(درەو):  دوای گەڕانەوەی لە كوردستان، وەزیری وزەی توركیا لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا دەڵێ:" دەمانەوێت بەزوترین كات هێڵی بۆری نەوتی عێراق- توركیا بخەینەوە كار، بەشە عێراقییەكەی بۆرییەكە كارناكات". ئاڵپئەرسلان بایرەكتار وەزیری وزەی توركیا لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ كەناڵی (TRT)ی وڵاتەكەی رایگەیاند، توركیا رۆڵێكی گرنگی هەیە لە بازاڕی نەوتی جیهانیدا. رۆژانە نزیكەی  (2 ملیۆن) بەرمیل نەوت بە گەرووەكانماندا تێدەپەڕێت. وەزیری وزەی توركیا وتی:" ئامانجمان ئەوەیە بە زووترین كات هێڵی بۆری عێراق-توركیا بخەینە كار. لایەنی عێراقی ئەم هێڵە كار ناكات. ئێمە باسی بۆرییەكی 650 كیلۆمەتری دەكەین لە سیلۆپیەوە بۆ جەیهان".  رۆژی 22ی ئەم مانگە لە ئەنكەرە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق لە ئەنكەرە لەگەڵ ئاڵپئەرسلان بایرەكتار وەزیری وزەی توركیا كۆبووەوە، تەوەری سەرەكی كۆبونەوەكە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بوو كە لە رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە، ئەوەش بەهۆی بڕیاری مانگی شوباتی دادگای ناوبژیوانی پاریس، بڕیارێك كە توركیا ناچار دەكات بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە حكومەتی عێراق بدات، بەهۆی ئەوەی ئەنكەرە بەبێ رەزامەندی بەغداد نەوتی هەرێمی كوردستانی بەو بۆریەدا هەناردەی دەرەوە كردووە.  كۆبونەوەی ئەنكەرەی نێوان هەردوو وەزیر رێككەوتنی ئەوەی تێیدا كرا دوای نۆژەنكردنەوەو پشكنینی بۆرییەكانی نەوت، جارێكی تر هەناردەی نەوتی كوردستان دەستپێبكاتەوە، بەڵام ئەمە جێگای گومان بوو، چونكە لەدوای بومەلەرزە گەورەكەی 6ی شوباتی رابردووی توركیاوە، هەناردەی نەوتی كوردستان دەستیپێكردەوە‌و تا رۆژی راگرتنی لە 25ی ئازاردا بەردەوام بوو، واتا ئەوكات بومەلەرزەكە هیچ كێشەیەكە بۆ بۆرییەكان دروست نەكردبوو.  دوای كۆبونەوەكەی ئەنكەرە، وەزیری وزەی توركیا سەردانی هەولێری كرد‌و لەگەڵ هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی بەشداری لە كۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كرد.  ئێستا پرسی نۆژەنكردنەوەی بۆرییەكان لەنێوان توركیا‌و عێراق كێشەی تێدایە، توركیا دەیەوێت عێراق پارەی نۆژەنكردنەوەكە بدات، سەرباری ئەمە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، توركیا داوا دەكات حكومەتی عێراق پاكتاوی ئەو ملیارو 500 ملیۆن دۆلارەی بۆ بكات كە دادگای پاریس دیاری كردووە، ئەگەر ئەمە نەكرا، ئەنكەرە دەیەوێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پارەی قەرەبووەكەی حكومەتی عێراق بدات، بەوپێیەی لە هەناردەی نەوتدا لەرێگەی توركیاوە هەرێم سودمەند بووە.  توركیا بۆ دابینكردنی وزەی خۆی، بەرێژەی 70% پشت بە هاوردەكردن لە دەرەوە دەبەستێت، بەوتەی بایرەكتار، توركیا ساڵانە 50 ملیۆن تۆن نەوت‌و بەرهەمی نەوت هاوردە دەكات، ساڵی رابردوو 40 ملیار دۆلاری توركیا بۆ  ئەم بوارە رۆیشتووە، ئەمە لە پاڵ هاوردەكردنی غازی سروشتی بە بڕی 55 ملیار مەتر سێجا كە ساڵی رابردوو زیاتر لە 38 ملیار دۆلاری توركیا بۆ كڕینی غاز رۆیشتووە.  چەند ساڵێكە توركیا هەوڵێكی دەستپێكردووە بۆ دۆزینەوەو دەرهێنانی نەوت‌و غاز لە وڵاتەكەی، ئێستا لە چیای (گابار)ی ناوچەی شرناخی باكوری كوردستان بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەیە بەڕێوەدەچێت، وەزیری وزەی توركیا دەڵێ تا ساڵی 2025 ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە چیای گابار رۆژانە بۆ (100 هەزار) بەرمیل نەوت بەرزدەكەینەوە، ئەگەر توركیا بەم ئامانجە بگات، دەتوانێت لە گابارەوە رۆژانە رێژەی 10%ی پێداویستی ناوخۆ بۆ نەوت پڕبكاتەوە.  سەرباری گەڕان‌و پشكنین لەناوخۆدا، بەمدواییە دەسەڵاتداری توركیا لە هەوڵی ئەوەدان پەیوەندی خۆیان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ئاسایی بكەنەوە، ئەمەش بەمەبەستی دابینكردنی وزە، بەتایبەتیش لەگەڵ عێراق.  لە چاوپێكەوتنەكەی (TRT)دا وەزیری وزەی توركیا وتی:" توركیا نزیكە لە ناوچەیەك كە دوو لەسەر سێی نەوت‌و گازی سروشتی جیهانی تێدایە، وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باكوری ئەفریقا، قەوقاز، ئاسیای ناوەڕاست، ڕوسیا. (بۆتاش)و كۆمپانیا تایبەتەكانی وزەی توركیا چوونەتە قۆناغێكەوە كە لە لیبیا، عێراق، ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاز بەشێوەیەكی چڕتر كاردەكەن".  

(درەو): عێراق چەند قازانج دەكات لە راوەستانی هەناردەی نەوت بۆ توركیا؟ نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری •    ئێستا لەچوارچێوەی ئۆپێك پڵەسدا، بڕی كەمكردنەوەی ناچاری‌و ئارەزوومەندانەی بۆ عێراق بریتییە لە (430 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  •    پشكی عێراق لە وەبەرهێنان ئێستا بریتییە لە (4.220 هەزار) بەرمیلی رۆژانە. •    بەكارهێنانی ناوخۆیی نەوتی خاو بریتییە لە (720 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  •    توانای هەناردەكردنی دانراو لە بودجەی 2023دا بریتییە لە (305 ملیۆن) بەرمیل. •    هەناردەی نەوتی عێراق لە  تەموزی 2023دا بریتییە لە (3 ملیۆن‌و 440 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، جیاوازی نێوان هەناردەی فیعلی‌و توانای هەناردەكردن بڕەكەی بریتییە لە (56 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  •    تێكڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە تەموزی 2023دا بریتییە لە (78 دۆلار).  •    ئەو زیانە داراییە راستەوخۆیەی كە لە تەموزی 2023دا دەكەوێتە سەر شانی عێراق بەهۆی جیاوازی نێوان توانای هەناردەكردن‌و هەناردەی فیعلی بریتییە لە (136 ملیۆن) دۆلار.  •    هەناردەی نەوتی كوردستان: 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە جیاوازی نێوان نرخی نەوتی عێراق‌و نەوتی كوردستان بەگوێرەی داتاكانی كۆمپانیای دیلۆیت كە راسپێردراوە بە وردبینی هەناردەی نەوتی كوردستان بریتییە لە (8 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێك (بەهۆی جۆری نەوتی كوردستان كە لە نەوتە ترشی قورسەكانە هەروەها بەهۆی كۆتوبەندەكانی هەناردەكردن).  دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان دەبێتە هۆی دابەزینی هەناردەی نەوتی عێراق لە باشورەوە لەرێگەی دەریا بەبڕی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  زیانی عێراق لەئەنجامی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بەهۆی جیاوازی نرخەوە بریتییە لە (99 ملیۆن) دۆلاری مانگانە. باجی هاتوچۆ‌و گواستنەوە بریتییە  لە (87 ملیۆن) دۆلاری مانگانە.  پوختەی زیانی دارایی كە بەهۆی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستانەوە دەكەوێتە سەر شانی عێراق بریتییە لە:  (86 99)- 136= 50 ملیۆن دۆلاری مانگانە‌و ئەم زیانە گەورەتریش دەبێت كاتێك بەهای ئەو داشكاندنە ئەژماردەكەین كە كوردستان بۆ فرۆشتنی نەوتەكەی بە توركیای بەخشوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت ئێستا عێراق بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی كوردستانەوە مانگانە لانی كەم (50 ملیۆن) دۆلار قازانج دەكات، ئەمەش لە دۆخی ئێستادا كە عێراق پابەندە بە دابەزاندنی بەرهەمهێنانی نەوت وەكو پابەندبوون بە بڕیارەكانی ئۆپێك پڵەسەوە. 

(درەو):  بەڕێوەبەری گشتی پێشووی پۆلیسی وزە لە عێراق بۆری نەوتی كون كردووە‌و بە تانكەر ئاودیوی هەرێمی كوردستانی كردووە، دادگا 15 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپاند.  دادگای تاوانەكانی بەسرە، بەتاوانی بەقاچاغبردنی نەوت، 15 ساڵ زیندانی بەسەر بەسەر دوو كەسدا سەپاند. یەكێك لەوانەی سزاكەی بەسەردا سەپێندراوە ناوی لیوا (غانم حسەینی)یە‌و پێشتر بەڕێوەبەری گشتی پۆلیسی وزە بووە، ئەوی تر ناوی (زیاد سەلمان حەسنون)ە.  بەپێی ئەوەی لە حوكمەكەی دادگادا هاتووە، ئەم دوو كەسە لەگەڵ ژمارەیەك تۆمەتباری تر، لە رۆژی 2022/10/26دا هەستاون بە كونكردن‌و تێكدانی بۆرییەكانی نەوت لە فاو، بۆری پلاستیكییان لێبەستووە‌و نەوتەكەیان بەتانكەر باركردووە‌و بەپشتبەستن بە مۆڵەتی ساختە، ئاودیوی هەرێمی كوردستان كردووەو لەوێشەوە بۆ دەرەوەی عێراق.  بەهۆی نەبوونی بەڵگەی پێویستەوە، دادگا فەرمانی بێتاوانی بۆ چەند كەسێكی تری تێوەگلاو لەم كەیسە دەركردووە. تێوەگلاوانی ئەم كەیسە لە شوباتی ساڵی رابردوودا دەستگیركران، ئەوكات محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق وتی: گەورەترین تۆڕی قاچاغی نەوت هەڵوەشێندراوەتەوە. لەناو دەستگیراواندا حەوت ئەفسەری گەورە هەبوون. تۆمه‌تباری سه‌ره‌كی ئه‌م كه‌یسه‌ كه‌ به‌ڕێوه‌به‌ری پیشووی پۆلسی وزه‌یه‌، له‌ رۆژی 2022/11/6 راگیراوه‌، بۆیه‌ ئه‌م ماوه‌یه‌ی بۆ كراوه‌ به‌ واده‌ی به‌سه‌ربردنی حوكمه‌كه‌ی له‌ زیندان.

(درەو):  هاوشێوه‌ی كۆماری ئیسلامی ئیران، له‌ عێراقیش به‌ فه‌رمی هاورده‌كردن و دروستكردن و فرۆشتنی خواردنه‌وه‌ كحولییه‌كان قه‌ده‌غه‌ كرا، دادگای فیدراڵی هەموو سكاڵاكانی رەتكردەوە، پشتیوانی بۆ یاسایەك راگەیاند كە ماددە كحولییەكان لە عێراق قەدەغە دەكات.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە یەكلاكردەوە كە لەبارەی یاسای (داهاتی شارەوانییەكان) ژمارە (1)ی ساڵی 2023 تۆماركرابوون.  سكاڵاكان بە دیاریكراوی لەسەر ماددەی (14)ی ئەم یاسایە بوون، ئەم ماددەیە لە بڕگەی یەكەمیدا دەڵێ:" هاوردەكردن، دروستكردن‌و فرۆشتنی ماددە كحولییەكان بە هەموو جۆرەكانیەوە قەدەغەیە". بڕگەی دووەمی ماددەكە دەڵێ:" هەر كەسێك سەرپێچی بڕگەی یەكەمی ماددەكە بكات، بە بڕە پارەیەك غەرامە دەكرێت كە كەمتر نەبێت لە 10 ملیۆن دینارو زیاتر نەبێت لە 25 ملیۆن دینار".  لەسەر ئەم سكاڵایانە، دادگای فیدراڵی حوكمی خۆی دەركرد‌و دەڵێ لەم یاسایەدا هیچ سەرپێچییەكی دەستوری بوونی نییە‌و بەزۆرینەی بڕیاریانداوە‌و هەموو دەسەڵاتەكان دەبێت پابەند بن".   

  درەو: بەپێی نوسراوێكی وەزارەتی نەوتی عێراق ، هەرێمی كوردستان لە سێ مانگی یەكەمی 2023 بە بەهای (2 ملیارو 469 ملیۆن) دۆلار واتا زیاتر لە (3 ترلیۆن و 700 ملیار) دینار نەوتی فرۆشتووە، جیاوازی راپۆرتەكەی وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای دیلۆیت (291) ملیۆن دۆلارە.   بە پێی نوسراوێكی فەرمی وەزارەتی نەوتی عێراق كە ئاراستەی وەزارەتی دارایی عێراق كراوەو وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سێ مانگی یەكەمی 2023دا واتا ( 1/1/2023 تا 25/3/2023) بەم شێوەیە نەوتی فرۆشتووە: مانكی یەكی 2023: (11 ملیۆن و 653 هەزارو 810) بەرمی نەوتی فرۆشتووە بە تێكڕا بەرمیلی (75.552) دۆلار كۆی داهاتەكەی لە مانگی یەكدا ( 880 ملیۆن و 466 هەزارو 651) دۆلار بووە. مانكی دووی 2023: (12 ملیۆن و 419 هەزارو 713) بەرمی نەوتی فرۆشتووە بە تێكڕا بەرمیلی (76.836) دۆلار كۆی داهاتەكەی لە مانگی سێدا ( 954 ملیۆن و 274 هەزارو 988) دۆلار بووە. مانكی سێی 2023: (8 ملیۆن و 654 هەزارو 801) بەرمی نەوتی فرۆشتووە بە تێكڕا بەرمیلی (73.299) دۆلار كۆی داهاتەكەی لە مانگی سێدا ( 634 ملیۆن و 385 هەزارو 420) دۆلار بووە. كۆی گشتی داهات و فرۆشی نەوتی هەرێم لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 دەكاتە: فرۆشی نەوت: (32 ملیۆن و 728 هەزارو 324) بەرمیل تێكڕای نرخی بەرمیلێك: (75.4) دۆلار كۆی داهات: (2 ملیارو 469 ملیۆن و 127 هەزار) دۆلار، واتا بۆ ئەو سێ مانگە دەكاتە (3 ترلیۆن و 703 ملیار) دینار. ئاراستەكردنی ئەو نوسراوە لە لایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بۆ  وەزارەتی دارایی عێراق لە پیناو ئەوەیە كە وەزارەتی دارایی عێراق ئاگاداری ووردەكاری داهاتەكانی هەرێم بێت و لەگاتی گفتوگۆ و پاكتاوی داهاتەكانی نێوانیان ئەو داهاتەی نەوت لەبەرچاوبگیرێت. ئەو ئامارو داتایانەی وەزارەتی نەوتی عێراق بڵاوكردوونەتەوە جیاوازە لە راپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت سەبارەت بە بە داهاتی نەوت لە چارەكی یەكەمی 2023. راپۆرتەكەی دیلۆت دەڵێت تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت بە (67.6) دۆلار فرۆشراوە. بەڵام راپۆرتەكەی وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت هەرێم تێكڕای بەرمیلی نەوتی بە (75.4) دۆلار فرۆشتووە، واتا جیاوازییەكە (8) دۆلارە. بە پێی راپۆرتەكەی دیلۆت داهاتی چارەكی یەكەمی 2023ی نەوتی هەرێم (2 ملیارو 177 ملیۆن و 585 هەزار) دۆلار بووە.   بە پێی راپۆرتەكەی وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی چارەكی یەكەمی 2023ی نەوتی هەرێم (2 ملیارو 469 ملیۆن و 127 هەزار) دۆلار بووە، واتا جیاوازیەكە (291 ملیۆن) دۆلارە.      

 درەو:   مەسعود بارزانی لە بەرگی شەشەمی  كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) سەبارەت بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ مام جەلال لەلاپەڕە (187 -193) نوسیویەتی:  كۆبوونەوەیەكی گرنگ و كراوە لەگەڵ مام جەلال. دوای دژایەتیكردنی بابەتی سەرۆكایەتی هەرێم لەلایەن ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتییەوە دوای پەیامەكەم، رۆژی 28ی ئایاری 2005 مام جەلال بە تەنیا و بەبێ ئەندامانی سەركردایەتی حزبەكەی سەردانی سەڵاحەدینی كرد و لەسەر داوای خۆی كۆبوونەوەیەكی دوو قۆڵی و تایبەتمان كرد، لەم دانیشتنە تایبەتەماندا مام جەلال بە تەواوی و بە راشكاوانە قسەی دڵی بۆ گێرامەوە ناوەڕۆكی قسەكانی مام جەلال ئەمانە بوون: •    هاتوم و ناگەڕێمەوە هەتا بەڵێنی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانم پێ نەدەیت، سوێندی خوارد ئەگەر پۆستی سەرۆكی هەرێم وەرنەگرم ئەویش ناچێتە بەغداد. •     دیار بوو زۆر دڵگران و غەمبار بوو بەدەست برادەرانییەوە، وتی ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی تووشی هستریا بوون. •    وتی پێم وتوون هەرچی لەدەستانهات دژی من و هێرۆ و منداڵەكان و كەسوكارەكانم كردتان، هەرچی قسەی نەشیاوە كردووتانە، تەنانەت ئەوەی لەدەستان هاتووە لە دژی ئیبراهیم ئەحمەد لەناو گۆڕیشدا درێخیتان نەكردووە. •    بە ئەندامانی سەركردایەتیمی یەكیتیم راگەیاندووە ساڵی 1964 هەڵەكم كرد و دووبارەی ناكەمەوە (....) پێیان وتم  بۆیە پشتگیریمان ناكەیت چونكە مەلا مستەفا بە سكرتێری پارتیت هەڵدەبژێرێت. •    من لەگەڵ كۆنفرانسی ماوەت نەبووم بەڵام هەڵەكەم ئەوەبوو كە لەگەڵ زۆرینەی مەكتەبی سیاسی رۆیشتم. •    بە ئەندامانی سەركردایەتیم وت ئێستاش لەهەموو بابەت و پرسەكاندا پشتگیریتان دەكەم و هاوڕام لەگەڵتان جگە لە دژایەتیكردنی پارتی و تێكدانی نێوان من و مەسعود بارزانی. •    ئەوە وەهم و خەیاڵە دەڵێن پارتی یەكێتی قوت دەدات یان مەسعود بارزانی تۆڵەمان لێدەكاتەوە، ساڵی 1991 مەسعود بارزانی سەرۆكی بەرەی كوردستانی نەبوو، ئایا كەسی خوارد، تەنانەت زیاتر لایەنگری یەكێتی بوو تا پارتی. •    ئێستاش ئیستیقالەو وازهێنانەكەم نوسیوەو دانەیەك لەلای كامەران قەرەداغیەو دانەیەكیش لای كۆسرەت رەسوڵًە، بەڵام دیارە تا ئێستا نیشانتان نەدراوە. •    نەوشیروان مستەفا توشی شكست بووەو هەوڵ ئەدات بەناوی بەرگری لە یەكێتی هەموو شتەكان تێكبدات. •    مام جەلال وتی ئەم ئەندامانەی سەركردایەتی بەتەواوی لەگەڵ مندان: كۆسرەت رەسوڵ، عومەر فەتاح، ئەرسەلان باییز ، عیماد ئەحمەد، عەدنان موفتی، جەلال جەوهەر ، د. فوئاد مەسعوم، د. بەرهەم و عادل موراد، تەنیا نەوشیروان مستەفا و حەمەتۆفیق بەتەواوی دژن، عوسمانی حاجی مەحمود راڕایە یەكلا نەبووەتەوە، مستەفا سەید قادر راڕابوو بەڵام دوێنێ سەردانی كردم و بەڵێنیدا هەرچی بڵێم رازی بێت. •    نەوشیروان مستەفا ئێستا دەنگۆی ئەوە بڵاو دەكاتەوە گوایە ژمارەیەكی یەكجار زۆر جامانە سوورەكان دێنە ناو سلێمانی و داگیری دەكەن! •    مام جەلال پێشنیازی كرد من سەرپەرشتی هەردوو ئیدارەكەی هەرێمی كوردستان بكەم. •    وتی جگە لەوەی كوڕی مەلا مستەفای گەورەی بارزانییەكانی و سەلماندوشتە كە پیاوی رۆژانی تەنگانەیت. •    وتیشی حەز ئەكەم رێو شوێن بگریتە بەر بۆ ئەوەی پێكەوە سەردانی مەزاری بارزانی نەمر بكەین. •    مام جەلال وتی لە كەلاكوك سەركەوتنی گەورەمان بەدەستهێناوە، سەركەوتنەكەمان بووە هۆی لەبەریەكهەڵوەشانەوەی بەرەی توركمانی  

راپۆرت: درەو یەكێتیی لە كۆنگرەی پێنجەمدا ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بۆ نزیكەی (50) ئەندام كەمدەكاتەوە، ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیی چۆن یەكلادەكرێنەوە؟ كێ دەبێتە ئەندامی سەركردایەتی؟ چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی چی لێدێت؟ سەرۆكی یەكێتیی جێگری دەبێت؟ ئەگەر هەبێت جێگرەكان كێ دەبن؟ یەكێتی نیشتمانی كوردستان رۆژی 27ی ئەیلولی ئەمساڵ كۆنگرە دەبەستێت، ئەمە دەبێتە كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی، دواین كۆنگرەی یەكێتیی لە كۆتا رۆژەكانی 2019دا بەڕێوەچوو، ئەمڕۆ مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتیی لە كۆبوونەوەكانیدا جەختی لەسەر بەڕێوەچوونی كۆنگرەی پێنجەم كردەوە. كۆنگرەی یەكێتی بەپێی مادەی (14)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی" كۆنگرە باڵاترین دەسەڵاتەو هەر چوارساڵ جارێك دەبەسترێت"، واتا كۆنگرەی پێنجەم دەبێتە تاكە كۆنگرەی یەكێتیی كە بەر لەوادەی خۆی بەڕێوەبچێت، بەپێی مادەی (15)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی ئەندامانی كۆنگرە پێكدێن لە: -    ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەر كە لە ئێستادا (عومەر شێخ مووس و فوئاد مەعسوم) لە ژیاندا ماون. -    پێشمەرگەكانی ساڵی 1976 -    ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی (121) هەڤاڵ -    ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای سیاسی كە (9) ئەندامن بە سەرۆكەوە. -    ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆنگرەكانی پێشوو كە لە ریزەكانی یەكێتی لە خەبات بەردەوامن. -    ئەندامانی تری كۆنگرە بە هەڵبژاردن دەبن. تەلار لەتیف وتەبێژی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی بە میدیای حزبەكەی راگەیاندووە: لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا بڕیاردراوە (600) كەس دەبنە ئەندامی كۆنگرەی پێنجەم.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتیی قسەی كردووە، لە كۆنگرەی پێنجەمدا ئەوەی تائێستا باسی لێوە دەكرێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی لە (121) ئەندامەوە كەمدەكرێتەوە بۆ (51) ئەندام بە سەرۆكەوە، واتا (70) ئەندام كەمدەكرێتەوە، لە كۆنگرەدا سیستەمی هاوسەرۆكی هەڵدەوەشێتەوەو ئەنجومەنی باڵای سیاسی كارادەكرێت و دەسەڵاتی زیاتری پێدەدرێت. چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كە لە كۆنگرەی چوارەمدا دروستكراو لە سەرۆكێك‌و (8) ئەندام پێكدێت، بڕیارە لە كۆنگرەی پێنجەمدا دەسەڵاتی زیاتر بكرێت، ئەكتیف بكرێت و ژمارەی ئەندامانیشی زیاد بكرێت. بە پێی ئەو زانیارییانەی تائێستا دەست (درەو) كەوتوون، باس لە دوو سیناریۆ دەكرێت: سناریۆی یەكەم: كۆسرەت رەسوڵ عەلی وەك سەرۆكی ئەنجومەنەكە بەردەوام دەبێت و جێگری بۆ دیاری دەكرێت و كارا دەكرێت، بە كۆمەڵێك دەسەڵاتەوەو ناوەكەشی دەگۆڕدرێت بۆ ئەنجومەنی دانایان. سیناریۆی دووەم: هەریەك لە كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی ئەنجومەنەكەو هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد ئەندامی ئەنجومەنەكە رێزلێنانیان بۆ دەكرێت و هەر یەك لە بەرهەم ساڵح یان مەلا بەختیار دەكرێنە سەرۆكی ئەنجومەنەكەو ئەندامێكی تری بۆ زیاد دەكرێت، ئەم سیناریۆیەیان زیاتر باس دەكرێت. سەرۆكی یەكێتیی لە كۆنگرەی پێنجەمدا بەتەواوی سیستەمی هاوسەرۆكایەتیی هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەگەرچی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە سیستمی هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا بەشێوەیەكی كرداریی هەڵوەشایەوە‌و بافڵ تاڵەبانی دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییەكان لاهور شێخ جەنگیی دروخستەوە، بەڵام لە فۆرم‌و لەڕووی یاساییەوە هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا هەر بەردەوام بوو، رۆژی 28ی ئایاری 2022 یەكێتیی "دیدار"ی بەست، لەم دیدارەدا بە فەرمی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی ناسێندرا، بەڵام دیدارەكە نەیتوانی لەڕووی یاساییەوە شوێنی كۆنگرە بگرێتەوە، بۆیە لاهور شێخ جەنگیی هەر بەردەوام بوو لەسەر هەوڵە یاساییەكانی لە هەولێرو بەغدادەوە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەرۆكییەكەی، ئەم هەوڵانە بێ ئاكام مانەوە، كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی بەپلەی یەكەم بۆ كۆتایهێنانە بە هەموو ئاسەوارەكانی هاوسەرۆكایەتیی‌و دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگی لەریزەكانی یەكێتیی‌و یەكلاكردنەوەی حزبەكە بۆ بافڵ تاڵەبانی. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەبارەت بە پۆستی سەرۆكی یەكێتیی تائێستا باس لە دوو سیناریۆ دەكرێت: سیناریۆی یەكەم: بافڵ تاڵەبانی لە كۆنگرەدا دەكرێتە سەرۆكی یەكێتیی بە بێ هیچ جێگرێك. سیناریۆی دووەم: بافڵ تاڵەبانی لە كۆنگرەدا دەخرێتە دەنگدانەوەو هاوشێوەی مام جەلال بە چەپڵەڕێزان دەكرێتە سەرۆك، بافڵ تاڵەبانیش پێشنیاز دەكات بۆ راپەڕاندنی كارەكانی سێ جێگری هەبێت ئەوانیش (قوباد تاڵەبانی، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ، رەفعەت عەبدوڵا) بە پێشنیازی بافڵ تاڵەبانی ئەوانیش دەنگیان پێدەدرێت و دەبنە جێگری سەرۆكی یەكێتیی. ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی كێ دەبن؟ ئەوەی تا ئێستا باس دەكرێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی بۆ نزیكەی (50) ئەندام كەمدەكرێتەوەو بە سەرۆكەوە دەبێتە (51) ئەندام، دواتریش لەناو ئەنجومەنی سەركردایەتی (17) ئەندام بۆ مەكتەبی سیاسی هەڵدەبژێرن و لەناو ئەوانیش (7) ئەندام بۆ كارگێڕی مەكتەبی سیاسی. ئەوانەی دەبنە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی كێ دەبن؟ (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتیی كرد، هەموویان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئەندامانی سەركردایەتی پێشتر رەزامەندیان لەسەر دەدرێت و هاوشێوەی كۆنگرەكانی پێشووی یەكێتیی و بەشێك لە حزبەكان بە لیست دەبێت، ئەوەی تائێستا ناویان دێت لەناو لیستی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیدا لەناو كۆنگرەی پێنجەم بەمشێوەیە دەبێت: •    بافڵ تاڵەبانی •    قوباد تاڵەبانی لە سنوری شاری سلێمانی •    شاناز ئیبراهیم ئەحمەد •    سەركەوت زەكی •    تەلار لەتیف •    زیاد جەبار •    هاوڕێ دارا   لە سنوری شارەزوور •    وەهاب هەڵەبجەیی •    سالار سەرحەد •    شێخ ئەحمەد لە سنوری گەرمیان •    عیماد ئەحمەد •    شێركۆ میروەیس •    پۆلا سیروان تاڵەبانی رابیحە حەمەد بەغدا سنوری پارێزگای كەركوك •    ئاسۆ مامەند •    رەفعەت عەبدوڵا •    رزگار حاجی •    ستران عەبدوڵا •    رێبوار تەها •    دابان شەدەڵە •    خاڵە كاكەمەند •    یوسف گۆران •    خالید شوانی •    فریال عەبدوڵا سنوری پارێزگای هەولێر •    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ •    شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ •    رێواز فایەق •    د. مەجید حەمە ئەمین •    بوهان سەعید سۆفی •    هەرێم كەمال ئاغا •    د. شەونم •     عەباس فەتاح •    د. دارا رەشید •    فەیسەڵ كەریم خان سنوری پشدەرو بتوێن •    ئەحمەد زرار •    بێگەرد تاڵەبانی سنوری بادینان •    ئاراس ئاغا •    ئەمین بابەشیخ دیاریكردنی ئەو ناوانە لەسەر بنەمای گفتوگۆ و پەیوەندی (درەو) بووە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتیی، هەرچەندە بەشێكیان باسیان لەوە كرد چاوەڕوان دەكرێت بەشێك لە گەنجەكان و پەرلەمانتاران ناویان لە لیستی سەركردایەتی یەكێتی هەبێت و ببنە ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی و تا نزیكی رۆژی هەڵبژاردن گۆڕانكاری لە ناوو لیستی ئەنداماندا بكرێت، بۆیە بەشێك لە سەركردە بەئەزمونەكانی یەكێتیی خۆیان بەدوور دەگرن لەوەی لەناو كۆنگرە خۆیان هەڵبژێرن، پێش كۆنگرە رێككەوتن نەكرێت ناچنە ناو كۆنگرەوە، چونكە هیچ كەس زەمانەتی دەرچوونی نیە، تا بە تونێلی بافڵ تاڵەبانیدا تێپەڕ نەبێت. ئەنجومەنێك بۆ تێكۆشەرەكان ئەوەی لە ئێستاوە دەردەكەوێت بەشێكی زۆری سەركردایەتییەكانی یەكێتی ناتوانن سەركەون یان نایانەوێت بچنە هەڵبژاردنەوە بۆ سەركردایەتی یەكێتیی، بۆیە ئەنجومەنێكیان بۆ دروستدەكرێت بەناوی (ئەنجومەنی تێكۆشەران)، ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەكەیدا لەگەڵ ئەنجومەنی سەركردایەتی دەڵێت:" لە كۆنگرە ئەنجومەنێكی كارا لە هەڤاڵانی تێكۆشەر دروست بكەین كە سەنگ و دەسەڵاتی هەبێت و یارمەتی ئێمە بدات لە سەرخستنی كارەكانمان". بەپێی بەدواداچوونەكان ئەو ئەنجومەنە هاوشێوەی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی دەبێت و ژمارەیان (80 بۆ 100) ئەندام دەبێت، ئەم ئەنجومەنە بۆ بەشێك لەو ئەندامانەی سەركردایەتی و پێشمەرگەی دێرین و سەركردەی دێرینی یەكێتی دەكرێتەوە، لەپێناو كەمكردنەوەی بەشێك لە ناڕەزاییەتیەكان، چونكە یەكێتیی دەیەوێت كەمترین ناڕەزایەتی و زیان بكات لە كۆنگرەی پێنجەم، لەبەر ئەوەی دوو هەڵبژاردنی چارەنوسازی لە پێشەوەیە، 18/12/2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و چارەنوسی یەكێتیی لە كەركوك، 25/2/2024 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و چارەنوسی یەكێتی لە هەرێمی كوردستان.

راپۆرت: درەو ئەگەر لەسەر یاسای بودجە كێشە لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستبوو، ئەوەی بڕیار دەدات دادگای فیدراڵییە نەك پەرلەمانی عێراق، بڕیاردان لە خەرجكردنی شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان تەنیا لە دەسەڵاتی وەزیری دارایی فیدراڵدایە‌و پێویستی بە رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی عێراق نییە، زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی هەرێمی كوردستان هیچ كێشەیەكی نییە، چونكە حكومەتی فیدراڵ سكاڵای نەكردووە، واتا رازییە بەوەی پەرلەمان دەستكاری كردووە، ئەمە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقە لەبارەی ئەو سكاڵایە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر یاسای بودجەوە تۆماری كردو دادگا جگە لە دەستكاریكردنی دوو دەستەواژە، تەواوی سكاڵاكەی رەتكردەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.    دادگا بڕیارەكەی بڵاوكردەوە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەقی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی پارێزەرەكانییەوە لەسەر یاسای بودجەی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025) تۆماریكردبوو. مەسرور بارزانی سكاڵاكەی لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی عێراق تۆماركردبوو، دادگا رۆژی 7ی ئەم مانگە بڕیاری خۆی ئاشكراكرد كە رەتكردنەوەی سكاڵاكە بووە، بەڵام ئەمڕۆ  وردەكاری بڕیاری خۆی لەوبارەیەوە بڵاوكردەوە.   دادگای جگە لە گۆڕینی دوو (دەستەواژە)، تەواوی سكاڵای سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەبارەی ماددەو بڕگەكانی بودجە رەتكردەوە.  ئەگەر كێشە دروستبوو كێ بڕیار دەدات ؟ بڕگەی (حەوتەم) لە ماددەی (13)ی یاسای بودجە، یەكێك لەو بڕگانەیە كە مەسرور بارزانی سكاڵای لەسەر تۆماركردووە. ئەم بڕگەیە دەڵێ:" لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات". دادگای فیدراڵی لەم بڕگەیەدا ئەوە دەستەواژەی هەڵوەشاندەوە لەحاڵەتی دروستبوونی كێشەدا لەنێوان هەرێم‌و بەغداد (پەرلەمانی عێراق) بڕیار بدات، دەڵێ لەم بڕگەیەدا پەرلەمانی عێراق دەسەڵاتێكی بۆ خۆی زیاد كردووە كە لە دەستوردا نەهاتووە، دادگای ئاماژەی بەوەكردووە بەگوێرەی ماددەی (93/ چوارەم)ی دەستور دەسەڵاتی چارەسەركردنی ناكۆكی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی داراوە بە دادگای فیدراڵی.  ئەگەر بڕیاردان لە پەرلەمانی عێراقدا كە ئێستا شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی تێیدا زۆرینەن، لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێم نەبێت، ئەوا بڕیاردان لە دادگای فیدراڵی باشتر نابێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەم دادگایە بە پێكهاتەی ئێستایەوە زۆرێك لە بڕیارەكانی لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێمدا نەبووە.  حكومەتی هەرێم خوازیار بوو ئەم بڕگەیە بەوشێوەیە دابڕێژرێت ئەگەر كێشەی لەنێوان هەردوولا دروستبوو، لیژنەی هاوبەشی هەردوو حكومەت راپۆرتی خۆیان ئامادە بكەن‌و (سەرۆك وەزیرانی عێراق) بڕیار بدات، ئەمە هێڵی سەرەكی رێككەوتنی مەسرور بارزانی بوو لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، بەڵام كاتێك یاسای بودجە گەیشتە پەرلەمان، دەستكاری ئەم بڕگەیە كرا.  واتا ئێستا بەگوێرەی حوكمەكەی دادگا، ئەگەر لەبارەی ماف‌و پابەندییەكانی یاسای بودجەوە كێشەی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستبوو، دادگای فیدراڵی بڕیار دەدات نەك پەرلەمانی عێراق. پێویستی به‌ سه‌رۆك وه‌زیران نییه‌ ! بڕگەی (یەكەم) لە ماددەی (11)ی یاسای بودجە یەكێكی تر لەو بڕگانەیە كە سەرۆك وەزیرانی هەرێم سكاڵای لەسەر تۆماركردووە، ئەم بڕگەیە دەڵێ:" خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت". دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم بڕگەیەوە دەڵێ، بنەمای كارپێكراوی یاسای بودجە ئەوەیە كە دەسەڵاتی خەرجكردن بۆ وەزارەت‌و پارێزگاكان لای وەزیری دارایی فیدراڵە، زیادكردنی سەرۆك وەزیران بۆ دەسەڵاتی خەرجكردن لەم بڕگەیەدا كە تایبەتە بە هەرێمی كوردستان پێچەوانەی بنەمای یەكسانییە كە لە ماددەی (14)ی دەستوردا هاتووە، بۆیە دەستەواژەی (بەرەزامەندی سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ) نادەستوریە. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی رەتكرایەوە جگە لەو دوو بڕگەیە كە دادگای فیدراڵی لەسەر بنەمای سكاڵاكەی مەسرور بارزانی هەمواری كردونەتەوە، تەواوی سكاڵای سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەبارەی بڕگەكانی تری یاسای بودجە لەلایەن دادگاوە رەتكراوەتەوە، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی یاسای بودجە جیاواز لەو دەقەی كە لەلایەن حكومەتەوە نێردراوە.  دادگای فیدراڵی بنەمایەكی گشتی دیاریكردووە بۆ رەتكردنەوەی سكاڵاكەی مەسرور بارزانی لەبارەی زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا، دادگا دەڵێ راستە زیادكردن كراوە، بەڵام حكومەتی فیدراڵ كە خۆی سكاڵای لەسەر یاسای بودجە تۆماركردووە، تانەی لەم زیادكردنانە نەداوە كە پەرلەمان كردویەتی، واتا حكومەتی فیدراڵ رازییە بە دەستكاریكردنەكەی پەرلەمان، لەسەر ئەم بنەمایەش سكاڵاكەی مەسرور بارزانی رەتكردوەتەوە. مەسرور بارزانی سكاڵای لە چی كردووە ؟ ئەو ماددەو بڕگانەی كە سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەدادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر تۆماركردبوون، ئەمانەن: -    مادەی دووەم بڕگەی یەكەم 5/ب -    مادەی یانزەیەم بڕگەی یەكەم و دووەم -    مادەی یانزە بڕگەی دووەم -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم ه -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم (ا، ب، ج، د، ه) -    مادەی سیانزە بڕگەی حەوتەم‌و هەشتەم. دەقی ئەو بڕگانەی یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم كە مەسرور بارزانی تانەی لێدابوون‌و  دادگای فیدراڵی رەتیكردەوە، بەمشێوەیە: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. (دادگا دەستەواژەی سەرۆك وەزیرانی لابرد، دەسەڵاتی تاقانەی خەرجكردنی دایەوە بە وەزیری دارایی)  دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). (دادگا دەڵێ ئەوەی لەم ماددەیەدا هاتووە پێچەوانەی حوكمەكانی ماددەی 121/سێیەمی دەستور نییە، سكاڵاكار بەڵگەی پێویستی لەمبارەیەوە نەخستوەتەڕوو) ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)‌و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە.   د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. (لەبارەی بڕەگانی ا، ب، ج، د، ه دادگای فیدراڵی دەڵێ دەستوری 2005ی عێراق دەقی روون‌و راشكاوی تێدایە لەبارەی بەرهەمهێنان‌و بەڕێوەبردنی نەوت‌و خاوەندارێتی نەوت‌و غازو دابەشكردنی داهاتەكان‌و هەموو ئەو حوكمانەی كە لەم بڕگانەدا هاتوون پێچەوانەی دەستور نین‌و جێبەجێكردنێكی رێكوپێكی ئەو بنەمایانەن كە لە ماددەی 111ی دەستوردا هاتووە). ماددەی 13: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. (دادگای فیدراڵی دەستەواژەی "ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاربدات"ی لابردووە‌و دەڵێ دادگای فیدراڵی بڕیار دەدات).  هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە. (ئەمە ئەو بڕگەیە كە یەكێتیی داوای كرد بۆ ئەوەی لەحاڵی دروستبوونی ناكۆكیدا بتوانێت بەشێوەی راستەوخۆ بەشە بودجەی سلێمانی لە بەغدادەوە وەربگرێت، دادگا سكاڵای مەسرور بارزانی لەمبارەیەوە رەتكردەوە) ده‌قی بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵ له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم: PDF

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) (١)   ئەم پشووی هاوینە ماوەی ٥٠ رۆژ لە کوردستان مامەوە، لەسەرەتای مانگی حەوتەوە بۆ ٢٠ مانگی هەشت. لەو ماوەیەدا، لەپاڵ شادبوونەوە بە دیداریی کەسوکارو هاوڕێ و دۆستان، چەندان سەرنج و تێبینی جیاوازم لەسەر چەندان دیاردەی جیاواز لادروستبوو. لە رۆژانی داهاتوودا هەوڵئەدەم لەرێگای چەند نوسینێکەوە. خاڵە هەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی ئەو سەرنج و تێبینیانە بخەمەڕوو، ئەمە بەشی یەکەمی ئەو سەرنجانەیە. یەکەمین شتێک بکرێت لە هەرێمی کوردستاندا تێبینی بکرێت گۆڕانی کۆمەڵگای ئێمەیە بۆ کۆمەڵگایەکی تەواو نایەکسان و پارچەپارچەو بێمتمانەو بێزار. بۆ هەر شوێنێک دەڕۆیت لەگەڵ هەر کەسێکدا قسەدەکەیت، بە دەگمەن یەکێک دەبینیت، رازیبێت لەو دۆخەی لەناویدا دەژیی، یان رازیبێت لەوەی دروستکراوەو باڵادەستە. ناڕەزایەتییەکی کۆمەڵایەتیی گەورە هەیە کە بەشی هەرەزۆری وابەستەی دروستبوونی دابەشبوونێکی نوێیە لە کۆمەلگاکەدا کە بریتییە لە دروستبوون و لەدایکبوونی «دۆڕاوی ئەبەدیی»و «براوەی ئەبەدیی». بەشێکی گرنگی کۆمەڵگاکە هەستدەکات کە هیچ ئەگەرێکی گەشەکردن و جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی و پێشکەوتنی لەبەردەمدا نییەو نەماوە، گرنگ نییە خوێندەواربێت یان نەخوێندەوار، خەڵکی شاربێت یان خەڵکی لادێکان، خاوەن کارێکی سادەبێت یان نەبێت. ئەمانە هەستدەکەن دۆڕاوی ژمارە یەکی ناو ئەو مۆدێلە لە کۆمەڵگاو حوکمڕانین کە دروستکراوە، مۆدێلەک لە هیچ ئاستێکدا نە «سەرەتایەکی یەکسان»ی تێداماوە، نە لانی هەرەکەمی دادپەروەریش، ئەمانە هەستدەکەن دۆڕاوێکی ئەبەدیین. بە دیوی ئەودویدا بەشێکی دیکەی ئەو کۆمەڵگایە لە دۆخێکدا دەژیی گرنگ نییە جەنگ بێت یان ئاشتی، پارتە سیاسییەکان ڕێکبکەون یان نەکەون، لەگەڵ بەغدا پەیوەندیی باشبێت یان خراپ، نەوت بفرشرێت یان نەفرۆشرێت، هتد... ئەمانە ئەو بەشەی کۆمەڵگان کە لە دەرەوەی کۆمەڵگاکەدا دەژین و بە بەردەوامیش لە دۆخی بردنەوەو قەڵەوبوونێکی کۆمەڵایەتیدان، ئەمانە «براوە ئەبەدیی»یەکانی کۆمەڵگاکەن. ئەم دۆخە وایکردوە بەدبینیی و بەدگومانییەکی گەورە لە هەموو شوێنێکدا ئامادەبێت. هەژاران هەستبکەن تا دێت هەژارتردەبن و دەوڵەمەندانیش دەوڵەمەندتر. ئەم دابەشبوونە کۆمەڵایەتییە هاوشانە بە چەندان دابەشبوونی تر، کە لانی هەرەکەمی هیچ ئیجماعێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی لە وڵاتەکەدا نەهێشتۆتەوە. لە ئاستی سیاسیدا کۆمەڵگاکە دابەشە بەسەر چەندان هێزی دژ بەیەک و ناتەبا و نیمچەدوژمندا، کە دەشێت تا شکاندنی ئێسقانی یەکتریی و ئێسقانی کۆمەڵگاکە بڕۆن. ئەمە لەکاتێکدا نوخبە حوکمڕانەکە سەر بەو بەشەی کۆمەڵگاکەن کە «براوەی ئەبەدیین». هەریەکێکیان بەشێکی گرنگیی ئابووریی وڵاتەکەی لەژێردەستدایەو لەڕێگای کۆمپانیە حیزبیەکانیشەوە بەشی زۆری ئەو ئابورییەیان قۆرخکردوە. لە ئاستی دینیدا چەندان دابەشبوونی تازە دروستبوون، ئەم دابەشبوونانەش چەندەها ناکۆکیی و دوژمنایەتی دینییان لەناو بەشێکی گەورە بەشە دینییەکەی کۆمەڵگاکەدا دروستکردوە، دوای ئەوەش لەنێوان ئەو بەشە دینییەو بەشە نادینییەکەی هەمان کۆمەڵگا. کایەی دین لە وڵاتەکەدا دابەشبووە بەسەر چەندان بزاوت و بانگخوازو دیدگای دینیی ناکۆک و دژ بەیەکدا. هەریەکێکیشیان کار لەسەر نەفیکردنێکی دینیی هەر کەس و لایەن و گروپێک دەکات کە لە خۆی ناچێت و سەر بە تاقم و گروپ و تائیفەیکی دینیی ترە. وەکچۆن غیابی ژمارە یەک لەناو کایەی سیاسیدا خەمخۆرییە لە ژیان و قازانجی گشتیی کۆمەڵگاکە، لەناو کایە دینییەکەشدا، هەمان کێشە بەشێوەیەکی ترسناک لەئارادایە. دۆخەکە بە ئاستێک گەیشتوە تەکفیرکردن لەوە نزیكبۆتەوە ببێت بە بە کارێکی رۆژانەو ئەمەش مافی کوشتنی ئەو کەسانە بەو دیندارانە ببەخشێت کە لە خۆی ناچن، یان پێیانوایە لە دین لایانداوە. کوشتنی گەنجێک لەلایەن گەنجێکی دینیی ناو ئەم دۆخە تایبەتەوە لە چەمچەماڵ نیشاندەری ئەم مەترسییە گەورەیەیە.   ئەگەر زمانی هێزەکانی ناو کایەی سیاسیی زمانی بە خائین و ناپاک و قینەدۆزکردنی یەکتری بێت، زمانێک پر لە توندوتیژیی رەمزیی، زمانی گروپ و فیرقە دینیەکانیش لێوانلێوە لە هەمان توندوتیژیی رەمزیی، بەڵام لە ئاستە دینییەکەیدا، ئەمانيش یەکتری بە مونافیق و موشریک و بێدین و کافر ناودزەدەکەن و لە پشتی هەریەکێکیش لەم ناونانەوە مێژوویەکی پڕ لە جەنگ و پێکدادان و کوشتن و بڕینی دینیی هەیە. ئەوەی لە هەردوو دۆخەکەدا غائیبە هەستی پێکەوەبوون و پێکەوەژیانی هاوبەشە، هەوڵی دروستکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی و سیاسیی و دینیی هاوبەشە کە مرۆڤەکان  وەک هاوڵاتیی یەکسانی یەک نیشتیمان و ئەندامی یەک میلەت وێنابکات و بناسێنێت. ئەوەی غائیبە وێنەی مرۆڤە وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت، مرۆڤە بە مانا ئەبستراکتەکەی بەر لە دابەشکردنی بەسەر بنەماڵەو خێزان و پارت و ناوچەو گروپی دینیی جیاوازدا. ئەم دۆخە وایکردوە بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکە متمانەی بە هیچ شتێکی ناو کۆمەڵگاکە نەبێت. هەر کۆمەڵگایەک دابەشببێت بەسەر دۆڕاوی ئەبەدیی و براوەی ئەبەدیدا، لەوەدەکەوێت وەک کۆمەڵگا ئامادەبێت، شتێک نامێنێتەوە بەیەکەوە کۆیانبکاتەوە، پارچەپارچەبوون و رق دەبێتە دەرکەوتی سەرەکیی ئەو ژیانە گشتییەی لەناویدا دروستدەبێت. هەر کەسێک یەک وانەی لە بواری کۆمەڵناسیدا خوێندبێت، دەزانێت ئەم دۆخە جگە لە کارەسات هیچ شتێکی دیکەی لێ بەرهەمنایەت. دۆڕاوی ئەبەدیی و براوەی ئەبەدیی، مانای دروستبوونی دۆخێک خاڵی لە «سەرەتای یەکسان»، لە ماف، لە لانی هەرەکەمی دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی. غیابی ئەمانەش کۆمەڵگا بەرەو ئەوەدەبات ببێت بە جەنگەڵ، بە دارستانێک بەهێز لاواز بخوات و لاوازیش بەدوای هەلێکدا بگەڕێت تۆڵە لە بەهەز بکاتەوە. لە مێژە تیوریستەکانی بواری «پەیمانی کۆمەڵایەتیی» باس لە دۆخی جەنگی گشت بەرامبەر بە گشت دەکەن، کاتێک گرێبەستێک نەبێت ژیانی گشتی ئەو کۆمەڵگایە بەشێوەیەکی دادپەروەرانە ڕێکبخات.  

درەو: راپۆرتی: دانا نەقی ‎زنجیرەیەکی چوار بەشی ئاشکرای دەکات چۆن پەیمانێکی نهێنی کارتێلێکی پێکهێنا، کە کۆنترۆڵی نەوتی جیهان دەکات. ‎لە ٢٨ی ئابی ١٩٢٨ لە بەرزاییەکانی سکۆتلەندا، چیرۆکی نهێنی نەوت دەستی پێکرد. ‎سێ پیاو لە قەڵای ئاچناکاری کاتێکی دیاریکراویان هەبو - هۆڵەندییەک، ئەمریکییەک و ئینگلیزێک. ‎هۆڵەندییەکە ناوی هێنری دیتەردینگ بوو، پیاوێک بوو کە نازناوی ناپلیۆنی نەوتی پێدرابوو، دوای ئەوەی دۆزینەوەیەکی لە سوماترا قۆستەوە. لەگەڵ خاوەن کەشتییەکی دەوڵەمەند یەکگرت و فرۆشیاری شێڵی بۆیاخ کرد و ئەو دوو کەسە پێکەوە کۆمپانیای ڕۆیاڵ داچ شێڵیان دامەزراند. ‎ئەمریکییەکە ناوی واڵتەر سی تیگل بوو و نوێنەرایەتی کۆمپانیای نەوتی ستاندارد دەکات، کە لەلایەن جۆن دی ڕۆکفێلەرەوە لە تەمەنی ٣١ ساڵیدا دامەزراوە - ئیکسۆنی داهاتوو. بیرە نەوتەکان، گواستنەوە، پاڵاوتن و دابەشکردنی نەوت - هەموو شتێک بە نەوتی ستاندارد کۆنتڕۆڵ دەکرێت. ‎ئینگلیزەکە، سێر جۆن کادمان، بەڕێوەبەری کۆمپانیای نەوتی ئینگلیز-فارس بوو، بەم زووانە دەبێتە بی پی. لەسەر دەستپێشخەری وینستن چەرچڵی گەنج، حکومەتی بەریتانیا پشکێکی لە کۆمپانیای بی پی وەرگرتبوو و هێزی دەریایی شاهانە سووتەمەنی خۆی لە خەڵوزەوە گۆڕی بۆ نەوت. بە کەشتی و فڕۆکە و تانکی برسی سووتەمەنی، نەوت بوو بە "خوێنی هەموو شەڕێک". ‎پیشەسازی نوێی ئۆتۆمبێل بە خێرایی گەشە دەکات و فۆرد تی بە ملیۆن دەفرۆشرا. جیهان تینووی نەوت بوو، کۆمپانیاکانیش کێبڕکێیەکی بێبەزەییانەیان ئەنجام دەدا بەڵام کێبڕکێکە بازاڕەکەی ناسەقامگیر دەکرد. ‎لەو شەوی مانگی ئابدا ئەو سێ پیاوە بڕیاریان دا شەڕ هەڵبگرن و دەست بکەن بە دابەشکردنی نەوتی جیهان. دیدگاکەیان ئەوە بوو کە ناوچەی بەرهەمهێنان، تێچووی گواستنەوە، نرخی فرۆشتن - هەموو شتێک ڕێککەوتن و هاوبەشی بکرێت. و بەم شێوەیە کارتێلێکی گەورە دەستی پێکرد، کە ئامانجەکەی زاڵبوون بوو بەسەر جیهاندا، بە کۆنترۆڵکردنی نەوتەکەی. ‎هەر زوو چوار کەسی دیکەش پەیوەندییان پێوە کرد، و بە حەوت خوشک ناسراون - - گەورەترین کۆمپانیاکانی نەوت لە جیهاندا. لە ئەڵقەی یەکەمدا گەشت دەکەین بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە هەردوو کات و شوێندا. "ئێمە شەڕی ئێران و عێراقمان ئەنجامدا و منیش دەڵێم شەڕمان ئەنجامدا، چونکە دەبوو وڵاتێک بەکاربهێنرێت بۆ لەناوبردنی وڵاتەکەی دیکە. وەک چۆن لە ئێستاوە سوود لە بۆنانزای نەوت وەردەگرن، و خەریکی دروستکردنی یەدەگی دارایین، ناوبەناو ئەوانیش". دەبێت خوێنیان لێبکرێت”. زاڤیر هۆزێل، بازرگانێکی نەوت بە درێژایی مێژووی هاوچەرخی ناوچەکە، لە دوای دۆزینەوەی نەوتەوە، حەوت خوشکەکان هەوڵی کۆنترۆڵکردنی هاوسەنگی هێزیان داوە. ئەوان پاڵپشتی پاشایەتیان لە ئێران و سعودیە کردووە، دژایەتی دروستکردنی ئۆپێکیان کردووە، قازانجیان لە شەڕی ئێران و عێراق کردووە، کە بووەتە هۆی لەناوچوونی کۆتایی سەدام حوسێن و عێراق. حەوت خوشکەکە هەمیشە ئامادە بوون، و نزیکەی هەمیشە لە لوتکەدا دەهاتنە دەرەوە. لە دوای ئەو کۆبوونەوە بەناوبانگەی قەڵای ئاچناکاری لە ٢٨ی ئابی ١٩٢٨ەوە، هەرگیز لە پیلان و پلاندانان و پیلانگێڕی نەوەستاوە. لە کۆتایی شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا کۆمپانیای حەوت خوشک کە کۆمپانیا گەورەکانی نەوت بوون، لەسەدا ٨٥ی یەدەگی نەوتی جیهانیان بەدەستەوە بوو. ئەمڕۆ تەنها لەسەدا ١٠ کۆنتڕۆڵی دەکەن. بۆیە شوێنی ڕاوکردنی نوێ پێویستە و خوشکەکان چاویان بەرەو ئەفریقا کردووە. لەگەڵ لوتکەی نەوت و شەڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو، ئەفریقا گۆڕەپانی نوێی شەڕی کۆمپانیا نەوتییەکانە. ئاماژەی بەوەشکردووە، "هەموو کەس پێیانوابوو دەکرێت نەوت لە سودان هەبێت بەڵام کەس هیچی نەدەزانی. لەڕێگەی گەڕان لەلایەن کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمریکییەوە ئاشکرابوو، بەرەو کۆتاییەکانی حەفتاکان. و ئەوە سەرەتای شەڕی ناوخۆی دووەم بوو، کە تا ساڵی ٢٠٠٢ بەردەوام بوو. ئەوە". بۆ ماوەی ١٩ ساڵ بەردەوام بوو و ژیانی ملیۆن و نیوێکی تێچوو و بازرگانی نەوت لە دڵی ئەو کارەدا بوو”. جیرارد پرۆنیێر، مێژوونووس بەڵام چیرۆکی ڕاستەقینە، چیرۆکی نهێنی نەوت، لە دووری ئەفریقاوە دەست پێدەکات. خوشکەکان لە هەوڵەکانیاندا بۆ زاڵبوون بەسەر ئەفریقا، پاشایەکیان لە لیبیا دانا، دیکتاتۆرێکیان لە گابۆن، شەڕی بە نیشتمانیکردنی سەرچاوە نەوتییەکانی جەزائیریان کرد و لە ڕێگەی گەندەڵی و شەڕ و تیرۆرەکانەوە، نەیجیریایان خستە سەر ئەژنۆ. ڕەنگە نەوت بچێتە ناو کۆگاکانی تانکەرە زەبەلاحەکانەوە، بەڵام لە لاگۆس کەمیی بەنزین درێژخایەنە. چوار پاڵاوگەی وڵاتەکە بەسەرچووە و هەناردەکاری سەرەکیی نەوتی کیشوەرەکە ناچارە بەنزینی پاڵاوتە هاوردە بکات - پارادۆکسێک کە سامان بۆ مشتێک کۆمپانیای نەوت دەچنێتەوە. بە هاندانی کۆمپانیاکان، گەندەڵی بووەتە سیستەمێکی حکومەت - نزیکەی 50 ملیار دۆلار بە مەزەندە دەکرێت لە کۆی 350 ملیار دۆلار کە لە دوای سەربەخۆییەوە وەرگیراوە 'ون بووە. بەڵام ئێستا یاریزانی نوێ پەیوەندییان بەو یارییە گەورەیەی نەوتەوە کردووە. چین لەگەڵ پەرەسەندنی ئارەزووی وزە، هاوڕێی نوێی لە سودان دۆزیەوە و بیناکارانی چینیش ڕوویان لە سودان کردووە. عومەر بەشیر سەرۆکی سوودان شانازی بە هاوکارییەکانی لەگەڵ چین دەکات - بەنداوێک لەسەر ڕووباری نیل و ڕێگاوبانەکان و یاریگاکان . بەمەبەستی هەناردەکردنی 500 هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا لە کێڵگە نەوتییەکانی باشوورەوە- چین پارەی بۆری هێگلیگی بەستراوەتەوە بە بەندەری سودان و دروستی کرد- ئێستا نەوتی بەنرخی باشووری سودان لە ڕێگەی باکوری سودانەوە بۆ بەندەرەکانی چین دەنێردرێت. لە هەوڵێکدا بۆ دەستەبەرکردنی دابینکردنی نەوت لە دەرەوەی لیبیا، ئەمریکا، بەریتانیا و حەوت خوشکەکان ئاشتییان لەگەڵ عەقید موعەمەر قەزافی کرد کە سەردەمانێک خۆی لێ دوور دەخستەوە، تا ئەو کاتەی لە کاتی ڕاپەڕینی لیبیا لە ساڵی ٢٠١١دا کوژرا، بەڵام هێشتا ڕۆیشتنی نەوتی لیبیا بە بێ پچڕان ماوەتەوە. لیبیا پێویستی بە بودجە هەیە بۆ ئاوەدانکردنەوە، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ پەمپکردنی زیاتر لە ملیۆنێک بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. وە خوشکەکان دڵخۆشن بە پابەندبوون. لە قەفقاز، ئەمریکا و ڕوسیا کێبڕکێ دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە. یارییە گەورەکەی نەوت لە گەشەسەندندایە. هەرکەسێک کۆنترۆڵی قەفقاز و ڕێگاکانی بکات، کۆنترۆڵی گواستنەوەی نەوت لە دەریای خەزەرەوە دەکات. تفلیسی، ئێریڤان و باکو - سێ پایتەختی قەفقاز. نەوتی باکۆ لە ئازەربایجان ئەولەویەتێکی ستراتیژییە بۆ هەموو کۆمپانیا گەورەکان. هەر لە بەختی بنەماڵەی نۆبڵەوە تا شۆڕشی ڕووسیا، تا جەنگی جیهانی دووەم، نەوتی قەفقاز و خەزەر ڕۆڵی ناوەندی بینیوە. لینین هەروەک چۆن ستالین و هیتلەر جەختی لەسەر داگیرکردنی باکۆی پایتەختی ئازەری کرد بۆ نەوتەکەی. لە ڕۆژی لەدایکبوونیدا لە ساڵی ١٩٤١، ئەدۆلف هیتلەر کێکی لەدایکبوونی شوکولاتە و کرێمی وەرگرت کە نوێنەرایەتی نەخشەیەک دەکات. ئەو پارچەیەی هەڵبژارد کە باکوی لەسەر بوو. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ سوپای ڕیخی سێیەم هێرشیان کردە سەر ڕووسیا. شەڕی چارەنووسساز لە ستالینگراد کلیلی ڕێگای قەفقاز و نەوتی باکۆ بوو، و بڕیاری دەرئەنجامی شەڕەکەی دەدا. ستالین بە سەربازەکانی گوت: "شەڕکردن بۆ نەوتی مرۆڤ، شەڕکردنە بۆ ئازادیی مرۆڤ". دوای جەنگی جیهانی دووەم، سەرۆک نیکیتا کرۆشۆڤ بە داهاتی یەدەگی نەوتی تازە دۆزراوی یەکێتی سۆڤیەت، ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەت و سوپای سوورەکەی بنیات دەنا. دوای دەیان ساڵ، نەوت ئەو ئیمپراتۆریەتەی دەهێنایە سەر ئەژنۆ، ئەوکاتەی سعودیە و ئەمریکا پیلانیان بۆ کردنەوەی شلەمەنیەکانی نەوت و لافاو لە بازاڕەکان و دابەزاندنی نرخی نەوت بۆ 13 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. ئۆلیگارشەکانی ڕووسیا پۆشاکی نەوتیان دەگرتە ئەستۆ، تەنها بۆ ئەوەی لەلایەن سەرۆکەکەیانەوە، ڤلادیمێر پوتین، کە دەزانێت نەوت دەسەڵاتە، لە شوێنی ئەوان دابنرێت. ئەمریکا و ڕووسیای پوتین پشتگیری لە دیسپۆتەکان دەکرد، و ململانێ ناوچەییەکان دەقۆزنەوە بۆ پاراستنی دەست بەسەر کێڵگە نەوتییەکانی کۆکوس و کاسپیان. بەڵام حسابیان بۆ سەرهەڵدانی چینێکی نوێ و بەهێز و برسی نەدەکرد، کە ئارەزووی نزیکەی بێ سنووری بۆ نەوت و وزە هەبێت. ئەمڕۆ ئەمریکا و ڕووسیا و چین کێبڕکێ لەسەر کۆنترۆڵکردنی یەدەگی سووتەمەنی بەردینی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو دەکەن، و ڕێگاکانی دابینکردنی. یارییەکی سێ دەستی، لەگەڵ جیهان وەک بینەر، لە نێوان سێ دڕندەی دڕندە – هەڵۆی ئەمریکی، ورچی ڕووسی و ئەژدیهای چینی. لوتکەی نەوت – ئەو کاتەی کە بەرزترین ڕێژەی دەرهێنانی نەوت گەیشتووە، و دوای ئەوەش بەرهەمی جیهانی دەست بە دابەزین دەکات. زۆرێک لە زانایانی جیۆلۆجی و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە دەڵێن بەرهەمی نەوتی خاو لە جیهاندا لە ساڵی ٢٠٠٦ گەیشتە لوتکە. بەڵام لە کاتێکدا ڕەنگە نەوت کەمتر لە زەوی دەربچێت، بەڵام بە دڵنیاییەوە خواست لەسەری لە زیادبووندایە. ئەڵقەی کۆتایی ئەم زنجیرەیە لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چی ڕوودەدات کاتێک نەوت زیاتر و زیاتر دەستنەکەوتوو دەبێت، لە هەمان کاتدا زلهێزە نوێیەکانی وەک چین و هیندستان هەوڵدەدەن پێداویستییە وزە گەشەسەندووەکانیان بەدیبهێنن. وە وڵاتانی وەک ئێران لە کاتێکدا کە تووشی سزا نێودەوڵەتییەکان بوون، پێشوازییان لەم کڕیارە نوێیانەی نەوت کردووە، کە بازرگانییان لە پێش وتارەکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ و تەماحە ئەتۆمییەکانەوە داناوە. لە هەمان کاتدا وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت بەس بوون لەگەڵ حەوت خوشکەکە سەروەت و سامانی نەوتی خۆیان کۆنترۆڵ کردووە. بە نیشتمانیکردنی یەدەگی نەوت لە سەرانسەری جیهان نەوەی نوێی کۆمپانیاکانی نەوتی هێنایە ئاراوە کە هەموویان کێبڕکێ دەکەن بۆ پارچەیەک لە پاستای نەوت. ئەمانە حەوت خوشکە نوێیەکەن. کۆمپانیای ئارامکۆی سعودی سعودیە کە گەورەترین و ئاڵۆزترین کۆمپانیای نەوتی جیهانە؛ کۆمپانیای گازپرۆمی ڕووسیا، کۆمپانیایەک کە ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا لە ئۆلیگارکەکان دووری خستەوە؛ کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین (CNPC) کە لەگەڵ کۆمپانیای لقەکەی کە پێترۆچینایە، دووەم گەورەترین کۆمپانیای جیهانە لە ڕووی بەهای بازاڕەوە؛ کۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی ئێران کە قۆرخکاریی هەیە لەسەر گەڕان، دەرهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی نەوتی خاو لە ئێران – دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتی ئۆپێک لە دوای سعودیە؛ کۆمپانیای PDVSA ی ڤەنزوێلا، کۆمپانیایەک کە سەرۆکی کۆچکردوو هوگۆ چاوێز هەڵوەشاندەوە و دووبارە دروستی کردەوە بۆ بزوێنەری ئابووری وڵاتەکەی و بەشێک لە جبەخانەی دیپلۆماسی خۆی؛ کۆمپانیای پترۆبراسی بەڕازیلی کە پێشەنگە لە بەرهەمهێنانی نەوتی قووڵی ئاودا، کە ڕۆژانە ٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو دەخاتە دەرەوە؛ و کۆمپانیای پێترۆناس لە مالیزیا - قازانجترین کۆمپانیای ئاسیا لە ساڵی ٢٠١٢. حەوت خوشکە نوێیەکە بە شێوەیەکی سەرەکی سەر بە دەوڵەتە و یەک لەسەر سێی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی جیهان و زیاتر لە یەک لەسەر سێی یەدەگی جیهانیش کۆنترۆڵ دەکات. حەوت خوشکە کۆنەکان، بە بەراوردکردن، یەک لەسەر دەی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنن، و تەنها لەسەدا سێی یەدەگەکانی کۆنترۆڵ دەکەن.

(درەو):  بەپێی راپۆرتی ئاژانسێكی ئەمریكی، توركیا داوایكردووە حكومەتی هەرێم ئەو قەرەبووە بە عێراق بداتەوە كە دادگای ناوبژیوانی پاریس بەسەر توركیایدا سەپاندووە‌و بڕەكەی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلارە، بەوپێیەی لە پرۆسەی هەناردەی نەوتدا لەرێگەی توركیاوە بەبێ رەزامەندی بەغداد، حكومەتی هەرێم سودمەند بووە.  ئاژانسی بلۆمبێرگی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا باس لە جموجوڵی ئەمدواییەی توركیا دەكات لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان‌و دەڵێ:" توركیا وەك ناوبژیوانێك هەنگاو دەنێت بۆ چارەسەركردنی ناكۆكی نێوان بەغداو ئیدارەی نیمچە سەربەخۆی كوردی لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لە ڕێگەی توركیاوە". ئاژانسەكە لە زاری دوو بەرپرسی توركیاوە ئاشكرایكردووە" گفتوگۆ بۆ دۆزینەوەی زەمینەی هاوبەش‌و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بەردەوامە، كە بەهۆی ناكۆكییەكی یاساییەوە پەكیكەوتووە".  "ململانێكان لەوكاتەوە سەریهەڵدا كە دادگای ناوبژیوانی بڕیاریدا بەوەی توركیا نزیكەی یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلار وەك قەرەبوو بە عێراق بدات بەهۆی گواستنەوەی نەوت بەبێ ڕەزامەندی بەغدای پایتەختی عێراق". بەپێی راپۆرتەكەی بلۆمبێرگ" توركیا رەتیكردوەتەوە ئەو قەرەبووە بدات، داوای لە حكومەتی هەرێمی كوردستان - سودمەندی سەرەكیی ئەو هەناردەكردنە- كردووە تێچووی قەرەبووەكە بدات‌و پارەكە حەواڵەی بەغداد بكات".  "كرۆكی دانوستانە خۆی دەبینێتەوە لە دۆزینەوەی چارەسەرێكی مامناوەندیی لەنێوان داواكارییەكانی عێراق‌و ئیدارەی كوردیدا، بەتایبەتی پەیوەست بە دابەشكردنی داهاتی هەناردەكردنی نەوت.. ململانێی مافی فرۆشتنی نەوت ساڵانێكە سەرچاوەی گرژی‌و ئاڵۆزی بووە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی هەوڵەكانی بەغدادە بۆ كۆنترۆڵكردنی هەرێمی نیمچە سەربەخۆی كورد". ئاژانسە ئەمریكییەكە باسلەوە دەكات، هەرچەندە بەرپرسانی حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم خۆیان لە هیچ لێدوانێك بەدوور گرتووە، بەڵام هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا بەشێوەیەكی چالاكانە بەشداری گفتوگۆكانیان كردووە.. هەروەها ئاڵپارسلان بەیرەكتەری وەزیری وزەی توركیا بەشداریی لە هەوڵە دیپلۆماسییەكان كردو لەگەڵ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقدا گفتوگۆی كرد. بلۆمبێرگ نوسیویەتی" دەستپێشخەرییەكەی ئەنكەرە ناكۆكی راستەوخۆی تێپەڕاند، توركیا دوای ماوەیەك لە ئاڵۆزی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغداد هەوڵدەدات پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغداد چاك بكاتەوە، ئەمەش لەچوارچێوەی هەوڵێكی فراوانتر بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی پەیوەندیی پتەوتر لەگەڵ وڵاتانی عەرەبیدا". "توركیا پێشنیازی درێژكردنەوەی هاوكارییەكانی كردووە بۆ هەردوو حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەندی عێراق لە پەرەپێدانی وێستگەكانی كارەباو بوارەكانی تری ژێرخاندا".  راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەكردووە" هەرچەندە خشتەی كاتیی بۆ چارەسەر تائێستا نادیارە، بەڵام بەرپرسانی توركیا ڕایانگەیاندووە هێڵی بۆری لە كەركوكەوە بۆ بەندەری جەیهانی دەریای ناوەڕاستی توركیا، هێشتا كاردەكات. ئەمەش بەو مانایەیە كە هەناردەكردنی نەوتی خاوی عێراق دەتوانێت بەخێرایی دەستپێبكاتەوە لەگەڵ گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی قبوڵكراوی هەردوولا".

درەو: وەزیری نەوتی عێراق چووە توركیا، ئەمڕۆش وەزیری ووزەی توركیا لە هەولێربوو، توركیا داوا دەكات عێراق خەرجی نۆژەنكردنەوەی بۆری نەوتی عێراق لەناو خاكی توركیا بگرێتە ئەستۆ، بەغداش داوا دەكات بەر لە دانوستانەكان توركیا وەك نیاز پاكیەك هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان و كەركوك دەستپێبكاتەوە. رۆژی 22ی ئەم مانگە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق لە ئەنكەرە لەگەڵ وەزیری وزەی توركیا كۆبووەوە، گفتوگۆیان كرد لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە، راگەیەندراوی كۆبونەوەی دوو وەزیرەكە ئاماژەی بۆ ئەوە كرد، دوای تەواوبوونی پرۆسەی نۆژەنكردنەوە‌و پشكنینی بۆرییەكان لەناو خاكی توركیا، هەناردەی نەوتی هەرێم دەستپێدەكاتەوە، بە بیانووی ئەوەی بەهۆی بومەلەرزەكەی شوباتی ئەمساڵی توركیاوە بۆری نەوتی عێراق لەناو خاكی توركیا زیانی بەركەوتووە، دوای دوو رۆژە لە كۆبوونەوەی وەزیرانی نەوتی عێراق و وزەی توركیا، ئەمڕۆ وەزیری وزەی توركیا گەیشتە هەولێر و لەگەڵ مەسرور بارزانی كۆبووەوەو گفتوگۆیان لەسەر پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كردووە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا. بەپێی وتەی سەرچاوەكان توركیا داوای ئەوە دەكات عێراق خەرجی نۆژەنكردنەوەی بۆرییەكانی نەوت لەناو خاكی توركیا بگرێتە ئەستۆ، بەڵام بەرپرسانی عێراق لەسەر ئەو بنەمایەی توركیا هەرناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان و كەركوكی راگرتووە، ئەم داواكارییەی رەت كردووەتەوە، بەغداد داوا دەكات بەر لە دەستپێكردنی دانوستان لەبارەی ئەو قەرەبووەی كە دادگای ناوبژێوانی لە پاریس بەسەر توركیایدا سەپاندووە كە بڕەكەی ( ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلارە توركیا وەك نیاز پاكی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێبكاتەوە. (درەو) قسەی لەگەڵ بەرپرسێكی وەزارەتی نەوتی عێراق كرد، سەبارەت بە زیانی بۆرییە نەوتەكەی عێراق لەناو خاكی توركیا، ئەو بەرپرسە رایگەیاند، بۆری نەوتی عێراق لەناو خاكی توركیا بەهۆی بومەلەرزەكەوە هیچ زیانێكی بەرنەكەوتووە بەڵام تەنیا یەك تانكی خەزانی نەوت لە بەندەری جەیهان زیانی بەركەوتووەو ئەویش هیچ كێشەیەك درووست ناكات و نەیكردووە، چونكە لە بەندەری جەیهان (15) تانكی گەورەی خەزانی نەوت هەیە كە (6) ملیۆن بەرمیل نەوت دەگرن، بەڵام بۆری نەوتەكە هیچ كێشەیەكی نیە، بەو بەڵگەیەش لەدوای بۆمەلەرزەكە كە لە 6ی شوبات روویدا لە 8ی شوبات هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهان دەستیپێكردەوە، بەردەوام بووە هەتا 25ی ئازار واتا بۆ ماوەی نزیكەی (50) رۆژ لەدوای بۆمەلەرزەكەوە بەردەوام بوو، ئەو بۆرییە نزیكەی (2) مەتر لەژێر زەویدایەو هیچ كێشەیەكی نیە تا هەردوو وڵات كێشە درووست بكەن بۆ نۆژەنكردنەوەی، ئەو سەرچاوەیە پێی وابوو مەسەلەی نۆژەنكردنەوە بیانووە بۆ ئەوەی هەرلایەكیان مەرجی خۆیان بسەپێنن، عێراق دەیەوێت قەرەبووەكەی ( ملیارێك و 500ملیۆن) دۆلار لە توركیا وەربگرێت و توركیا پابەندی تەواوی ئەوە بێت كە بەبێ رەزامەندی بەغداد نەوتی هەرێم رەوانەنەكرێت لە رێگەی توركیاوە،  ئەنقەرەش دەیەوێت عێراق دەستهەڵبگرێت لە قەرەبووەكە ( ملیارێك و 500ملیۆن) دۆلارەكەی دادگای ناوبژێوانی لە پاریس، ومەسەلەی پەكەكەو ئاساییشی سنورەكان لەگەڵ عێراق یەكلا بكاتەوە. بۆری نەوتی عێراق لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەناو خاكی توركیا درووست كراوە، دوو بۆریە یەكێكیان (40) ئینجەو توانای رەوانەكردنی (700) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، ئەوی تریان (46) ئینجەو توانای رەنەوانەكردنی (900) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەهەردووكیان رۆژانە توانای ( ملیۆنێك و 500) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بەهۆی شەڕی عێراق-ئێرانەوە، حكومەتی عێراق رۆژانە ( ملیۆنێك و 500 هەزار) بەرمیل نەوتیان لێوە رەوانە كردووە. بۆری نەوتی عێراق لەناو خاكی توركیادا (675) كیلۆمەترە ئەو بۆرییە تا 25ی ئازاری رابردوو رۆژانە نزیكەی (400) هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم و نزیكەی (80) هەزار بەرمیل نەوتی عێراقی پێدا رەوانە دەكرا. بە پێی راپۆرتی دیلۆیت لە چارەكی یەكەمی 2023 واتا لە 1/1/2023 تا 25/3/2023 هەرێمی كوردستان (32 ملیۆن و 307) هەزار بەرمیل نەوتی لە رێگەی بۆری نەوتی توركیاوە رەوانەكردووەو كۆی داهاتەكەی ( 2 ملیار و 177 ملیۆن) دۆلار بووە، (ملیارێك و 253ملیۆن) دیناری بۆ خەرجی كۆمپانیاكان و (946 ملیۆن) دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت. حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆری نەوتی كوردستانی درووستكردو لە 2017دا فرۆشتی بە ( ملیارێك و 700 ملیۆن) دۆلار، بەڵام لە سەرەتای 2019 تا ناوەڕاستی 2021 ( ملیارێك و 744 ملیۆن) دۆلاری داوە بە كرێی بۆری نەوت. داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021دا (4 ملیار و 108 ملیۆن) دۆلار بووە، ( ملیارێك و 725 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت بووە و (454 ملیۆن) دۆلاری تەنیا داوە بە كرێی بۆری كە دەكاتە رێژەی (11%). راپۆرتی پەیوەندیدار تایبەت بە (بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734  

(درەو): وەزیری دەرەوەو وزەی توركیا لە هەولێر دەبن بۆ گفتوگۆ لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان. ئاڵپ ئارسڵان بایراكتار وەزیری وزەو سامانە سروشتییەكانی توركیا ئەمڕۆ دەگاتە هەولێر. هاتنی وەزیری وزەی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان هاوكاتە لەگەڵ سەردانەكەی هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ هەولێر، دوو وەزیرەكەی توركیا ئەمڕۆ دەچنە ناو چەند كۆبونەوەیەك لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت. رۆژی 22ی ئەم مانگە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق لە ئەنكەرە لەگەڵ وەزیری وزەی توركیا كۆبووەوە، گفتوگۆیان كرد لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە.  راگەیەندراوی كۆبونەوەی دوو وەزیرەكە ئاماژەی بۆ ئەوە كرد، دوای تەواوبوونی پرۆسەی نۆژەنكردنەوە‌و پشكنینی بۆرییەكان لەناو خاكی توركیا، هەناردەی نەوتی هەرێم دەستپێدەكاتەوە. ئەمە لەكاتێكدایە لەدوای بومەلەرزەكەی شوباتی ئەمساڵی توركیاوە، هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ توركیا بەردەوام بووە‌و هیچ گرفتێك لە بۆرییەكاندا نەبووە.  توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، چەند مەرجێكی پێشوەختەی بۆ حكومەتی عێراق هەیە، بەتایبەتی سەبارەت بە لێخۆشبوون یان كەمكردنەوەی ئەو قەرەبووەی كە دادگای ناوبژیوانی پاریس بەسەر توركیایدا سەپاندووە كە بڕەكەی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلارە.  سەرباری ئەمە دەسەڵاتدارانی توركیا دەیانەوێت حكومەتی عێراق سكاڵای دووەمی خۆی لەسەر توركیا لە دادگای پاریس بكێشێتەوە. دوێنێ، حكومەتی هەرێم كۆمپانیا نەوتییەكانی بانگهێشتی كۆبونەوەیەك كرد لە تەلاری سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، ئەم كۆبونەوەیە بۆ ئەوە بوو نیگەرانی كۆمپانیا بیانییەكان سەبارەت بە چارەنوسی گرێبەستەكانیان بڕەوێندرێتەوە، سەرباری ئەمە ئاگادار بكرێن لە وردەكاری گفتوگۆكانی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق لەبارەی یاسای بودجە‌و رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز. ماوەی نزیكەی پێنج مانگە هەناردەی نەوتی هەرێم راوەستاوە، بەوهۆیەوە كۆمپانیاكان بەرهەمهێنانی نەوتیان لە كێڵگەكانی هەرێم كەمكردوەتەوە یاخود بە یەكجاری راگرتووە، ئەمە وایكردووە كۆمپانیاكان دەستبەرداری زۆرێك لە كارمەندەكانیان ببن.   

(درەو):  دوای نزیكەی 5 مانگ لە راوەستانی هەناردەی نەوت، حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەری كۆمپانیاكانی نەوت كۆبووەوە، باسی نرخی بەرهەمهێنانی نەوت بەپێی یاسای بودجە‌و پارێزگاریكردن لە گرێبەستەكانی نەوت‌و رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ كراوە، حكومه‌تی هه‌رێم ده‌یه‌وێت دڵنیایی به‌ كۆمپانیاكان بدات بۆ ئه‌وه‌ی نه‌كشێنه‌وه‌.  حكومەت هەموو ئەو كۆمپانیا نەوتییانەی كە گرێبەستیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە، بانگهێشتی ئەنجومەنی وەزیران كرد. (كەمال محەمەد) وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت، (ئومێد سەباح) سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، (ئامانج رەحیم) سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران، (فەرسەت ئەحمەد) وەزیری داد، (عەبدولحەكیم خەسرۆ) سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگیی‌و بەدواداچوون بەشدارییان كردووە لە كۆبونەوەكەدا.  بەپێی قسەی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا، تیمی حكومەتی هەرێم، جەختی لەسەر ئەم تەوەرانە كردووە: •    پاڵپشتی حكومەتی هەرێمی بۆ كۆمپانیاكانی بواری نەوت دووپاتكردوەتەوە. •    تیشكی خستوەتەسەر دواین سەردان‌و گفتوگۆكانی شاندی حكومەتی هەرێم بۆ بەغدادو هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی یاسای بودجەو تێچووی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكانی نەوت. •    بۆچوونی حكومەتی هەرێم لەم بوارەو ناردنی ماف‌و شایستە داراییەكانی هەرێم‌و بۆچوونی بەغدای خستوەتەڕوو.  سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ:" كارو چالاكی كۆمپانیاكانی بواری نەوت بەرز نرخێنران، كۆمپانیاكانی بواری نەوت بە هاوبەشێكی راستەقینەی حكومەتی هەرێم باسیان لێوەكرا، ئەوە خرایەڕوو كە بەرگری لە ماف‌و گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم دەكەن، هەردوولا هاوڕابوون لەسەر بەردەوامبوونی گفتۆگۆكان لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و  حكومەتی عێراق بە مەبەستی چارەسەر لە چوارچێوەی دەستورو پڕۆژە یاسای بودجە". تەوەرێكی تری كۆبونەوەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت تایبەت بەوە بە پرسی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، تیمی حكومەتی هەرێم بۆچوونی خۆیان لەبارەی ئەو یاسایە بۆ كۆمپانیاكانی نەوت ئاشكراكردووە، باسیان لە بۆچوونی حكومەتی عێراقیش كردووە، كۆمپانیاكانی نەوتیش لە كۆبونەوەكەدا تێڕوانینی خۆیان لەبارەی یاساكە بە حكومەتی هەرێم گەیاندووە.  لەبەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرتووە، ئەمەش دوای بڕیاری مانگی شوباتی دادگای ناوبژیوانی پاریس، لەوكاتەوە كۆمپانیاكانی نەوت ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتیان كەمكردوەتەوە یاخود بەتەواوەتی راگرتووە، كۆمپانیاكان چاوەڕوانیی یەكلابوونەوەی دانوستانی نێوان هەرێم‌و بەغدادن لەبارەی ئەم پرسە، بەهۆی راوەستانی كارەكانیانەوە زۆرێك لە كۆمپانیاكان فەرمانبەرەكانیان كەمكردوەتەوەو مه‌ترسی كشانه‌وه‌ی یه‌كجارییان هه‌یه‌ له‌ كوردستان.  

 (درەو):  كەشتی "سۆمەر" لە چینەوە بەرەو عێراق بەڕێكەوت، وەزارەتی نەوت ئەم كەشتییەش دەخاتە ناو پۆلی كەشتییەكانی بۆ گواستنەوەی نەوتی خاو.  وەزارەتی نەوتی عێراق ئەمڕۆ وەرگرتنی كەشتی نەوتهەڵگری (سۆمەر)ی راگەیاند، كە توانای هەڵگرتنی (31 هەزار) تۆنی هەیە‌و لە مانگی ئەیلولی داهاتووەوە دەكەوێتە بواری خزمەتەوە.  عەلی قەیس بەڕێوەبەری كۆمپانیای كەشتییە نەوتییەكانی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، تیمی هونەری‌و لیژنەی راسپێردراوی كۆمپانیاكەیان، ئەمڕۆ لە چین كەشتی نوێی (سۆمەر)ی رادەستكراوە كە توانای هەڵگرتنی 31 هەزار تۆنی هەیە، ئەمەش پاش كۆتایهاتنی پرۆسەی پشكنینی كۆتایی.  عەلی قەیس ئاماژە بەوەدەكات" كەشتییەكە لە چینەوە بەرەو بەندەرەكانی عێراق بەڕێكەوتووە‌و بڕیارە ئەیلولی داهاتوو بكەوێتە بواری كاركردنەوە".  ساڵی 2020 كۆمپانیای كەشتی نەوتی عێراق گرێبەستێكی لەگەڵ كۆمپانیایەكی نەرویژی ئیمزاكرد بۆ دروستكردنی دوو كەشی كە هەریەكەیان توانای هەڵگرتنی (31 هەزار) تۆن نەوتی هەیە، ئەمە بە ئامانجی بەهێزكردنی كەشتیگەلی كۆمپانیاكە بۆ گواستنەوەی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەكان لە پاڵ كەشتییەكانی (بەغداد- شەتول عەرەب- دیجلە‌و فورات)دا.