درەو: راپۆرتی روونبیین کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان کە نوێنەرایەتی کۆمپانیاکانی وەک DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy و ShaMaran Petroleum دەکات، داوا لە حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر دەکات لە گفتوگۆکانیان بۆ داڕشتنی یاسای نوێی نەوت و گاز ڕێز لە مافە گرێبەستییەکانیان بگرن. هەروەها APIKUR داوای کردووە، مافەکانیان بخرێتە ناو بودجەی عێراق و هەر یاسایەک کە لە داهاتوودا نەوت و غاز لە عێراقی فیدراڵ و کوردستاندا بەڕێوە دەبات، بەپێی بەیاننامەیەکی کۆمەڵەکە. ئاماژەی بەوەشکردووە، “زۆر گرنگە بۆ داهاتووی پیشەسازی لەم ناوچانەدا، و ئەو هەلی کارە زۆرانەی کە دابینی دەکات، دەرئەنجامی دانوستانەکان بریتی بێت لە وەرگرتنەوەی ئەو تێچوون و قازانجانەی کە ئەوان (کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان) بەپێی گرێبەستی هاوبەشی کردنلە  بەرهەمهێنان ئێستا مافیان هەیە ” . ڕۆژی 5ی ئاب، حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق کۆبوونەوەیەکیان ئەنجامدا و تاوتوێی داڕشتنی یاسای نوێی نەوت و گازیان کرد. لە ساڵی 2005ەوە پەرلەمانی عێراق نەیتوانیوە ئەو پڕۆژەیاسایە پەسەند بکات و هەرێمی کوردستانیش یاسای خۆی دەرکردووە و لەڕێگەی تورکیاوە دەستی بە هەناردەکردنی سەربەخۆی نەوت کردووە. لە میانی کۆبوونەوەکەدا ڕێککەوتن لەسەر پێکهێنانی لیژنەیەک بۆ داڕشتنی یاسای نەوت و گاز بۆ هاوکاریکردنی چارەسەرکردنی کێشە لەسەر مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر نەوت و داهاتەکانی. ناکۆکی نێوان بەغدا و هەولێر لەسەر هەناردەکردنی نەوت لە مانگی ئازاردا پەرەی سەند، کاتێک دادگای ناوبژیوانی لە پاریس بڕیاری دژی هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆی کوردستان بە پێی یاسای ساڵی 2007 دەرکرد، ئەمەش وایکرد تورکیا هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا (ITP) ڕابگرێت. تا ئێستا گفتوگۆکانی نێوان بەغدا و هەولێر و ئەنقەرە نەیانتوانیوە چارەسەرێک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت بدۆزنەوە. جگە لەوەش بەپێی یاسای بودجەی عێراق هەرێمی کوردستان دەبێت ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەست بکات. مافە گرێبەستییەکان نوێنەری کۆمپانیاکان APIKUR لە 13ی ئاب بە S&P Global Commodity Insights ی وتووە: “کۆمپانیا نێوودەوڵەتییە نەوتییەکان IOC’s دەیانەوێت  دڵنیابن کەمافە گرێبەستییەکانیان ، لەوانەش وەرگرتنەوەی خەرجی تێچوونەکانیان ،لە گفتوگۆکانی نێوان هەولێر و بەغدادا مسۆگەر بکرێن و بپارێزرێن “. دەشڵێت: “پێویستەکۆمپانیاکانی نەوتی کوردستان  IOCs قەرەبووی تێچووی ڕاستەقینە بکرێتەوە هەروەک چۆن لە عێراقی فیدراڵیدا هەیە”. هەروەها لە بەیاننامەکەی ئیپیکۆردا APIKUR  باس لەوە کراوە کە “مۆدێلی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەم  PSC کە لە هەرێمی کوردستان بەکاردێت، پێکهاتەیەکی وەبەرهێنانی کێبڕکێی هەیە کە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە پارێزگا نەوتییەکان لە سەرانسەری جیهاندا بەکاردەهێنرێت”. وتیشی:”بەپێێ گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمی هەرێم  IOC   کۆمپانیا نەوتییەکان هەموو مەترسییە داراییەکان لە ئەستۆ دەگرن وە ئەگەر سەرکەوتوو بن، حکومەتی هەرێم پشکی زۆرینەی قازانجی بۆ دەمێنێتەوە. سەرکەوتنی مۆدێلی PSC بۆ کوردستان دیارە”. لە بەیاننامەکەی ئیپیکۆردا هاتووە: “بۆ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت متمانەیان پێبدرێت کە مافە گرێبەستیەکانیان وەردەگرن لە خەرجی  تێچوونەکان و وەرگرتنی پارەی قازانج لە پڕۆژە سەرکەوتووەکاندا، لەکاتی ناکۆکیدا بەپێی  مۆدێلی گرێبەستی  PSCی کوردستان بۆ چارەسەری کێشەکان  و یەکلاکردنەوەی  ئەوا پەنا بۆ یاسای ئینگلیزی دەبرێت  لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەندەن . هەروەها کۆمپانیا نەوتییەکان ڕایانگەیاندووە کە ناتوانرێت هەرێمی کوردستان ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەغدا دابین بکات، بەبێ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان کاربکەن. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژەیان بەوەشکردووە، “بۆ بەدیهێنانی ئەمە، هەرێمی کوردستان پشت بە بەرهەمهێنانی ئەو کێڵگانە دەبەستێت کە لەلایەن کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانەوە بەڕێوەدەبرێت”. ئیپیکۆر دەڵێت: “سەرەڕای ئاستەنگە سیاسی و ئەمنییەکان و جیۆلۆجییەکانی هەرێم، بەڵام کەرتی بەڕێوەبردنی کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتیەکان  IOC  لە ١٥ ساڵدا بەرهەم هێنانیانی نەوتیان  لەنزیکەی سفرەوە گەشە پێداوە بۆ نزیکەی ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا”. ئاماژەی بەوەشکردووە، “ گرنگترین پیشەسازی لە کوردستان، کە کەرتی نەوت و گازە، ئێستا دەیان هەزار هەلی کاری کوالیتی بەرزی  ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی IOCsکانەوە و هەروەها ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی کۆمپانیا خزمەتگوزارییەکان و بەڵێندەران و لە کۆمەڵگاکانی تەنیشت کارەکانمان و ماڵ و ئۆفیسەکانمان دابین دەکات .” جگە لەوەش بەهۆی وەستانی هەناردەکردنی نەوت، کۆمپانیا بیانییەکانی کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، ناچاربوون ڕێوشوێنی کەمکردنەوەی تێچوون جێبەجێ بکەن، ئەمەش بووە هۆی دەرکردنی فەرمانبەران. APIKUR کێیە ؟ APIKUR کۆمپانیایەکی سنووردارە  کە پێک هاتووە لە هەریەک لە DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy و ShaMaran Petroleum کە بەپێی یاسای ئینگلیزی لە ساڵی ٢٠٢٣ لەلایەن ئەو  کۆمپانیا نێودەوڵەتیانەی  نەوت و غازی کە لە هەرێمی کوردستانی عێراق چالاکن دامەزراوە. کۆمەڵەکە APIKUR دەڵێت:  ئامانج و مەبەستی ئەم کۆمەڵەیە بریتییە لە پێشخستنی هەرێمی کوردستانی عێراق KRI وەک شوێنێکی سەرنجڕاکێش بۆ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت و گاز، پێشکەشکارانی خزمەتگوزاری و وەبەرهێنەران. جگە لەوەش، APIKUR ئامانجیەتی داکۆکیکردن و نوێنەرایەتیکردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی ئەندامەکانی بکات، وەک دەنگێکی هاوبەش و کاریگەر بۆ ئەندامەکانی بەرامبەر بە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان چ لەهەرێم دی کوردستانی عێراق  KRI، یان شوێنەکانی دیکە کاربکات، و مەکۆیەک بۆ ئەندامان دابین بکات بۆ هاوبەشکردنی زانیارییە  پیشەسازییە پەیوەندیدارەکان و بەکارهێنانیان  باشترین شێوە . 

درەو: •    (48%) بەشداری هەڵبژاردن دەكەن، (37%)ی بەشدار بووان بایكۆتی دەكەن •     (89%) بەشداربوان پێیان وایە هەمیشەو زۆربەی جار ساختەكاری كراوە •    (36%)ی بەشداربووان پێیان وایە كۆمسیۆنی عێراق سەرپەرشتی بكات •    (3%) بەشداربووان پێیان وایە كۆمسیۆنی هەرێم سەرپەرشتی بكات دامەزراوەی میدیایی درەو، راپرسیەكی لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ( هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە) سەبارەت بە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدا، لە راپرسیەكەدا (5672) كەس تیایدا بەشداربوون، لە نێوان (1/8 بۆ 7/8/2023) پرۆسەی راپرسیەكە بەردەوام بوو بەسەرپەرشتی پ.ی.د. نیاز نەجمەدین مامۆستای زانكۆ راپرسیەكە ئەنجامدراوە . دەقی راپرسیەكەی درەو: دەقی راپرسیەكە بە زمانی كوردی https://drive.google.com/file/d/10w76iHmdGL2JQvVz-c_h5I1OdHtwPpld/view دەقی راپرسیەكە بە زمانی ئینگلیزی https://drive.google.com/file/d/1xb7pZa1iHuNJXRBE0SjMoowwIpRRIshZ/view      

درەو: كورد بەسێ‌ هاوپەیمانێتی لەكەركوك و شیعەكان بەسێ‌ هاوپەیمانێتی گەورەو سوننەكانیش بە پێنچ هاوپەیمانێتی, بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دەكەن, كە بڕیاڕە رۆژە (18) كانونی یەكەم ئەمساڵ بەڕێوەبچێت. كەركوك بۆ كورد لەم هەڵبژاردنەدا خاڵی یەكلاكەرەوەیە, پەرتەوازبون و ململانێی حزبی, دەرفەتی وەرگرتنەوەی كورسی پارێزگاری شارەكەی زەحمەت كردووە, لەبەرامبەردا دەرگای گۆڕینی ئەمری واقیعی لەدوای روداوەكانی (16)ی ئۆكتۆبەری ساڵی (2017) بۆ شەرعیەتی سندوقەكانی دەنگدان, لەبەردەم پێكهاتەكانی تر خستووەتە سەرپشت, بەوەش چارەنوسی كەركوك كەوتووەتە تونێلێكی نادیارەوە.   فەرمانگەی كاروباری پارتەكان و رێكخراوە سیاسیەكان, لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق, لیستی هاوپەیمانێتیەكانی بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق راگەیاند. بەپێی راگەیاندراوەكەی كۆمیسیۆن, (50) هاوپەیمانێتی سیاسی لە عێراق, كێبڕكێ‌ لەسەر بەدەستهێنانی (275) ئەنجومەنە خۆجێیەكان دەكەن لە (15) پارێزگای عێراق, كە بڕیاڕە رۆژی (18)ی كانونی یەكەمی (2023) بەڕێوەبچێت. چارەنوسی كەركوك لە ململانێكاندا هێزە كوردیەكان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا, كێبڕكێی لەسەر (71) كورسی پارێزگاكانی كەركوك و سەڵاحەدین و دیالەو نەینەوا دەكەن. *پاێزگای كەركوك (15) كورسی *پارێزگای نەینەوا (26) كورسی *پارێزگای سەڵاحەدین (15) كورسی پارێزگای دیالە (15) كورسی لەكۆی ئەو (50) هاوپەیمانێتیەی, هێزو لایەنە بەشدارەكان لە هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق پێكیانهێناوە, كورد سێ‌ هاوپەیمانێتی هەیە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای  كەركوك. *هاوپەیمانی (كەركوك هێزو ئیرادەمانە), هاوپەیمانێتی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی كوردستانی. *هاوپەیمانی (مەشخەڵی كەركوك), هاوپەیمانێتی نێوان یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان و  كۆمەڵی دادگەری كوردستانە. *هاوپەیمانی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و بزوتنەوەی ئیسلامی، حزبی ئیسلامی عێراقی و چەند لایەنێكی دیكە (.هێشتا رایان نەگەیاندووە) _جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. -بزوتنەوەی گۆڕان, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. -حزبی سۆسیالیستی كوردستان, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. -حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كردووە. دەنگی حزبەكان لە سێ‌ هەڵبژاردندا لەسێ‌ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا, كە ساڵەكانی (2014_2018_2021) بەڕێوەچووە, دەنگی حزبە كوردییەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنەكانی پارێزگای كەركوك بەمشێوەیە بووە: *ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2014): -یەكێتی نیشتمانی كوردستان (209.964) دەنگ -پارتی دیموكراتی كوردستان(63.076) دەنگ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (6.933) دەنگ -كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (4.908) دەنگ *ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2018): -یەكێتی نیشتمانی كوردستان (177.920) دەنگ -پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری نەكرد. -جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ (13.655) دەنگ -یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (4.784) دەنگ -كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (1.500) دەنگ *ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2021): -یەكێتی نیشتمانی كوردستان (70.866) دەنگ -پارتی دیموكراتی كوردستان (49.538) دەنگ -جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ (25.391) دەنگ -یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەشداری نەكرد. -كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بەشداری نەكرد. لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا, رێژەی دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەم شێوەیەیە: بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ كە پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو, لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ •پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. • پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. • پێكهاتەی توركمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی • سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە. پەرتەوازەبوونى كوردو لێكەوتەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەناوچە جێناكۆكەكان بەگشتی و شاری كەركوك بە تایبەتی,  بۆ كورد هەڵبژاردنێكی چارەنوساز دەبێت, بە تایبەت كە كورد لەدوای روداوەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی (2017)وە پۆستی پارێزگاری شارەكەی لەدەستداوە. لەگەڵ ئەوەی ئەم هەڵبژاردنە, دەرفەتێكی گرنگە بۆ گەڕانەوەی ئەو پۆستە بۆ كورد, بەڵام ململانێ حزبیەكان و پەرتەوازەبوونی كورد بۆ كۆمەڵێك لیست و قەوارەی جیاوازو ناتەبا, سەرەتایەكی نەرێنیە بۆ ئەو هەوڵەو دەرگاكان بۆ هێزە باڵادەستەكانی بەغداد واڵا دەكات, بۆ گۆڕینی ئەو ئەمری واقیعەی لەكەركوك سەپاندویانە, بۆ شەرعیەتی سندوقەكانی دەنگدان و كۆتایهێنان بە هەژمون و پێگەی سیاسی كورد لەو شارە. دابەشبونی كورد لەكەركوك, ئەگەر لەڕووی ژمارەی دەنگ و كورسیشەوە كاریگەریەكی ئەوتۆی نەبێت, ئەوا لە دوو خاڵی جەوهەریدا لێكەوتەی دیاری  دەبێت:   یەكەم؛ لاوازی لایەنە كوردییەكان دەردەخات بۆ گەیشتن بە لێكنزیكبوونەوەیەكی هاوبەش، بەتایبەت لە پرسێكی گرنگی نەتەوەیی و پەیوەست بە "خاك"، ئەگەری قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانیش زیاتر دەكات بە تایبەت ڕەنگدانەوەی دەبێت لە سەر دۆخی سیاسی هەرێمی كوردستانیش، سەرباری ئەوەی جۆرێك لە بێهیوایی لای هاوڵاتیانی كورد لە پارێزگای كەركوك دروست دەكات و دوور نییە ببێتە هۆی دابەزینی ئاستی ڕێژەی بەشداری كورد لە هەڵبژاردن. دووەم؛ بەپێی ماددەی (19)ی هەمواری یاسای هەڵبژاردن "هیچ پەرلەمانتارێك یان ئەندامێكی ئەنجومەن یان حزب یاخود كوتلەی براوەی هەڵبژاردن, ناتوانێت بگوازێتەوە بۆ هاوپەیمانی یان حزب یاخود كوتلەی دیكە, تا دوای پێكهێنانی حكومەت یان هەڵبژاردنی پارێزگار و جێگرەكانی". ئەمەش ڕێگە خۆشدەكات بۆ ئەوەی گەورەترین كوتلەی نێو ئەنجومەنی پارێزگا، كاندیدی خۆی پێشكەش بكات بۆ پۆستی پارێزگار، بێگومان ئەو كوتلەیەش پێكهاتەی كوردی نابێت، ئەگەر كورد بە پەرتەوازەیی بەشداری ئەم هەڵبژاردنە بكات. كەركوك و پێكهاتەكانی تر حەوت هاوپەیمانی لە پێكهاتەكانی تر, كێبڕكێی بەدەستهێنانی كورسیەكانی پارێزگاری كەركوك دەكەن, كە سێ هاوپەیمانی سوننەكان و هاوپەیمانێتیەكی شیعەو هاوپەیمانێتیەكی توركمان دوو هاوپەیمانی هێزە مەدەنیەكانن. -هاوپەیمانی (القیادة) كە هاوپەیمانی ( محەمەد حەلبوسی و خەمیس خەنجەرە). -هاوپەیمانێتی (العروبة) هاوپەیمانێتی نێوان عەزم و بەرەی عەرەبی یەكگرتووە, بەسەرۆكایەتی ( موسەنا سامەڕایی و وەسفی عاسی). -هاوپەیمانێتی (العربي فی كركوك) كە سێ حزبی عەرەبی سوننە لەخۆ دەگرێت و راكان جبوری سەرۆكایەتی دەكات. -هاوپەیمانێتی ( الاطار الوطنی) هاوپەیمانێتی ( نوری مالكی، هادی عامری، هومام حەمودی، عەمار حەكیم) . -هاوپەیمانێتی (بەرەی توركمانی عێراقی یەكگرتوو) كە هاوپەیمانێتی (8) پارتی توركمانیە -هاوپەیمانێتی (الائتلاف الوطنیە) بەسەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی -هاوپەیمانێتی ( المدنی الدیموقراطي) بەسەرۆكایەتی عەلی كازم شیعەكان بەسەر سێ‌ هاوپەیمانێتی گەورەدا دابەشبون, بەچەندین ناوی جیاواز لە(15) پارێزگاكەی عێراق بەشداری لە هەڵبژاردنەكان دەكەن, هاوكات سوننەكانیش بەسەر پێنج هاوپەیمانێتی دیاردا دابەشبون, كە هاوشێوەی شیعەكان لە زۆرینەی پارێزگاكەی عێراق, لە ژێر ناوی جیاواز و هاوپەیمانێتی جۆراوجۆر بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگاكان دەكەن. هاوپەیمانێتی شیعیەكان -هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا, كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات (12) حزب لەخۆدەگرێت و لە (10) پارێزگای عێراق بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگاكان دەكات. -هاوپەیمانێتی (الاطار الوطنی) كە نوری مالیكی و هادی عامری و عەمار حەكیم و هومام حەمودی پێكیانهێناوەو لە پارێزگاكانی سەڵاحەدین و كەركوك بەشداری هەڵبژاردن دەكات. ئەم هاوپەیمانێتیە, لەگەڵ چەند حزبێكی تردا بەناوی هاوپەیمانی(الحدبا‌ء الوطنی) لەپارێزگای نەینەواو هاوپەیمانی (دیالتنا الوطنی) لە پارێزگای دیالە بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگاكان دەكات. -هاوپەیمانی (قوی الدولة) كە عەمار حەكیم و حەیدەر عەبادی و باقر جەبر سۆلاغ و چەند كەسایەتیەكی تر پێكیانهێناوەو لە (10) پارێزگای عێراق بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكات. هاوپەیمانێتی سوننەكان -هاوپەیمانی(تقدم الوطني) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات و لە پارێزگاكانی بەغدادو نەینەواو ئەنبارو دیالەو سەڵاحەدین, بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -هاوپەیمانی (القیادة) كە هاوپەیمانی خەمیس خەنجەرو محەمەد حەلبوسیەو لە بەسرەو واست و كەركوك و بابل بەشداری هەڵبژاردن دەكات و محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات. -هاوپەیمانی (العقد الوطني) كە چوار حزب لە خۆدەگرێت و خالید عەبدولواحید سەرۆكایەتی دەكات. -هاوپەیمانی (الحسم الوطني) سابت مەحەمەد عەباسی سەرۆكایەتی كات و لەهەر (15)پارێزگاكەی عێراق بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -هاوپەیمانی (عزم العراق) كە موسەننا سامەڕائی سەرۆكایەتی دەكات و لە بەغدادو دیالەو ئەنبارو نەینەوا بەشداری هەڵبژاردن دەكات.

درەو: باوكی گەنجە بریندارەكەی خورماتوو دەڵێت: كێشەمان لەگەڵ یەكێتی نیە، كێشەكە شەخسیە، بە پێی گرتەیەكی ڤیدیۆیی كامێراكانی چاودێری, كە ئەمڕۆ بڵاوكراوەتەوە, مەلا كەریم شكور, لەبەردەم بارەگای مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی نیشتمانی كوردستان, لە قەزای دووزخوماتوو, بانگهێشتنامەیەكی لەلایەن دوو گەنجەوە پێدەدرێت, پاش خوێندنەوەی, بانگهێشتنامەكە دەدڕێنێت و پاسەوانەكانیشی پەلاماری دوو گەنجەكە دەدەن.  مەلا كەریم شكور, دوێنێ‌ پێنج شەممە بڵاویكردەوە" لەناو بارەگای مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی لەهەولێ تبرۆرستی رزگاری بووە". محەمەد عەریف گلی, باوكی گەنجە بریندارەكە, لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق, پشتیوانێكی سەرسەختی  مەلا كەریم بووە لە بانگەشەی هەڵبژاردندا، ناوبراو كۆمەڵێك بەڵێنی پێداوە, بەڵام دوای دەرچوونی و بوونی بە پەرلەمانتار مەلا كەریم ناوبراوی پشتگوێخستووە, ئەویش لە كاردانەوەی ئەوەدا پشتیوانی بۆ پەرلەمانتار(مەهدی تەقی ئامرلی) سەرۆكی كوتلەی بەدر لە پەرلەمانی عێراق دەربڕیوەو نوسینگەیەكی لە گەڕەكە كوردییەكانی خورماتوو بۆ كردووەتەوە . مەلا كەریم شكور پەرلەمانتاری عێراق و ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی و بەرپرسی مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی, دوێنێ‌ پێنج شەممە, لە روونكردنەوەیەكدا رایگەیاند: لە هەوڵێكی تیرۆركردن لەناو بارەگای مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی رزگارم بووە. لەبەرامبەردا, محەمەد عەریف گلی, باوكی ئەو گەنجەی لەناو بارەگای مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی برینداربوو رایگەیاند: ئەو دوو گەنجە چوون بانگهێشتنامەیان بردووە بۆ بەشداریكردنی مەلا كەریم شكور, بۆ ئامادەبوونی لە كردنەوەی نوسینگەی (برایەتی) لە دووزخورماتوو، بەڵام مەلا كەریم شكور بانگهێشتەكەی دڕاندووەو دواتر پاسەوانەكانی تەقەیان لە كوڕەكەم كردووە بەناوی (حەمزە محەمەد) و برینداریان كردووە، ئاماژەی بەوەشكردووە, ئەم كێشەیە, كێشەیەكی شەخسیەو پەیوەندی بە یەكێتییەوە نییە. بانگهێشتنامەكە بەمەبەستی كردنەوەی نوسینگەیەكە بەناوی (التاخی) بۆ (مەهدی تەقی ئامرلی) سەرۆكی كوتلەی بەدر لە پەرلەمانی عێراق كە  محەمەد عەریف گلی كەسایەتی كوردی دووزخورماتوو و باوكی گەنجە بریندارەكە سەرپرەشتی دەكات ,  دەوتریت ئەم نوسینگەیە,  نوسینگەی حەشدی شەعبیەو هەوڵی چەكداركردنی لاوانی كورد دەدات لە قەزاكەو هەنگاوێكە بۆ درووستكردنی حەشدی كوردی, ئەمەش بەرپرسانی یەكێتی لەو قەزایە نیگەران كردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) محەمەد عەریف باو گەنجە بریندارەكە كاردرێكی دیاری یەكێتی بووە لە قەزای دووزخورماتوو، لە هەڵبژاردنی 2021ی پەرلەمانی عێراق, پشتیوانی سەرسەختی مەلا كەریم شكور بووەو بانگەشەی بۆ كردووە، مەلا كەریم شكور, چەندین بەڵێنی پێداوە بەڵام دوای دەرچوونی پشتگوێی خستووە، لەبەرامبەریشدا محەمەد عەریف گلی لە كاردانەوەدا چووەتە لای ئەو پەرلەمانتارەی رێكخراوی بەدر و بەڵێنی پاڵپشتیداوەو نوسینگەیەكی بەناوی (تاخی) لە ناوچە كوردییەكانی دووزخورماتوو بۆ كردووەتەوەو, بڕیار بووە لە رۆژی 11/8/2023 نوسینگەكە بكرێتەوە, كە لەناو بارەگای نوسینگەكەدا ئاڵای كوردستان و عێراقیش دانراوە.    

درەو: ئەمڕۆ وەفدێكی سەربازی و دیپلۆماسی هۆڵەندان بۆ گفتوگۆكردن لەسەر كێشەكانی وەزارەتی پێشمەرگەو رەوشی پێشمەرگە سەردانی دامەزراوەی میدیایی(درەو)یانكرد. وەفدەكەی هۆڵەندا پێكهاتبوون لە عەقید (كەیس مارسێلس) راوێژكاری سەربازی بۆ كاروباری چاكسازی پێشمەرگە لە كونسوڵگەری هۆڵەندا و (جیلی یۆخم) سكرتێری دووەمی كونسوڵی گشتی هۆڵەندا. (درەو) بە داتا و ژمارەو بنكۆڵكارییەكانی لەسەر وەزارەتی پێشمەرگەو ناكۆكییەكانی یەكێتی و پارتی لەناو وەزارەتی پێشمەرگە بۆ وەفدەكە روونكردەوەو ئاماژەیانبەوەدا نەك تەنیا وەزارەتی پێشمەرگە بەڵكو تەواوی هێزە ئەمنییەكان بەسەر حزب و كارەكتەرە سیاسیەكاندا دابەشبوون.    

درەو: پێگەی (Breaking Defense) ئەمریكی تایبەتی بە بواری سەربازی : 🔹لەساڵی (2014)وە, ویلایەتە یەكگرتووەكان ملیۆنەها دۆلاری لە چوارچێوەی شەڕی تێكشاندنی داعشدا خەرجكردووە, سەرەڕای كەمبونەوەی هەڕەشەكان, پارەكە بەردەوام بووە, بەبێ‌ ئەنجامێك شیاوی باسبێت, لەگەڵ كۆبونەوەی ئەم هەفتەیەی واشنتۆن, ئیتر كاتی دووبارە هەڵسەنگاندنەوەیە. 🔹بنتاگۆن, وەزیری بەرگری عێراق و وەفدێك لە فەرماندەكانی سوپا میوانداری دەكات, سودانی دەستنیشانیكردوون بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆی ئەمنیی هاوبەش لە واشنتۆن, كۆبونەوەكە دوو رۆژ بەردەوام دەبێت و تێڕوانیەكان بۆ ئایندەی پەیوەندیە ئەمنیەكانی ئەمریكاو عێراق دیاریدەكات. 🔹ئەم گفتوگۆیە ماوەیەكی زۆرە چاوەڕوانیدەكرێت, نەك تەنها لەبارەی كاروباری ئەمریكاو عێراق, بەڵكو سەبارەت بە وەی ئیدارەی بایدن چۆن پلان بۆ ئەو ملیۆنەها دۆلارە دادەڕێژێت, كە هێشتا لە هێزە ئەمنیەكانی عێراقدا, هەموو ساڵێك خەرجی دەكات. 🔹لەساڵی (2014), كاتێك سوپای ئەمریكا گەڕایەوە بۆ عێراق, ئامانجی راستەوخۆی شكستپێهێنانی داعش بوو, هێزە ئەمنیەكانی عێراق و پێشمەرگە لە شكست و  پاشەكشێی بەردەوامدابوون. 🔹زۆرینەی ئەو پارەیەی كۆنگرێس تەرخانیكردوەو مۆڵەتی داوە بە خەرجكردنی لە "سندوقی راهێنان و ئامادەكاری بۆ شەڕی داعش", نادرێت بە ئۆتۆمبیل و چەك و تەقەمەنی. 🔹زیاتر بەكاردەهێنرێت بۆ مووچەی هێزێكی نا جێگیرو رەمزیی لە پێشمەرگە " لیواكانی پاسەوانی هەرێم", كە لە دوو گروپی سیاسی سەرەكی لە كوردستان پێكهێنراوە. 🔹هێشتا ئەو هێزانە, شلۆقترین هێزن لە عێراق, رەنگە لە "گوندی پۆتمیكن" بچن (دەستەواژەیەكە بەكاردێت بۆ گوندێك كە لە روكەشدا جوان و سەرنج راكێشە, بەڵام لەناوەرۆكدا وێران و ساختەیە), كە حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوانی دەكات, بۆ زامنكردنی بەردەوامی هاتنی دەیان ملیۆن دۆلاری مانگانە. 🔹بنتاگۆن بە ردەوامە لە خەرجكردنی زیاتر لە (20)ملیۆن دۆلاری مانگانە بۆ پشتیوانیكردنی هێزە كوردیەكانی عێراق, كە رەنگە هەر ئەو رۆژەی پارەكەی بڕین هێزەكەش هەڵبوەشێتەوە. 🔹پێویستە لەسەر سەركردەكانی كورد پابەندی چاكسازی هێزی پێشمەرگەبن, نەك باڵی سەربازی گروپی سیاسی بن, بەڵكو ببنە هێزی ئەمنی وڵات و بەرپرسیاربن لەبەردەم سەركردە هەڵبژێردراوەكان. 🔹پێویستە هێزی پێشمەرگە بۆ دابینكردنی سەلامەتی و ئایندەی هەموو كوردانی عێراق كاربكات, بەهاوكاری لەگەڵ عێراقی فیدڕاڵ وەك هاوبەش. لەلایەن سەركردەكانەوە پاوان نەكرێن بۆ پاراستنی دەسەڵات و خۆ دەوڵەمەندكردن.

  لەم ڕۆژانە لە (سایتی درەوو)، چاوپێکەوتنێکی (کاک کەمال کەرکوکی)م بینی، کە زامی (کارەساتی هەکاری) کولاندەوە. هەر لە زووەوە چەندین هاوڕێی نزیکم داوایان لێکردووم لەسەر کارەساتی هەکاری بنوسم، هەمیشە وتوومە ئەوەی ڕەوانشاد (نەوشیروان مستەفا) لەسەری نوسیوە، زۆر تێروتەسەلە و پێویستی بە قسەی زیاتری من نیە. هەرچەندە لە ساڵی ٢٠٠١ ەوە دەستم لە کاری سیاسی و حزبی کێشاوەتەوە و دوورم لە ململانێکانەوە، هەروەها دۆخی سیاسی هەرێم و بژێوی هاوڵاتیان بە جۆرێک نالەبار و ئاڵۆزە، کە ناکرێت هاوڵاتیان بە هەڵدانەوەی کارەساتێکی کۆن زیاتر ناڕەحەت بکرێن. بەڵام (کاک کەمال کەرکوکی) ناچاری کردم وەڵام بدەمەوە، بەتایبەت کە (شەهید عەلی عەسکەری و شەهید دکتۆر خالید و شەهید حسین بابە شێخ)، هەروەها ڕەوانشاد (مام جەلال و کاک نەوشیروان) لە ژیاندا نەماون، هەتا بەرگری لە خۆیان بکەن، بۆیە من بە ئەرکی ئەخلاقی و سیاسی دەزانم کە ڕاستی ڕوداوەکان بە کورتی بگێڕمەوە. یەکەم، ئەو هێزەی (یەکێتی نیشتیمانی کوردستان) کە بەڕێکەوت، بەندەشی تیابوو؛ ئەوکات ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی و ئەندامی مەکتەبی عەسکەری بووم و (شەهید عەلی عەسکەری) لێپرسراوی هێزی پێشمەرگە و مەکتەبی عەسکەری بوو. بە هیچ جۆرێک ئەوە ڕاست نیە کە ئەو هێزە بەڕێکەوتبێت بۆ لێدان و لەناوبردنی (قیادەی مۆقەتە). هێزێک بۆ شەڕ بچێت، ٢٠٠ پێشمەرگەی بێ چەک نابات لەگەڵ خۆی. هێزەکەمان نزیکەی ٨٠٠ پێشمەرگە بوو، ٢٠٠ ی بێ چەک بوون. ئامانجی سەرەکیمان ئەوە بوو کە بچینە بادینان و لەوێوە بۆ سەر سنوری سوریا بۆ وەرگرتنی چەک، کە بەشێکی لیبیا پێی دابووین و بەشێکی مقاوەمەی فەڵەستینی، بەتایبەتی جەبهەی شەعبی و جۆرج حەبەش. ئامانجی دووهەممان ئەوە بوو کە لەگەڵ (شێخ حسێن بابە شێخ) ماوەیەک لە بادینان بمێنینەوە، هەتا هێزەکەی تەواو جێگیر دەبێ و بنکە و بارەگا دائەنێن. دووهەم، ساڵی ١٩٧٥دوای ڕێکەوتننامەی جەزائیر لە نێوان عێراق و ئێران، بەسەرپەرشتی (محمد ڕەزا شای ئێران و سەدام حسێن) و نسکۆی شۆڕشی ئەیلول کە خۆم پێشمەرگە بووم تێیدا، برادەرانی پارتی چوونە کەرەج، نزیک لە تارانی پایتەختی ئێران. تا ڕادەیەک برادەرانی پارتی پەیوەندیان لەگەڵ ئێران و عێراق و تورکیادا ئاسایی بوو. ساڵی ١٩٧٨ کە کارەساتی هەکاری ڕویدا، بەشێک لە برادەرانی پارتی لە کەرەج بوون و بەشێکیان بە ناوی قیادەی مۆقەتەوە لە شاخ بوون. هێشتا شای ئێران و سەدام لە حوکمدا بوون و لە سایەی ڕێکەوتننامەی جەزائیرەوە پەیوەندیان لەگەڵ پارتیدا باش بوو. کاک (کەمال کەرکوکی) باسی نزیکی (شەهید عەلی عەسکەری و یەکێتی) دەکات لە حکومەتی عێراقەوە، بەبێ پیشاندانی هیچ بەڵگەیەک. چۆن دەکرێت هێزێک لە یەک کاتدا نزیک بوبێت لە عێراق و لە سوریاشەوە، لە کاتێکدا سەدام حسێن و حافز ئەسەد دوژمنی سەرسەختی یەکتر بوون. لەو کاتەدا ئێمە تەنها لەگەڵ سوریا و لیبیا و هەندێک لە فەڵەستینیەکاندا نێوانمان باش بوو. بۆیە لە عێراق و ئێران و تورکیاش پەلاماردراین. چەند ساڵێک بەر لەوە (خاڵە شەهاب و شەهید جەعفەر و شەهید ئەنۆر زۆراب) لە ئێران گیران و تەسلیمی عێراق کرانەوە و لە سێدارە دران. لە کارەساتی هەکاریدا، ئێران و عێراق وەکو دەوڵەت لێیانداین، لە تورکیاش کۆمەڵێک هۆزی نزیک لە پارتیەوە لێیانداین. دواجار قیادەی مۆقەتە پەلاماریان داین و بە ئەسیری (کاک عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و کاک حسێن بابە شێخ)یان شەهید کرد. سێهەم، شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و شێخ حسین بابە شێخ) قاڵبووی شۆڕش و پێشمەرگایەتی و نمونەی سەرکردەی بوێر و چاونەترس و ئازابوون. من لەڕوی هەڵسوکەوت و ئەرکی لێپرسراوێتی لەناو هێزی پێشمەرگە، خۆم بە قوتابی شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید) دەزانم و زۆر شتی باشیان لێوە فێربووم. ئەو کاتانەش کە ڕەوان شاد (مام جلال و کاک نەوشیروان) گەڕانەوە بۆ وڵات، لە هەردووکیان زۆر نزیک بووم و بە درێژایی ٢٥ ساڵ لەگەڵ مام جلال لە نزیکەوە کارم کردوە؛ دوای وازهێنانیشم لە کاری حیزبی، هەر پەیوەندیمان بەهێز بووە. هیچ کات هەستم نەکردووە کە ئینسانێکی داخ لە دڵ بێت، بەڵکو نمونەی سەرکردەی جوامێر و لێبوردە بووە. هەمیشە هەستم دەکرد پەیوەندی ڕۆحی لەنێوان مام جلال و شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالیدا) هەیە، چونکە لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلولەوە پێکەوە کاریان کردووە. هەر (مام جلال)یش پێشنیاری کرد کە شەهید (عەلی عەسکەری) ببێتە فەرماندەی هێزی پێشمەرگەی یەکێتی. شەهید (شێخ حسین بابە شێخ)یش لە سوریاوە لەگەڵ مام جلال گەڕایەوە و پەیوەندیەکی قوڵ و برایانە لە نێوانیاندا هەبوو. کەس لە ئێمە هەستی نەکردوە ناکۆکیەک یان ساردوسڕیەک لە نێوان (مام جەلال) و شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و شێخ حسین بابە شێخ)دا هەبێت. ئەوەندەی  شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و شێخ حسین بابە شێخ)م ناسیبێ، پیاوی ئەوە نەبوون لە پێناوی ڕزگار کردنی گیانی خۆیان پاکانەیان بۆ هیچ کەس و لایەنێک کردبێت. شێواندنی مێژووی یەکتر سود بە هیچ لایەک ناگەیەنێت. نەدەبوو کاک کمال قەتماغەی ئەو برینە هەڵبداتەوە؛ وەکو هەڵشیدایەوە دەبوو بەڵگە و دەستخەتی شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و شێخ حسین بابە شێخ) ی پیشان بدایە، نەک بە بێ بەڵگە قسە بخاتە پاڵیان. نەمری بۆ شەهیدان (عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و شێخ حسین بابە شێخ) و سەرجەم شەهیدانی کوردستان.   دەقی دۆكیۆمێنتەرییەكەی دكتۆر كەمال كەركوكی

درەو: بڕیارەی لە كۆتایی ئەمساڵدا یەكێتی نیشتمانی كوردستان، كۆنگرەی پێنجەمی ببسەتێت و ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی كەم دەكاتەوە. رۆژی 21/12/2019 كۆنگرەی چواری یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بەڕێوەچوو، كۆنگرەی چوارەم یەكەم كۆنگرەی دوای كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی بوو، لەدوای بەڕێوەچوونی كارەكانی كۆنگرەی چوارەم، بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی لە ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی، بە هاوسەرۆكی یەكێتی هەڵبژێردران، دوای كەمتر لە ساڵێك و شەش مانگ لە هاوسەرۆكایەتی لە 8ی تەمووزی 2021 بافڵ تاڵەبانی توانی كۆنترۆڵی یەكێتی بكات و لاهور شێخ جەنگی لە هاوسەرۆكی دوورخستەوەو دواتر لە دیداری یەكێتیدا بافڵ تاڵەبانی وەك سەرۆكی یەكێتی خۆی ناساند. رۆژی 21/12/2023 چوار ساڵ بەسەر كرنگرەی چواری یەكێتی تێپەڕ دەبێت و بە پێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی نێوان دوو كۆنگرە تەنیا چوار ساڵە بۆیە چاوەڕوان دەكرێت یەكێتی لە یادی چوارساڵەی كۆنگرەدا كۆنگرەی پێنجەمی ببەستێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی، لە چەندین كۆبوونەوەدا لەگەڵ بەرپرسانی حزبەكەی رایگەیاندووە لەم ساڵدا كۆنگرەی پێنجەم دەبەستێت. سەرچاوەیەكی باڵای یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: یەكێتی ئامادەكاری دەكات پێش كۆتایی ئەمساڵاَ كۆنگرە ببەستێت،   یەكێتی بە نیازە لە كۆنگرەی پێنجەمی ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی حزبەكەی كەمبكاتەوە كە لە كۆنگرەی چواردا (124) ئەندامی سەركردایەتی هەڵبژێردران، لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەكانی یەكێتی كە سەرۆك و هەشت ئەندام بوو، سەركردایەتی نوێی یەكێتی تێكەڵەیەك دەبێت لە سەركردە كۆن و نوێیەكان و لە هەمانكاتدا بە بەستنی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی دۆسیەی لاهور شێخ جەنگی و سەركردە نزیكەكانی و پرسی هاوسەرۆكی بەتەواوی لەناو یەكێتی كۆتایی پێدێنێت.  

درەو: دادگای فیدراڵی تەواوی بڕگەو مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا بە دەستوری دانا بە پارێزگای ناڕازیشەوە، بەڵام دوو دەستەواژەی لە یاسای بودجە تایبەت بە هەرێمی بە نادەستوری دانا. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی زۆربەی بڕگەو مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجە دەگرتەوە بەڵام دادگای فیدراڵی تەنیا دوو دەستەواژەی بە نادەستوری لەقەڵم داو تەواوی بڕگەو مادەكانی تری بە دەستوری دانا، دادگای فیدراڵی ئەمڕۆ بڕیاریدا كە بڕگەی (بە رەزامەندی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) كە لە ماددەی (11/یەكەم) هاتووە، هەروەها بڕگەی (لە كاتێكدا نەگەیشتنە چارەسەر  ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاری پێویست دەدات) كە لە ماددەی (13/حەوتەم) هاتووە، نادەستوورییە. دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا هیچ بڕگەو مادەیەكی یاسای بودجەی رەتنەكردەوەو بە نادەستوری لەقەڵەم نەدا تەنیا دوو دەستواژەی بە نادەستوری دانا. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەر چەند بڕگەیە بوو: -    مادەی دووەم بڕگەی یەكەم 5/ب -    مادەی یانزەیەم بڕگەی یەكەم و دووەم -    مادەی یانزە بڕگەی دووەم -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم ه -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم (ا، ب،ج،د،ه) -    مادەی سیانزە بڕگەی حەوتەم و هەشتەم. دەقی ئەو بڕگانەی یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم كە مەسرور بارزانی تانەی لێدابوون و  دادگای فیدراڵی رەتی كردەوە: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)‌و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە.   د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. ماددەی 13: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە.  

درەو: بە پێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كە باس لەوە دەكات ناردنی پشكی هەرێم ( وەك لە مادەی 11 یەكەم)یدا هاتووە پێویستی بە رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی عێراق نیە، تەنیا پشكی هەرێم لە خەرجی حاكیمە دەگرێتەوە نەك تەواوی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراقدا. بە پێی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی، كە ئەمڕۆ دادبینی بۆ داوای ژمارە (168/فیدراڵی/2023) كە لە لایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمەوە لە دژی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تۆماركرابوو ئەنجامدا، داواكە تانە بوو لە ماددەی (13) یاسای بودجە بۆ ساڵەكانی (2023،2024 و 2025). دادگا بڕیاریدا كە  كە بڕگەی (بە رەزامەندی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) كە لە ماددەی (11/یەكەم) هاتووە، هەروەها بڕگەی (لە كاتێكدا نەگەیشتنە چارەسەر  ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاری پێویست دەدات) كە لە ماددەی (13/حەوتەم) هاتووە، نادەستوورییە. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی تایبەتە بە بڕگەی یەكەمی مادەی 11ی یاسای بودجەی عێراق كە ئەو بڕگەیە تایبەتە بە پشكی هەرێمی كوردستان لە خەرجی حاكیمە، نەك تەواوی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا دەقی ماددەی 11  بڕگەی یەكەمی یاسای بودجەی عێراق: "خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت". ئەوەی لە دەقی یاسای بودجەدا هاتووە خشتەی ژمارە (د) كە تایبەتە بە خەرجی حاكیمە كە دەبێت بە رەزامەندی سەرۆك وەزیران بێت تیایدا (10 ترلیۆن و 438 ملیار) دینار خەرجی حاكیمەیەو (ترلیۆنێك و 322 ملیار) دینار پشكی هەرێمی كوردستانە لە خەرجی حاكیمە، نەك كۆی گشتی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا، واتا بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی تەنیا پشكی هەرێم لە خەرجی حاكیمە دەگرێتەوە. خەرجی حاكیمە بریتیە لە : •    كارتی كۆبوونی خۆران •    خەرجی كێشەی مولكیە •    دەرمان •    پاڵپشتی گەنم و جۆ •    هاوردەكردنی وزە •    سەرژمێری دانیشتوان •    خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەروەها بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئەوەشی لەخۆ گرتووە كە بڕگەی حەوتەمی مادەی 13ی یاسای بودجە نادەستورییە: دەقی مادەی 13 بڕگەی حەوت: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات.   دەقی ماددەكانی هەرێم لە بودجەی عێراقدا https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=13133  

درەو: (زەحمەتكێشان و بزوتنەوەی دیموكراتی بایكۆتیانكرد، یەكگرتوو كۆمەڵ هاوپەیمانیان كرد، یەكێتی و شیوعی پێكەوەن، پارتی و بزووتنەوەو حزبی ئیسلامی عێراقی پێكەوەن، نەوەی نوێ و سۆسیالیست بەجیا بە لیستی سەربەخۆ بەشدار دەبن، گۆڕان خۆی یەكلا نەكردووەتەوە) بەشدار دەبن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك. ئەمڕۆ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا هەریەك لە حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزوتنەوەی دیموكراتی گەلی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیان لە كەركوك راگەیاند، ئێستا حزبە كوردییەكان لە كەركوك دابەش بوون بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بەم شێوەیە: -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كوردستان هاوپەیمانیان كردووە. -    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردن دەكەن. -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی بەیەكەوە بەشدار دەبن. -    پارتی دیموكراتی كوردستان و بزووتنەوەی ئیسلامی و پارتی گەلی توركمانی و حزبی ئیسلامی عێراقی پێكەوە بەشدار دەبن (تا ئێستا) -    نەوەی نوێ بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -    سۆسیالیست بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -    بزوتنەوەی گۆڕان تا ئێستا خۆی یەكلا نەكردووەتەوە. بۆ ۆهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە بڕیارە لە 18/12/2023 بەڕێوە بچێت، پارێزگای كەركوك (15) كورسی بۆ دیاریكراوە. لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا رێژەی دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەم شێوەیەیە: بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ كە پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ •    پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. •    پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. •    پێكهاتەی تروكمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی •    سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە.        

ئامادەكردنی: بەهرۆز جەعفەر پێشەکی، له‌ دەستووری زۆربەی دەوڵەتە فیدراڵییه‌تەکانی جیهاندا، مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گاز ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ هه‌رێمه‌كان - كانتۆنه‌كان- میرنیشینه‌كان، وه‌كو كه‌نه‌دا، نه‌یجیریا، ئیمارات. بۆ نموونه‌: له‌ ده‌ستوورى ئیماراتى یه‌كگرتوى عه‌ره‌بى ساڵى (١٩٧١) مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گازى داوه‌ به‌ میرنشینه‌كان واته‌ هه‌رێمه‌كان، له‌مادده‌ى (٢٣) ى ئه‌و ده‌ستووره‌دا ده‌ڵێت " خاوه‌ندارێتى كردنى سامان و سه‌رچاوه‌ى سروشتى له‌ هه‌موو میرنیشین "ئه‌ماره‌ته‌كان" ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و میرنیشینه‌ به‌ تایبه‌تى، وه‌ گه‌ل بۆ به‌رژه‌وه‌ندى نیشتیمانى به‌كارى ده‌هێنن، هه‌ر به‌ پێى ئه‌م مادده‌یه‌ حكومه‌تى ناوه‌ندى ئیمارات ناتوانێت خاوه‌ندارێتى له‌و پرسه‌ بكات، به‌ڵكو له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه‌ بۆ میرینیشینه‌كانه‌. پەیوەند بە ڕەشنووسی یاسای نەوت و گاز:  ئەو ڕەشنووسەی بۆ یاسای نەوت و گازی عێراق ئامادەکراوە، بەتەواوەتی لاسەنگە، هیچ نوێنەرێکی کورد، هیچ پسپۆڕێک، تەنانەت پەرلەمانی کوردستانیش (لەکاتی خۆیدا) گفتوگۆیان لەسەر نەکردوە ( زۆربەیان هەر نەیانبینبوە). ئەمەش ئەوە دەخوازێ کە سەرلەنوێ ڕەشنووسێکی دیکە ئامادە بکرێتەوە. هەر لەسەرەتاوە، دوو خاڵی سەرەکی هەیە، ئەگەر هەرێمی کوردستان لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا جێگیریی نەکات (بۆی جێگیر نەکەن) مانای وایە هیچ مافێکی بنچینەیی لە یاساکەدا نە بەهەرێم دەدرێ، نە هیچ ئەرزشێک بۆ دەستوور دادەنرێ. چوونکە ( بەپێی ماددەی ١ لە دەستوری هەمیشەیی، عێراق وڵاتێکی فیدراڵە). سەرەڕای ئەوەش، ماددەی (٤) لە قانونی ئیدارەی دەوڵەت لە (٢٠٠٣) کە بە سەرپەرشتی «پۆڵ بریمەر» حاکمی مەدەنی لە عێراق و  ئیدارەی ئەمریکا ئامادەکراوە، بە دەق دەڵێت؛ سیستەمی فەرمانڕەوایی لە عێراق، فیدراڵییە. بۆچی؟ ڕەشنووسی دەستوور چەند گەورە ڕاوێژکارێکی یاسایی- ئەمریکیی ڕۆڵی گەورەیان تیا بینی لەوانە « براندن ئۆڵیری»  چوونکە ئیدارەی ئەمریکا بۆ دوو مەبەستی سەرەکی هەبوو لە نووسینەوەی دەستورەکە، یەکەمیان، دەیویست فیدراڵییەت بچەسپێ، بۆ ئەوەی جارێکی تر سەنتراڵ « ناوەندێک» ی بەهێز و دیکتاتۆر درووست نەبێت، وەکو ڕژێمی پێشووتر ئەوانی تر بچەوسێنێتەوە. دووەمیش، دەیویست لە ڕێگەی دەستورەکەوە، یەکێک لە ئامانجەکانی کە چەسپاندن یان بڵاوە پێکردنی کەلتوری دیموکراسیی لە عێراقدا بەرجەستە بکات. سەیری بکە، لە دەستوری هەمیشەیی عێراق (٢٠٠٥)، لە  ماددەی ٢ بڕگەی ١ -ئەلف- دەڵێت: ″ لا يجوز سن قانون يتعارض مع مبادئ الديمقراطية″- نابێت یاسایەک بێت و پێچەوانەی پرەنسیپە دیموکراتییەکان بێت. بۆیە، هەرێمی کوردستان، لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا، تەواو ئەو مافەی هەیە کە ئەم دوو کۆڵەگە سەرەکییە بچەسپێنێت: یەک/ هەر بەم شێوەیە دەبێت بنوسرێت: هەرێمی کوردستان مافی تەواوەتی دەرهێنانی نەوت و ئەنبارکردن و پاڵاوتن و گواستنەوەی هەیە. ( ئەم بڕگەیە، تەنانەت دادگای نێوبژیوانی پاریس- ICC یش ئەو مافەی داوە بە هەرێم). دووەم/ هەر بەم شێوەیە دەبێت بنوسرێت: هەرێمی کوردستان مافی دامەزراندنی کۆمپانیای نیشتیمانیی، کوردیی بواری خزمەتگوزارییە نەوتییەکانی هەیە بۆ کارکردن  لە ناوەوەی هەرێم و دەرەوە (ئەم بڕگەیە، تەنانەت لە یاسای  ژمارە ٢٢ ی ساڵی ٢٠٠٧ ی تایبەت بە نەوت و گاز لە پەرلەمان دەرچوە، هاتوە. ئەگەر ئەمە بچەسپێندرێت لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا، چەندین سەرکەوتنی گەورەی بەدوادا دێت، یەکێک لەوانە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی کە یاسای نەوت و گازی هەرێمی بە نا-دەستوری ناوبردوە، ئەرزشێکی نامێنێت). ئیتر، مەگەر تا هەتایە، ئاه و حەسرەت هەڵبکێشرێت، چ هەرێمی کوردستان لە بری ئەوەی کۆمپانیای نیشتیمانی درووست بکات لە بواری نەوت و گازدا و، پەرە بەتوانا پیشەسازیی و مرۆییەکانی بدات، دەیان گرێبەستی لەگەڵ کۆمەڵێک کۆمپانیای! نێودەوڵەتی! دا واژۆکردوە ( کە هەریەکەی هی برادەرێکە، لە دەرەوە تۆماریان کردوە و بە بێ ئەزموونی لە کێڵگەکانی کوردستاندا کارەساتی جیۆلۆجی و ژینگەیشییان درووست کردوە)، ئنجاش، دەیان ملیار دۆلار زیانیان بەر هەرێمی کوردستان گەیاندوە. سەرۆکی ئەم کابینەیەی حکومەتی هەرێم ″مەسرور بارزانی″ دەیانجار ڕاست دەکات کە دەڵێ ″ کابینەکانی پێشووتر ئەم هەڵانەیان کردوە و بۆ ئەم کابینەیەیان جێهێشتوە″. بە کورتی و کرمانجی، نووسینەوەی ڕەشنووسێکی وا هەستیار، لە هەر وڵاتێک و ناوچەیەکی دی بوایە، دەیان ناوەندی جیهانی و ناوخۆیی لە بواری توێژینەوەدا، بە چەندین مانگ کاریان لەسەر دەکرد. ناکرێ ئەو ڕەشنووسەی ئێستا هەیە ئیشی لەسەر بکرێت. ئەمە پرسێکی تەواو هونەریی ( فني) يه نەک سیاسی. ئەگەر ئەو یاسایە بە بێ ئەو دوو خاڵەی سەرەوە تێپەڕێت، ئەوا با تەنها سێ مەترسیی بخەمە ڕوو، کە هەرلە سەرەتاوە ڕوودەدەن: یەکەم/ وزە سەرچاوەی هێز و مانەوەی کوردە، ئەوەی عێراق و ئێران ماوەیەکی زۆرە دەیانەوێ، کورد لەپرس و گفتوگۆکانی وزە دوور دەخرێتەوە( تورکیا کەمتر دەیەوێ، چوونکە خۆی سودمەندە). دووەم/ سەیری کەرکوک و خانەقین نا، کە لەم دە-ساڵەدا چۆن تەعریب و تەشەیوع تیایدا ڕووی داوە، سەیری کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک بکەن، له‌ ساڵى (١٩٥٧) دا " واته‌ كۆتا ساڵى سه‌رده‌مى پاشایه‌تى له‌ عێراقدا" ڕێژه‌ى بونى نه‌ته‌وه‌كان له‌ كه‌رتى نه‌وتى كه‌ركوكدا به‌م شێوه‌یه‌ بون: - عه‌ره‌ب (١٪) یه‌ك له‌سه‌ت!  كورد (٣٨٪) بوه‌،  توركمان (١٦٪) و ئاشورى (٤٠٪) و ئینگلیز (٢٪) به‌ڵام! له‌ ساڵى (٢٠٢٣) دا ڕێژه‌ى عه‌ره‌ب له‌ كۆمپانیاى نه‌وتى باكور- كه‌ركوك  (٦٤٪) و توركمان (٢٦٪)، كوردیش كه‌متره‌ له‌ (٧٪)! . کۆمپانیاکە سەر بەوەزارەتی نەوتی عێراقە و لە دوای یەکەمین جەنگی جیهانییەوە دامەزراوە. لە کاتێکدا  بەپێی سیستمی کۆمپانیای نەوتی باکوور، دامەزراندن بۆ هەمیشە لەنێو بنەماڵەیەکدا دەمێنێتەوە؛ واتە ئەگەر هاتوو فەرمانبەرێکی کۆمپانیاکە خانەنشین بوو یاخود کۆچی دواییکرد، کوڕ یاخود کچی لەجیاتی دادەنرێت، ئەگەر منداڵی نەبوو، برا و برازاکانی لە شوێنەکەی دادەمەزرێن. سێهەم/ بەشێکی زۆر لە بیر یان کێڵگەکانی کوردستان  تەمەنی دۆزینەوەیان گەورەترە لە تەمەنی هەرێمی کوردستان، سەت ساڵ ، هەشتا ساڵ و پەنجا ساڵ پێش ئێستا گەڕان و پشکنینیان بۆ کراوە. ئەوەش بۆ ئێستا هیچ بەهایەکی زانستی و هونەری و بازرگانی نییە. عێراق و ئێران بە توانا تەکنیکییەکانیان، ئەندازیارە کوردە مووچە بەرزەکانی کورد کە ساڵەهایە لەسەر عێراقن دەکەونە پێشیان و دێن.. هەموو گەڕان و پشکنێنک ئەنجام دەدەن و ، لەبەر مەبنای ئەوە سیاسەتی دەیان ساڵەی خۆیان بینا دەکەن. ئنجا، ئەمە ئەگەر کێڵگەکانی هەرێم بکەوێتە دەست بەغدا، ئێستا دەبینن ڕۆژانە لەملاولاوە دەیان هەزار حەپی کاپتاگۆن و موخەدەرات بەگشتی لەودیوەوە دێت، ئێستا دەبینن کە پرۆژەی نیشتەجێبوون هەیە هێشتا تەواو نەبووە عەرەب هەمووی کڕیوە، ئەوکات لە کێڵگە نەوتیی و گازییەکانی کوردستاندا، ژمارەی کورد دەگمەن- دەگمەن دەبێتەوە. هەر لەسەرەتای ئەم تەمموزی ٢٠٢٣ یەدا، حەوت سەرۆک بەش لە کۆمپانیای نەوتی باکور گۆڕدراون، هیچیان کورد نین! لە (٢٠٢٢) دا، پێنتاگۆن "وەزارەتی بەرگری ویلایەتە یەکگرتوەکان" بەبەهای (١٠٠) ملیۆن دۆلار درۆنی بۆ عێراق ناردووە، کەچی نافڕن! ئەمریکا (١٠) فڕۆکەی بێفڕۆکەوان "درۆن"ی بۆ هەرێمی کوردستان ناردووە، عێراق نایدات بە هەرێم؟! ئێستا دەبینن، مووچەی هەرێم نانێرێت، بەڵام لە کەرکوک و دووز خەریکی دامەزراندنی کوردەکانە بۆ فەوج و لیواکانی حەشدی شەعبی. ئەوسا ئەگەر ئەو دوو خاڵەی سەرەوە نەچەسپێنن، ببینن چی ڕوودەدات.

  ئامادەكردنی: گۆران مه‌ریوانی     (50) ساڵ 11 سه‌پته‌مبه‌ر 1973، بۆ چیلێ ڕۆژێكی شووم بوو‌. ژه‌نه‌ڕاڵ پینۆ چێت، 1915-2006، حوكوموتی دیموكراتیانه‌ هه‌ڵبژێردراوی چیلێ سه‌رنگون كرد. ڕه‌شبگیره‌. سه‌رۆكۆمار سلڤادۆر ئالێندی، 1908-1973 و هاوڕێی شاعیری پاپڵۆ نیرۆدا، 1908-1973، ده‌كوژرێن. زیاد له‌ (5) هه‌زار هاوڵاتی له‌ یاریگای سانتیاگۆ ده‌ئاخرێن. هۆڵی ژێره‌وه‌ی جلگۆڕین ده‌كرێته‌ ئه‌شكه‌نجه‌خانه‌. كۆدێتاچییه‌كان سوێند بۆ یه‌كدی ده‌خۆن كه‌ هه‌رگیز ڕاستی نه‌دركێنن و گه‌ر ناچاریش كران خۆیان بكوژن، چیشیان له‌ توانادا بێ به‌ نه‌یارانیان بكه‌ن. ڕۆژگار ده‌گوزه‌رێ و زه‌مه‌ن ده‌گۆڕێ. په‌یمانی نێوان كۆدێتاچییه‌كان درزی تێده‌كه‌وێ. چیلێ خه‌باتی سڤیلدارانه‌ گه‌شه‌ پێده‌ده‌ن. چی ڕێكخراوی دیموكراتیخوازی نێوده‌وڵه‌تییه‌‌ ده‌خرێته‌‌ كار. دۆزینه‌وه‌ی ڕاستی و دادگایی كردنی تاوانباران خاڵی یه‌كه‌می ئه‌جێندای خه‌ڵكی دادپه‌روه‌ره‌‌.   ڤیكتۆر خارا، 1932-1973   شاعیر، موسیزیان و سترانبێژ خارا یه‌كه‌م ڕۆژ به‌ پێشچاوی خه‌ڵكه‌وه‌ ئه‌شكه‌نجه‌ ده‌درێ. هه‌ردوو ده‌ستی ورد ده‌كرێ. به‌ 44 فیشه‌ك لاشه‌ی به‌ بێژنگ ده‌كرێ. گولـله‌ی پشت گه‌ردنی به‌ ده‌ستی ژه‌نه‌ڕاڵ پێدرۆ باریێنتۆس ده‌ته‌قێنرێ. لاشه‌ی‌ له‌ شه‌قامێكی لاته‌ریك فڕێ ده‌درێ. ڕێبواران ده‌یناسنه‌وه‌. 1990 كه‌ پڕۆسه‌ی دیمكراتیزه‌كردنی چیلێ سه‌رهه‌ڵده‌داته‌وه‌، فره‌گه‌لێ له‌ ژه‌نه‌ڕاڵه‌كان ده‌چنه‌وه‌ ماڵی گه‌وره‌ بابیان، ئامریكا. لێ زه‌مه‌ن گۆڕاوه‌ و ئیدی باوی ده‌ست له‌ تاوان خاوێن كردنه‌وه‌یه‌.   خێزانی خارا، خوان خارا 1927- .....    خێزانی، خوان خارا، 1927-..... (96 ساڵ) له‌ دایك بووی به‌ریتانیایه‌، باله‌رینایه‌، به‌ هاوكاری پارێزه‌ری تایبه‌ت بۆ تاوانی سیاسی، لویس ئۆرتێز كیۆراگا، یه‌كه‌م شكاتنامه‌ی 1978 ده‌خاته‌‌ به‌رده‌م دادگای سانتیاگۆ. ئیدی سه‌فه‌ری بێكۆڵنه‌دانی خێزانی بۆ دۆزینه‌وه‌ی تاوانباران ده‌ست پێده‌كا. سه‌ره‌تای مانگی جوڵای ئه‌ویساڵ هه‌شت ئه‌فسه‌ری پله‌ جیاواز به كوشتنی دوو كه‌س به‌ (15) ساڵ زیندانی كران‌ و سێ ساڵی زیاده‌ش به‌ تاوانی ڕفاندن. نۆیه‌م ئه‌فسه‌ر به‌ (5) ساڵ كه‌ ده‌ستی له‌ كوشتنی خارا و كه‌سێكی تردا هه‌یه‌ زیندانی كرا.   ژه‌نه‌ڕاڵ بارینتۆ بكوژی خارا   2016 دادگایه‌كی سڤیل بكوژی خارا له‌ فلۆریدا ده‌دۆزێته‌وه‌. به‌ڵام ژه‌نه‌ڕاڵ فریاكه‌وتووه‌ و هاوڵاتنامه‌ی ئامریكای وه‌رگرتووه‌ كه‌ ڕێگره‌ له‌ ڕاده‌ستكردنه‌وه‌ی بۆ زێدی خۆی. لێ دادگا (28) ملیۆن دۆلار بژێرده‌-پاره‌ بڕیار ده‌دا بۆ قه‌ره‌بووی ماڵباتی خارا. مانگێ پێش، جوڵای ئه‌مساڵ، ده‌نگۆ بڵاوبۆوه‌ كه‌ ئامریكا له‌ ڕێی دادگاوه‌ ناچار كراوه‌ هاوڵاتنامه‌ی خۆی له‌ ژه‌نه‌ڕاڵی بكوژ بستێندێته‌وه‌. ئیدی ئێستا دادگاكانی چیلێ سه‌رگه‌رمی پڕۆسه‌ی ڕاده‌ستكردن و دادگایی كردنی ژه‌نه‌ڕاڵن. لاپه‌ڕه‌ی تۆزگرتووی په‌نجا ساڵ له‌ مێژووی تاوان ده‌رهه‌ق به‌ هاوڵاتیان هه‌ڵده‌درێته‌وه‌. ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانرێ خاڵی سه‌ره‌كی له‌ پڕۆسه‌ی دادگا ته‌نیا بڕیاری حوكومدان نییه‌ به‌ڵكو چه‌سپاندنی داده‌ به‌ پله‌ی یه‌ك، خستنه‌ ڕووی تاوان و هۆكانێتی به‌ پله‌ی دوو. چوون دادگایه‌كی دیموكرات به‌ شوێن تۆڵه‌دا ناگه‌ڕێ، هێنده‌ی به‌ شوێنی سۆنگه‌ی تاوان و له‌وێشه‌وه‌ پڕۆسه‌ی جاره‌كی تر دووباره‌ نه‌بوونه‌وه‌ی تاوان، به‌ واتایه‌كی دی داد له‌ ڕێی ده‌ستور و یاساوه‌ ببێته‌ بنه‌ما (مه‌رجه‌ع) وه‌ك سیاسه‌تمه‌دارانی كورد ده‌بێژن.   دادپه‌روه‌ری كوردستان   زه‌مه‌ن گۆڕاوه‌. په‌نابه‌رانی هۆشیاری هه‌ڵهاتووی وڵاتانی جیاواز پڕۆسه‌ی گه‌ڕان به‌ دوای داد له‌ تاراوگه‌ په‌ره‌پێداوه‌. سورییه‌كانیش به‌ڕێوه‌ن ببنه‌ پێشه‌نگ. تا ئێستا 250 په‌ڕاوی تاوان ده‌رهه‌ق به‌ (25) ئه‌فسه‌ر و فه‌رمانبه‌رانی پله‌ باڵایان ڕاده‌ستی دادگای نێوده‌ڵه‌تی بۆ تاوان كردوه‌. ''سه‌نته‌ری یاسادار بۆ به‌دواچوون و خوێندنیان'' ڕۆناوه‌. ئێستا چه‌ند ئه‌فسه‌ریان له‌وانه‌ له‌ ئاڵمان ڕاپێچی دادگا كردوه‌ و هه‌ندێكیان به‌ زیندانی هه‌تاهه‌تایی به‌ند كراون: انور رسلان 13 ژانیوه‌ی 2022 زیندانی هه‌میشه‌یی و ئه‌فسه‌ر لوید الغریب به‌ ساڵێ زیندانی. ڕۆژانه‌ ئه‌فسه‌ران و زڕه‌-دادوه‌رانی تاوانباری جیاوازی دونیا كه‌ ڕێییان ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژئاوا ده‌گیرێن. سوێد تا ئێستا چه‌ندین تاوانباری جه‌نگ و سیاسی به‌ زیندان حوكمداوه‌، كه‌ هاوڵاتی ڕوس، وڵاتانی ئافریاكا و ئێرانن. پڕۆسه‌ی گرتن و ڕاپێچكردنی تاوانبارانێ كه‌ دژ به‌ میلله‌تی خۆیان ده‌جوڵێن له‌ ته‌واوی دونیا دیموكراتدا په‌ره‌ ده‌سێنێ. سه‌یر نییه‌ هه‌ندێ وڵات، له‌وانه‌ توركیا، ئێران، ڕوسیا و چین .....تاد  كه‌ نه‌ یارانی سیاسی خۆیان له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات یان ژارخوارد ده‌كه‌ن یان ده‌فڕێنن به‌ره‌و وڵاتانی ژێر ده‌سه‌ڵاتیان؛‌ تا په‌نابه‌رانی ئه‌كتیڤ چاوترسێن بكه‌ن. ئێستا، له‌ 2022، سه‌رۆكی ده‌زگای نێوده‌وڵه‌تی تاوان خانمێكی سوێدییه‌، لیسێ تام، به‌ كه‌یسی كورد ئاشنایه‌. ده‌زگای دادی هه‌رێم ده‌بێ باش دڵنیا بێ كه‌ نادادی و بڕیاری سیاسی ده‌ره‌وه‌ی یاسا ده‌كرێ بكرێنه‌ كه‌یسی شكاتی ڕه‌وا له‌ ڕۆژئاوا. به‌ درێژایی مێژوو خه‌بات له‌ تاراوگه‌ كه‌متر نه‌بووه‌ له‌ خه‌بات له‌ نێو وڵاتدا. قوربانیانێ كه‌ به‌ڵگه‌ و ده‌لیلی ساخكه‌ره‌وه‌یان له‌ كنه‌ ده‌بێ دیسانه‌وه‌ به‌ كه‌یسی خۆیاندا بچنه‌وه‌ و ڕوو له‌ به‌شی-دادگای نێوده‌وڵه‌تی بكه‌ن له‌ نیشینگه‌یان، وه‌ك گۆترا، زه‌مه‌ن گۆڕاوه‌ و لاپه‌ڕه‌ی تاوانی دژه‌-مرۆڤ له‌ دادگای نێوده‌وڵه‌تی كراوه‌ته‌وه‌. كۆتایی سه‌ده‌ی پێشو و هه‌روه‌ها سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نوێ كه‌ (سیاسه‌تمه‌دارانی مه‌) بۆ خاتری ڕیزێ دوكان وڵاتێكیان له‌ خوێن ده‌گه‌وزاند و (خه‌ڵكیش) به‌ سانایی فرامانیانی جێبه‌جێ ده‌كرد و پاشان ده‌هاتنه‌ ڕۆژئاوا بۆ پشوو یانژه‌ چاره‌سه‌ر گوزه‌شت. سیاسه‌تمه‌داراكانیش ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانن كه نا-چه‌سپاندنی دادپه‌روه‌ری، ڕێگری له‌ یاسا و ده‌ستور، ڕفاندن و كوشتن به‌ تاریكی یانژه‌ به‌ ڕووناكی، بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ده‌زگای داد، ده‌كرێته‌، (نه‌ك ده‌كرێ بكرێته‌)، كه‌یسی سه‌ر مێزی ده‌زگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. ئه‌وی ته‌نیا پێویسته‌ بۆ ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ میلله‌تێكی هۆشیاره‌. میلله‌تێ كه‌ چاره‌نووسی خۆی ده‌بێ له‌ ئومێدا ببینێ به‌وه‌ی كه‌ سبه‌ینێی ده‌كرێ باشتربێ له‌وڕكه‌ی. میلله‌تێ كه‌ چه‌كی ده‌ستی هۆشیاری و دیموكراتییه‌ت بێ و وشه‌ سوواوه‌كانی نێو (باخه‌ڵی زڕه‌-كوردایه‌تی) وه‌لاوه‌ نێ. ئێستا چیلێ له‌و بواره‌دا پێشڕه‌وه‌. ده‌كرێ خه‌باتی وان ئه‌وجا سورییه‌كان له‌و كایه‌یادا بئه‌زمونرێ.   ‌ په‌راوێز: 1. ETC, Lars Palmgren, 1 August 2023. 2. USA Today, 5 july 2018. 3. El-Passo, Ana Maria, Sanhuez-Santigo 17 July 2023. 4. The Guardian, 3 Jul. 2018 5. Amnesty Press, 26 Feb. 2019. 6. Advokaten, Nyhet, Nr 1, 2022 Årgång 88. 7. SVD 21 Feb 2019, 8. Der Spigel, Feb. 2019.

  راپۆرت: درەو پارتی بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، وەفدێك دەنێرێتە بەغداد، دەیەوێت هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ئاگادار بكاتەوە لەوەی لە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت لایانداوە، یاسای بودجە بەدڵی پارتی تێنەپەڕی ئێستا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵیش هاتوەتە پێشەوە، ئایا پارتی لە كابینەی سودانی دەكشێتەوە یاخود ئاڕاستەی خۆی لە خۆرئاواوە بەرەو تاران دەگۆڕێت ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا پارتی وەفدی ناڕەزایەتی دەنێرێتە بەغداد وەفدی باڵای پارتی دیموكراتی كوردستان رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیە دەچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. وەفدەكەی پارتی لەلایەن (فازل میرانی) بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسییەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، هەریەكە لە (هۆشیار زێباری‌و فوئاد حسێن)‌و چەند ئەندامێكی تری مەكتەبی سیاسی پارتی ئەندام دەبن لە وەفدەكەدا. لە دوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع  سودانی، جاری یەكەمە پارتی بەشێوەی وەفد دەچێتە بەغداد بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، پێشترو لە یاسای بودجەدا فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بە نوێنەرایەتی پارتی ناڕەزایەتییەكانی دەگەیاندە هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی. پارتی نیگەرانە لەوەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پابەندنەبوون بە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و رێككەوتنی 4ی نیسانی ئەمساڵ سەبارەت بە چارەسەری كێشەی نێوان هەولێرو بەغدادو دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان. پارتی پێیوایە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كە نوێنەرایەتی شیعەكانی نزیك لە ئێران دەكەن، لە یاسای بودجەوە كەوتونەتە پێشێلكردنی رێككەوتنەكان‌و دەیانەوێت لە یاسای نەوت‌و غازیشدا بەهەمان شێوە لە بنەمای رێككەوتنەكان لابدەن. پارتی‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، ناو ماڵی شیعەكان دابەشبوو بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، بەرەی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدرو بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ عەبادی)، سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، داوای پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی" دەكرد، ئامادە نەبوو لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەدا بچێتە ناو هاوپەیمانێتیی، پارتی ئەوكات لەگەڵ سەدر رێككەوتنی كرد، یەكێتیش چووە پاڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە ئەمە یەكەمجار بوو پارتی‌و یەكێتیی بەوشێوەیە دەستوەردان بكەن لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعەدا، ئەمە ئێرانی لە پارتی توڕە كرد، بەوپێیەی لایەنەكانی چوارچێوە لە ئێرانەوە نزیكبوون. سەدر وەكو ئەوەی پێشبینی دەكرا، پشوو درێژ نەبوو، بەشێوەیەكی كتوپڕ لە پەرلەمان كشایەوە‌و دەستبەرداری هاوپەیمانێتییەكەی بوو لەگەڵ پارتی‌و سوننەكان بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەمەش دوای ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بەوەی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردن سەرۆك كۆمار بە دوو لەسەر سێ پێكدێت، ئەم بڕیارە وایكرد سەدرو هاوپەیمانەكانی نەتوانن ئەو زۆرینەیە دروست بكەن. پارتییەكان لە سەرەتاوە گەشبین بوون بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ سەدر، لەمەشدا زیاتر چاویان لەسەر ئەوە بوو كە رەوتی سەدر وەكو پارتی حزبێكی مەركەزییە‌و راوبۆچوونی جیاوازی تێدا نییە، بۆیە رێككەوتنەكە دەبێت بە رێككەوتنی نێوان بارزانی‌و سەدرو ئەگەری پابەندبوون پێیەوە بەهێزترە، پارتی بۆ ئەمە هەموو رەهەندە سیاسییەكانی تری سەدری پشتگوێ خست، بەتایبەتیش لەوەدا كە سەدر خەونی بە مەرجەعبوونی هەیە‌و لە كاری سیاسیدا زۆر پشوو درێژ نییە. پارتی كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر بە دەستی بەتاڵ هاتە دەرەوە، دواجار ناچار بوو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بچێتە هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پێكەوە لەگەڵ سونەكان هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتیان درووستكردوو حكومەتی نوێیان پێكهێنا، لەمەشدا تەنیا یەك دەستكەوتی هەبوو، كە ئەوەش رێگریكردن بوو لەوەی (بەرهەم ساڵح) بۆ جاری دووەم پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێتەوە‌و تۆڵەی مێژوویی خۆی كردەوە، بەڵام نەیتوانی پارێزگاری لە رێككەوتنەكەی بكات بۆ دوای پێكهێنانی حكومەت. رێككەوتنەكانی پارتی لەناو حكومەتی عێراقدا رۆژی 13ی تەموزی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەشێوەیەكی پێشتر رانەگەیەندراو و بەناوی بەسەربردنی پشووەوە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد‌و  مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بینی. لەم سەردانەدا وەكو ئەوەی سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان دەكرد، بارزانی‌و سودانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە بەتایبەتی پشكی هەرێم لە بودجەكەدا هەروەها لەبارەی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵەوە گفتوگۆیان كردووە. سەردانەكەی سودانی بۆ هەولێر كاریگەری ئەوتۆی نەبوو لەسەر ئەوەی هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەخێرایی لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە بگەنە رێككەوتن. یاسای بودجە لە 26ی حوزەیراندا لە رۆژنامەی وەقایعی عێراقی بڵاوكرایەوە‌و كەوتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە یاساكەدا هێشتا نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، هەولێرو بەغداد لەبارەی پاكتاوی حساباتی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ‌و داهاتە نانەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت‌و چەند بابەتێكی تر ناكۆكن. لەكاتێكدا هێشتا لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە نەگەیشتونەتە رێككەوتن، سەرۆك وەزیرانی عێراق یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی هێنایە پێشەوە، ئەمەش دەرگای ناكۆكییەكی نوێی لەنێوان هەولێرو بەغداد كردەوە. یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ یەكێك لەو یاسا گرنگانەیە كە دەبوو بەر لە 18 ساڵ‌و وای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەربچێت، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەرێم‌و بەغداد لەسەر چۆنیەتی نوسینەوەی، یاساكە تائێستا دەرنەچووە. یەكێك لە مەرجەكانی كورد بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ بەشداریكردن لە كابینەی حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ئەوە بوو، كابینەكە لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی، بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێم یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، ئەم یاسایە بۆ هەرێم ئەولەویەت بوو، بەتایبەتیش دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە ناوەڕاستی شوباتی 2022دا، بڕیارێك كە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و هەولێری پابەند كرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات، لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لە شوباتی ئەمساڵدا كە بووە هۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە توركیاوە، یاساكە بایەخێكی گەورەتری بۆ هەرێم پەیدا كردووە. لە شوباتی ئەمساڵەوە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ چوونە ناو دانوستان لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دانوستانەكاندا زۆرێك لە خواستەكانی حكومەتی هەرێمی رەتكردەوە، بەتایبەتی لەبارەی ئیدارەدانی كێڵگەكانی نەوتەوە، ئێستا رەشنوسێك ئامادە كراوە، بەڵام رەشنوسەكە بەدڵی حكومەتی هەرێم نییە. رۆژی 2ی ئەم مانگە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی كوتلە سیاسییەكانی كۆكردەوە بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرۆژەیاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، لە یەكێتیی بافڵ تاڵەبانی‌و لە پارتیش فوئاد حسێن ئامادەبوون. سودانی لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاریدا لیژنەیەكی وزاری دروست بكات بۆ گفتوگۆكردن لەنێوان هەرێم‌و بەغداد سەبارەت بە رەشنوسی یاساكە. پارتی لە یاسای بودجەدا گورزی گەورەی بەركەوت‌و رێككەوتنەكە بەوشێوەیە تێنەپەڕی كە لەنێوان سودانی‌و مەسرور بارزانیدا كرابوو، ئێستا یاسای نەوت‌و غازیش هاتوەتە پێشەوە، بۆیە دەبێت لە یەككاتدا ئیدارەی دوو دانوستان بدات، ئەمەش لەكاتێكدا كە كابینەكەی مەسرور بارزانی بووە بەحكومەتی كاربەڕێكەرو سەرباری ئەمەش پەیوەندی نێوان پارتی‌و یەكێتیی ناجێگیرە. پارتی لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ سەرباری گلەیی سەركردەكانی پارتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و تۆمەتباركردنیان بە پێشێلكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و رێككەوتنەكانی دواتر، تائێستا پارتی هیچ راگەیەندراوێكی توندی دژی چوارچێوەی هەماهەنگیی بڵاونەكردوەتەوە كە ئاماژەو هەڕەشە بێت بۆ كشانەوە لە حكومەت. ئەو سەرچاوانەی كە لە بارودۆخی ئێستا ئاگادارن‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون باس لەوە دەكەن، وەفدەكەی پارتی بۆ گەیاندنی پەیامێكی توندی مەسعود بارزانی دەچنە بەغداد‌و دەیانەوێت دواین هۆشداری بە لایەنەكانی چوارچێوە بدەن سەبارەت بە رێككەوتنەكانی لەبارەی یاسای بودجە‌و یاسای نەوت‌و غازەوە. بەڵام بڕیاری پارتی بۆ كشانەوە لە حكومەت ئەگەرێكی لاوازو پێشبینی نەكراوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە یەكێتیی وەكو لایەنێكی دەسەڵاتداری هەرێم بەشدارە لە حكومەتی عێراقدا‌و پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی  گرێداوە، سەرباری ئەمەش پارتی بەهۆی پێگەو دەسەڵاتی بەسەر جومگە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لەوانە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتیی حكومەت، توانای ئەوەی نییە سەرچڵی بە پەیوەندییەكانییەوە لەگەڵ بەغداد بكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە ئێستا بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و بەغداد هەژموونی بەسەر هەرێمدا بەهێز بووە‌و هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراوە كە شادەماری ئابوری هەرێم‌و داهاتەكانی حكومەتە. لە حاڵی رێكنەكەوتن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، پێشبینی دەكرێت بەبێ بڕیاردان لە كشانەوە لە حكومەت، پارتی سەركردایەتی هەوڵێكی ناوخۆیی‌و دەرەكی بكات بۆ كۆكردنەوەی ناڕەزایەتی دژی حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەتایبەتیش بەدەستهێنانی پشتیوانی لایەنە سەرەكییەكانی پێكهاتەی سوننە یاخود ئاڕاستەی پەیوەندییەكانی لە وڵاتانی خۆرئاواوە بەرەو تاران بگۆڕێت‌و لەرێگەی رێككەوتنێكەوە  لەگەڵ كۆماری ئیسلامی فشارەكانی بەغداد لەسەر هەرێم هێوربكاتەوە.  

درەو: وەزارەتی دارایی (319) ملیار دینار كورتهێنانی هەیە لە دابەشكردنی موچە، داهاتی ناوخۆ لە مانگی تەمووزدا لەكۆی (300) ملیار دینار تەنیا (110) ملیار دیناری بەردەستە، وەزارەتی دارایی دەیەوێت هەفتەی داهاتوو ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە، بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی و بەڕێوەبەری بانكە بازرگانییەكان بەهۆكاری كەمبوونی داهاتی ناوخۆ دەزانێت و پێی وایە " كەمتەرخەمبوون و دەستیان شڵكردووە لە كۆكردنەوەی داهات و خەرجییەكاندا، لە ئاست بەرپرسیارێتیدا نەبوون". (درەو) بەدواداچوونی كرد لەچەند سەرچاوەیەكی وەزارەتی دارایی سەبارەت بە هۆكاری راگەیاندنی "نیوەلیستەكەی موچە"و ناوی بەشێك لە وەزارەت و دەستەكانی تێدانیە، ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەدا: هۆكارەكە كەمبوونی داهاتی ناوخۆیە كە وەك پێویست كۆنەكراوەتەوەو دەست شڵكراوە لە خەرجییەكانیدا بەهۆی ئەوەی بانكە بازرگانییەكان لە هەولێر و بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی (كە هەردووكیان سەربە وەزارەتی دارایین) پێیان وابووە ئیتر پارە لە بەغدادەوە دێت بۆیە دەستیان شلكردووە لە خەرجییەكان و كۆكردنەوەی داهاتەكاندا و ئەوەی تائێستا لە داهاتی ناوخۆ بۆ مانگی حەوت لەبەردەستە بریتی تەنیا لە (110 ملیار بۆ 120) ملیار دینار، كە دەبوو (300) ملیار دینار بوایە. ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەدا بۆ موچەی مانگی شەش پێویستمان بە (942) ملیار دینارە، پارەی هاوپەیمانان (25) ملیار دیناربووە، وتا پێویستمان بە (917) ملیار دینارە، پارەكەی بەغداد كە هاتووە (598) ملیار دینارە واتا (319) ملیار دینار كورتهێنان هەیە، چاومان لەوە بوو كە بە داهاتی ناوخۆ پڕی بكەینەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی بڕیاربوو پارەی تەواو بۆ موچە لە بەغدادەوە بێت بۆیە بانكەكان بەشێك لە داهاتی ناوخۆیان خەرجكردووە، خەرجییەكانی سلێمانی مانگانە بۆ بابەتەكانی خزمەتگوزاری (35) ملیار دینارەو خەرجییەكانی هەولێر و دهۆك (70) ملیار دینارە، لەكاتێكدا داهاتی مانگی رابردووی زۆنی سلێمانی (104) ملیار دینار بووەو هەولێر و دهۆك نزیكەی (200) ملیار دینار بووە، بەڵام بەشێكیان خەرجكردووەو ئێستا نزیكەی (120) ملیار دینار لەبەردەستە. واتا ئێستا پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچە كە (319) ملیار دینارە، (120) ملیار لە داهاتی ناوخۆ بەردەستەو نزیكەی (200) ملیار دینار كورتهێنان دەبێت و پێویستە لە هەفتەی داهاتوو وەزارەتی دارایی ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە. ئەو سەرچاوانەی (درەو) لە وەزارەتی دارایی ئاماژەیان بەوەدا بۆیە نیو لیستیان راگەیاندووە لەبەر ئەوەی ناتوانن بەهێچ شێوەیەك داهاتی ناوخۆ بەكاربهێنن، لە 1ی هەشتەوە دەبێت تەواو داهاتەكان بخرێتە ژمارە بانكێك لە بانكی ناوەندی عێراق لقی هەرێم و سەری مانگ، دواتر جیا دەكرێتەوە داهاتەكان كامەیان فیدراڵیەو كامەیان نافیدراڵیە بۆیە لە داهاتە فیدراڵییەكان 50%ی دەگەڕێندرێتەوە بۆ هەرێم، لەبەر ئەوەی لێپێچینەوە لە بەڕێوەبەری بانكە بازرگانییەكان و بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی دەكەن، كە دەستیان شلكردووە لە خەرجییەكان و كۆكردنەوەی داهات و ئەوان بەرپرسن لە كۆكردنەوەی داهات و خەرجییەكان. ئەو سەرچاوانەی وەزارەتی دارایی ئەوەشیان بە (درەو) وت: وەزارەتی دارایی و ئەنجومەنی وەزیران لەسەر خەتن بۆ ئەوەی بەدواداچون بكەن بۆ بەردەست نەبونی داهاتی ناوخۆ وەك پێویست لە بانكی هەرێم / سلێمانی و بەڕێوبەرایەتی بانكە بازرگانیەكان لە هەولێر، دەیانەوێت ئەو كورتهێنانە پڕبكەنەوە كە بۆ مووچەی چەند وەزارەتێك و سەرۆكایەتیەكان و خانەنشینی سەربازی دروست بووە و بۆ ئەوەی لە نزیكترین كاتدا خشتەی مووچەكانیان ڕابگەیەنرێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەی عێراق چاوی لە پشكی هەرێم بوو لە یاساكەدا دوای گفتوگۆی وەفدی هەرێم و بەغداد بڕیاربوو بەغداد پشكی هەرێم بنێرێت كە بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بە پێی یاسای بوجە مانگانە زیاتر لە (١ ترلیۆن ٣٨٤ ملیار) دینارە، تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران و خانەنشیان و پێشمەرگە مانگانە ( ٩٠٦ )ملیار دینار لە یاساكە تەرخان كراوە. بەپێی ئینفاقی فیعلیش كە لە ئێستادا وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر بنەمای تێكڕای خەرجی مانگانە كاری پێدەكات پێویست بوو (١ ترلیۆن و ١٧٤ ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان ڕەوانە بكات، ئەو بڕە پارەیەی نێردراوە پێچەوانەی یاسای بودجەو هەموو ئەو ڕێكەوتنانەیە كە لەنێوان هەردوولا ئەنجام دراوە، بۆیە وەزارەتی دارایی" ئەو بڕە پارەیەی نێردراوە پێچەوانەی یاسای بودجەو هەموو ئەو ڕێكەوتنانەیە كە لەنێوان هەردوولا ئەنجام دراوە".