نەوتی لێ دەدات.  لە سێ مانگی سەرەتای ساڵی (2020) ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی حکومەتی هەرێم رۆژانە (454) هەزار بەرمیل نەوت بووە لە رۆژێکدا، کە دەکاتە (13 ملیۆن و 620 هەزار) بەرمیل لە مانگێکدا. بە پێی شیکردنەوەکان بڕی لە (40% بۆ 42%) داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ هەرێم. ئەگەر نرخی نەوەتی برێنت بە (20) دۆلار بێت ، ئەوا هەرێم ئەگەر هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر نەوتەکەی فرۆشتبێت و هیچ داشکاندنی زیاتری بۆ کڕێارەکان نەکردبێت، ئەوا هەر بەرمیلێك نەوتی بە  (10) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە بەو نرخە داهاتی نەوتی هەرێم لە ماوەیەدا نزیکەی (60) ملیۆن دۆلار بووە، ئەمەش دەکاتە ڕێژەی (8%)ی کۆی مووچەی موچەخۆرانی هەرێم. کە بریتیەی لە  (897) ملیار دینار. حەوتەم: کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر قەرزەکانی حکومەتی  هەرێمی کوردستان سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە. هەروەها سەرۆکی حکومەت ئاماژەی بەوەكرد، حكومەت لە ئێستادا زیاتر لە (7) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە، بە گوێرەی ئەو راپۆرتەی مەسرور بارزانی كۆی قەرزەكانی حكومەت زیادیان كردووە بەراورد بە سەرەتای دابەزینی نرخی نەوت لەم كابینەیەی حكومەتدا.  لەم خشتەیەی خوارەوەدا پوختەی قەرازەکانی سەر حکومەتی هەرێم ڕونکراوەتەوە پێش بڕیاری پاشەکەوت کردنی موچەی مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 12،11ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. بەم شێوەیەش بێت قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان زیادیانکردووە "پاش ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دابه‌شنه‌كردنی مووچه‌ی شەش مانگی (2020)ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌ركرد بەمەش كۆی گشتی قه‌رزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم (30) ملیار دۆلاری ئه‌مریكی تێدەپەڕێنێت.   سەرچاوەکان 1.    یادگار صدیق گەڵاڵی و فریا کاڵێ، هۆکارەکانی دابەزینی نرخی نەوت و کاریگەری لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نیسانی 2020. 2.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 3.    کۆمەڵێک نوسەر، هەرێمی کوردستان ئاڵنگاری سیاسی و ئابوری، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم 2018، ل 9-34. 4.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 5.    ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611 6.    ماڵپەڕی درەو میدیا، حكومەتێك بێ یاسای بودجە؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8311 7.    د. ريام علي حسين، الانعكاسات المالية لصدمة انخفاض أسعار النفط على الموازنة العامة في العراق بعد عام 2014، مركز البيان للدراسات والتخطيط، 2021؛ 8.    ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. 9.    Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.  

درەو: بزوتنەوەی گۆڕان كۆنفرانس و یەكێتی دیدارو پارتی و سۆسیالیست و بزوتنەوەی ئیسلامی كۆنگرە دەبەستن لە ساڵی نوێی 2022 دا، بەشێكیان بۆ چارەسەری كێشەناوخۆییەكانیان و بەشێكیان وادەی كۆنگرەیان بەسەرچووە. یەكەم/ بزوتنەوەی گۆڕان: بڕیارە رۆژی 26ی كانونی دووەم 2022 بزوتنەوەی گۆڕان كۆنفرانس ببەستێت، پرسی شكستیان لە هەڵبژاردنەكەی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوی عێراق و رێكخستنەوەی گۆڕان و كشانەوەی تیمەكەیان لە حكومەت گفتوگۆی لەسەر بكرێت، سەرەرای شكستەكەیان بزوتنەوەی گۆڕان وادەی كۆنفرانسیشیان بەسەرچووە. بزوتنەوەی گۆڕان تا ئێستا یەك كۆنفرانسی بەستووە كە لە ساڵی 2013 و لەسەردەمی نەوشیراون مستەفا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان بووە. دووەم/ یەكێتی نیشتمانی كوردستان: یەكێتی نیشتمانی كوردستان بڕیاریداوە لە شوباتی 2022 لە بری كۆنفرانس و كۆنگرە "دیدار" سازبكات، قوباد تاڵەبانی سەرۆكایەتی لیژنەیەك دەكات كە ئامادەكاری بۆ سازدانی "دیدار"ەكە دەكەن لە شوباتی داهاتوودا، دیدارێك كە گۆڕانكارییە سیاسییەكانی ئەم دواییەی یەكێتی كە لەدوای 8ی تەموزەوە لەناو یەكێتی روویان داوە لە دیدارەكەدا پەسەند دەكرێت.  یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە حوزەیرانی 1976 لەلایەن جەلال تاڵەبانیەوە دامەزراوە تا ئێستا چوار كۆنگرەی بەستووە.  سێیەم/حزبی سۆسیالیست ‎حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان بڕٍیاریداوە لە مانگی ئازاری داهاتوودا كۆنگرەی حەوتەمی خۆی سازبكات. بە پێی راگەیەندراوی كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان كە لە رۆژی 28/12/2021 لە گوڵەخانە بەڕێوەچوو ئاماژە بەوە كراوە كە ڕێوشوێنی پێویست و میكانیزمی پێویست گیراوەتە بەر بۆ بەستنی كۆنگرەی (7)ی حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان و دانانی بەرنامەیەكی داڕێژراو بەڕێوەجوونی كارەكانی كۆنگرە تا گۆڕانكاریەك و نوێ بوونەوەیەك لەناو پلان و پرۆگرامی حزبدا بكرێت". حزبی سۆسیالیست دیموركاتی كوردستان لە ساڵی 1976 دامەزراوەو تا ئێستا (6) كۆنگرەی بەستووە. چوارەم/  پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان چەند جارێك كۆنگرەی دواخستووە، چاوەڕوانی پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراقە، ئەگەر بەزویی پێكبێت ئەوا لە مانگی شوباتی داهاتوودا كۆنگرەی (14) ساز دەكات. پارتی دیموكراتی كوردستان لە ساڵی 1946ەوە لەلایەن مستەفا بارزانیەوە دامەزراوە تا ئێستا (13) كۆنگرەی بەستووە.  پێنجەم/ بزوتنەوەی ئیسلامی بزوتنەوەی ئیسلامی بڕیاریداوە لە سەرەتای ساڵی 2022 كۆنگرەی (12) ئەنجامبدات. ئەنجومەنی شورای بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لە كۆبونەوەی رۆژی 25/12/2021 دا بڕیاریداوە بەتێكڕای دەنگ بڕیاریدا لەنزیكترین كاتدا كۆنگرەی (12) ئەنجام بدات و بۆ ئەم مەبەستەش لیژنەی ئامادەكاری ڕاسپارد بۆ بەئەنجام گەیاندنی كارە هونەری و كارگێڕیەكان و وەرگرتنی ڕاپۆرت و بیرو ڕای سەرجەم ئۆرگانەكان و ئەندامان بەئامانجی ئەنجامدانی كۆنگرەیەكی نەوعی و سەركەوتوو. بزوتنەوەیەكی ئیسلامی كوردستان ساڵی ١٩٨٧ لە لایەن مەلا عوسمان عەبدولعەزیز لە ئێران دامەزراو تا ئێستا (11) كۆنگرەی بەستووە

  درەو: بڕیارە رۆژی 26ی كانونی دووەم 2022 بزوتنەوەی گۆڕان كۆنفرانس ببەستێت، پرسی شكستیان لە هەڵبژاردنەكەی عێراق و رێكخستنەوەی گۆڕان و كشانەوەی تیمەكەی لە حكومەت گفتوگۆی لەسەر دەكرێت، هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی چیا نەوشیروان مستەفا بكرێتە رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان. چەند رۆژێكە گفتوگۆی ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ رێكخستنەوەو چارەسەركردنی كێشەكانی چڕبوونەتەوە، دەیانەوێت لە رۆژی 26ی كانونی دووەم 2022 تیماری شكستەكەیان بكەن كە لە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو رووبەروویان بووەوە، پرسەكانی هەمواری دەستوری گۆڕان، هەڵبژاردنی رێكخەر و خانەیەكی نوێی، پرسی دارایی بزوتنەوەی گۆڕان، پرسی كشانەوە لە حكومەت گفتوگۆی لەسەر دەكرێت. دەستەكە قارسكرا رۆژی 13ی ئۆكتۆبەری رابردوو جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان دوای (3) رۆژ لە راگەیاندنی شكستەكەی لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی عێراق كە بە هاوپەیمانێتیەك لەگەڵ یەكێتی بەشداریكردوو ژمارەی كورسیەكانی لە (5) كورسیەوە بۆ (سفر) كورسی كەمكردەوە، دەستلەكاركێشانەوەی رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی پەسەندكردوو بڕیاردرا دەستەیەكی (9) كەسی پێكبهێندرێت بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەی گۆڕان. لیژنەیەكی (5) كەسی پێكهێندرا بۆ پێكهێنانی ئەندامانی دەستە كاتیەكە، بەڵام ئەندامانی لیژنەكە نەیانتوانی لە ماوەی دیاریكراودا ئەندامانی دەستەكە دیاری بكەن، بەتایبەتیش لیژنەكە شكستیانهێنا لە گەڕاندنەوەی ئەو هەڵسوڕاو بەرپرسانەی كە لەماوەی رابردوودا لە بزوتنەوەكە دوركەوتبونەوە، لە ئێستادا بڕیارە ئەرك و كارەكانی ئەو دەستەیە بگۆڕدرێت بۆ ئامادەكاری بۆ كۆنفرانسی بزوتنەوەی گۆڕان كە لە (7) ئەندام پێكدێت.   چوارشەمەی هەفتەی رابردوو جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆبوەوە و یەكشەمەی رابردووش جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كۆبونەوەوە تیایدا رۆژی 26ی كانوونی دووەمی 2022یان جێگیركردووە بۆ ئەنجامدانی كۆنفرانسی بزوتنەوەی گۆڕان و دیاریكردنی ئەندامانی دەستەی بەڕێوەبردنی بزوتنەوەی گۆڕان تا بەستنی كۆنفرانس. ئەندامانی دەستەكە بریتین لە:  هاورێ كاوە ئەندامی جڤاتی گشتی  دڵشاد مەجید ئەندامی جڤاتی گشتی  هۆشیار عومەر ئەندامی جڤاتی نیشتمانی نزار مەحمود ئەندامی جڤاتی نیشتمانی  هەریەك لە : شوان قلیاسانی  د. تەها حەمە عەزیز شێخ گەیلان  كە ئەم سێ ئەندامەیان رۆژی یەكشەمەی داهاتوو لە كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕاندا دەنگی لەسەر دەدرێت. بەڵام لە ئێستادا داوادەكرێت ئەندامانی دەستەكە لە (7) ئەندامەوە بۆ (9) ئەندام زیادبكرێت.  كۆنفرانسی گۆڕان بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی ئەمساڵ دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا نوسراوەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامەكانی، ریسەكەی لە عومەر سەید عەلی‌و هاوباوەڕەكانی لەناو خانەی راپەڕاندن كرد بە خوری. لە كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانی و گشتی بزوتنەوەی گۆڕاندا بڕیاردراوە رۆژی 26ی كانونی دووەمی 2022 كۆنفرانسی بزوتنەوەی گۆڕان بكرێت، لەو كۆنفرانسەدا چەند پرسێك گفتوگۆی لەسەر دەكرێت. یەكەم: رێكخستنەوەی بزوتنەوەی گۆڕان  لە كۆنفرانسی بزوتنەوەی گۆڕاندا بڕیارە هەمواری دەستوری بزوتنەوەی گۆڕان بكرێت كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا و لە كۆنفرانسی یەكەمدا پەسەندكرا. لە كۆنفرانسەكەدا ئەگەری دەستكاریكردنی پەیكەری بزوتنەوەی گۆڕان دەكرێت لەرووی كەمكردنەوەی ئەندامانی جڤات و مەكۆكان و دەستكاریكردنی ئەرك و كارەكانی خانەی راپەڕاندن و بەرنامەو روئیای بزوتنەوەی گۆڕان بۆ داهاتوو. دووەم: دارایی بزوتنەوەی گۆڕان پرسی داهاتەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە ئێستادا گفتوگۆی درووستكردووەو گومان لەسەر خەرجكردن و دیارنەمانی بەشێك لە داهاتەكانی بزوتنەوەی گۆڕان دەكرێت. بزوتنەوەی گۆڕان لە ئێستادا مانگانە بڕی (250 هەزار ) دۆلار لە حكومەتی هەرێم وەردەگرێت، كە لە داهاتی پارتی دیموكراتی كوردستانەو بەناوی حكومەتەوە دەدرێتە بزوتنەوەی گۆڕان. لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا بزوتنەوەی گۆڕان (3 ملیۆن) دۆلاریان لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەرگرتووە لە چوارچێوەی بەشداریان لە هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، گۆمان لەسەر خەرجكردن و دیارنەمانی بەشێك لەو پارەیە هەیە چونكە یەكێتی نیشتمانی كوردستان تەواوی خەرجیەكانی هەڵمەتی هەڵبژاردنی گرتووەتە ئەستۆ ئەی ئەو (3 ملیۆن) دۆلارە چۆن خەرجكراوە. هەر لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا نزیكەی (3 ملیۆن) دۆلاری دیكە لە سەرمایەداران و كەسانی نزیكی بزوتنەوەی گۆڕان كۆكراونەتەوە، سەرەرای ئابونەی مانگانەی پەرلەمانتاران و بەرپرسانی دیكەی گۆڕان لە حكومەتدا. خەرجی ئێستای بزوتنەوەی گۆڕان بریتیە لە : •    میدیای بزوتنەوەی گۆڕان KNN •    خەرجی مەكۆكانی بزوتنەوەی گۆڕان •    خەرجی ژوورو ئەندامانی ژوورەكانی بزوتنەوەی گۆڕان. كۆی گشتی خەرجی مانگانەی بزوتنەوەی گۆڕان نزیكەی لە (150 ملیۆن) دینارە سێیەم: بەشداری لە حكومەت بڕیارە لە كۆنفرانسی بزوتنەوەی گۆڕاندا گفتوگۆ بكرێت لەسەر پرسی كشانەوە لە حكومەتی هەرێم و حكومەتە خۆجییەكان، كە بەشێك لە هەڵًسوڕاوانی بزوتنەوەی گۆڕان پێیان وایە هۆكاری سەرەكی شكستی بزوتنەوەی گۆڕان خراپی ئەدای وەزیر و بەرپرسانی گۆڕانە لە حكومەتی هەرێم و حكومەتە خۆجێییەكان.  لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا چەند گروپێك درووست بوون فشار دەكەن بۆ گۆڕانكاری لەناو گۆڕاندا (گروپی لۆبی گۆڕان) وەك یەكێك لە گروپەكانی ناو بزوتنەوەی گۆڕان داوا دەكەن: •    رێكخستنەوەی گۆڕان •    كشانەوە لە حكومەتی هەرێم و حكومەتەخۆجێییەكان •    بەستنی كۆنفرانس لە 26ی كانوونی دووەمی 2022 •    بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری هەڵبژاردنی داهاتووو نەكەن •    لەگەڵ یەكێتی و پارتی نەچنە حكومەتەوە ئەمە لە كاتێكدایە بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) سەرۆكی تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت دڵنیایی بە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و جێگری سەرۆكی پارتی داوە كە بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت ناكشێنەوەو بەردەوام دەبن بزوتنەوەی گۆڕان دەیەوێت لەدوای كۆنفرانسی جڤاتی نیشتمانی نوێ بكاتەوەو رێكخەر و ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێرێت. لە ئێستادا هەوڵێكی ناوخۆیی هەیە بۆ ئەوەی چیا نەوشیروان مستەفا بكرێتە رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، لەدوای ئەو ناوی مستەفا سەید قادر دێت بۆ رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام عومەر سەید عەلی و ئەو ئەندامانەی خانەی راپەڕاندن كە دەستیان لەكاركێشاوەتەوەو رۆژانە لە مەكۆی سەرەكی دەوام دەكەن جگە لە ( دەرباز محەمەد و برزۆ مەجید) لەگەڵ ئەوەن كۆنفرانس دوابخرێت و ئەم دۆخە وەك خۆی بمێنێتەوە.   راپۆرتی پەیوەندیدار راپۆرتی پەیوەندیدار

  (درەو):  ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق: •    لەماوەی 10 ساڵی رابردوودا واتە لەنێوان (2011 بۆ 2021) قەبارەی خێزان لە عێراق دابەزینی نوێی بەخۆوە بینیوە.  •    لە هەرێمی كوردستان تێكڕای قەبارەی خێزان لە رێژەی 5.2%ەوە بۆ 5.0% دابەزیوە.  •    لە بەغداد قەبارەی خێزان لە رێژەی 5.6% بۆ 5.5% دابەزیوە، لە پارێزگاكانی تریش رێژەكە 6.3 بووە بۆ 6.0% دابەزیوە.  •      هێشتا قەبارەی خێزان لەناوچە گوندنشینەكان بەرزترە لە ناوچە شارنشینەكان، لە ناوچە گوندنشینەكان رێژەكە لە 7.15%ەوە بۆ 6.3% دابەزیوە، لە ناوچە شارنشینەكاندا رێژەكە لە 5.8%ەوە بۆ 5.5% دابەزیوە.  •    رێژەی كاریگەری ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسەر خێزان 29% بووە، ئاستی تێگەیشتنی تاكەكان بۆ ڤایرۆسی كۆرۆنا 67% بووە.  •    رێژەی ئەو ژنانەی كە ئێستا كاردەكەن هێشتا زۆر كەمەوە‌و گەیشتوەتە 9.2%، بەڵام لە هەرێمی كوردستان رێژەكە بۆ 14% بەرزبوەتەوە.  •    پرسیار لە ژنان كراوە لەبارەی ئەوەی ئایا ئامادەن كار بكەن، رێژەی 21%یان ئاماژەیان بەوە كردووە ئامادەن كار بكەن، رێژەی 7%یان باسیان لەوەكردووە ئامادەن كار بكەن، بەڵام بەمەرج.  •    رێژەی ئەو ژنانەی كە ئینتەرنێت بەكاردەهێنن هێشتا سنوردارە‌و 40% تێناپەڕێنێت، واتە رێژەی 60%ی ژنان لە عێراق ئینتەرنێت بەكارناهێنن. •    تەواوكردنی خوێندن لەلایەن ژنانەوە لە عێراق بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی كردووە، رێژەی 69%ی ژنان بڕوانامەی زانكۆ‌و سەروتریان بەدەستهێناوە، لەبەرامبەردا رێژەی 18%ی ژنان بڕوانامەیان بەدەست نەهێناوە.  •    جۆرەكانی توندوتیژی كە پیاوان لە عێراق دژی ژنان بەكاریدەهێنن بریتین لە: -    توندوتیژی سێكسی: رێژەكەی 1.8%ە -    توندوتیژی جەستەیی: رێژەكەی 3.6%ە -    توندوتیژی ئابوری: رێژەكەی 22%ە -    توندوتیژی زارەكی: رێژەكەی 11.7%ە -    روبەرووبونەوەی توندوتیژی بەشێوەیەكی گشتی: 28.7%ە •    توندوتیژی ئابوری بەربڵاوترین جۆری توندوتیژییە كە پیاوان لە عێراق دژی هاوسەرەكانیان بەكاریدەهێنن، دوای ئەویش توندوتیژی زارەكی، بەڵام جۆرەكانی تری توندوتژی (توندوتیژی جەستەیی، سێكسی) زۆر لە جۆرەكانی تر كەمترن.  •    رێژەی 29%ی ژنان لە عێراق روبەرووی هەموو جۆرەكانی توندوتیژی دەبنەوە.  •    لە یەك دەیەی رابردوودا رێژەی ئەو خێزانانەی عێراق كە سەرۆك خێزان تێیاندا ژنە 10.7%ە‌و بەمشێوەیە دابەشبووە: -    لەناوچە گوندنشینەكاندا رێژەی 5.9%ی سەرۆك خێزانەكان ژنن -    لەناوچە شارنشینەكاندا رێژەی 12.4%ی سەرۆك خێزانەكان ژنن -    لە هەرێمی كوردستان رێژەی 14.9%ی سەرۆك خێزانەكان ژنن -    لە پارێزگاكانی تر رێژەكە 9.8%ە •    رێژەی 25.5%ی كچان لە عێراق بەر لەوەی تەمەنیان بگاتە 18 ساڵ، هاوسەرگیری دەكەن.  •    رێژەی 10.5%ی كچان لە عێراق بەر لەوەی تەمەنیان گەشتبێتە 15 ساڵ، هاوسەرگیرییان كردووە. •    رێژەی 1.5%ی ژنان لە عێراق لە هاوسەرەكانیان جیابونەتەوە، دابەشبوونی رێژەیی جیابونەوەی ژنان لە هاوسەرەكانیان لە تەمەنی 15 ساڵ بەرەو سەر، بەپێی ئەوەی كامیان بڕیاری جیابونەوەیان داوە بەمشێوەیە:  -    رێژەی 46%ی ژنان داوای جیابونەوەیان لە هاوسەرەكانیان كردووە -    رێژەی 21%ی پیاوان داوای جیابونەوەیان لە هاوسەرەكانیان كردووە -    رێژەی 31%ی پیاوان‌و ژنان بەیەكەوە داوای جیابونەوە‌و كۆتایهێنانی هاوسەرگیرییان كردووە •    رێژەی وەچەخستنەوە لە ناوچە شارنشینەكان كەمترە لەناوچە گوندنشینەكان، رێژەكە لە ناوچە شارنشینەكان 3.1%‌و لە گوندنشینەكان 3.6%ە.  •    رێژەی وەچەخستنەوە لە هەرێمی كوردستان 3.2%ە، لە بەغداد 2.9%ە، لە پارێزگاكانی تر 3.4%ە. •    رێژەی ئەو ژنانەی لە عێراق بڕوانامەی زانستیان نییە 3.8%، ئەوانەی بڕوانامەی ناوەندی‌و كەمتریان هەیە 3.2%، ئەوانەی بڕوانامەی ئامادەییان هەیە 2.5%‌و ئەوانەی بڕوانامەی زانكۆیان هەیە 2.4%ە.  •    رێژەی 92%ی ئەو ژنانەی لە عێراق دووگیان دەبن، لەلایەی پزیشك‌و پەرەستیاری گونجاوەوە پشكنینی دووگیانبوون دەكەن. 

 (درەو):  بڕیاری بوو ئەمڕۆ دادگای فیدڕاڵی بڕیاری خۆی لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردن یەكلابكاتەوە، بەڵام بەبەهانەی ئەوەی ئەمڕۆ پشووە، بڕیارەكە بۆ سبەینێ دواخرا، پێشبینی دەكرێت دادگا ئەنجامی هەڵبژاردن بەگشتی پەسەندبكات، بەڵام یەكلاكردنەوەی ئەنجامی هەندێك سندوقی دەنگدان كە تانەیان لەسەرە بۆ كاتێكی تر دوابخات، لە هەموو حاڵەكاندا دەرگا لەسەر دەستبەكاربوونی خولی نوێی پەرلەمان دەكرێتەوە، لایەنە شیعە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن، لەلایەك هەڕەشەی بایكۆتكردنی پرۆسەی سیاسی دەكەن، لەلایەكی تر سەرقاڵی دانوستانن لەگەڵ موقتەدا سەدرو كوردو سوننەدا بۆ پێكهێنانی حكومەت. دادگا لەنێوان دوو بژاردەدا دادگای فیدراڵی عێراق سبەینێ بڕیاری خۆی لەنێوان دوو بژاردەدا یەكلادەكاتەوە،  پەسەندكردنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق یاخود پەسەندكردنی ئەو تانانەی كە هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، بەنوێنەرایەتی لایەنە شیعە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن، پێشكەشی كردوە.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەگوێرەی دەستور ئەركەكەی تەنیا پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنە‌و بڕیارەكانی لەم بارەیەوە جێگای مشتومڕو تانە لێدان نییە، بەهۆی ئەو تانانەی كە هادی عامری پێشكەشی ئەم دادگایەی كردووە، دادگاكە كەوتوەتە ناو كێشمەكێشی سیاسییەوە. دادگای فیدراڵی ئەركەكەی بریتییە لە شیكردنەوەی ماناو لێكدانەوە بۆ ماددەكانی دەستوری عێراق لەكاتێكدا ناڕوونی لەبارەی یەكێك لە ماددە یان بڕگەكانی دەستورەوە دروست ببێت، لایەنە شیعە دۆڕاوەكانی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی دادگاكە تانەكانیان لێ وەربگرێت، بانگەشەی ئەوە دەكەن لە سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا دەستور پێشێل كراوە، لەم روانگەوە داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەنجانی هەڵبژاردنەكەی 10ی ئۆكتۆبەر دەكەن.  دادگای فیدراڵی دووجار تەماشاكردنی ئەو تانانەی دواخست كە لەلایەن عامرییەوە پێشكەش كراوە، ئەمە بۆ ئەوە بوو لایەنە شیعەكان لەناو خۆیاندا لەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت رێككەوتن بكەن، كاتێك لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن، رۆژی چوارشەممەی رابردوو دادگاكە رایگەیاند، رۆژی یەكشەممە واتە ئەمڕۆ، حوكمی خۆی لەبارەی تانەكانی عامرییەوە رادەگەیەنێت، ئەمڕۆش بڕیاری خۆی بەهۆی سبەینێ دواخست.  "بایكۆتی پرۆسەی سیاسی دەكەین" عەبدولئەمیر تعێبان یەكێك لە سەركردەكانی هاوپەیمانی (فەتح) كە هادی عامری سەرۆكایەتی دەكات‌و ئەم هاوپەیمانێتییە نوێنەرایەتی دەنگی هێزەكانی حەشدی شەعبی دەكات، لەبارەی بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵییەوە دەڵێ" ئومێدی گەورەمان بە بڕیاری دادگا هەیە‌و خوازیارین بڕیارێكی دادپەروەرانە بێت بۆ ستەملێكراوان.. لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی هەموو بەڵگەیەكیان پێشكەش كردووە بۆ سەلماندنی ئەوەی هەڵبژاردن ساختەكراوە‌و یاری بە ئەنجامەكانییەوە كراوە". تعێبان باسلەوە دەكات، ئەگەر بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی دادپەروەرانە نەبێت،  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (لایەنە شیعە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن) بژاردەی زۆریان لەبەردەستدا دەبێت، یەكێك لە بژاردەكان بایكۆتكردنی گشتگیری پرۆسەی سیاسییە".  ناڕازییەكان بایكۆت دەكەن؟ قسەكردن لەبارەی بایكۆتكردنی پرۆسەی سیاسی لە عێراق لەلایەن ئەو لایەنە شیعانەی كە هێزی چەكداریان هەبێت، رەنگە تەنیا كارتێكی فشار بێت لەسەر دادگای فیدراڵی، ئەگەرنا ئەم لایەنەكان لەئێستادا سەرقاڵی دانوستانن بۆ دروستكردنی گەورەترین كوتلەی پەرلەمانی‌و پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  سەرباری ئەمە، لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی، بۆچونیان لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردن جیاوازە، نوری مالیكی سەرباری ئەوەی خۆی وەكو ناڕازی لە ئەنجامی هەڵبژاردن نیشان دەدات، بەڵام بەهۆی زیادبوونی كورسییەكانی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا لەم هەڵبژاردنەدا، خۆی وەكو براوە نیشان دەدات، عەممار حەكیم‌و حەیدەر عەبادیش بەبێدەنگی دانیان بەوەدا ناوە كە شكستیان هێناوە‌و چاوەڕێی ئەوەن لەرێگەی نێوەندگیرییەوە لەنێوان سەدر‌و عامریدا، رۆڵی لەدەستچووی خۆیان بگەڕێننەوە.  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی عێراق، درز بخاتە ناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە‌و هەریەكەیان بەجیا بچنە ناو دانوستانەوە لەگەڵ موقتەدا سەدری براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەوە‌و لەكۆتایدا هادی عامری بەتەنیا خۆی بمێنێتەوە.  سەرچاوە سیاسییەكان لە بەغدادەوە باسلەوە دەكەن، بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو موقتەدا سەدر‌و هادی عامری چاویان بەیەك بكەوێت. لایەنە شیعە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن كە ناویان لەخۆیان ناوە "لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی)، لەناو خۆیاندا رۆڵەكانیان دابەشكردووە، نوری مالیكی دانراوە بۆ ئەوەی بەناوی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە دانوستان لەگەڵ لایەنە كوردییەكان بكات، حەیدەر عەبادی دانراوە بۆ ئەوەی دانوستان لەگەڵ لایەنە سوننەكان بكات، هادی عامریش بۆ گفتوگۆو دانوستان لەگەڵ موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن.  دادگا چی دەكات ؟ پێشبینییەكان بۆ ئەو دەچن دادگای فیدراڵی سبه‌ینێ ئەنجامی هەڵبژاردن پەسەند بكات، بەڵام ئەنجامی هەندێك لە سندوقەكانی دەنگدان كە سكاڵایان لەسەرە دوابخات بۆ كاتێكی تر، بۆ ئەوەی وردبینییان تێدا بكرێت. ئەگەر سبه‌ینێ دادگای فیدراڵی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەسەندبكات، دەرگا لەسەر دەستبەكاربوونی خولی نوێی پەرلەمان دەكاتەوە.   

شكاری: درەو  کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی (7) ساڵی تەمەنی خۆیدا سەرپەرشتی ڕاسییەکی گشتی بۆ سەربەخۆیی کوردستان لە 25/9/2017، و یەک هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی کردووە لە 30/9/2018 دا. لە ئێستاشدا (2) ساڵ بەسەر ماوەی یاسایی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا تێپەڕیوە و بەشێک لە ئەندامەکانی لە پۆستەکانیان نەماون. لایەنە سیاسییەکان بۆچونی جیاوازیان لەبارەوە هەیە. لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر شێوازی پێکهێنانی کۆمسیۆن و ڕای لایەنە سیاسییەکان لە بارەی یاساکەی و داهاتووی پێکهاتەکەی ئەنجومەنەکە. کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە 23/7/2014 پەرلەمانی کوردستان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014 بەناوی (یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان - عێراق)ی پەسەند کرد. لەماددەی دووەمی یاساکەدا هاتووە: "بە گوێرەی ئەم یاسایە دەستەیەک دادەمەزرێ لە ژێر ناوی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی بۆ ئەوەی ببێتە تاکە دەسەڵات کە ڕێکاری هەموو هەڵبژاردنەکان و ڕاپرسییە گشتییەکان ئەنجام دەدا لەسەر ئاستی سەرتاسەری کوردستان – عێراق". بەپێی ماددەی پێنجەمی یاساکە کۆمسیۆن پێکدێت لە؛ یەکەم: ئەنجومەنی کۆمسیاران: لە خاڵی (1)ی ماددەکە هاتووە: ئەنجومەنی کۆمسیاران لە (9) ئەندام پێک دێ کە لەلایەن پەرلەمانەوە بە زۆرینری ڕەهای ئەندامانی هەڵدەبژێردرێن و دوای ئەوەی لەلایەن لیژنەیەکی تایبەتەوە کە پەرلەمان  پێکیدەهێنێ و پێشنیاز دەکرێنك بە مەرجێک دوو ئەندامی ئەنجوومەن بەلانی کەمەوە یاساناس بن هەروەها دەبێ نوێنەرایەتی ئافرەتان و پێکهاتەکان مسۆگەر بکرێ و ماوەی کارکردنی ئەنجومەنەکەش (5) ساڵی رۆژ ژمێرییە.   لە چوارچێوەیەدا پارتە سیاسییە سەرەکییەکان کاریان بۆ ئەوە کرد ئەو (9) ئەندامەی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە نێوان خۆیان بەش بەش بکەن و سێ ئەندامی درا بە پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتیش لەپشکی خۆی ئەندامێکی دا بە تروکمان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕانیش یەکی دوو ئەندام و هەر یەک لە کۆمەڵ و یەکگرتووی ئیسلامی ئەندامێکییان پێدرا. ئەندامەکانیش لە ڕۆژی 3/12/2014 لە پەرلەمانی کوردستان و 23/12/2014 له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری هه‌رێمی كوردستان متمانه‌ی پێدرا، بەم شێوەیە؛ ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان بڕوانە پەیکەری کارگێڕی ئەنجومەنی کۆمسیاران دووەم: کارگێریی هەڵبژاردن بەپێی ماددەی پێنجەمی یاسای کۆمسیۆن بڕگەی دووەم خاڵی (1) کارگێڕی هەڵبژاردن پێکدێ لە نوسینگەی گشتی هەڵبژاردنەکان لە پارێزگاکان و یەکە کارگێڕییەکان بەگوێرەی ئەو هەیکەلەی لەلایەن کارگێڕی هەڵبژاردنەوە پێشنیاز کراوەو لەلایەن ئەنجومەنەوە پەسەند کراوە.  لەم بارەیەوە بڕوانە هەکەلی هەریەک لە (پەیکەری کارگێڕی هەڵبژاردن، پەیکەری کارگێڕی هەریەک لە پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە و کەرکوک)             بۆچونی لایەنە سیاسییەکان بۆ داهاتووی کۆمسیۆن لە ئێستادا بەپێی یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی وەک لە ماددەی پێنجەم بڕگەی (1)دا ئاماژەی پێکراوە، (2) ساڵی تەواو بەسەر ماوەی یاسایی ئەنجومەنەکەدا تێپەڕیوەو لایەنە سیاسییەکان و پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەروو هەموویانەوە فشاری ئەوە دەکەن ئەنجومەنێکی نوێ دروستبکرێت و هەوڵێکیش هەیە بۆ هەموار کردنەوەی یاساکە. لەو بارەیەوە "مونا قەهوەچی - سكرتێری پەرلەمانی كوردستان" بۆ سایتی پارتی ڕایگەیاندووە هەموو رێكارێكمان گرتووەتە بەر بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە وادەی خۆی و دروستكردنی كۆمسیۆنێكی نوێ.  وتوشیەتی رای فراكسیۆنەكانمان وەرگرتووەو ئێستا چاوەڕێی بۆچوونی لایەنە سیاسییەكانین، بۆ ئەوەی ئەوانیش رای خۆیان پێشكەش بكەن لەسەر چۆنیەتی دانانی ئالیەتی هەڵبژاردنەكان.  ئەوەشی وتووە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ‌و راپرسی لەڕووی یاساییەوە بەسەرچووەو كۆمسیۆنی ئێستا شەرعیەتی نەماوە، چونكە لە خولی پێشووی پەرلەماندا دروستكراوە و ئێستا بۆشایی یاسایی هەیە‌و بەشێكیان پۆستی دیكەیان وەرگرتووەو بەشێكیان كۆچی دواییان كردووە. ئێستا ناچارین یاساكە هەموار بكرێتەوە و كۆمسیۆنێكی نوێ دروست بكرێت، ئەمەش بەپێی تەوافوقی نێوان لایەنەكان دەبێت‌و بۆ پێكهاتەكانیش لە ماددەی (8)ی یاساكەدا هاتووە، كە مافی خۆمانە زەمانەتی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی كۆمسیاران بكرێت. لە نوێترین هەوڵیشدا لە ڕۆژی (22/12/2021) (56) پەرلەمانتار یاداشتێکیان ئاراستەی سەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستان  کردووە، لە یاداشتەکەدا هاتووە "ئێمە ژمارەی یاسایی ئەندامانی پەرلەمان کە لە خوارەوە واژۆمان کردووە، داوا لە بەێزتان دەکەین بەپێی خاڵی (1) لە بڕگەی یەکەم لە ماددەی پێنجەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014 ی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان – عێراق لیژنەیەک دروست بکەن بۆ دەستنیشانکردنی پاڵێوراوان بۆ ئەنجومەنی کۆمسیارانی هەرێم کە بەپێی خاڵی (1) لە بڕگەی یەکەم لە ماددەی حەوتەمی هەمان یاسای ئاماژە پێکراوی سەرەوە بەهۆی تەواوبوونی ماوەی یاساییان ماوەی ئەندامێتیان کۆتایی هاتووە". بەپێی زانیارییەکان پارتی خوازیارە ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لە (9) ئەندامەوە بکات بە (15) و شێوازی دابەشکردنیشی بەو شێوەیە بێت کە پارتی لەگەڵ کۆتاکان لەئەنجومەنی کۆمسیۆن ببێتە زۆرینە، هاوشێوەی پەرلەمانی کوردستان. هەر یەک لەیەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو لەبەر ئەوەی پشکی خۆیان لە ئەنجومەنەکەدا بەم شێوەیەی ئێستا مسۆگەرە پێیان باشە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران وەک خۆی بمێنێتەوەو پشکەکانیان دەستکاری نەکرێت، شوێنە بەتاڵەکانی ئەندامانی ئەنجومەن پڕ بکرێنەوە. جوڵانەوەی‌ نەوەی‌ نوێ  ئەوەی لە بەیاننامەی فەرمیدا بڵاوکردووەتەوە کە "کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکان دور لەپشک پشکێنەی حزبی دروستبکرێتەوە ... ژمارەی‌ ئەندامانی کۆمسیۆن (9) ئەندام بن.... دەستەیەکی دادوەری تایبەت بە هەڵبژاردنەکان درووست بکرێت لە پێنج دادوەری‌ بێ لایەن کە هیچ کاری‌ حزبیان نەکردبێت و ئەنجامی‌ کۆتایی‌ لەلایەن ئەو دەستە دادوەرییەوە  پەسەند دەکرێت".  

درەو: ئەو چەكدارانەی لە قوتابخانەیەكی سلێمانیدا هێرشیانكردە سەر باوكی خوێندكارێك كە بەرەگەز عەرەبە، دوای راگرتنیان بۆ چەند كاتژمێرێك، بە كەفالەت ئازادكران، هۆكاری پەلاماردانەكە پەیوه‌ندی بە شەڕی نێوان دوو خوێندكارەوە بووە، دواتر شەڕی نێوان باوك و دایكی خوێندكارەكانی لێدەكەوێتەوەو بەرپرسێكی سەربازیش كە هاوسەری خوشكی دایكی خوێندكارەكەی ترە، بە خۆی پاسەوانەكانیەوە  دەچێتە قوتابخانەكەو پەلاماری باوكی خوێندكارەكەی تر دەدەن.  ووردەكاری روداوەكە لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا بەرپرسێكی سەربازی و كۆمەڵێك چەكدار لەناو ئیدارەی قوتابخانەیەكداو لەبەردەم بەڕێوەبەرو مامۆستایانی ئەو قوتابخانەیەدا پەلاماری باوكی خوێندكارێك دەدەن، كە لە پێكهاتەی عەرەبە. لە گرتە ڤیدیۆییەكەدا بەرپرسێكی سەربازی دەردەكەوێت بەناوی (توانا حەمە ساڵح) سەگرمەیە، كە برای سەرمایەدار (تاهیر سەگرمە)، سەرەتای هەفتەی رابردوو دوو خوێندكار لە قوتابخانەی  (المدارس العالمی المتحیدە) مۆڵەتی لە وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی ناوەند وەرگرتووەو سەربە وەزارەتی پەروەردەی هەرێم نیە  لە گەڕەكی عەقاری شاری سلێمانی لە گۆڕەپانی قوتابخانەكەدا شەڕیان دەبێت شەڕێكی ئاسایی نێوان دوو قوتابی، وەك رۆتینیاتی ئیداری، بەڕێوەبەری قوتابخانەیەكە، دایك و باوكی ئەو دوو خوێندكارە بانگ دەكات بۆ قوتابخانە، لەناو ئیدارەی قوتابخانەكەدا دەمەقاڵێ لە نێوان باوكی خوێندكارێكیان كە خەڵكی رومادیە و دایكی خوێندارەكەی تر كە خەڵكی بەغدایە درووست دەبێت، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، باوكی خوێندكارەكە كە خۆی پێشتر ئەفسەری سوپای عێراق بووە قسە بە دایكی خوێندكارەكەی تر دەڵێت دایكی خوێندكارەكە لەبەر ئەوەی هاوسەرەكەی لە بەغداد بووە تەلەفۆن بۆ توانا حەمە ساڵح سەگرمە دەكات كە هاوسەری خوشكەكەیەتی، و ئەفسەرە لە فەرماندەیی پێشمەرگە، داوا لە توانا حەمە ساڵح دەكات بێت بۆ قوتابخانە، توانا بە پاسەوانەكانیەوە لە فەرماندەییەوە دەچێت بۆ قوتابخانە لەوێ شەڕە قسە لە نێوان ئەو هاوڵاتیە عەرەبە و توانا حەمە ساڵح درووست دەبێت، لە ئەنجامدا دەبێت بەشەڕیان و پەلاماری یەكدی دەدەن، دواتر پاسەوانەكانی توانا حەمە ساڵح دێنە ژوورەوەو ئەوانیش پەلاماری خوێندكارەكەو باوكی دەدەن زۆریان لێدەدەن. لەدوای رووداوەكە هەردوولا سكاڵا تۆماردەكەن، دواتر بە فەرمانی دادگا توانا حەمە ساڵح سەگرمەو پاسەوانەكانی بۆ ماوەیەك لە دادگا بە پێی مادەی (413) لە یاسای سزادانی عێراق رادەگیرێن و دوای چەند سەعاتێك ئازاد دەكرێن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئەو دوو خانەوادەیە هەردووكیان سكاڵاكانیان كشاندووەتەوە.   رێبوار عەبدولڕەحمان كاندیدی سەركەوتووی نەوەی نوێ لە پەیجی تایبەتی خۆی زاویەیەكی تری ڤیدۆكەی بڵاوكردووەتەوەو رایگەیاندووە كە ئەو پەلامارە بە پارە كراوە. رێبوار عەبدولڕەحمان لە پەیجی تایبەتی خۆی نوسیویەتی:  کێشەکە ئەوە نییە کە ئەو کەسانە بە جلی سەربازیەوە پەلاماری ئەو باوکە دەدەن لەناو قوتابخانەکەی شاری سلێمانیدا، کێشەکە ئەوەیە ئەو کارە بە پارە دەکەن، سەیری ئەم ڤیدیۆیە بکەن و ببینن چۆن دایکی یەکێک لەو منداڵانە پارە دەداتە ئەو کەسانە، کەواتە: پارە بدە، هێزی سەربازی بێنە لەخەڵک بدات، ئەمەش حوکمڕانیەکەی پارتی و یەکێتی. ئاساییش چی دەڵێت؟ ئەمڕۆ لە رونكردنەوەیەكدا بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی سلێمانی رایگەیاند: ھێزەكانی ئاسایشی سلێمانی ئەو چەكدارانەی ھێرشیان كردە سەر خوێندكارێك و باوكی دەستگیر كرد دەستبەجێ دەستمان كرد بە لێكۆڵینەوە و بە دواداچوون پاش دەستنیشان كردنی تۆمەتبارەكان لەلایەن ھێزەكانی ئاسایشی سلێمانیەوە دەستگیركران بە ناوەكانی ( ت ح ح - ئ ف ع - ر ا  م - ب ا ج - ئ ش ع )  و لەسەر فەرمانی دادوەری لێكۆڵینەوە بە پێی ماددەی ٤١٣ لە یاسای سزادان ڕاگیران و بە پێی تایبەتمەندی ڕەوانەی دادگای لێكۆڵینەوەی ٣ كران.   

  راپۆرت: درەو "گۆڕینی كۆمسیۆن بە مەرجی فرەبازنەكردنی هەڵبژاردن" ئەمە چەقی ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكانە لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكێتی‌و گۆڕان حەزیان بە هەڵبژاردن نییە‌و سەرقاڵی دۆخی ناوخۆیی خۆیانن، بۆیە كردویانە بە مەرج هەڵبژاردن بەشێوەی "فرەبازنەیی" بەڕێوەبچێت، پارتیش گۆڕینی پێكهاتەی كۆمسیۆن وەكو كارتی فشار لەسەر لایەنەكان بەكاردەهێنێت، وردەكاری بۆچوونی لایەنەكان لەبارەی هەڵبژاردنەوە لەم راپۆرتەدا.  كوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنێكی نوێدا رۆژی 30ی ئەیلولی 2022 وادەی فەرمی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانە، ئەگەر لایەنەكان رێكبكەون لەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لەوادەی خۆیدا، دەبێت بەر لە شەش مانگ لەوادەی خۆی، بڕیار لەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە بدرێت بۆ ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ئامادەكارییەكانی بكات.  سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 4ی تشرینی دووەمی رابردوو لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكان كۆبووەوە بۆ تاوتوێكردنی پرسی هەڵبژاردن، لەم كۆبونەوەكەدا داوا لە سەرۆكی فراكسیۆنەكان كرا لەماوەی دوو هەفتەدا بۆچونی حزبەكانیان لەبارەی هەڵبژاردن بگەیەننە سەرۆكایەتی پەرلەمان. بۆچونی حزبەكان لەبارەی هەڵبژاردنەوە هەفتەی رابردوو، جارێكی تر سەرۆكی فراكسیۆنەكان لەگەڵ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان كۆبونەوە‌و بۆچونی حزبەكانیان بە سەرۆكایەتی گەیاند.  بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە‌و چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان، پارتە سیاسییە سەرەكییەكانی هەرێم بەسەر دوو بەرەدا دابەشبوون، پارتی‌و هاوپەیمانەكانی لەبەرەیەك‌و (یەكێتی، گۆڕان، یەكگرتوو، كۆمەڵی دادگەریی، نەوەی نوێ) بە هەندێك جیاوازییەوە لەبەرەیەكی ترن‌و بۆچونەكانیان لەیەكترەوە نزیكە.  ئەم دابەشبوونە پارتە سیاسییەكان دەباتە ناو دانوستانێكی چڕەوە، دانوستانێك كە رەنگە ئاكامەكەی سەربكێشێت بۆ دواخستنی هەڵبژاردن بۆ ماوەی ساڵێك.  بەگشتی یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان كە ئەم رۆژانە دۆخی ناوخۆییان بە قۆناغێكی ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت، خوازیاری بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن نین لەوادەی خۆیدا، پارتیش سەرباری ئەوەی داوا دەكات هەڵبژاردن لەوادەی خۆی بەڕێوەبچێت، بابەتەكەی بەتوندی نەگرتووە‌و وەكو كاری فشار لەسەر لایەنەكان تاقیدەكاتەوە.  ئەمڕۆ یەكێكی دەستی بەگفتوگۆ كرد لەگەڵ لایەنەكان سەبارەت بە چارەنوسی هەڵبژاردن، وەفدی یەكێتی سەردانی بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكگرتووی ئیسلامی كرد، سەرباری ئەمە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پارتی‌و یەكێتی لەلایەك‌و پارتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لەلایەكی تر لیژنەی هاوبەشیان دروستكردووە بۆ تاوتوێكردنی پرسی هەڵبژاردن.  لەسەر چی ناكۆكن ؟ پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنەكانی تر بەگشتی لەسەر چەند بابەتێك بۆچونی جیاوازیان هەیە، بابەتە جێناكۆكەكان بریتین لە (بازنەكانی هەڵبژاردن، چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، كورسی كۆتای پێكهاتەكان، شێوازی لیستی هەڵبژاردن). ناكۆكی لەبارەی بازنەكانی هەڵبژاردنەوە یەكێتی‌و گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوو و نەوەی نوێ داوا دەكەن هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرەبازنە بەڕێوەبچێت‌و هەرێمی كوردستان دابەش بكرێت لەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردندا، واتە هەر پارێزگایەك بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، ئەمە پێویستی بە هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان هەیە، یاسایەك كە سیستمی هەڵبژاردنی لە كوردستان بەشێوەی (یەك) بازنە دیاریكردووە، پارتی بەتوندی دژی ئەم بۆچونەیە، بەوپێیەی ئەگەر ئەم شێوازە پەیڕەو بكرێت، ئەو زۆرینە رەهایەی ئێستا لە پەرلەمان هەیەتی، لەدەستی دەدات، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی هەرگیز سازش لەسەر گۆڕینی سیستمی هەڵبژاردنی كوردستان بۆ (4) بازنە ناكات، بەتایبەتی لەكاتێكدا دەیەوێت لە خولی شەشەمدا ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی كوردستان بۆ نزیكەی (50) كورسی زیاد بكات، نەك بەهۆی سیستمە نوێیەكەوە زۆرینەكەشی لەدەستبدات. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)، هەرێمی كوردستان بە یەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت و دابەشدەكرێت بەسەر چەند مەركەزێكی دەنگیداندا، لە ماوەی پێنج خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كورستان لە ساڵانی (1992، 2005، 2009، 2013، 2018) كار بەم دەقە كراوە، ئەگەر داواكارییەكەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر جێبەجێ بكرێت‌و كوردستان بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن، بەپێوەری ژمارەی دانیشتوان كورسییەكانی پەرلەمان (100 كورسی پەرلەمان بەبێ 11 كورسی كۆتاكان) بەمشێوەیە دابەش دەبن بەسەر پارێزگاندا: •    پارێزگای هەولێر: 36 كورسی •    پارێزگای سلێمانی: 35 كورسی •    پارێزگای دهۆك: 27 كورسی •    پارێزگای هەڵەبجە: 2 كوسی شێوازی فرەبازنەیی دەنگی حزبەكان دابەش دەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، واتە دەنگی كەسێك لە پارێزگای هەڵەبجە ناتوانێت كاندیدێك لە دهۆك سەربخات، ئەمە سەرچاوەی مەترسی پارتییە لە شێوازی فرەبازنەیی. ئەگەر لایەنەكان بەدیاریكراوی (یەكێتی) لەسەر پرسی دابەشكردنی كوردستان بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن پێداگری بكات، گفتوگۆكان بە بنبەست دەگات‌و رەنگە هەڵبژاردن لەدوادەی دیاریكراوی خۆی دوابخرێت، چونكە ئەم بابەتە بەلای پارتییەوە ستراتیژەو سازشی لەسەر ناكات، دەكرێت لە بابەتە جێناكۆكەكانی تردا سازش بۆ لایەنەكانی تر بكات، لەبەرامبەر تێپەڕاندنی پرسی هەڵبژاردن بەشێوەی (یەك بازنەیی)، رەنگە سوربوونی پارتی لەسەر گۆڕینی پێكهاتەی كۆمسیۆن وەكو كارتی فشار بێت لەناو دانوستانەكان بۆ ئەوەی لایەنەكان ناچار بكات دەست لە بیرۆكەی دابەشكردنی كوردستان بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن هەڵبگرن، ئەگەرنا بە پێكهاتەی ئێستاشەوە هێشتا پارتی لەناو كۆمسیۆنی هەڵبژاردندا زۆرینەیە.  ناكۆكی لەبارەی چارەنوسی كۆمسیۆنەوە  رۆژی 23ی كانونی یەكەمی 2019 تەمەنی یاسایی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان كۆتایی هات كە (5) ساڵ بوو، لەوكاتەوە تا ئێستا پەرلەمانی كوردستان تەمەنی یاسایی بۆ درێژنەكردونەتەوە، واتە ماوەی نزیكەی دوو ساڵە لە بۆشایی یاسایدان.  ئەوانەی ئاگاداری كاروبارەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستانن‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، دەڵێن، چەند مانگێك بەر لەوەی وادەی یاساییان كۆتایی بێت، ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆن سێ نوسراویان ئاڕاستەی پەرلەمانی كوردستان كردووە بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر چارەنوسیان بدات، بەڵام پەرلەمان وەڵامی نەداوەتەوە، رەنگە ئەوكاتیش لایەنە سیاسییەكانی ناو پەرلەمان بڕیاریاندابێت مەسەلەی چارەنوسی كۆمسیۆن وەكو كارتێكی سیاسی بخەنە ناو مشتومڕو دانوستانەكانی هەڵبژاردنەوە.  ئێستا كە كۆمسیۆن وادەی یاسایی بەسەرچووە، لایەنەكان بۆچوونی جیاوازیان هەیە، پارتی لەگەڵ ئەوەدایە كۆمسیۆنێكی نوێ لەسەر بنەمای كورسی ئێستای لایەنەكان لە پەرلەمانی كوردستان دروست بكرێت، پارتی زۆرینەیە لە پەرلەمان‌و (45) كورسی هەیە، دروستكردنەوەی كۆمسیۆن لە بەرژەوەندی پارتییە، لەبەرامبەردا یەكێتی‌و گۆڕان‌و كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتوو لەگەڵ ئەم داواكارییەدا نین‌و دەیانەوێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەپێكهاتەی ئێستای خۆیەوە بمێنێتەوە‌و ئەوانەی لە ئەنجومەنی كۆمسیاران شوێنیان بەتاڵ بووە، لایەنەكان شوێنەكانیان بە كەسانی تری خۆیان پڕ بكەنەوە، یەكێتی پێیوایە كۆمسیۆن بە پێكهاتەی ئێستایەوە تاكە دامەزراوەیە كە پارتی هەژموونی بەسەردا نەكردووە، بۆیە دەبێت وەكو خۆی بمێنێتەوە، گۆڕان‌و یەكگرتوو و كۆمەڵی دادگەریش لەمەدا هاوڕای یەكێتین، چونكە دۆخیان لە كۆمسیۆنەكەی ئێستادا خراپ نییە.  لەم نێوەندەدا جوڵانەوەی نەوەی نوێ كە لە كۆی (8) ئەندام لە پەرلەمانی كوردستان (4) ئەندامیان جیابونەتەوە، لەگەڵ دروستكردنەوەی كۆمسیۆن لەسەر بنەمای ژمارەی كورسییەكانی پەرلەماندا نییە‌و تەنیا داوا دەكات كۆمسیۆنەكە لەسەر بنەمای پشكێنەی حزبی دروست نەكرێت، ئەگەر كۆمسیۆن لە دەرەوەی پشكێنەی حزبی دروست بكرێت، دەبێت لە شوێنی نوێنەرەكانی حزب، هاوشێوەی بەغداد دادوەرەكانی ئەنجومەنی دادوەری بكرێن بە كۆمسیاری هەڵبژاردن، پارتی لەم بۆچونەدا زۆر كێشەی نییە، چونكە زۆرینەی دادوەرەكانی ئەنجومەنی دادوەریی سەربە پارتین.  لەم نێوەندەندا، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نوێنەری پێكهاتەكانی توركمان‌و مەسیحی كە هاوپەیمانی پارتین، ئەوانیش داوا دەكەن ئەگەر كۆمسیۆن وەكو خۆی بمێنێتەوە، نوێنەرەكانی خۆیان لە كۆمسیۆن بگۆڕن‌و كەسانی نوێ دابنێن، ئەمە زیان بە یەكێتی دەگەیەنێت، چونكە یەكێك لە نوێنەری پێكهاتەكان لەناو كۆمسیۆنی ئێستادا (نەهرۆ سەلیم حەننا) لەلایەن یەكێتییەوە دانراوە، ئەمە كارتێكی فشاری پێكهاتەكانە لەسەر یەكێتی ئەگەر سوربێت لەسەر مانەوەی پێكهاتەی كۆمسیۆن وەكو خۆی.   بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بۆ رەوتی دانوستانەكانی ئێستا، یەكێتی بەبێ جێگیركردنی پرسی دابەشكردنی كوردستان بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن ئامادە نییە گفتوگۆ لەبارەی گۆڕینی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە بكات.  ناكۆكی لەبارەی كورسی "كۆتا"كان لە كۆی (111) كورسی پەرلەمانی كوردستان (11) كورسی بەشێوازی "كۆتا" تەرخانكراوە بۆ پێكهاتەكانی (توركمان، مەسیحی، ئەرمەنی)، پارتی كورسی كۆتاكانی كۆنترۆڵكردووە، ئەمە هەم لەناو لایەنە سیاسییەكانی هەرێمدا ناڕەزایەتی دروستكردووە، هەم لەناو ئەو پێكهاتانەشدا، چونكە پارتی كەسانی نزیك لەخۆی بۆ ئەم كورسییانە لەناو پێكهاتەكان كاندید دەكات‌و هەر خۆشی دەنگیان بۆ كۆدەكاتەوە.  هەوڵی چەند ساڵەی لایەنە سیاسییەكان بۆ گۆڕینی هاوكێشەی (11) كورسی پێكهاتەكان تائێستا بێئاكام بووە، لە دانوستانی ئەمجارەی لایەنەكاندا لەبارەی پرسی هەڵبژاردن، جارێكی تر ئەم بابەتە هێنراوەتە پێشەوە.  یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان‌و نەوەی نوێ‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی دادگەریی داوا دەكەن (11) كورسییەكەی كۆتاكان لە هەمواری یاسای هەڵبژاردندا دابەش بكرێن بەسەر چوار پارێزگاكەی هەرێمی كوردستاندا، ئەگەر ئەمە بكرێت، دوو كورسی كۆتاكان دەكەونە سنوری ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی، كورسییەكی مەسیحی بۆ سلێمانی‌و كورسییەكی توركمانەكان بۆ قەزای كفری.  لەپاڵ ئەمەدا، هەندێك لەلایەنەكان بەدیاریكراویش (جوڵانەوەی نەوەی نوێ) داوا دەكەن كورسی كۆتاكان لە (11) كورسییەوە بۆ (7) كورسی كەمبكرێتەوە، هەندێكی تر داوا دەكەن كورسییەكان زیادبكرێت‌و پشكی كەمینەكانی تری كوردستانی بۆ زیادبكرێت، یەكێتی داوا دەكات كورسییەكی كۆتا بۆ (كاكەییەكان)ی سنوری پارێزگای هەڵەبجە زیادبكرێت، پارتی وتویەتی ئەگەر ئەمە بكرێت، ئێمەش داوا دەكەین كورسییەكی كۆتا بۆ (ئێزدییەكان) زیاد بكرێت. بۆ پارتی، هەمیشە لە پرسە هەستیارەكانی ناو پەرلەمانی كوردستاندا، (11) كورسی كۆتاكان زامنكەر بووە، بۆیە پێناچێت پارتی لەم بابەتەشدا سازشی گەورە بۆ لایەنەكانی تر بكات.  ناكۆكی لەبارەی شێوازی لیستی هەڵبژاردن لەسەر چۆنیەتی لیستی هەڵبژاردن (داخراو، كراوە، تێكەڵاو) هەندێك جیاوازی بۆچوون لەنێوان لایەنەكاندا هەیە، پارتی‌و گۆڕان لەگەڵ ئەوەدان هەڵبژاردن بە لیستی داخراو بەڕێوەبچێت، لیستی داخراو واتە دەنگدەر راستەوخۆ دەنگ بە حزبەكان بدات‌و كەمتر سەرەنجی لەسەر كاندیدەكانی حزب بێت، پارتی لەمەدا دەیەوێت خەڵكانی تایبەتی خۆی كاندید بكات‌و پێگەی جەماوەری كاندیدەكان لەبەرچاونەگرێت، بزوتنەوەی گۆڕانیش كە ماوەی چەند ساڵێكە لەناو ئینشیقاقی بەردەوامدایە، دەیەوێت كەسانێك لەناو لیستەكەیدا دابنێت كە دڵنیابێت دوای رۆشتینان بۆ پەرلەمان پابەندی سیاسەتەكانی حزب دەبن‌و جیانابنەوە، جوڵانەوەی نەوەی نوێش هەمان كێشەی گۆڕانی هەیە، لیستی داخراوی پێخۆشترە، بەتایبەت كە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا سودی لەم شێوازە بینی‌و لەبری بانگەشە بۆ كاندیدەكان تەنیا بانگەشەی بۆ لیستەكە كرد.  لەبەرامبەردا یەكێتی‌و یەكگرتوو لەگەڵ ئەوەدان هەڵبژاردنەكە بە لیستی "نیمچە داخراو" واتە تێكەڵ بەڕێوەبچێت، لەم شێوازەدا هەم كاندیدەكان دەردەكەون‌و هەم حزبیش دەتوانێت كاندیدی دیاریكراوی خۆی سەربخات.  بەگشتی بەبەراورد بە بابەتەكانی تر، ناكۆكییەكان لەبارەی شێوازی لیستی هەڵبژاردنەوە زۆر گەورە نین‌و دەكرێت لایەنەكان لەسەر ئەم بابەتە بگەنە رێككەوتن.   

خالید رەزا - هۆڵەندا بودجەی ساڵی ٢٠٢٢ ی حکومەتی هۆلەندا (نێدەرلاند)  مەبەستی من لە بڵاوکردنەوەی ئەم شتانە بۆ بەخشینی زانیاری‌یە بە هاوڵاتیان، ئێ بەڵکو خوا بکات دەسەڵاتدارانی هەرێم ‌یش پەندێکی لێ وەربگرن!  وڵات بە خوێندن و پەروەردە، سیستمی تەندروستی و دادپەروەری پێش دەکەوێت. لەم کورتە نوسینەدا تیشک دەخەمە سەر بودجەی حکومەتی هۆلەندا، بۆ ساڵی ٢٠٢٢. لە پێشەکیش‌دا بە چاکی دەزانم باسێکی هەلبژاردنی ئەمساڵ و پیکهێنانی کابینەی ڕوتە ٤(Rutte 4)بکەم. هەڵبژاردنی پارلەمان لە ١٦ی ٣ی ٢٠٢١ کراوە. لە دوای نزیکەی ٩ مانگ، ئەمڕۆ کابینەی هاوپەیمانی‌یان دروستکرد، بە ٤ حیزب و لە کۆی ١٥٠ پارلەمانتار، کابینەی نوێ خاوەنی ٧٨ کورسی پارلەمانە کە پاڵپشتی پلانی چوار ساڵەی کابینەکەیان دەکەن. لەپێش ئەوەی هەڵبژاردن بکرێ، کابینەکەی مارک ڕوتە لەسەر سکانداڵێن کە پەیوەندی بە پارەی دایەنگەوە هەبوو (kinderopvangtoeslag ) لە ١٥ی ١ی ٢٠٢١دا حکومەت هەڵوەشایەوە، بوو بە کابینەی کار بەڕێکەر. ئەمساڵ قورسترین ساڵی کۆرۆنا بوو، حکومەت گەرچی کاربەڕێکەر بوو، لەبەرئەوەی  وڵاتی یاسا و سیستمە نەیان هێشت هەم بۆ ئیدارەدانی وڵات و هەم بۆ روبەڕوبونەوەی کۆرۆنا، وڵات توشی قەیران ببێ، بە پێچەوانەوە دەیان ملیارد یۆرۆیان بۆ هاوکاری کۆمپانیاکان و ڤاکسین و ئەوانەی بە هۆکاری کۆرۆنا بێ کار بوون، خەرج کرد. ئەم کێشانە و قەیرانی حکومەتی کاربەڕێکەر نەیان توانی ببنە ڕێگر لەبەردەم ئامادەکردنی بودجەدا. وەکو دەستور دیاریکردوە هەمووساڵێک لە رۆژێ سێشەمەی مانگی ٩ دا وەزیری ماڵیە بەخۆی و جانتا ئاڵتونیەکەیەوە، داهات و خەرجی بۆ ساڵی داهاتوو لەگەڵ سەروەزیر و کابینەکەدا، ئەخاتە بەردەمی پادشای ولات، ئەویش ناوەڕۆکی بودجە بۆ هاوڵاتیان ئاشکرا دەکات کە بە نۆتایملیۆنی ناودەبرێ (Miljoenennota)! داهات و خەرجی خەمڵێنرا بۆ ساڵی ٢٠٢٢ بەم جۆرەیە وەک لەم (پی چارت- دیاگرام بازنەیی) یەدا ڕوونکراوەتەوە لە سایتی رەسمی حکومەت وەرم گرتوە. بە سەرنج‌دان لەم داهات و خەرجی‌یە، بۆمان ڕون دەبێتەوە کە هۆڵەندا چەند گرنگی بە سیستمی خوێندن و تەندروستی ئەدات، بە جۆڕیک کە پشکی شێریان لە بودجە بۆتەرخانکراوە: داهاتی خەمڵێنرا کە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی و باج و خەراجە و لەسەدا ٧٨٪ی کۆی داهاتی نیشتمانی پێک دەهێنێ، بریتیە لە ٣٣٤،١ سێسەدوسی‌وچوارملیاردوسەدملیۆن‌یۆرۆ. خەرجی‌یە چاوەڕوانکراوەکانیش بریتیە لە: ٣٥٣ سێسەدوپەنجاوسێ‌ملیاردیۆرۆ. واتە: ١٨،٩ ملیارد کورتهێنان هەیە. لە هۆڵەندا نەوت نیە. ئەوەی هەیانە کێڵگەیەکی غازە لە هەرێمی خرۆنینگن لە باکوڕی وڵاتەکە و لەساڵی ١٩٥٩ دۆزراوەتەوە. ساڵێ‌نە نزیکەی ١٣ ملیارد مەترسێجا یان لێ دەرهێناوە. لە ئێستە بەهۆی ئەوەی کە لەو هەرێمە بومەلەرزە ڕوو ئەدات ئەویش بەهۆی دەرهێنانی غازەوەیە، بۆیە حکومەت بڕیاری داوە، لەساڵی ٢٠٢٢ لەبەر سەلامەتی دانیشتوانی هەرێمەکە لە پرۆسەی دەرهێنانی غاز بوەستێ. ئەگەر سەیری ئەو بودجانە بکەین کە بۆ دڵنیایی کۆمەڵ و خوێندن و سیستمی زانست، سیستمی تەندروستی، تەرخانکراوە، تێ دەگەین کە بۆچی ئەم وڵاتە پێش دەکەوێ. سەرنج بدە لەبودجەی ساڵی ٢٠٢٢ دا : یەکەم: سێکتەری تەئمینی کۆمەڵگە کە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵاتی‌یە، بۆ دڵنیایی کۆمەڵ کە پەیوەندی بە ژیان و گوزەرانی خەلکەوە هەیە لەکاتی نەخۆشکەوتن و بێ ئیش بوون‌دا، لەکاتی بێ ئیشی و نەبونی هەڵی کارکردن‌دا، لەکاتی چونە تەمەن و خانەنشین بوون‌دا... دەبینین لە ٢٧٪ی بۆ تەرخانکراوە، کە دەکاتە ٩٥,٣١ ملیارد یۆرۆ. دووەم: سێکتەررێکی تری کۆمەڵگە بریتی‌یە لە سیستمی تەندروستی، کە پەیوەندی بە تەندروستی کۆمەڵگەوە هەیە. وەکو دەوترێ ژیری و بیرکردنەوەی دروست لە تەندروستی باش‌دایە. بۆ ئەم وەزارەتەش (وەزارەتی تەندروستی وخۆشگوزەرانی و وەرزش) لە ٢٦٪ی کۆی بوجەکەی بۆتەرخان کراوە، کە دەکاتە ٩١،٧٨ ملیارد یۆرۆ. سێیەم: سێکتەری خوێندن و کەڵتوور وزانست‌یش یەکێکی ترە لەوانەی کە بوجەیەکی گەورەی بۆ تەرخانکراوە، کە لە ١٣٪ی خەرجی‌یەکانە و دەکاتە ٤٥،٨٩ ملیارد یۆرۆ. کەمترین بودجە بۆ وەزارەتی بەرگری دانراوە کە لەسەدا ٣٪ی کۆی بودجەکەیە و دەکاتە ١٠،٥٩ ملیارد یۆرۆ. لەم کابینە نوێ‌یەدا کە لە دوای زیاتر لە ٩مانگ پێکهاتوە، گرنگی زۆر دراوە بە  ژینگە و کەشوهەوا (کلایمێنت) بە جۆرێک لە چەند ساڵی داهاتوودا بڕی ٦٠ شەست‌ملیاردیۆرۆی بۆ تەرخانکراوە. جاران ژینگە سەر بەوەزارەتی ئابوری بوو. لە بەرنامەی کابینەی نوێ‌دا بڕیاریان داوە وەزارەتێکی تایبەت بە ناوی وەزارەتی ژینگە و وزە، دروست بکرێ. کابینەی نوێ کە زۆرترین کاتی ویستوە بۆ پێکهێنانی بەهۆی ئەو دانوسەندانە بوو لە نێوان حیزبەکان‌دا، کە هەر یەکێکیان ویستویانە زۆرترین بەرنامەی خۆیانی تیا جێبکەنەوە، کە لەکاتی هەڵبژاردن‌دا بەڵێن‌یان بە دەنگ دەرەکانیان دابوو. لەم کابینەیەدا هەر حیزبە و بە پێێ کەم و زۆری کورسی‌یەکانیان توانیویانە بەشێک لە بەرنامەکانیانی تیا جێ بکەنەوە، هەموویان بەشداربوون لە نوسینەوەی بەرنامە چوار ساڵیەکەدا، ئەو ٩ مانگە هەموویان تەرکیزیان لەسەر نوسینی بەرنامەکەبوە، نەک دابەشکردنی وەزارەتەکان، لەم هەفتەیەوە پێکەوە وتوێژ دەکەن لەسەر چۆنێتی دابەشکردنی وەزارەتەکان لە نێوان خۆیان دا بەپێێ کورسیەکانیان و چاوڕوان دەکرێ هەتا ناوەڕاستی مانگی ١ی سالی ٢٠٢٢ کابینەکە پیشکەشی پادشای وڵات بکەن. نۆ مانگ بۆ ڕێکەوتن و نوسینەوەی کارنامە و کەمتر لە مانگێک بۆ دابەشکردنی پۆستەکان! لەم وڵاتانە وەزیریک کەدێت کاری وەزیرەکەی پێشتر هەڵناوەشێنێتەوە جا چ لە حیزبەکەی خۆی بی یان حیزبێکی تر، بەڵکو ئەو بەرنامە ستراتیژیەی کە وەک دەوڵەت و حکومەت دانراوە، تەواو دەکات. شایەنی ئاماژە پێدانە، کارنامەی چوارساڵی داهاتووی کابینەی نوێ، کە چوار حیزب لەسەری ڕێکەوتون، ئەمڕۆ ١٦ی ١٢ی ٢٠٢١ لە ناو هۆڵێ پارلەمان‌دا بە تێروتەسەلی مناقەشەی لەسەر کرا. سەرۆکی فراکسێۆنی هەر چوار حیزبەکە، هەریەکەیان بەجیا لەبەردەمی فراکسیۆنەکانی پارلەمان‌دا لە دیدگای حیزبەکەی خۆیەوە باسی بەرنامەکەی دەکرد، لەلایەن فراکسیۆنەکانی ئۆپۆزسیۆنەوە پرسیاریان لێ دەکرا و ڕەخنە لە چۆنێتی تەرخانکردنی بودجە بەپێی سێکتەرەکان، لێ دەگیرا، لەلایەن سەرۆکی فراکسیۆنەکانی هاوپەیمانیەتەکەوە وەڵامیان ئەدرایەوە. کاتێک بەدیار مناقەشەی بەرنامەی کابینە تازەکەوە دانیشتبوم و گوێم لە مناقەشە توندەکانیان دەگرت، خۆزگەم دەخواست لە ناو پارلەمانەکەی خۆشماندا ڕۆژێک لە ڕۆژان ئەوەم ببینیایە!     یەکێک لە جیاوازیەکانی کابینەکانی ئەم وڵاتە ئەوەیە کە بەپێی یاسا، سەروەزیر لەهەمانکاتدا وەزیری وەزارەتێکیشە، ئەو وەزارەتەش بەدیاریکراوی وەزارتی کاروباری گشتی‌یە (Algemene Zaken). هەروەها، جێگرەکانیشیی کە زۆر جار و بە پێی کەم و زۆری حیزبە هاوپەیمانەکان، دوو جێگرن، ئەوانیش بێ ئیش نین و هەریەکەیان وەزیری وەزارەتێکە.    

 شیكاری: درەو دوای دووساڵ لە پەسەندکردنی یاسای چاکسازی و سی ساڵ لە حوكمڕانی، سندوقی خانەنشینی درووست دەكرێت، لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە (250) هەزار کەس بە ڕێژەی (22%) بەناوی خانەنشینی مووچە وەردەگرن‌ كە موچەی مانگێكیان (116 ملیار) دینارە، هەموو موچەخۆری مانگانە بڕی 7%لە موچە بنەڕ‌تیەكەی دەبڕێت، بەڵام تا ئێستا نەكراوەتە هیچ سندوقێكەوەو موچەخۆر لەدوای خانەنشین بوونی سودمەند نابێت لێی.    خانەنشینان لە هەرێمی کوردستان كۆمەڵێك بە نایاسایی و كۆمەڵێكی دیكە بە نادادپەروەرانە هاوشان بە خانەنشینانی هەرێم بەناوی جیاجیاوە موچە وەردەگرن، ئەوە سەرەڕای جیاوازی گەورەی موچەی خانەنشینی كە لە 200 هەزارەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە زیاتر لە 6 ملیۆن دینار. بەشێكی زۆری ئەو جیاكاری و نادادیانەی لەنێوان خانەنشیناندا دروستبووە پێشتر بەم یاسایانەی لای خوارەوە كراون دەیان یاسای جیاواز لە هەرێمی كوردستاندا كاری پێكراوە و بەپێی یاسای چاكسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020 تایبەت بە (یاسای چاكسازی لە مووچەو دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان - عێراق) بەشێكیان هەڵدەوەشێنەوە ئەو یاساینەش بریتین لە: •    یاسای خزمەتی شارستانی (ژمارە 24 ساڵی 1960)ی هەمواركراو. •    یاسای خانەنشینی ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان (ژمارە 12 ساڵی 1999). •    یاسای خانەنشینی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان (ژمارە 13 ساڵی 1999). •    یاسای خانەنشینی خاوەن وەزیفە باڵاكانی هەرێمی كوردستان ژمارە (36 ساڵی 2004).  •    یاسای خانەنشینی یەكگرتوو ( ژمارە 27 ساڵی 2006 ) عێراقی فیدراڵ هەمواركراو. •    یاسای ڕێزلێنانی پێشمەرگە ( ژمارەی 33 ساڵی 2007). •    یاسای كەم ئەندامانی پێشمەرگەی سەنگەر ( ژمارە 34 ساڵی 2007). •    یاسای ڕاژە و خانەنشینی پێشمەرگە ( ژمارە 38 ساڵی 2007 ). •    یاسای ڕاژەی زانكۆیی ( ژمارە 23 ساڵی 2008 )ی فیدراڵ. •    یاسای مووچەی دادوەران و ئەندامانی داواكاری گشتی ( ژمارە 27 ساڵی 2008) فیدراڵ. •    خانەنشینی پارێزگار و قایمقام و بەڕێوەبەری ناحیە بەپێی یاسای پارێزگاكان (ژمارە 3 ساڵی 2009). •    یاسای مووچە و دەرماڵەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و جێگرەكەی (ژمارە 13 ساڵی ٢٠١٠). •    یاسای ڕاژە و خانەنشینی كارمەندانی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ ( ژمارە 18 ساڵی 2011) بەپێی ئامارەكان و سیستەمی بایۆمەتری جگە لە هێزەكانی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگای ئاسایش و سودمەندانی دەرماڵەی زانكۆ و پەیمانگاكان(لە ئێستادا ڕاگیراوە) كە بایۆمەتریان بۆ نەكراوە (1) ملیۆن و (219) هەزار و (922) كەس لە سیستمەكەدا تۆمار كراون، بڕوانە چارتی ژمارە (1). لەو ژمارەیە (251) هەزارو (575) كەس بە ڕێژەی (22.4%) بەناوی خانەنشینی مووچە وەردەگرن‌ كە پێكهاتوون لە خانەنشینانی (فەرمانبەرانی شارستانی، پۆلیس و هێزەكانی ناوخۆ، كارمەندانی دەزگای گشتی ئاسایش و ئەنجومەنی ئاسایش، خانەنشیانی پێشمەرگە، كەم ئەندامی سەنگەر، پلە باڵاكان) بڕی مووچەی یەك مانگیان زیاتر لە (116 ملیار) دینارەو گومان لە دوو لەسەر سێی ژمارەی خانەنشینان دەكرێت. پسپۆڕانی ئابووری كوردستان ڕای دەگەیەنن، لیستی خانەنشینی لە كوردستان یەكێكە لەو فایلانەی گەندەڵی كە ناڕوونی زۆری تێدایە. خەڵكانێكی زۆر هەن كە بە پلەی وەزیر و بەڕێوەبەری گشتی خانەنشین كراون، بەڵام تەنیا ڕۆژێكیش نە وەزیر بوون نە بەڕێوەبەری گشتی نە ڕاوێژكار. هەر بەپێی زانیارییەكان ئەو كەسانەی لە كوردستان بە پلەی وەزیر و بریكاری وەزیر و بەڕێوەبەری گشتی ‌و پەرلەمانتار و ڕاوێژكار خانەنشین كراون، دەگەنە پێنج هەزار كەس. ئاماری بایۆمەتری موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان جگە لە هێزەكانی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگای ئاسایش و سودمەندانی دەرماڵەی زانكۆ و پەیمانگاكان كە بایۆمەتریان بۆ نەكراوە سندوقی خانەنشینی بەپێی یاسای خانەنشینی یەكگرتووی ( ژمارە 27 ساڵی 2006 )ی هەمواركراو تێێدا هاتووە: بەشی شەشەم تایبەت بە سندوقی خانەنشینی فەرمانبەرانی دەوڵەت ماددەی 18 بڕگەی دووەم "سندوقێك دادەمەزرێت بەناوی (سندوقی خانەنشینی فەرمانبەری دەوڵەت)" و لە بڕگەی سێیەمیشدا هاتووە "ئەم سندوقە بەڕێوەدەبرێت لەلایەن ئەنجومەنێكی كارگێڕی كە ئەندامان و پێكهاتەكان و كارەكانی و بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی و بوارەكانی وەبەهێنانی پارەو پوڵی، دیاری دەكرێت...." لە بڕگەی چوارەمدا هاتووە كە داهاتەكانی ئەم سندوقە پێكدێت لە: أ‌. بڕە پارەی ڕاگیراوەكانی خانەنشینی كە دەبڕدرێت لە موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت . ب‌. بەشداریكردنی دەوڵەت بە ڕێژەیەك یەكسان بێت بە 12%ی موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت. ج‌. بڕە پارەكانی ڕاگیراوەكانی خانەنشینی كە فەرمانبەر دەیدات بەرامبەر بە ئەژماركردنی خزمەتە زیادەكانی بە مەبەستی خانەنشینی. د‌. بڕە پارەكانی هاتوو لە وەبەرهێنانی پارەو پوڵی سندوقەكە. ه‌. بڕە پارەكانی موچەكانی خانەنشینی خەرجكراو بەدەر لە حكومەكانی ئەم یاسایە، بۆ ئەوانەی ئیحالەی خانەنشینی كراوەو پاش 17/1/2006 و وەزارەتی دارایی هەڵدەستێت بە گێڕانەوەی بڕە پارەكان بۆ سندوقەكە ساڵانە. و. بەخشینەكان و هاوكارییەكان كە وەزارەتی دارایی پێشكەشی سندوقەكە دەكات. ز. بەخشینەكان و دیارییەكان لە ناوەوەی عێراق و ئەگەر لەدەرەوەی عێراق بێت، پێویستە ڕەزامەندی لایەنی پەیوەندیدار وەربگیرێت. پێنجەم: دانانی گشت لێبڕینەكانی خانەنشینی لە فەرمانبەران دەبڕدرێت، دەخرێتە ناو سندوقەكەوە... شەشەم: بەخشینێكی ساڵانە كە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە خەرج دەكرێت بەناوی (بەخشینی هاوكاریكردنی سندوق).... حەوتەم: لەم سندوقە گشت موچەكانی خانەنشینی و پاداشتەكانی كە شایستەدار دەبن پاش ڕێكەوتن و جێبەجێكردنی ئەم یاسایە، دەدرێتە ئەو فەرمانبەرانەی كە حوكمەكانی ئەم یاسایە دەیانگرێتەوە. بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانییە بۆ خانەنشیانان و موچەخۆران، دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە 15 ساڵ بەسەر ئەم یاسایەدا سندوقی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی فعلی دروست نەكراوەو یەك دیناریشی كۆنەكراوەتەوە ئەمە سەرەڕای ئەو لێبڕینانەی حكومەت بەناوی لێبڕینی خانەنشینییەوە 7% لە موچەی فەرمانبەران دەبڕدرێت. لە ئێستاشدا بەپێی یاسای چاکسازی ژمارەی (٢)ی ساڵی ٢٠٢٠، ماددەی (١) بڕگەی (سێیەم) هاتووە "کاراکردن و پشتیوانی کردنی دارایی سندوقی خانەنشینی، و ڕێگرتن لە هەر خەرجییەک لەسەر سندوقەکە جگە لەوە مەبەستانەی یاسای خانەنشینی کارپێکراو ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ لە هەرێمدا، ئاماژەیان پێکراوە. هاوکات وەزارەتی دارایی ڕێنمایی ژمارە (٢٤)ی تایبەت بە سندوقی خانەنشینی دەرکرد، بەڵام دوای تێپەڕبوونی نزیک لە دوو ساڵ بەسەر پەسەندکردنی یاسای چاکسازی لە پەرلەمانی کوردستان، دوای ئەوەی رۆژی 29/07/2021، مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی کوردستان، پەیڕەوی ناوخۆی بۆ سندوقی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان پەسند کرد، وەزارەتی دارایی و ئابووریی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری دا بە پێکهێنانی ئەنجومەنی سندوقی بەڕێوەبردنی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. لە نووسراوەکەی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی كوردستان، (وێنەیەکی هاوپێچە) كە لە 15/12/2021 دەرچووە، هاتووە: "ئاماژە بە پەیڕەوی ناوخۆی سندووقی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان – عێراق، ژمارە 7ی ساڵی 2020 و بەپێی ئەو دەسەڵاتەی پێمان دراوە، بڕیارمان دا بە پێکهێنانی ئەنجوومەنی بەڕێوەبردنی سندووقی خانەنشینی" بە سەرپێکەوەتنی سندوقەکەش مانگانە زیاتر لە 100 ملیار دینار لە خەرجی موچەی گشتی حکومەت .  

 (درەو): بافڵ تاڵەبانی بڕیاریداوە هێزی تایبەتی بەرپرسان لەناو یەكێتیدا نەهێڵێت و هەموویان بخاتە ژێر چەتری هێزەكانی یەكەی (70) لەژێر سەرپەرشتی خۆیدا بێت، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی هۆشداری داوە بە یەكێتی و پارتی لە ئەگەری یەكنەخستنی هێزەكانیان هاوكارییەكانی پێشمەرگە دەبڕن. یەكخستن‌و دەرهێنانی هێزە چەكدارەكان لە دەستی بەرپرسانی حزبی، تەوەرێكی كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتی بوو لە دەباشان، بافڵ تاڵەبانی بڕیاریداوە هێزی تایبەتی بەرپرسان لەناو یەكێتی نەهێڵێت.  دوێنێ وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان سەردانی دەباشانی كردو لەگەڵ مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆبوەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەدا سێ تەوەر گفتوگۆی لەسەركراوە: یەكەم: پارتی‌و یەكێتی پێكەوە بچنەناو دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەتەوە بەغداد دووەم: یەكێتی پاڵپشتی لە كابینەی مەسرور بارزانی بكات‌و بەرپرسیارێتی حكومەت هەڵبگرێت سێیەم: هێزە چەكدارەكان بەتەواوەتی یەكبخرێن  (درەو) زانیویەتی، لە بابەتی یەكخستنی هێزە چەكدارەكاندا (هێزەكانی پێشمەرگە)، لە كۆبونەوەكەدا قسەوباس كراوە لەبارەی پەیامێكی ئەمدواییەی هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، كە بەرپرسانی هەردوو حزبەكەیان ئاگاداركردووە" ئەگەر تا كۆتایی 2022 پارتی‌و یەكێتی تەواوی هێزە چەكدارەكانیان یەكنەخەن‌و لەدەستی كەسە سیاسییەكان دەری نەهێنن، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پشتیوانییەكانی خۆی بۆ هێزی پێشمەرگە رادەگرێت". جگە لە راهێنان‌و پێدانی چەك‌و تەقەمەنی، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی مانگانە بڕی نزیكەی (22 ملیۆن) دۆلار بۆ موچەی هێزەكانی پێشمەرگە دابین دەكات. بەمدواییە لە نامەیەكدا بۆ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان‌و فەرماندی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، باڵیۆزەكانی (ئەمریكا، ئەلمانیا، هۆڵەندا، بەریتانیا) داوایانكرد هێزە چەكدارەكان یەكبخات‌و هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتییە، بخاتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە. بەرپرسانی پارتی دەڵێن هێزەكانی (80)‌و پشتیوانی یەك كە سەربە پارتین، خراونەتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە. بافڵ تاڵەبانی كە خۆی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە ئۆپراسیۆنێكی ئەمنی دەستپێكردوو بۆ كۆنترۆڵكردنی یەكێتی، بڕیاریداوە هێزی كەسیی لەناو یەكێتیدا نەهێلێت‌و هێزی بەرپرسەكان لەچوارچێوەی هێزەكانی (70)دا لەژێر سەرپەرەشتی خۆیدا یەكبخات.  دابەشبوونی هێز لەناو یەكێتیدا ئێستاو دوای رووداوەكانی (8)ی تەمووز، دابەشبوونی هێز لە سنوری سلێمانی گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووەوەو زۆرینە لەژێر كۆنترۆڵی بافڵ تاڵەبانیدایە، بەڵام هێشتا بەشێكی هێزەكان بەسەر كارەكتەرو كوڕی بەرپرسە سیاسیەكانی ناو یەكێتیدا دابەشبوون، بەمشێوەیە: • دوو لیوای هێزەكانی سكرتاریەتی (مام جەلال)، كە ئێستا بەتەواوی لەژێر كۆنترۆڵی بافڵ تاڵەبانیدان.  • هێزەكانی دژە تیرۆری سەربە دەزگای زانیاری، لەدوای روداوەكانی (8)ی تەموزەوە لەژێر كۆنترۆڵی بافڵ تاڵەبانیدان.  • دەزگای زانیاری‌و هێزەكانی لەژێر فەرمانی بافڵ تاڵەبانیدان. • هێزەكانی (70) ی یەكێتی كە مستەفا چاوڕەش فەرماندەیەتی، لەژێر كۆنترۆڵی بافڵ تاڵەبانیدایە.  • هێزەكانی پشتیوانی دوو كە تایبەتە بە چەكە قورسەكانی هێزی پێشمەرگەو سەربە هێزەكانی (70)ی یەكێتییە‌و لەلایەن لیوا (مەریوان محەمەد ئەمین) فەرماندەیی دەكرێت‌و زیاتر لە (10 هەزار) چەكدارە، لەژێر فەرمانی بافڵ تاڵەبانیدایە. • هێزەكانی بەرگری فریاكەوتن كە ژمارەیان زیاتر لە (23 هەزار) كەسەو (خاڵە كاكەمەند) فەرماندەی هێزەكەیە، لەژێر كۆنترۆڵی گروپی مەكتەب سیاسییەكانی كەركوكی یەكێتیدایە.  • لیواكانی (3-7)ی تایبەت بە كۆسرەت رەسوڵ كە فەرماندەكەی لیوا (ئەیوب یوسف)ە لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەمووزەوە پشتیوانی خۆیان بۆ بافڵ تاڵەبانی راگەیاندووە، بەڵام لەژێر كۆنترۆڵی كوڕەكانی كۆسرەت رەسوڵدان. • هێزەكانی لیوای كۆماندۆ كە فەرماندەكەی (ئاكام عومەر)ەو سەربە جەعفەر شێخ مستەفایەو ئێستا‌و بەدیاریكراویش دوای شەڕەتەقەكەی شەوی 16ی دێسەمبەر، بۆ بافڵ تاڵەبانی یەكلا بووەتەوە. • فەوجی ئاڵتونی كە سەربە لیوای كۆماندۆیە هێشتا لەژێر كۆنترۆڵی جەعفەر شێخ مستەفادایەو (بەرهەم محەمەد) خوشكەزای جەعفەر شێخ مستەفا فەرماندەیەتی. • فەوجی تایبەت بە مەحمود سەنگاوی لەژێر كۆنترۆڵی مەحمود سەنگاویدایە، مەحمود سەنگاوی وەكو فەرماندەی میحوەری گەرمەسێر لە پرسە ئەمنییەكاندا بڕیار لە بافڵ تاڵەبانی وەردەگرێت.  • فەوجی تایبەتی عومەر فەتاح • هێزی تایبەت كە بە "هێزە رەشەكە" ناسراوە لەژێر كۆنترۆڵی (ئاسۆ مامەند) ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدایە. ئەمە سەرەرای هێزەكانی (ئاسایش، پۆلیس، پۆلیسی فریاكەوتن، پۆلیسی چالاكییە مەدەنییەكان) كە فەرمان لە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەردەگرن.    

شیكاری: درەو خراپی ئەدای پەرلەمانتاران و دابەزینی كوالێتی كارەكتەری پەرلەمانتار لەم خولانەی دوایی پەرلەمان،  بۆچونێكى لەناو  حیزبە سیاسییەکان درووست كرووە، کە خواستی ئەوەی هەیە پاشەکشە لە شێوازی دەنگدانی "لیستی کراوەی سنوردار" بکات و بگەڕێنەوە بۆ شێوازە کۆنەکە کە شێوازی دەنگدانی "لیستی داخراو" بوو. هەرچەندە ئەم هەنگاوە بە پاشەکشە دادەنرێت لەسەر حسابی پرۆسەی دیموکراتی و ناردندنی کاندیدی گوێڕایەڵی حیزب بۆ نێو پەرلەمان، بەڵام  دەركەوتووە لە لیستی كراوەدا چانسی كەسانی دەركەوتوو پۆپۆلیست زیاتر دەكات و چانسی كەسانی ئەكادیمی و پسپۆڕو و لێهاتوو كەمتر دەبێت.  فۆرمی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی لەگەڵ جۆری لیستدا رۆژی 30ی ئەیلولی 2022 وادەی فەرمی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانە، یەکێک لەو پرسانەی لە ئێستادا پەرلەمانی کوردستان پێوەی سەرقاڵە پرسی "هەمواری هەشتەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان" ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ە، بۆ ئەم مەبەستەش سەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستان ڕای لایەنە سیاسییەکانی وەرگرتووە، جگە پرسی گۆڕانکاری کۆمسیۆن و پێداچوونەوە بە تۆماری دەنگدەران، چەند دەقێکی تری نێو یاساکە جێی باسە، یەکێک لە گرنگترین داواکاری زۆرینەی حیزبە سیاسییەکان گۆڕینی بازنەی هەڵبژاردنە لە یەک بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی، یان چوار بازنەی هەڵبژاردن، بەپێی سنوری ئیداری پارێزگاکان، لە ڕاپۆرتێکی پێشتری درەو میدیادا "بەرکەوتی پارێزگاکانی هەرێم لە یەک بازنەییەوە بۆ (4) بازنەیی" خستە ڕوو، لەم ڕاپۆرتەدا بەشێکی دیکەی پرسەکە دەخەینەڕوو کە پەیوەندیدارە بە شێوازی هەرڵبژاردن و چۆنییەتی دەنگدانەوە لەچوارچێوەی پرسی "فۆرمی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی لەگەڵ جۆری لیستدا"؛ نوێنەرایەتی رێژەیی سیستمێكە لەبنەڕەتدا پشت بە لیستی پارتی سیاسی دەبەستێت، دواتر لەناو لیستەكاندا دەنگدەر بژاردەی دراوەتێ‌‌ وئەوەش جۆری لیستەكان دیاریدەكات بەم شێوەیەی خوارەوە: یەکەم؛ لیستی داخراو پاڵێوراوەكان لەناو ئەم لیستەدا لەلایەن پارتی سیاسی ‌وسەركردایەتیەكەیەوە بەجێگیری دادەنرێن بەبێ ئەوەی دەنگدەر توانای گۆڕینی ئەو ریزبەندییەی ناو لیستەكەی هەبێت، لەبەرئەوەی دەنگدەر لەناو كارتی دەنگداندا تەنها مافی ئەوەی هەیە دەنگ بە قەوارە سیاسییەكە بدات. واتە ئیتر ئەو حیزبە خۆی ریزبەندیی پاڵێوراوەكانی كردووە، ژمارەی ئەو كورسیانەی لیستی ئەو حیزبە بەدەستی دەهێنێت حیزب خۆی بەپێی ئەو ریزبەندییەی كردوویەتی دایاندەنێت نەك دەنگدەری حیزبەكە. لەلیستی داخراودا دەنگدەر ناچاردەبێت لەبەرخاتری كەسێك یان حیزبێك دەنگ بەكۆی لیستێك بدات، لەكاتێكدا رەنگە هەموو یان زۆرێك لەوانەی تری بەدڵ نەبێت، ئەمەش دەبێتە مایەی گەیشتنی كەسانی دڵخوازی سەركردایەتی حیزب بەپەرلەمان ‌و ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان. ئەمەش وادەكات پەیوەندییەكی پتەو لەنێوان دەنگدەرو پاڵێوراودا دروست نەبێت ‌و ئەنجومەنی هەڵبژێردراویش هەست بەبەرپرسیارێتییەكی زۆر نەكات بەرامبەر بەدەنگدەر. •    کۆتای ئافرەتان لە لیستی داخراودا لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكاندا «كۆتا »ی ئافرەتان دیاریدەكرێت. بۆ نموونە ئەگەر لەیاسای هەڵبژاردندا سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی بەلیستی داخراو بێت‌و رێژەی كۆتای ئافرەتان (25%) بێت، ئەمە بەواتای ئەوە دێت كە: -    دەبێت لەناو هەر لیستێكدا، بۆ هەر چوار پاڵێوراوێك، ناوی ئافرەتێك هاتبێت، واتە ئەگەر لیستی قەوارەیەكی سیاسی لە (30) پاڵێوراو پێكهاتبێت ئەوا دەبێت چوار لەوانە ئافرەت بن. -    دەبێت لەناو هەر چوار كورسییەكدا، كە هەر قەوارەیەكی سیاسی بەدەستی دەهێنێت، یەك كورسیان بەر ئافرەت بكەوێت. بەو پێیەی لە لیستی داخراودا دەنگدەر تەنها دەنگ بە قەوارە سیاسییەكە دەدات‌و دەنگ بە پاڵێوراوەكان نادات، لەبەرئەوە ئافرەتانیش هەروەك پیاوانی پاڵێوراو، بەپێی ئەو ریزبەندییەی حیزب دایناوە، بەپێی كۆتای دیاریكراو بۆ ئافرەتان لەیاسای هەڵبژاردندا، كورسی دەبەنەوە بەبێ ئەوەی جیاوازی دەنگ لەنێوان پاڵێوراوانی پیاوو ژندا دەربكەوێت. •    كۆتای پێكهاتە نەتەوایەتی‌و ئایینییەكان لە لیستی داخراودا لەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكاندا هەریەك لە كۆتای پێكهاتە نەتەوایەتی ‌و ئایینییەكان لەگەڵ سیستمی هەڵبژاردنەكەیان ‌و جۆری لیستەكەیان دیاریدەكرێت. ئەگەر لیستی ئەو پێكهاتانە بەلیستی داخراو بێت ئەوا دەنگدەری ئەو پێكهاتانە تەنها دەنگ بە لیستەكان دەدەن‌و بەپێی ژمارەی ئەو كورسیانەی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەدەستیدەهێنێت ژمارەی پاڵێوراوەكانی بەپێی ریزبەندی لیستەكە دیاریدەكرێت. دووەم: لیستی كراوەی سنوردار (نیمچە كراوە) لێرەدا دەنگدەر دەتوانێت لەیەككاتدا یان تەنها دەنگ بە لیستەكە بدات یاخود دەنگ بە لیستەكەو پاڵێوراوێكی ناو لیستەكەش بدات‌و بەمەی دوایی دەگوترێت (دەنگدانی بژاردەیی) ئەم لیستە ئازادییەكی سنوردار دەداتە دەنگدەر كە لەرێگەی هەڵبژاردنی پاڵێوراوێكەوە تاڕادەیەك دەستكاری ئەو ریزبەندییە بكات كە لەناو لیستی قەوارەیەكی سیاسیدا هەیە. بەمەش دەنگدەر رۆڵێكی بەرچاوی دەبێت لەدیاریكردنی ئەو پاڵێوراوەی دەخوازێت بچێتە ناو پەرلەمانەوە. بەڵام ئەو دەنگدەرەی تەنها دەنگ بەلیستەكە دەدات وەك ئەوە وایە بەپێی لیستی داخراو دەنگی دابێت‌و رازییە لەسەر هەمان ئەو ریزبەندییەی كەحیزب دایناوە. لە لیستی كراوەی سنورداردا كۆی ژمارەی ئەو دەنگانەی قەوارەیەكی سیاسی بەدەستیهێناوە كۆدەكرێنەوەو بەسەر دابەشكاری هەڵبژاردنی بازنەی هەڵبژاردنەكەدا دابەشدەكرێت‌و ژمارەی ئەو كورسیانەی قەوارەیەكی سیاسی دەیباتەوە بەر ئەو پاڵێوراوانە دەكەوێت، كە لەناو لیستی قەوارە سیاسییەكەدا، یەك لەدوای یەك زۆرترین دەنگیان بەدەستهێناوە. لەم جۆرە لیستەدا دەنگدەر تەنها دوو بژاردەی لەبەردەستدایە كە یەكێكیان ئیلزامییەو بۆ قەوارە سیاسییەكە دەچێت بەڵام بژاردەی دووەمیان، كە بۆ هەڵبژاردنی پاڵێوراوێكی ناو قەوارە سیاسییەكەیە، دەنگدەر ئازادە لەوەی ئەو بژاردەیە تاقیبكاتەوە یان نا. كەواتە لەناو لیستی كراوەی سنورداردا قەوارەی سیاسی، وەك بژاردەو دواتریش بۆ ژماردنی دەنگەكان، بەبناغە وەردەگیرێت‌و دەنگدەر مافێكی تەواوی هەیە لە ریزبەندیكردنی پاڵێوراوەكاندا، كەدیارە ئەمەش كاریگەرییەكی سنورداری دەبێت بۆ سەر لاوازكردنی بونیادی حیزب‌و سەركردایەتییەكەی، چونكە دواجار دەنگدەر دەستكاری دیزاینی لیستەكە‌و ئەو ریزبەندییە دەكات كە سەركرادیەتی لیستەكە دایانناوە. بەهۆی ئەو دوو بژاردەیەی لەبەردەست دەنگدەردایە، پرۆسەی دەنگدانەكە لەلای دەنگدەر كەمێك لە لیستی داخراو ئاڵۆزو قورسترەو ئەمەش ئەگەری ئەوە دروست دەكات، بەبەراورد لەگەڵ لیستی داخراودا، ژمارەیەكی زۆرتر لە كارتەكانی دەنگدان پووچەڵ بكرێنەوەو قەبارەی كارتی دەنگدانەكەش كەمێك گەورەترو تێچوونەكەشی زیاتر بێت. •    كۆتای ئافرەتان لە لیستی كراوەی سنورداردا كۆتای ئافرەتان لەم فۆرمەشدا بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان دیاریدەكرێت، ئەگەر لیستی داخراو نەهێڵێت دەنگدەر دەستكاری ئەو ریزبەندییەی بكات‌ و پاڵێوراوانی ژن‌ و پیاو لەجێگەی خۆیاندا بهێڵێتەوە، ئەوا لە لیستی كراوەی سنورداردا جگەلەوەی ئەو ریزبەندییە تێكدەداتەوە هاوكات ژمارەی ئەو دەنگانەش دەردەكەوێت كە هەریەك لەپاڵێوراوانی ژن ‌و پیاو لەناو لیستێكدا بەدەستیانهێناوە! بۆیە لێرەدا دەبێت لەناو ئەو كورسییانەی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەدەستیهێناوە ئەو رێژەیە لەكورسی بۆ ئافرەتان دەستەبەر بكرێت كە یاساكە دیاریكردووە، ئەویش بە رەچاوكردنی ئەو دەنگانەی ئافرەتانی ناو لیستەكە لەزۆرەوە بۆ كەمتر بەدەستیانهێناوە.  •     كۆتای پێكهاتە نەتەوایەتی‌و ئایینییەكان لە لیستی كراوەی سنورداردا كاتێك كۆتای پێكهاتە نەتەوایەتی‌و ئایینییەكان لەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكاندا بەرێژەیەك دیاری دەكرێت ‌و سیستمی هەڵبژاردنەكەی نوێنەرایەتی رێژەییە بەلیستی كراوەی سنوردار، لەو كاتەدا دەنگدەرانی ئەو پێكهاتانە دەنگ بە قەوارەیەكی سیاسی سەر بە پێكهاتەكەیان ‌و یەكێك لەكاندیدەكەیان دەدەن. ئەوەی لەم كۆتایەدا خاڵی جیاكەرەوەیە ئەوەیە كە ئەم پێكهاتانە، قەوارەی سیاسی‌و دابەشكاری هەڵبژاردنی تایبەت بەخۆیان هەیەو لەناو خۆیاندا كێبڕكێ لەسەر بردنەوەی ئەو كورسیانە دەكەن كە یاسای هەڵبژاردن بۆیان دیاریكراوە. ئەگەر ژمارەی كورسییەكانی پێكهاتەیەكی نەتەوەیی یان ئایینی لە یەك كورسی پێكهاتبوو ئەوا شێوازی دابەشكاری هەڵبژاردن پیادەناكرێت بەڵكو سیستمی زۆرینە/ براوەی یەكەم دەگیرێتەبەرو تاكە كورسییەكە بەر ئەو قەوارە سیاسییە دەكەوێت كە لەناو قەوارە سیاسییەكانی ئەو پێكهاتەیەدا زۆرترین دەنگی دروستی بەدەستهێناوە. سێیەم؛ لیستی كراوەی ئازاد لیستی كراوەی ئازاد ئەوەیە رێگە بەدەنگدەر دەدرێت بە ئەندازەی ژمارەی كورسییەكانی ئەو بازنەی هەڵبژاردنەی دەنگدەر ناوی تێدا تۆماركراوە، بژاردەی لەناو پاڵێوراوەكانی لیستی قەوارە سیاسییە جیاوازەكاندا هەبێت. لە لیستی كراوەی ئازاددا دەنگدەر تەنها دەنگ بە پاڵێوراوەكان دەدات نەك قەوارەی سیاسی، تا ئەو رادەیەی لەلایەن خۆیەوە ریزبەندییەكی نوێ‌ لەناو كۆی پاڵێوراوەكانی قەوارە سیاسییە جیاوازەكاندا دروستدەكات. لەدواییدا كۆی ژمارەی ئەو دەنگانەی پاڵێوراوەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەدەستیهێناوە كۆدەكرێنەوەو بەسەر «دابەشكاری هەڵبژاردن »دا دابەشدەكرێن ‌و بەمەش ژمارەی ئەو كورسیانەی قەوارەیەكی سیاسی دەیباتەوە بەر ئەو پاڵێوراوانە دەكەوێت، كە لەناو لیستی قەوارە سیاسییەكەدا، زۆرترین دەنگیان بەدەستهێناوە. لەلیستی كراوەی ئازاددا دەنگدەر بژاردەیەكی زۆری لەبەردەستدایە‌و ئەمەش كاریگەریی زۆری دەبێت بۆ سەر لاوازكردنی بونیادی حیزب‌و سەركردایەتییەكەی، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەبیربچێت كە هەندێكجار بەهۆی ئەو بژاردە زۆرەی لەبەردەست دەنگدەردایە وادەكات پرۆسەی دەنگدانەكە قورس بێت‌و ژمارەیەكی زۆر لە كارتەكانی دەنگدان پووچەڵ بكرێنەوە، سەرباری ئەوەی كە قەبارەی كارتی دەنگدانەكەی گەورەیەو تێچوونەكەی زیاترە. •    كۆتای هەریەك لە ئافرەتان‌و پێكهاتە نەتەوەییەكان  كۆتای ئافرەتان‌و پێكهاتە نەتەوەییەكان لە لیستی كراوەی ئازاددا بە یاسا دیاریدەكرێت‌ و كورسییەكانیان بەسەر ئەو پاڵێوراوانەیاندا دابەشدەكرێن كە لەناو خۆیاندا زۆرترین دەنگیان بەدەستهێناوە. سیستمی لیستی دەنگدان لە هەرێمی کوردستان خواستی نوێی حیزبە سیاسییەکان بەپێی هەمواری حەوتەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان" ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ە، بەشی یەکەم ماددەی دووەم هاتووە؛ "هەڵبژاردنەکان بە دەنگدانی نهێنیی ڕاستەوخۆ بەپێی سیستمی لیستی کراوەی سنوردار ئەنجام دەدرێت". لە پێنج خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کورستان لە ساڵانی (1992، 2005، 2009) کار بە لیستی داخراو کراوە، بەڵام لە هەردوو هەرڵبژاردنی پەرلەمانی کورستان لە ساڵانی (2014، 2018) وەک لە دەقی یاساکە هاتووە کار بە لیستی کراوەی سنوردار کراوە. لە ئێستاشدا، بەشێک لە حیزبە سیاسییەکان خواستی ئەوەیان هەیە پاشەکشە لە شێوازی دەنگدانی "لیستی کراوەی سنوردار" بکەن و بگەڕێنەوە بۆ شێوازە کۆنەکە کە بە شێوازی دەنگدانی "لیستی داخراو" بوو. لە کاتێکدا ئەمە ئەم پاشەکشەیە لەسەر حسابی پرۆسەی دیموکراتی تر بوونی پرۆسەی دەنگدان و دەنگدەران لە قازانجی حیزبە سیاسییەکان و ئەو بەربژێرانەی حیزبە سیاسییەکان خوازیارن بچنە پەرلەمان و ئەنجومەنە ‌هەڵبژێردراوەکان. ئەم خواستەش بۆ دوو هۆکاری سەرەکی دەگەڕێتەوە؛ یەکەم: دروستبوونی پێکهاتەیەکی لاوازی پەرلەمان زۆرێك لە چاودێران پێیان وایە دامەزراوەی یاسادانان (پەرلەمان) بەتایبەت لەم دوو خولەی دوایدا ڕووی لە لاوازی کردووە، لە ڕووی پێکهاتەو کوالێتی پەرلەمان و پەرلەمانتارانەوە، ئەمەش کاریگەری خراپی لەسەر ئەرکەکان پەرلەمان کە (یاسادانان و چاودێریکردن)ە جێهێشووە، سەرەڕای تێکچونی هاوسەنگی نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن کە بناغەی سیستمی پەرلەمانییە، بەشێکی هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سیستمە هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردن تەبەنی کردووە، کەسانی ناشایتەی گەیاندووە بە پەرلەمان.بۆ نمونە؛  لە بواری یاساداناندا؛  -    بەپێی بڕیاری ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠٠٥ی پەرلەمانی کوردستان (پەرلەمانی کوردستان – عێراق، تاکە مەرجەعی سیاسی و دەستوری و یە بۆ بڕیاردان لەسەر پرسە چاەونوسسازەکانی گەلی کوردستانی عێراق....) بەپێی ڕاپورتی ژمارە (٣) ئینستتوتی پەی بۆ چاودێری پەرلەمان پەرلەمانی کوردستان نەیتوانیوە مەرجەع بێت لە پرسەکانی؛ یەکخستنی هێزی پێشمەرگە، قەیرانی سوتەمەنی و کارەبا و ئاو، ریفراندۆم، بەردۆخ و قەیرانی عێراق، کەرکوک و کێڵگە نەوتییەکان، جوڵاندنی هێزە چەکدارەکان، ئێستاش ئابوری سەربەخۆ و پاشەکەوت و لێبڕینی موچە نەبوونی شەفافیەت و یاسای بودجەشی هاتووەتە سەر، پەرلەمان نە بڕیارێکی یەکلاکەرەوەی هەبووە و نە حیسابیش بۆ ئەو بڕیارانە کراوە کە دەریکردوون. -    جێبەجێ نەکردنی یاسای بودجەی حیزبەکان ژمارە (٥)ی ساڵی ٢٠١٤، لە کاتێکدا یەکێتی و پارتی لە دەرەوەی یاسا خەریکی تەخشانکردنی بودجەی گشتین بۆ خۆیان و لە سەر حیسابی بودجەی گشتی خێر بە حیزبە سیاسییەکانی تر دەکەن با ئارەزووی خۆیان. -    ئەگەر سەیرێکی ئەرشیفی ئەو یاسایانە بکەی کە پەرلەمانی کوردستان دەریکردووەن، ئەو ڕاستییە زۆرتر ڕوون دەبێتەوە لە چەندین پێشێلکاری یاسایی ڕوو دەدات و پەرلەمان لێی بێدەنگە. لەبواری چاودێریدا؛  لاوازی جدییەتی پەرلەمان بەدیدەکرێت لە چاودێرییەکانی بۆ حکومەت، چونکە ڕەوا نیە لە ماوەی سی ساڵی حکومداریدا وەزیرێک سەرپێچی یان گەندەڵی یان ئەدائێکی خراپی نەبووبێت، لە کاتێکدا ئەم هەرێمە توشی چەندین شکست و هەڵبەز ودابەز بووە لە دیارتینی ئەوانە، هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، بەهەدەردان و گەندەڵی و سەرپێچی یاسایی لە داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان، تا ئێستا نەتوانراوە کارەبای پێویست ڕێگاوبانی گونجاو و ئاوی خواردنەوەی پێویست دابینبکرێت بۆ هاوڵاتیانی کوردستان، سەرەڕای بوونی چەندین قەیرانی سوتەمەنی و تەندروستی و پەروەردەیی و کلتوری ڕۆشنبیری...هتد، بەم دواییەش شکستی سەربەخۆیی ئابوری و بە دوایشیدا شکستی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و لەدەستدانی ناوچە دابڕێندراوە، کەچی کەسێک نەبێت لەم دۆخانە بەرپرسیاربێت!. بابەتەکە هەر بەوەوە ناوەستێت کاتێک وەزیرەکان بانگهێشتی پەرلەمان ناکرێن و متمانەیان لێ وەرنەگیراوەتەوە، بەپێ ڕاپورتەکانی (ئینستتیوتی پەی بۆ چاودێری و هەڵسەنگاندنی کارەکانی پەرلەمانی کوردستان) زیاتر لە سەدان جار پەرلەمانتاران تەنها پرسیاری ئاساییان ئاراستەی وەزیرەکانی حکومەتی هەرێم کردووە، ئامادەنبوونە وەڵامیشیان بدەنەوە، بەپێی دواین ڕاپۆرتی دامەزراوەی ناوبراو کە لە 12/1/2021 بڵاوی کردووەتەوە تەنها لەم خولەی ئێستای پەرلەمان زیاتر لە 115 پرسیاری پەرلەمانتاران کە ئاراستەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن کراوە وەڵام نەدراونەتەوە. ئەمانە جگە لەوەی چەندین جار وەزیرەکان بانگهێشتی پەرلەمان کراون، ئامادە نەبوونە ئامادەبن.   دووەم: ناردندنی کاندیدی گوێڕایەڵی حیزب بۆ نێو پەرلەمان حیزبە سیاسییەکان زیاتر لەوەی هەوڵبدەن ڕوو لەوە بکەن کاندیدی سەربەخۆو نزیکتر لە دەنگدەران بگەیەننە پەرلەمان، زۆرتر ئەوەیان بەلاوە گرنگە کە ئەندامی گوێرایەڵی حیزب یان گروپێکی نێو حیزب بگەیەننە پەرلەمان. بۆ ئەمەش یەکێک لە ڕێگاکان کارکردنە بە دەنگدانی "سیستمی داخراو" و پەیڕەوکردنی. باشترین و زیندووترین نمونەش لەت بوونی فراکسیۆنەکانی (بزوتنەوەی گۆڕان و نەوەی نوێ)یە لەم خولەی ئێستای پەرلەمانی کوردستان و لەدوای ڕووداوەکانی (8)ی ئۆکتۆبەرەوە دۆخێکی نەخوازراویش ناوخۆی یەکێتی نیشتمانی کوردستان گرتەوە کە کاریگەری شاراوەی لەسەر بەشێک لە پەرلەمانتارانی حیزبەکەش جێهێشتووە.  بەڵام حیزبەکانیشیان دەستەودامان بوون و نەیانتوانی هیچ ئیجرائات یاخود گۆڕانکارییەک بکەن لەو ئەندامانەی کە بەخواستی حیزبەکانیان هەڵسوکەوت ناکەن، یاخود بە یاخود سەرپێچی بڕیار و ئەجێندای حیزبەکانیان دەکەن. بۆ چارەسەری بەشێک لەم کێشیەش "سیستمی داخراو" بەچارەسەر دەزانن، کە سەرچاوەیەکە بۆ بەهێزبوونەوەی حیزب لە نێو کۆمەڵگا بە گشتی و کایەی حکومڕانی بەتایبەتی. سەرچاوەکان -    یاسای ژمارە (1)ی 1992، یاسای هەمواری حەتەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ئارام جەمال و د.دەرباز محەمەد، سیستمەكانی هەڵبژاردن و شێوازی دابەشكردنی كورسی، بڵاوکراوەکانی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن، چاپی یەکەم 2014. -    ڕاپۆرتی ئینستتیوتی پەی، پڕۆژەی چاودێری و هەڵسەنگاندنی كارەكانی پەرلەمانی کوردستان کە ژمارەیان  ڕاپورتی ژمارە (٣). -    ئازاد وەڵەدبەگی، جۆری سیستەمەکانی هەڵبژاردن: عێراق وەک نموونە، بڕوانە؛ http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-11-33/item/545-2018-09-02-18-56-38