(درەو): "ملیارێك دۆلاری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكێكی لوبناندایە، بەڵام حكومەت دەستی پێی ناگات"، ئەمە هەواڵێكە كە سایتێكی ئەمریكی بڵاویكردوەتەوەو بارەگاكەی لە شاری نیویۆركە. بەپێی هەواڵێك كە ئەمڕۆ 2020/3/25 سایتی (S&P Global Platts) لەزاری سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردوەتەوە" حكومەتی هەرێم بڕی یەك ملیار دۆلاری لە بانكێكی لوبناندا داناوە، بەڵام بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی كە لە لوبنان رویداوە، ئێستا دەستی بەو پارەیە ناگات". سەرچاوەكەی حكومەتی هەرێم بە سایتەكەی وتووە:" حكومەتی هەرێم ئەو یەك ملیار دۆلارەی بۆ رۆژی رەش لەو بانكە لوبنانییەدا هەڵگرتووە، بەڵام ئێستا كە پێویستی پێیەتی دەستی پێی ناگات". سایتەكە باسی لەوەكردووە، حكومەتی هەرێم ئێستا پێوستی بەو پارەیە هەیە بۆئەوەی بیدات بە كۆمپانیاكانی بواری نەوت كە بریتین لە هەردوو كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (Genel Energy)ی بەریتانی، بەڵام بەهۆی ئەو كێشەیەی كە لە بانكەكەی لوبنان بۆ پارەكەی دروستبووە هەروەها بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە ناتوانێت پارەی كۆمپانیاكان بدات. كۆمپانیا نەرویژی‌و بەریتانییەكە دەڵێن ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتیان پابەندە بەبڕی ئەو پارانەی كە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە پێیان دەدرێت. بۆ وەرگرتنی زانیاری لەبارەی هەواڵی پەیوەندیدار بەو یەك ملیار دۆلارەی بانكەكەی لوبنان، (درەو) پەیوەندی بە جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتەوە كرد، جوتیار عادل وەكو هەمیشە وەڵامی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی نەدایەوە. (درەو) ناتوانێت پشتڕاستی بكاتەوە ئەو بڕە پارەیەی كە لە بانكە لوبنانییەكەدایە بەڕاستی دارایی حكومەتی هەرێمە یاخود پەیوەندیدارە بە بەرپرسانی حزبییەوە، بەدیاریكراوی بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەندێك لە سەرچاوەكانی زانیاری باس لەوە دەكەن بەرپرسێكی پارتی لەڕێگەی راوێژكارێكی پاكستانی خۆیەوە كە لە هەولێر نیشتەجێیە، بڕێكی زۆر پارەی لە بانكێكی لوبنانی داناوە‌و حزبوڵای لوبنان دەستی بەسەر پارەكەدا گرتووە. بەمدواییە حەسەن نەسروڵا ئەمینداری گشتی حزبوڵای لوبنان هێرشی توندی كردەسەر مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و بە كەسێكی ترسنۆك ناوی برد. نەسروڵا رەخنەی لە بارزانی گرت بەوەی پرسەنامەی بۆ كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران نەناردووە، لەكاتێكدا قاسم سولەیمانی هەولێری پاراستووە، بەرپرسانی پارتی بەتوندی‌و بە هەمان زمان وەڵامی نەسروڵایان دایەوە.  هەندێك سەرچاوە پێشبینی دەكەن تەقینەوەی گرژی لەنێوان نەسروڵاو بارزانی لەسەر پرسی كوژرانی قاسم سولەیمانی، پەیوەندی بەم دۆسیەوە هەبێت. لوبنان‌و قوبروس دوو وڵاتن كە بە سەرچاوەی سسپیكردنەوەی پارە لەسەر ئاستی جیهان ئەژماردەكرێن.  

درەو: لەكاتی سەرهەڵدانی بەڵای ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ‌، زاناكان دەستەواژەی كۆڤید_19 یان بەكارهێنا وەك ناوی فەرمی بۆ ڤایرۆسەكە. بەسادەیی، دەكرێت دەستەواژەی كۆڤید_19 دابەشبكرێت بۆ "CO" كوتكراوەی(كۆرۆنا)، (VI) كورتكراوەی (ڤایرۆس)، پیتی (D)یش كورتكراوەی وشەی نەخۆشییە(Disease)، ژمارە 19ش، ئاماژەیە بۆ ساڵی 2019، ئەو ساڵەی بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنای تێدا دەركەوت.  لەسایەی ئەو دۆخی شڵەژانەی لەئاكامی ڕێوشوێنی توندی حكومەتەكان بۆ ڕاگرتنی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكە هاتوەتە ئاراوە، پرسیارەكان لەبارەی ڤایرۆسەكە زۆتردەبن، بەجۆرێك زۆرێك دەیانەوێت تەواوی زانیاری‌و وردەكاری لەبارەیەوە بزانن. لەگەڵ ئەوەی ئاشكراكردنی هەموو دەستەواژە زانستییەكان ڕەنگە دۆخی دڵەڕاوكێ‌  سەبارەت بە تەندروستیمان‌و، ڕەنگە ببێتە هۆی فشارێكی ناپێویستیش لەدۆخێكی ناهەمواری وەك ئێستادا. لەنێو ئەو پرسیارانەدا كە زۆر دەكرێن لەبارەی كۆرۆنا ئەوەیە، ناوی كۆڤید_19 واتای چییە‌و، بۆچی ئەو دەستەواژەیە بەكاردەهێنرێت؟. بەسادەیی، دەكرێت دەستەواژەی كۆڤید_19 دابەشبكرێت بۆ "CO" كوتكراوەی(كۆرۆنا)، (VI) كورتكراوەی (ڤایرۆس)، پیتی (D)یش كورتكراوەی وشەی نەخۆشییە(Disease)، ژمارە 19ش، ئاماژەیە بۆ ساڵی 2019، ئەو ساڵەی بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنای تێدا دەركەوت. ئەو نەخۆشییەی كە بەهۆی ئەو ڤایرۆسەوە سەریهەڵدا، لەلایەن ڕێكخراوی تەندروستی جیهانییەوە ئەم ناوەی لێنراو لەوبارەیەشەوە دەڵێت:"بوونی ناوێك گرنگە بۆ ڕێگریكردن لەبەكارهێنانی ناوی تر كە ڕەنگە ووردودروست نەبێت. شارەزایانیش دەڵێن: ناوی نەخۆشی سود بەخشە لەكاتی بڵاوبونەوەی پەتاكە. پێش ئەوەی بە فەرمی ناوی بنرێت COVID-19، زانایان بە ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێیان دەوت  nCoV-2019))، ئەوەش مانای ڤایرۆسی تاجی نوێی لەساڵی 2019. ڤایرۆسی تاجی نوێ SARS-CoV-2 یشی پێدەڵێن، پێشتر بە ناوی nCoV-2019))، ئاماژەی پێدەكرا، كە وەچەیەكی نوێیە لەلایەن مرۆڤەوە پێشتر دیارینەكراوە. ڤایرۆسی تاجی گروپێكی گەورەن لەو ڤایرۆسانەی كە دەكرێت ببنە هۆی نەخۆشی لەنێوان  هەڵامەت بۆ نەخۆشی مەترسیدارتری هەناسەدان (MERS)‌و هەوكردنی توندی سیییەكان .(SARS) لەگەڵ ئاشكراكردنی بۆ یەكەمجار لە شاری وۆهانی چینی لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی 2019، بەشێوەیەكی خێرا بڵاوبووەوە، بەجۆرێك ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی كۆڤید_19ی بە بەڵایەكی جیهانی ناوبرد. نیشانە سەرەتاییەكانی كۆڤید_19 خۆی لە تاو كۆكەو قورسی هەناسەدان‌و ئازاری ماسولكەكان‌و ماندووبوون دەبینێتەوە. ئەو حاڵەتانەشی كە مەترسیدارترن، دەبنە هۆی هەوكردنی توندی سیییەكان‌و توندیی هەناسەدان. هەواڵی خۆش سەبارەت بە كۆڤید_19 ئەوەیە، 80% نەخۆشەكان چاكدەبنەوە، لەكاتێكدا تەنها 6% تووشبوان بەتوندی پێوەی دەناڵێنن. لەگەڵ ئەوەی هەموو ڕۆژێك ژمارەی كەسانی تووشبو بە ڤایرۆسی كۆرۆنا بەرزدەبێتەوە، دەتوانین هەریەكەمان ڕۆڵمان هەبێت لە سنورداركردنی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە، لەڕێی پیادەكردنی ئەو ڕێنماییانەی حكومەت دایناون، كە خۆی لەمانەوە لەماڵەوە دەبینێتەوە، لەگەڵ دەست شۆردن بەسابوون بەشێوەیەكی ڕێك‌وپێك.  سەرچاوە: ڕۆژنامەی زە سەن

درەو: وەزارەتی درایی و ئابوری حكومەتی هەرێم رەزامەندی دەربڕیوە موچەی فەرمانبەران لە رێگەی (حەواڵە ئاسیا)وە دابەشبكرێت و موچەخۆران لە ماڵەكانی خۆیان موچەكانیان وەربگرن. ئازاد محەمەد ئەمین سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی پێشنیازێكی لیژنەی هاوبەشی كۆرۆنا لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ناردوە بۆ وەزارەتی درایی و ئابوری، كە میكانیزمەكانی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران  بە گرتنەبەری رێوشوێنی گونجا و و رێكارەكانی خۆپارێزی و نەشكاندنی قەدەغەی هاتوچۆ. لەوبارەیەوە بەرزان محەمەد جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند: ئەمڕۆ بە یاوەری لیژنەی بەرەنگاربونەوەی كۆرۆنا لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەگەڵ د. هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كۆبوینەوە، لە كۆبونەوەكەدا باسمان لە میكانیزمی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران كرد، پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند كە پێشنیازمان كردووە بۆ وەزیری دارایی موچەی موچەخۆران لە رێگەی (حەواڵە ئاسیا)وە دابەشبكرێت، وەزیری درایی رەزامەندی لەسەر پێشنیازەكەداوەو ئێستا لەبەردەم ئەنجومەنی وەزیرانە بۆ رەزامەندی لەسەری. بەرزان محەمەد زیاتر روونی كردەوە كە پێشنیازەكە بەو جۆرەیە " حەواڵە ئاسیا موچەی موچەخۆران لە وەزارەتی دارایی وەردەگرێت و شۆردنەوەی بۆ دەكات و پاكی دەكاتەوە، دواتر لە رێگەی ئۆتۆمبێلی تایبەتی خۆیەوە و لە رێگەی پەیوەندیەوە موچەكە دەخاتە زەرفێكی تایبەتەوەو دەیگەیەنێتە دەست فەرمانبەران، بە رێژەیەك كە كەمتر بێت لە 1%).

(درەو): پرۆفیسۆرو زانایەكی ناوداری ئەمریكی كە پێشتر پێشبینی كردبوو كۆرۆنا بەجیهاندا بڵاوبێتەوە، دەڵێت: بەمزوانە كۆرۆنا كۆتایدێت.  ڕۆژنامەی "لۆس ئەنجلس تایمس" بڵاویكردەوە: (مایكل لیفیت) زانای بواری كیمیا لەزانكۆی ستانفۆرد كە خاوەنی خەڵاتی نۆبڵە، ڕایگەیاندووە: "هەموو شتێك باش دەبێت"، پێشبینیشی كردووە پەتای كۆڤید_19 كە هۆكارەكەی ڤایرۆسی SARS_CoV_2  بەمزوانە كۆتایبێت. (مایكل لیفیت) لەمانگی شوباتی ڕابردوودا پێشبینیكرد ڤایرۆسەكە لەچین پەرەبسێنێت، تەواوی قسەكانیشی وەك خۆی هاتەدی.  بەجۆرێك خاڵی وەرچەرخانی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكەو سەرەتاو كۆتایهاتن‌و كەمبونەوەی ژمارەی مردوانی لەچین دەستنیشانكرد. هەروەك پێشبینی كرد ژمارەی ئەوكەسانەی بەهۆی پەتاكەوە لەچین دەمرن بگاتە (3250)كەس، ئەوانەی تووشی نەخۆشییەكەش دەبن بگاتە (80 هەزار) كەس. ڕاستییەكان، پێشبینییەكانی ئەو زانایە تەئكید دەكەنەوە، لەچین (81)هەزار تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا بوو، (3200)كەسیش گیانیان لەدەستدا.  بەپێی پێشبینییە نوێكانی ئەو زانایە، لەوادەیەكی زۆر نزیكدا ئەو پەتایە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و ناوچەكانی تری جیهان كۆتایدێت، ڕاشیگەیاندووە:خاڵی هەرە گرنگ لەئێستادا كۆنتڕۆڵكردنی ترس‌و پشێوییە. ژمارەیەك شارەزای تریش پشتیوانی ئەو پێشبینیانە دەكەن لە نێویاندا (سێرگی كیسیلیۆف)، بەڕێوەبەری سەنتەری تەكنیكی شانەكان لە پەیمانگای بافلۆف بۆ بۆماوەیی گشتی‌و،ڕایگەیاندووە: ڤایرۆسەكە لاواز دەبێت، نیشانەكانی بەو بەهێزییە دەرناكەون‌و سوك دەبن. لای خۆیەوە، دكتۆر (ئەلكسەندەر میاسنیكۆف) دەڵێت: هەموو نەخۆشییەكی ڤایرۆسی سنوری هەیە، بە تەواوبوونی، ڤایرۆسەكە كە هۆكاری نەخۆشییەكە دەمرێت.  

نووسینی: یۆڤاڵ نوح هەراری وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: هیوا فایەق ئەم زریانە تێدەپەڕێت، بەڵام ئەو بژاردانەی کە لەبەردەمماندایە ژیانمان بۆ ساڵانی داهاتوو دەگۆڕێت   ئێستا مرۆڤایەتی ڕووبەڕووی قەیرانێکی جیهانی بۆتەوە، پێدەچێت ئەمەش بۆ نەوەی ئێمە گەورەترین قەیران بێت. بڕیارەکانی خەڵک و حکومەت لە چەند هەفتەی داهاتوودا ڕەنگە فۆرمی چەند ساڵی داهاتووی جیهانمان بۆ دروست بکات. ئەوەش بەتەنها فۆرمی سیستەمی کەرتی تەندروستی ناگرێتەوە، بەڵکو فۆرمی ئابووری و سیاسەت و کەلتوریشمان بۆ دیاری دەکات. دەبێت زۆر بە پەلەو یەکلاکەرانەوە کاربکەین. واش پێویست دەکات کە حسابی دەرنجامی مەودای دووری ئەم ئاکشنەمان بکەین. کاتێک لەنێوان ئاڵتەرناتیڤەکاندا دەمانەوێت یەکێکیان هەڵبژێرین، باشتر وایە بەتەنها پرسیاری ئەوە لەخۆمان نەکەین کە ئایا چۆن بەسەر ئەم هەرەشەیەی ئێستادا سەردەکەوین، بەڵکو لەهەمانکاتدا پرسیاری ئەوەش لە خۆمانبکەین کە ئایا ئێمە لە داهاتوودا لە چ دنیایەکدا دەژین ئەو کاتەی ئەم زریانەمان تێپەڕاند. بەڵێ، ئەم زریانە تێدەپەڕێت، مرۆڤایەتی ڕزگاری دەبێت و زۆرێکیشمان لە ژیاندا دەمێنێتەوە، بەڵام ئێمە ئەو کاتە لە دنیایەکی جیاوازدا دەژین. زۆرێک لەو ڕێوشوێنە فریاگوزارییە مەودا کورت و کاتیانە دەبنە هەمیشەیی لە ژیانماندا. ئەمە سروشتی حاڵەتە فریاگوزارییەکانە. ئا ئەمەشە کە ڕەوڕەوەی مێژوو خێراتر دەکات. ئەو بڕیارانەی کە گفتوگۆکردن لەسەری لە کاتە ئاساییەکاندا ساڵانێکی دەخایاند، ئێستا بە چەند کاژێرێک تێپەردەبێت. هەموو تەکنەلۆژیا نا کامڵەکان و تەنانەت مەترسیدارکانیش خراونەتە ئیشەوە، لەبەر ئەوەی مەترسییەکانی ئەوەی کە هیچ شتێک نەکرێت گەلێک گەورەیە. هەموو دەوڵەتەکان بە شێوەیەکی فراوان بوونەتە بەرازی تاقیکردنەوەی ئەزموونە کۆمەڵایەتییەکان. باشە چی روودەدات ئەگەر هەموو کەسێک لە ماڵەوە ئیشەکانی خۆی بکات و تەنها لە دوورەوە لە پەیوەندی کردندابن لەگەڵ یەکتریدا؟ ئەی چی روودەدات ئەگەر سەرجەم خوێندنی قوتابخانەکان و زانکۆکان بە ئۆنلاین ئەنجام بدرێت؟ لەکاتی ئاسایدا، نە حکومەت، نە کۆمپانیاکان و بۆردە فێرکارییەکان رەزامەندی لەسەر ئەم جۆرە ئەزموونە دەرنابڕن. بەڵام ئەم کاتانەی ئێستا هیچ ئاسایی نین. ئێمە ئا لەم ساتەوەختە قەیراناوییەدا، لەبەردەم دوو هەڵبژاردەداین. هەڵبژاردەی یەکەم لەنێوان چاودێریکردنێکی تۆتالیتاریی و دەسەڵاتی هاوولاتی دایە. هەڵبژاردەی دووهەمیش لە نێوان خۆگۆشەگیرکردنێکی نەتەوەیانەو هاوکاریکردنی نێو دەوڵەتییدایە. چاودێریکردن لەژێر پێستەوە بۆئەوەی چیتر ئەم پەتایە بوەستێنین، پێویستە هەموو هاووڵاتیان بچنە ژێرباری ئەو ڕێساو یاسایانەی کە دانراوە. دوو ڕێگای سەرەکیمان لەبەردەمدایە تاوەکو ئەمە بە ئەنجام بگەێنین. ڕێگایەکیان ئەوەیە حکومەت چاودێری خەڵک بکات و سزای ئەو کەسانە بدات کە پێچەوانەی یاسا و ڕێساکان دەجوڵێنەوە. ئەمرۆ بۆ یەکەمین جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بەهۆی تەکنەلۆجیاوە دەتوانرێت لە هەموو ساتەوەختێکدا هەموو کەسێک چاودێری بکرێت. پەنجا ساڵێک لەمەوبەر، KGB توانای ئەوەی نەبووە رۆژی ۲٤ سەعات چاودێری ۲٤٠ ملیۆن سۆڤێتی بکات. تەنانەت بەخەویش ئەوەیان نەدەبینی دوایی چۆن ئەو هەموو زانیارییە کۆکراوەیە بە شێوەیەکی کارا شیبکەنەوە. KGB پشتی بە سیخورەکانی خۆی بەستبوو بۆ شیکارکردنی ئەو زانیاریانە، هەروەها توانای ئەوەشی نەبووە بۆ هەر هاوولاتییەک سیخوڕێک دابنێ تا چاودێری بکات. بەڵام ئەمرۆ حکومەتەکان دەتوانن پشت ببەستن بەو سانسۆرکردنە باو و توانا خواریزمیانەی کە لە ئێستادا هەیە لەبری بەکارهێنانی گۆشت و خوێنی تارماییئاسا. حکومەتەکان بۆ شەڕکردن لە دژی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا، زۆرێک لە ئامرازی چاودێریکردنی مۆدێرنیان خستۆتەگەڕ. دیارترینیشان کەیسی ووڵاتی چینە. ئەویش لە ڕێگەی ئەو چاودێریکردنە ووردەی کە لەسەر مۆبایلە زیرەکەکانی خەڵک دەکرێت، یان بەهۆی ئەو سەدەها ملیۆن کامێرایەی کە رووخساری مرۆڤەکان دەناسێتەوە، هەروەها سەپاندنی پشکنینی گشتی بەسەر خەڵکداو ناچارکردنیان تا پلەی گەرمی خۆیان وەربگرن، پاشان بە ڕاپۆرتێک دۆخی تەندروستی خۆیان بنێرن بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان. حکومەتی چین بەتەنها و بەخێرایی دەستنیشانی ئەو کەسانە ناکات کە هەڵگری ڤایرۆسی کۆرۆنان، بەڵکو تەنانەت چاودێری جوڵەکانیان دەکات تا بزانێت لەگەڵ کێ بەرکەوتنیان هەبووە. زۆرێک لە ئەپڵیکەیشنەکانی مۆبایل هاووڵاتیانی لەو کەسانەی بوونەتە هەڵگری ڤایرۆسەکە و نەخۆش کەوتون، ئاگادار کردۆتەوە. ئەم جۆرە تەکنەلۆژیایانە بەتەنها لەسنووری رۆژهەڵاتی ئاسیادا نییە. سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل بنیامین نەتەنیاهۆ، ئەوەندە نابێت کە ڕێگەی بە دەزگای ئاسایشی ئیسرائیلیدا تابتوانن چاودێری ئەو کەسانە بکەن کە بە ڤایرۆسی کۆرۆنا نەخۆش کەوتون کە خۆی لە بنەڕەتدا یاسای ڕووبەڕوو بوونەوەی تێرۆر بوو، لەکاتێکدا ئەو لیژنە پەرلەمانییەی کە لێپرسراو بوو لەم کەیسە ئەم شێوازی چاودێریکردنەی رەت کردبۆوە، بەڵام نەتەنیاهۆ لەژێر ناوی" حالەتی لەناکاو" دا خستە بواری جێبەجێکردنەوە رەنگە ئێستا تۆ بڵێیت ئینجا خۆ ئەمە هیچ شتێکی تازەی تیا نییە. لەم چەند ساڵەی پێشوودا حکومەتەکان و کۆمپانیاکان پێشکەووتوترین تەکنۆلۆژیایان بۆ شوێن کەوتن و چاودێریکردن و یاریپێکردنی خەڵک خستە گەڕ. ئەگەر ئێمە ئاگاداری ئەم حاڵەتە نەبین، ئەوا ئەم پەتایە دەبێتە خاڵی وەرچەرخاندنێکی گرنگ لە مێژووی چاودێریکردندا. ئەمەش نەک تەنها لەبەرئەوەی هەوڵبدرێت کە بڵاوەپێکردنی ئامرازەکانی چاودێریکردن بە شێوەیەکی بەرفراوان ئاسایی بکرێتەوە لەو ووڵاتانەی کە تا ئەم ساتەوەختە رەتی دەکەنەوە، بەڵکو زۆر لەوە زیاترە، چونکە دەبێتە هۆی گۆرانکارییەکی دراماتیکی لە چاودێری کردنی سەر پێستەوە بۆ چاودێریکردنی ژێر پێست. هەتاوەکو ئەم ساتەوەختە، کاتێک کە پەنجەت دەخەیتە سەر شاشەی مۆبایلە زیرەکەکەت و کلیک لەسەر لینکێک دەکەیت، حکومەت دەیەوێت بە تەواوی بزانێت پەنجەت لەسەر چ شتێک کلیک کردوە، بەڵام لە گەڵ ڤایرۆسی کۆرۆنا سەرنجدان لەسەر شتەکان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئێستا حکومەت دەیەوێت بزانێت پلەی گەرمی پەنجەت وفشاری خوێنت لەژێر پێستەوە چەندە. حەڵوای ئێمێرجنسی یەکێک لەو کێشانەی لە کاتی ئیشکردنماندا ڕووبەڕوی دەبینەوە ئەوەیە کە کەس لە ئێمە بە تەواوەتی نازانێت چۆن چاودێری دەکرێین، هەروەها ساڵانی داهاتوو چی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. تەکنۆلۆژیای چاودێریکردن بە خێراییەکی ترسناک لە گەشەسەندندایە، ئەوەی کە ۱٠ ساڵ لەمەوبەر خەیاڵی زانستی بوو، ئەمڕۆ دەبێتە هەواڵێکی کۆن. وەک ئەزموونێکی فکری، بیر لەوە بکەرەوە کە حکومەتێکی گریمانکراو هەبێت، داوای ئەوە لە هەموو هاووڵاتیەکانی خۆی بکات هەریەکەو بازنێک بکاتە دەستی تاوەکو چاودێری پلەی گەرمی لەشیان بکات و بشزانێت رۆژانە لە ۲٤ کاژێردا چەند جار ترپەی دڵیان لێدەدات. ئەنجامی ئەم زانیاریانەش کۆدەکرێتەوە و پاشان هەڵدەگیرێت، ئینجا بەهۆی حکومەتێکی خواریزمییەوە شیکاری بۆدەکرێت. ئەم خواریزمییەتەش دەتوانێت تەنانەت پێش تۆ درک بەوەبکات تۆ نەخۆشی، هەروەها دەشزانێت لە کوێ بوویت و لەگەڵ کێشدا بوویت. ئابەم شێوەیە دەتوانرێت ڕێگای تووش بوون بەشێوەیەکی بەرچاو کورت بکرێتەوە، تەنانەت بەتەواوی لەیەکیان داببڕێت. ئائەم جۆرە سیستمانە توانای ئەوەی هەیە لەماوەی چەند رۆژێکی کەمدا کاریگەری ئەو پەتایە بوەستێنێت. ئەمەش شتێکی خۆشە، وانییە؟ بێگومان لایەنی خراپەکەی ئەمە ئەوەیە کە شەرعیەت بەم سیستمە تازە و ترسناکەی چاودێریکردن دەدات. ئەگەر بزانێت، هەر بۆ نموونە، کە من زیاتر کلیکم لەسەر لینکی فۆکس نیوز کردوە وەک لە لینکی سی ئێن ئێن، ئەوا دەتوانێت ئاراستە و تێروانینی سیاسی منت پێبڵێ، تەنانەت رەنگە پێت بڵێ کە کارەکتەری من چۆنە. بەڵام ئەگەر تۆ بتوانیت چاودێری ئەوەم بکەیت کە پلەی گەرمی لەشم چەندە، چی بەسەر فشاری خوێن و ترپەی دڵی من دێت لەکاتی سەیرکردنی پارچەیەک ڤیدیۆ ، ئەو کاتەش دەزانیت چی من دەخاتە پێکەنین و چ شتێکیتریش دەمخاتە گریان، چیش بەتەواوی واملێدەکات کە توڕەبم. گرنگە ئەوەشت لە بیر بێت کە توڕەبوون، خۆشی ، بێزاربوون و خۆشەویستی هەروەکو کۆکەو تا، دەرکەوتەی بایۆلۆژین. هەمان ئەو تەکنەلۆژیایەی کە دەتوانێت دەستنیشانی کۆکەیەک بکات، لە هەمان کاتدا دەتوانێت دەستنیشانی پێکەنینەکانیشت بکات. ئەگەر کۆمپانیا و حکومەتەکان دەست بکەن بە کۆکردنەوەی سەرجەم زانیارییە بایۆمیترییەکانمان، ئەوا ئەوان لە خۆمان باشتر ئێمە دەناسن. ئەوان بەتەنها پێشبینی بە چۆنییەتی هەستکردنی ئێمە ناکەن، بەڵکو یاریشی پێدەکەن و دەتوانن ئەوەشمان پێبفرۆشن کە خۆیان دەیانەوێت، ئیتر ئەگەر بەرهەمێک بێت یان کەسێکی سیاسی بێت. چاودێریکردنی بایۆمێتری وادەکات ئەو زانیارییانەی کە کاتی خۆی کامبرج ئەنالیتیک هاکی کردن، وەک ئەوەیە شتێک بێت لە چاخی بەردینەوە هاتبێت. تۆ کۆریای باکور لە ساڵی۲٠۳٠ بهێنەرەپێش چاوی خۆت کاتێک هەموو هاوڵاتیەک ئەوەی بەسەردا دەسەپێنن کە ۲٤ کاژێر بازنێکی بایۆمیتری لە مەچەکدا بێت. ئەگەر گوێ لە ووتاری سەرۆکی مەزن بگریت و پاشان بازنەکە لەکاتی ووتارەکەدا ئاماژەی تورەبوونەکانی تۆی تۆمار کردبێت، ئەوا رۆژت تەواوبووە. بێگومان دەتوانیت ئەم کەیسی چاودێریکردنی بایۆمیترییە وەک رێوشوێنکی کاتی لە حاڵەتە کتوپڕو لەناکاوەکاندا وەربگریت و لەکاتی کۆتایی هاتنی حاڵەتەکدا کۆتایی پێ بهێنرێت. بەڵام رێوشوێنی کاتی دەبێتە خویەکی قێزەوەن ئەگەر دوای حالەتە لەناکاوەکان درێژە بکێشێت، بەتایبەت لەوکاتانەدا کە هەمیشە لە ئاسۆوە خەریکە حاڵەتێکی نوێی کتوپڕ و لەناکاو خۆی دەردەخات. ئیسرائیل کە ووڵاتی منە، بۆ نموونە، لە ساڵی ۱۹٤۸ وە دوای شەڕی سەربەخۆیی حاڵەتی لە ناکاوی راگەیاندوە بە بیانوی کۆمەڵێک رێوشوێنی کاتی هەر لە سانسۆرکردنی رۆژنامەگەری و داگیرکردنی زەوییەوە، بگرە تاوەکو دروستکردنی حەڵواش ( گاڵتەت لەگەڵ ناکەم). دەمێکە شەڕی سەربەخۆیی براوەتەوە، بەڵام ئیسرائیل بەهیچ جۆرێک کۆتایی بە دۆخی لەناکاو ناهێنێت. شکستیشی لە زۆرێک لە رێوشوێنە کاتییە لەناکاوەکانی ساڵی ۱۹٤۸ هێناوە ( لە ساڵی ۲٠۱۱ بوو کە مەرسومێک بۆ رەتکردنەوەی حاڵەتی لەناکاوی حەڵوا راگەێندرا). تەنانەت کاتێک کە تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنا دادەبەزێت بۆ سفر، هەندێک لەو حکومەتانەی تینووی زانیاری خەڵکن، هەر بە بیانوی هێرشی شەپۆلی دووهەمی ڤایرۆسی کۆرۆناوە پێویستیان بە هێشتنەوەی سیستەمی چاودێرکردنی بایۆمیتری دەبێت، یان بە بیانووی گەشەسەندنی شانەیەکی تازەی ڤایرۆسی ئیبۆلا لە ناوەراستی ئەفریقاوە، یاوەخود بە هۆی....تێگەشتیت. لەم چەند ساڵەی رابردوودا شەڕێکی گەورەو سەخت لەسەر تایبەتمەندێکانمان هەڵگیرسا. رەنگە قەیرانی ڤایرۆسی کۆرۆنا ببێتە خاڵی وەرچەرخانی ئەم جەنگە. کاتێک کە خەڵک دەکەوێتە نێوان بژاردەی تایبەتمەندێتی یان تەندروستییەوە، ئەوا عادەتەن تەندروستی هەڵدەبژێرێت. پۆلیسی دەست شتن خەڵک خستنە بەردەم ئەوەی کە لە نێوان پاراستنی تایبەتمەندێتی یان تەندروستیەوە یەکێکیان هەڵبژێرێت، لە راستیدا ئەوە بە تەواوی ڕەگی گرفتەکەیە. لەبەرئەوەی ئەوە هەڵبژاردنێکی تەواو هەڵەیە. ئێمە دەتوانین لە یەککاتدا سوود لە هەردوو هەڵبژاردەکە ببینین. بۆ ئەوەی پارێزگاری لە تەندروستیمان بکەین و پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا بوەستێنین، دەتوانین تەندروستی هەڵبژێرین بەبێ ئەوەی پێویستمان بە دەزگای چاودێریکردنێکی سەر بە ڕژێمێکی ستەمکارانە هەبێت، بەڵام ئێمە زیاتر پێویستمان بە هۆشیارکردنەوەی هاوڵاتیان هەیە. لەو چەند هەفتەیەی ڕابردوودا، هەندێک هەوڵی سەرکەووتوو درا بۆ تەنگ پێهەڵچنینی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ووڵاتانی کۆریای باشور ، تایوان و سەنگافورە. ئا لەو کاتانەی کە ئەم ووڵاتانە خۆیان چەند ئەپلیکەشنێک تاقی دەکەنەوە، لەهەمان کاتدا پشت دەبەستن بە تاقیکردنەوەیەکی فراوان و راپۆرتی راست و دروست و هەروەها هاوکاری وەگرتن لە تەواوی ئەو کەسانەی کە هۆشیارییەکی بەرزیان لەسەر سروشتی ڤایرۆسەکە هەیە. بەسێنتڕالکردنی چاودێریکردن و سزادانی قورسی ئەو کەسانەی کە ملکەچی ئەو ڕێ پیشاندەرە بەسوودانە نین، ئەوە تاکە ڕێگە چارە نییە. کاتێک حەقیقەتە زانستیەکان بۆ خەڵک دەخەیتە ڕوو، وەکاتێکیش خەڵک باوەڕ بە ئەو دەستەڵاتە گشتییە دەکەن کە ئەو حەقیقەتانەیان بۆ دەسەلمێنێت، ئەوا هاووڵاتیان بە بێئەوەی (براگەورە) بە سەر سەریانەوە بیێت و سەیریان بکات، ئەوکاتە دەزانن چی پێویستە لەسەر خۆیان کە بیکەن. خۆ هاندان و پڕ زانیاریکردنی هاووڵاتیان زۆر لە دەستەڵاتی پۆلیس و گەمژە کردنی خەڵک بەهێزتر و کاریگەرترە. بروانە، هەر بۆ نموونە، دەست شتن بە سابوون، ئەمە یەكێکە لە گەورەترین و پێشەنگترینی کاری مرۆڤایەتی بۆ پاکوخاوێنی. ئائەم کردارە سادەیە ساڵانە ژیانی ملیۆنەها خەڵک ڕزگار دەکات. زاناکان ئەم عادەتی دەست شتنەیان لە سەدەی نۆزدەهەمدا دۆزییەوە و بە گرنگیان زانی کە دەستەکان دەبێت بە سابوون بشۆردرێن. لە پێش ئەوە تەنانەت دکتۆر و پەرستیارەکان کاتێک نەشتەرگەرییەکیان دەکردو دەچوونە نەشتەرگەرییەکی دیکەوە، دەستەکانیان نەدەشووشت. ئەمڕۆ بە ملیارەها خەڵک رۆژانە دەستەکانیان دەشۆن، ئەمە نەک لەبەرئەوەی ئەوان لە پۆلیسی سابوون دەترسن، بەڵکو لەبەر ئەوەی لە حەقیقەتەکانی تێگەیشتوون. من کە دەستەکانم بە سابوون دەشۆم لەبەر ئەوەیە کە بیستوومە ڤایرۆس و بەکتریا هەیە، لەوەش تێگەیشتووم کە ئەم بوونەوەرە ووردانە هۆکاری نەخۆشیەکانن و دەشزانم ئەم سابوونە پاکیان دەکاتەوە. بەڵام بۆ ئەوەی بگەینە ئەنجامی ئەم ئاستە لە ملەکەچی و هاوکاریکردن، پێویستمان بەمتمانە هەیە. خەڵک پێویستی بەوەهەیە متمانەی بە زانست هەبێت، بە دەستەلاتی گشتی هەبێت، متمانەی بە میدیا هەبێت. لە ساڵانی ڕابردووەوە، سیاسییە نا بەرپرسەکان هەر بەدەستی ئەنقەست ڕۆڵیان لە سستکردنی متمانە بوون بە زانست و دەسەڵاتی گشتی و میدیا هەبووە، ئێستاش هەمان ئەو سیاسییە نابەرپرسانە دەیانەوێت بەرەو حوکمێکی ستەمکارانەمان بەرن گوایە ناتوانین باوەڕ بە دەستەڵاتی گشتی بکەین کە کاری ڕاستمان بۆ بکات. ئەوە شتێکی ئاساییە ناتوانین ئەو متمانەیەی کە ساڵانێکە لەدەست چووە بە شەورۆژێک دروستی بکەینەوە. بەڵام لەم کاتانەدا هیچ ئاسایی نین و لەساتەوەختی ئەم جۆرە قەیرانانەدا زۆر بە خێرای بیروبۆچونەکان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئەگەر ساڵانێک لەگەڵ خوشک وبراکانتدا لە گفتووگۆیەکی تاڵدا بووبیت، بەڵام کاتێک کە حاڵەتێکی لەناکاو ڕوتان تێدەکات، یەکسەر گەنجینەیەک لە متمانەو هاودەمی خۆی دەردەخات و هەریەکە و پەلەیتی یارمەتی ئەوی دیکە بدات. لەبری دروستکردنی ڕژێمێکی چاودێریکەر ، ئێستاش درەنگ نییە بۆ بنیاتنانەوەی متمانەی خەڵک بە زانست، بە دەسەلاتی گشتی و بە میدیا. ئێمەش بەدڵنیاییەوە دەبێت تەکنەلۆژیای نوێ بەکاربهێنین، بەڵام ئەم تەکنەلۆژیایە دەبێت هاووڵاتیان سەرپشک بکات. من حەز دەکەم چاودێری پلەی گەرمی لەشم بکەم و بزانم فشاری خوێنم چەندە، بەڵام ئەم زانیاریانە نابێت هەمووی بۆ بەهێز کردنی دەسەلاتی حکومەت بێت. باشتروایە ئەم زانیاریانە وا لەمن بکات زیاتر زانیاریم لەسەر هەڵبژاردنی پێداویستییەکانی خۆم دەستبکەوێت، هەروەها حکومەتیش بتوانێت لێپرسراویتێکانی خۆی هەڵبگرێت بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر شتەکان بدات. ئەگەر من توانای ئەوەم هەبوو هەموو رۆژێک ۲٤ کاژێر ئاگام لە حاڵەتی تەندروستی خۆم بێت، ئەوا ئەوکات دەشزانم نەک بەتەنها بووبێتم بە مەترسی بۆسەر تەندروستی چواردەورەکەم، بەڵکو ئەو خووانەش دەناسمەوە کە منی گەیاندوە بەو بارە تەندروستییە. ئەگەر من ڕێگەی ئەوەم پێبدرایە کە شیتەڵکاریم بکردایە بۆ ئەو ژمارە باوەڕپێکراوانەی دەربارەی بڵاو بوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا هەیە، ئەوا دەمتوانی حوکمی ئەوە بدەم کە ئایا حکومەت حەقیقەتەکانم پێدەڵێت، ئاخۆ ئامادەشە کە ڕێوشوێنی گونجاو بگرێتەبەر و سیاسەتی ڕاست بەکار بهێنێت بۆ ڕووبەڕوبوونەوەی ئەم پەتایە. ئەو کاتەی خەڵک قسە لەبارەی چاودێریکردنەوە دەکەن، بیرت نەچێ کەهەمان ئەو تەکنۆلۆژیای چاودێریکردنەی هەیە، بەتەنها بۆ ئەوە نییە کە حکومەت بتوانێت چاودێری تاکی پێبکات، بەڵکو لەهەمانکاتدا تاکیش دەتوانێت چاودێری حکومەت بکات. بەم جۆرە پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا تاقیکردنەوەیەکی سەرەکییە بۆ هاووڵاتیان. ڕۆژانی داهاتوو ، هەر یەکێک لە ئێمە پێویستە ئەوەی هەڵبژاردبێت کە متمانەمان بەو زانیارییە زانستیانە و پاشان پسپۆڕی ئەو دەزگا تەندروستیانە هەبێت یان خۆمان تەسلیم بکەین بە تیۆری پیلانگێڕی و قسەی ئەوسیاسیانەی لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا دەیکەن. ئەگەر شکستمانهێنا لەوەی کە بڕیارێکی ڕاست بدەین، ئەوا ئێمە وازمان لە بەنرخترین بەهای خۆمان هێناوە کە ئازادییە و دەگەینە ئەو بڕوایەی کە هیچ چارەیەکمان نییەو ئەمە تاکە ڕێگەیەکە بۆ پاراستنی تەندروستیمان. پێویستیمان بە پلانێکی جیهانییە دووهەم گرنگترین هەڵبژاردە بۆ رووبەڕونەوەمان کە دەبێت بیکەین لە نێوان دابڕانی نەتەوەیی و هاوکاری جیهانیدایە. خودی پەتاکە و قەیرانە ئابوورییەکانی وەک دەرنجامێک، هەردووکیان دوو کێشەی جیهانین. تەنها لە ڕێگەی هاوکاریکردنی جیهانییەوە دەتوانرێت ئەم كێشانە بە شێوەیەکی کاریگەر چارەسەر بکرێن. پێش هەموو شتێک، لە پێناوی ئەوەی بەسەر ئەم ڤایرۆسەدا سەرکەوین، پێویستمان بەوەیە کە هەموو جیهان زانیارییەکان لەگەڵ یەکتریدا بەشبکەن، ئەمە دەبێتە گەورەترین دەستکەوت بەسەر ڤایرۆسەکەدا. بە بوونی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە چین و ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ئەمریکا، ئەو دوو ووڵاتە نەیانتوانیوە زانیاری ئاڵوگۆڕبکەن لەسەر ئەوەی چۆن بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە. بەڵام چین دەتوانێت هەندێک وانەی بەنرخ دەربارەی ڤایرۆسەکەو چۆنێتی هەڵسوکەوت لەگەڵیدا فێری ئەمریکا بکات. ئەوەی کە دکتۆرێک لە شاری میلانی ئیتالیا لە بەرەبەیانێکدا دەیدۆزێتەوە رەنگە سەر لەئێوارەکەی لە شاری تاران ژیانی خەڵکێکی زۆر ڕزگار بکات. کاتێکیش کە حکومەتی بەریتانیا نازانێت لەناو کۆمەڵێک ڕێکاردا کام سیاسەتەیان پەیڕەو بکات، دەتوانێت ئامۆژگاری لە کۆریاوە وەربگرێت کە مانگێک لەمەوبەر بەهەمان شێوە رووبەڕووی ئەویش بوو بۆوە. بۆ ئەوەی ئەمەش رووبدات، پێویستمان بە رۆحی هاوکاری جیهانی و متمانە هەیە. هەموو ووڵاتان پێویستیان بەوەهەیە ئامادەبن زانیارییەکانیان لەگەڵ یەکدا بەش بکەن و زۆر لە خۆبردوانە داوای ئامۆژگاری لەیەکتری بکەن و دەبێت متمانەشیان بەو زانیاری و تێگەیشتنە قووڵە هەبێت کە وەریدەگرن. هەروەها ئێمە پێویستمان بەو هەوڵە جیهانیانە هەیە کە بەرهەم و ئامێرە پزیشکییەکان دابەش دەکات. بەتایبەت پێداویستی پشکنین و ئامێری هەناسەدانی دەستکرد. لەبری ئەوەی هەموو ووڵاتێک هەوڵی ئەوە بدات لە ناوخۆی خۆیدا دروستی بکات و هەرچی هەیەو نییە بەکاریبهێنێت نەیمێنێت، هاوئاهەنگییە جیهانییەکان دەتوانێت زۆر بەخێرای و بە مەزنی ئەو پێداویستیانە دروست بکات و پاشان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە دابەشبکرێت و ژیانی زۆرێکی پێ رزگار بکرێت. هەروەک ئەوەی کە دەوڵەتەکان لە کاتی جەنگدا سێکتەری پیشەسازییە سەرەکییەکانیان خۆماڵی دەکرد، ئەم جەنگی مرۆڤایەتییەش دژی ڤایرۆسی کۆرۆنا پێویستی بە"مرۆڤدۆستی" کردنی هێڵەکانی بەرهەم هێنان و یەکلاکردنەوەی هەیە. ئابەم جۆرە ئەو ووڵاتە دەوڵەمەنانەی کە کەمتر دووچاری ڤایرۆسی کۆرۆنا بوون، دەتوانن ئامێرە بەهادارەکان بۆ ووڵاتە هەژارەکان ڕەوانە بکەن بۆ زۆر لەحاڵەتەکان بەکار بهێنرێت، بێگومان متمانەی ئەوەش دروست بێت کە ئەگەر لە حاڵەتێکدا ئەوان تووشی کەم بوونەوەی پێویستییەکان بوون، هەمان یارمەتی لەووڵاتانیترەوە بۆ دابین بکرێت. وا پێویست دەکات ئێمە ڕەچاوی هەمان ئەوهەوڵە جیهانییە بۆ تیمە پزیشکێکانیش بکەین. ئەو ووڵاتانەی کە لە ئێستادا کەمتر لێکەوتەکانی ئەم پەتایەی بەسەرەوە دیارە دەتوانن تیمە پزیشکییەکانیان بنێرنە ئەو ووڵاتانەی لە جیهاندا حاڵیان زۆر خراپە. ئەمەش لەبەر دوو هۆکار، تاوەکو یارمەتی پێویستییەکانیان بدەن، وە هەروەها بۆ بەدەست هێنانی ئەو ئەزموونە بەنرخەی کە وەریان گرتووە. ئەگەر لەدوایشدا پەتاکە روویخۆی وەرگێرا بۆ ئەو ووڵاتانەی کە تیمە پزیشکێکانیان ناردوە، دەبێت لە بەرامبەردا هەمان یارمەتی وەربگرێتەوە. ئەم هەمئاهەنگییە جیهانییە بەهەمان شێوە لەئاستی ئابووریشدا زۆر پێویستە. بە چاو پیاخشاندنی سروشتی ئابووری جیهان، ئەگەر هەرحکومەتێک سەربەخۆیانە بەبێ گەرانەوە بۆ ووڵاتانیتر هەڵسوکەوت بکات، ئەوا ئەنجامەکەی خوڵقاندی گێرەشێوێنی و قووڵبوونەوی قەیرانەکە دەبێت. ئەم کردارەش پێویستی بە پلانێکی زۆر بەپەلەی جیهانی هەیە. یەکێک لە داواکارییەکانی تر گەیشتنە بە ڕێکەوتنێکی جیهانی سەبارەت بە گەشتکردن. هەڵسپاردنی کۆی گەشتە نێودەوڵتییەکان نارەحەتی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت. پێویستە ووڵاتەکان هاوکاری تەواوی یەکتری بکەن تاوەکو بەلایەنی کەمەوە ڕێگە بە گەشتکردنی موسافیرە سەرەکییەکان بدەن وەک زانا و دکتۆرەکان، رۆژنامەنووس و سیاسییەکان و هەروەها سەرمایەدارەکان. ئەمەش دەکرێت لەڕێگەی رێکەوتنێکی جیهانییەوە بکرێت و ئەو کەسانەشی کە گەشت دەکەن پێش گەشتکردنەکەیان لەووڵاتەکانی خۆیاندا پشکنینیان بۆ بکرێت. ئەگەر ئەوەش زانرا کە ئەو موسافیرانە پشکنیان بۆ ئەنجامدراوە ئینجا ڕێگەی گەشتکردنیان پێدراوە، ئەوکاتە زۆر بەگەرمی پێشوازی لێدەکەیت کە پێبخەنە ووڵاتەکەتانەوە. بەداخەوە، لە ئێستادا ووڵاتەکان زۆر بەزەحمەت ئەم شتانە دەکەن. ئەمەش کۆمەڵە نێودەوڵەتێکانی ئیفلیج کردووە. وا دەردەکەوێت لە ناو ژوورەکەدا خەڵکانێکی عاقڵی تێدا نەبێت. یەکێک لەوشتانەی کە چاوەڕوان دەکرا لە چەند هەفتەی رابردوودا ئەنجام بدرایە، کۆبونەوەیەکی بە پەلەی سەرکردە جیهانییەکان بوو تاوەکو پلان و ئەرکەکانیان دەستنیشان بکردایە. سەرکردەکانی G7 ئەم هەفتەیە ڤیدیۆ کۆنفراسییەکیان ئەنجامدا، بەڵام ئەنجامەکەی هیچ یەکێک لەو پلانانەی لە خۆ نەگرتبوو. لە قەیرانەکانی پێشوودا وەک قەیرانی ئابووری ساڵی ۲٠٠۸ و پەتای ئیبۆلا لە ساڵی ۲٠۱٤ دا، رۆڵی ئەمریکا ئەوکات سەرکردایەتیکردنی جیهان بوو. بەڵام ئەم ئیدارە تازەیەی ئەمریکا لە ئێستادا ئەو ئەرکی سەرکردایەتییەی لەدەست داوە، ئەوەش هەتا بڵێی ڕوون و ئاشکرایە کە ئەمریکا ئەوەندەی لە خەمی مەزنبوونی ئەمریکادایە ئەوەندە لە خەمی داهاتووی مرۆڤایەتیدا نییە. ئەم ئیدارە تازەیە تەنانەت وازی لە نزیکترین هاوپەیمانەکانی خۆشی هێناوە. ئەوکاتەی سەرجەم گەشتی هاتن و چوونی بۆ ئەوروپا هەڵسپارد، هیچ ئاگادارییەکی پێشوەختی نەکردن ـ واز لە ئەورپا بهێنە با خۆیان گفتووگۆ لەسەر ئەو ڕێوشوێنە توندانە بکەن. ئەمە جگە لەو ئابڕووچونە گەورەیەی کە ئۆفەری یەک ملیار دۆلاری ئەو کۆمپانیا دەرمانسازییەی ئەڵمانیای کردبوو بەرامبەر مافی مۆنۆپۆڵکردنی ئەو ڤاکسینیە نوێیەی کە دژی ڤایرۆسی کۆرۆنایە. تەنانەت ئەم ئیدارەیەی ئێستا ئەگەر لە کۆتایشدا ئەم هەڵسوکەوتەی خۆی بگۆڕێت و پلان و کرداری جیهانی بخاتە بەردەست، ئەوا زۆر کەمن ئەوانەی دوای سەرکردەیەک بکەون کە هیچ لێپرسراوێتیەک ناگرێتە ئەستۆی خۆی و هەرگیزیش دان بە هەڵەکانی خۆیدا نەنێت، جگە لەوەی بە شێوەیەکی ڕۆتینیش هەموو سەرکەوتنەکان بۆ خۆی حساب دەکات لەکاتێکدا هەر لۆمە کردنێکیش بێتە ئاراوە دەیخاتە ئەستۆی ئەوانی دیکە. ئەگەر ئەو بۆشاییەی کە ئەمریکا دروستی کردوە لە لایەن ووڵاتانی ترەوە پڕنەکرێتەوە، ئەوە نەک بە تەنها وەستاندی ئەم پەتایە لە ئێستادا کارێکی گەلێک قورس دەبێت، بەڵکو ئەم میراتییە بەردەوام پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکان لە ساڵانی داهاتوودا ژەهراوی دەکات. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، هەموو قەیرانێک هەلێکی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە. دەبێت هیواخوازی ئەوەبین کە ئەم پەتایەی ئێستا بەڵکو یارمەتی مرۆڤایەتی بدات تاوەکو لەو مەترسییە گەورەیەی ئەم درز و کەلێنە جیهانییە تێبگات. مرۆڤایەتی پێویستی بەوەیە شتێک هەڵبژێرێت، ئایا ئێمە بەرەو لێکترازان هەنگاو بنێین، یاخود رێگەیەک بۆ هاوکاریکردنی جیهانی بگرینەبەر؟ ئەگەر ئێمە لێکترازان هەڵدەبژێرین ، ئەوە نەک بەتەنها قەیرانەکە درێژ دەکەینەوە، بەڵکو رەنگە دەرەنجامی زۆر وێرانکەرتری هەبێت لە داهاتوودا. ئەگەر هاوکاریکردنی جیهانیش هەڵدەبژێرین، ئەوە دەبێتە سەرکەوتن بەسەر نەک تەنها ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەڵکو بەسەر هەموو ئەو پەتاو قەیرانانەی کە رەنگە لەسەدەی بیست و یەکدا یەخەی مرۆڤایەتی بگرێت.

چاوپێكەوتنی: محەمەد رەئوف "كۆرۆنا بەو شێوە مەترسیدارە نیە كە خەڵكی بكوژێت، بەپێی تەمەنو نەخۆشی مرۆڤەكە مەترسیەكەی دەبینم، ئەگەر تۆ كەسێكی تەمەنت لە سەرو 80 ساڵ بێت و نەخۆشیت هەبێت مەترسیدارە، تەمەنت سەرو 60 ساڵ بێت و 15 ساڵ جگەرەت كێشا بێت مەترسیدارە،  فشاری بەرز، نەخۆشی دڵ و سیەكان و شەكرەو جگەرەو نێرگەلە كێش بیت مەترسیدارە"، ئەمە وتەی زاناو پسپۆڕێكی كوردە كە ئێستا یاریدەدەری پرۆفسیۆرە لە كۆلێجی پزیشكی زانكۆی بەناوبانگی هارڤاردی ئەمریكا، ئەویش پرۆفیسۆری یاریدەردەر د. ئارام گەڵاڵیە. ئارام گەلاِڵی كە خەڵكی شاری سلێمانیەو چەندین دۆزینەوەی لە بواری شێرپەنجەو جیناتی مرۆڤدا كردووە، ئەو كوڕی شەهید ( حەمە سەعیدی موهەندیسە) كە لەسەسەرەتای نەوەدەكاندا موعجیزە ئاسا كارەبای بۆ شاری سلێمانی گەڕاندەوەو دواتر پەیكەرێكی لەبەردەم كارەباكەی سلێمانی بۆ درووستكرا. د. ئارام گەڵاڵی  كە  مامۆستاو توێژەرە لە كۆلێجی پزیشكی زانكۆی هارڤارد و زیاتر سەرقاڵی توێژینەوەیە، بە زمانكێكی پزیشكی دەدوا سڵی لە وشە كوردیەكان دەكردەوە، خۆشی كەمێك كوردیەكەی لاواز بوو بوو بەهۆی ئەوەی دەمێكە نەگەڕاوەتەوە كوردستان، وەك ئەو دەیوت كورد لە زمانی پزیشكیدا لاوازە، " شەوو رۆژ لەو زانكۆیەی كاری تێدادەكەن سەرقاڵی توێژینەوەن لەسەر كۆرۆنا" بەڵام ئەگەر پەلەشی تێدا بكرێت وەك ئەو دەڵێت " زۆر زۆر زەحمەتە لە 2020 چارەسەرێكی تایبەت بە كۆرۆنا بدۆزرێتەوە، پێشبینی دەكرێت لە شەش مانگی یەكەمی 2021 ڤاكسینی تایبەت بە كۆرۆنا بدۆزرێتەوە" د. ئارام گەڵاڵی  مەترسی و قەلەقیەكانی كۆرۆنا كەمدەكاتەوەو دەڵێت "90%ی ئەوانەی توش دەبن بە كۆرۆنا هەر پێویست ناكات بچێتە نەخۆشخانە، ڤایرۆس خولی تایبەت بەخۆی هەیە دەبێت پێیدا تێپەڕێت، لەماڵەوە پشو بدات، ئەگەر بتوانێت ڤیتامین سی، لەگەڵ حەبی ڤیتامینات ، ماگنیوسیۆم لەگەڵ زینگ ئەمانە بۆ بەرگری لەش باشن ئەمانە بخۆن و پشویەكی بۆ بدەن"  سەبارەت بەو دەرمانانەی كە باس دەكرێت لە هەرێمی كوردستان بەرهەم بهێنرێت ئەو پسپۆڕەی زانكۆی هارڤارد دەڵێت: ئەم دەرمانانە كۆنن و دەیان ساڵە بەكارهاتووەو زیاتر لە هندستان بەكار دێت، ئەو دەرمانانە ئەوەندە كۆنن لە بازڕدا كەس خاوەنی نیە، بووە بە مافی گشتی و مافی خاوەنداری تێپەڕاندووە لە بازاڕەكانی جیهاندا. دەقی چاوپێكەوتنەكەی پ.ی.د. ئارام گەلاِڵی  درەو: ڤایرۆسی كۆرۆنا چیەو چۆن بڵاو دەبێتەوە تایبەتمەندییەكانی ئەم ڤایرۆسە چیە.؟؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:   ئەم ڤایرۆسە تێكهەڵكیشە كەمێك لە مەجالی پزیشكی دەردەچێت و بوارەكانی تریش دەگرێتەوە، سۆسیال میدیا وای كردووە شتێك لە شوێنیكی دونیا زۆر بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە، ئێمە لێرە  لە مێشكی ئەمریكا ( ماساجۆستیس) دەڵێین كۆمەڵگە ئامادەی گۆڕانكارییەكان نەبووە، بۆیە گۆڕانكارییەكی وا كاریگەری زۆر درووست دەكات، لەبەر ئەوەی خەڵكەكە ئەترسن، هەرچەندە پێویست بەو ترسە زۆرە ناكات چونكە ( رێڕەوێكی سروشتیەو ڤایرۆسێكە دێت و دەڕوات).  ڤایرۆس وەكو هەموو تەنێكی پرۆتینی وایە كۆمەڵك كۆدی (جینیتیكی لە ڤایرۆسدا هەیە)، چینیەكان خزمەتێكی گەورەیان كردوو ئەو كۆدەیان دۆزیەوەو بڵاویانكردەوە، ئەو بڵاوكردنەوەیە وای كرد لێرە زۆر بەخێرای دەستنیشانبكرێت. درەو: كەوتا ئێستا كۆرۆنا بەو قەبارە گەورە مەترسیدارە بەراورد بە ڤایرۆسەكانی تر؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:  كۆررۆنا خۆی كوشندەترە لە ڤایرۆسەكانی تر ئەوە جێگەی گفتوگۆكردن نیە بەڵام مەترسیەكە لە دوو لاوە كاریگەری هەیە ئەوانیش:  یەكەم: لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە ئامادە نەبووە، ڤایرۆسەكە زۆر خێرا بڵاوبوەوە، خەڵك نازانێت لە چی دەترسێت لەبەر ئەوەی بناغەیەكی هۆشیاری تەندروستیان نیە لەسەری. دووەم: لەبەر ئەوەی لە چینەوە هات، چین دەوڵەتێكی زۆر داخراوە هەرچی پەتایەك پێشتر لەوێ بڵاوبۆتەوە، ئەوان كەمتر قسەیان لەسەركردووە هەتا خەڵكی كوشتووە دوایی ووردە ووردە بڵاویان دەكردۆتەوە، چین ئەمجارە جیاوازتر مامەڵەی لەگەڵ كۆرۆنا كردو كراوەتر بوون، پێشتر زۆر داخراوبون لە بابەتی (سارس) و زیانی زۆریانكرد، تەجروبەیان لە دەرەوە وەرنەگرت، ئەم جار كە كراوەبوون، شارەزایانی دەرەوە بە گومان بوون لە چین، پێیان وابوو رەنگە ئەو زانیاریانەی بڵاوی دەكاتەوە رەنگە 10% ی بێت، خەڵكی متمانەی پێیان نەبوو، بۆیە خەڵكی وتیان رەنگە زۆر لەوە زیاتر بێت. كۆرۆنا بۆ گروپێكی كۆمەڵگە مەترسیە، بۆ گروپێكی كۆمەڵگە كە (بەتەمەنن) لەگەڵ ئەو كەسانەی نەخۆشی دیكەیان هەیە، بەتایبەت (فشاری بەرز، نەخۆشی دڵ بەرگری لە سیەكانیدا كەم بێت، كێشەی لە سیەكانیدا، یان جگەرە كێش، نێرگەلە، نەخۆشی شەكرە)یان هەبێت ئەمانە چانسیان زیاترە بیانخاتە نەخۆشخانە.   درەو: ئێوە لە زانكۆی هارڤارد هیچ توێژینەوەیەكتان كردووە لەسەر كۆرۆنا؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:  لە زانكۆی هارڤارد شەو رۆژ لە كاردان، لێرە كارەكان بەشكراوە:  - یەكەم هەنگاو پشكنینی هاوڵاتیان، دەكرێت بۆ هەموو خەڵكی كە بزانن هەڵگری ڤایرۆسەكەیە یان نا، ئەمە تەنها پشكنینێكە بەوەی بزانرێت هەڵگری ڤایرۆسەكەی یان نا.  - دووەمیان تێستێكی ترە كە لە هارڤارد دۆزراوەتەوەو لە زانكۆی كۆلۆمبیاش هەیەو دۆزراوەتەوە، ئەمە بۆ ئەوە نیە بزانرێت كە ڤایرۆسەكەت هەیە یان نا، بەڵكو بۆ ئەوەیە كە بزانرێت بەرگریت هەیە بەرامبەر كۆرۆنا یان نیتە، كە ئەمە زۆر گرنگە بۆ كۆمەڵگە، چونكە تێستت بۆ كەسێك كردوو زانیت بەرگری هەیەو ڤایرۆسەكە كاری تێناكات، پێی بڵێت برۆ كاری خۆت بكە لە كۆمەڵگەدا، بۆ ئەوەی ژیان نەوەستێت.  درەو: كەواتا تایبەتمەندی ئەم ڤایرۆسە چین.؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:   خۆی ڤایرۆس كۆمەڵێك خێزانی جیاوازن و بەگشتی دەكرێن بە دوو بەشی گەورەوە: یەكەم: گروپێكیان دوو شریتە بەرامبەر بەیەكتری پێكەوە نوساوە دووەم: یەك شریتە ئەو ڤایرۆسانەی یەك شریتن كەمینەن بەڵام یەك كێشەیان هەیە زوو زوو دەگۆڕێن، واتا جیناتەكەی بەهۆی كات و كەشوهەواوە دەگۆڕێت، ئەم ڤایرۆسە گۆرانكاری خێرای تیا دەبێت لەبەر ئەوەی یەك شریتە. ڤایرۆس لە بواری پزیشكیدا بە تەنێكی زیندوو ناونابرێت، زیندوو نیە، هەر بونەوەرێك پێی بڵێیت زیندووە دەبێت لانی كەم دوو تایبەتمەندی تیا بێت: یەكەم: هەر شتێكی زیندوو كە خواردن دەخوات دەبێت بیكات بە ووزە، ڤایرۆس خواردن ناكات بە ووزە. دووەم: ڤایرۆس زاووزێ و زۆر بوونی نیەو ئەوەی پێناكرێت. ڤایرۆس بەس كۆدێكی پرۆتینیە، لەناو چوارچێوەیەكی پرۆتینی كەدا، هیچی دیكە نیە، بۆ ئەوەی ئەو دوو حاڵەتەی سەرەوە بكات دەبێت شوێنێك داگیر بكات جاری وایە خەلیەی مرۆڤ داگیر دەكات، خۆی مرۆڤ بونەوەرێكی زۆرینە خەلیەیە، وەك بەكتریا و ئەمیبا نیە یەك خەلیییە نین، ئەم خەلیانە بۆ ئەوەی كار بكەن وەك پرۆسەی هەناسەدان و كارەكانی دیكەی مرۆڤ، ئەم خەلیانە بەیەكەوە كۆنتاكتێكی زۆر موعەقەد دەكەن، زۆر قورسە تێگەیشتن لێی، سیگناڵ و نامەبەردن و نامەهێنەری زۆریان تیایە، ئەم سیگناڵانە بەكۆد دەنێرن بۆ یەكتری، ئەم ڤایرۆسی كۆرۆنایە لە سیگناڵێك دەچێت كە بۆ خەلییەی سیەكان هاتووە، خەلیەی سیەكان دەرگای بۆ دەكات و داخلی سیەكان دەبێت، ئەم نامەیە كە وەردەگرێت شریتێكی كۆدە، كە نامەكە دەكاتەوە، ئەو نامەیە بەرگێكی هەیە كە بەرگەكە لادەبات، رێك ئەو كۆدە داخڵ دەبێت، ئەچێتە ژووری كۆنترۆڵەوە ئەو شوێنەی كە هەموو خەلیەكە كۆنترۆڵ دەكات، ئەڵێت كاری تۆ وەستا بەس كاری تۆ ئەوەیە من زیاد بكەیت، ئیتر دەڵێت من كۆپی بكە، دواتر خەلیەی سی هەموو كارێكی خۆی دەوەستێنێت، لە هەناسەدان و كارەكانی دیكە كاری ئەوە دەبێت ئەم ڤایرۆسە كۆپی بكات و زیادی بكات، ئیتر خەلیە دوای خەلیە كارناكەن و كەسەكە هەناسەی پێنامێنێت، ئیتر ئەو ئۆكسجینەی داخلی لەشی دەبێت كەمترە لەوەی لەشی پێویستیەتی، یان دەبێت ئۆكسجینی بدرێتێ یان دەكەوێتە ژێر ئامێری هەناسەدانەوە.  هەر ڤایرۆسێك كە توشی مرۆڤ دەبێت كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە، هەر ڤایرۆسێك بۆ ئەوەی مەترسی بێت لەسەر مرۆڤ، دەبێت كۆمەڵێك گۆڕانكاری بكات، دەوروپشتمان هەموو ئەو ڤایرۆسانەیە كە مەترسیش نین لەسەرمان، مەترسی یەكەم ئەوەیە ئەم ڤایرۆسە دەبێت كۆمەڵێك شوێن بگۆڕێت، كۆرۆنا لە خێزانێكی ڤایرۆسە كە دەمێكە زانراوە لای زاناكان، بەڵام ڤایرۆسی كۆڤید 19 گۆڕانكاری كردووەو گۆرانكارییەكەش مەترسی درووستكردووە. درەو: كەواتا فۆرم و شێوازی ئەم ڤایرۆسە چۆنە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:    ئەم ڤایرۆسە شكڵی سیگناڵێكی هەیە بۆ خەلیەكانی سی مرۆڤ، ئەم ڤایرۆسە كاریگەری لەسەر خەلیەكانی دیكەی مرۆڤ ناكات، كۆرۆنا (ئامانجەكەی بەس سی مرۆڤە)، ئەوانەی كێشەی سیان هەیە زیاتر كاریگەریان لەسەری دەبێت، ئەو كەسانەی كە جگەرەكێش نین و كێشەی سیەكانیان نیە، ئەو ڤایرۆسە كە داخڵ دەبێت كاریگەری لەسەر 5%ی خەلیەكانی سی درووست دەكات بەرگری سیەكان دەزانێت كێشەیەك هاتووەو لەناوی دەبات، هەرچەندە ئەم ڤایرۆسە كاریگەری لەسەر بەرگری سیەكانیش درووست دەكات، ئەو بەرگریانە كارییان ئەوەیە كە هەر تەنێك لەژێر كۆنترۆڵ دەردەچێت لەناوی دەبەن، بەڵام سترێس و ترس و خەفەت كاریگەری لەسەر ژمارەو چالاكی ئەو خەلایانە دەكەن كە كاریان ئەوەیە بەرگری درووست بكەن و بتپارێزن، كاریگەری لەسەر كۆمەڵێك هەست دەكات و كاریگەری لەسەر چالاكیان درووست دەكات. درەو: لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا رێكارەكان چۆن گیراونەتەبەر بۆ روبەروبونەوەی كۆرۆنا؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: لەبەر ئەوەی كۆرۆنا كاریگەری زۆر لەسەر كۆمەڵگە درووستكردووە، وڵاتە دیموكراسیەكان لەبەر ئەوەی رای هاوڵاتیانیان بەلاوەگرنگە، كۆمەڵێك هەنگاو هەڵدەگرن رەنگە زۆر گرنگ نەبێت، ناچارن دەكەونە ژێر كاریگەری شەقامەوە، بۆ وڵاتێكی وەك ئەمریكا زەحمەتە لەبەر ئەوەی وڵاتێكی پیشەسازیە، ئەگەر خەڵكەكە كەرنتین بكەیت كاریگەری ئابوری دەبێت، بەڵام بۆ كوردستان ئەگەر خەڵكەكە كاریش نەكات زۆر كاریگەری نابێت، بەڵام ئەمریكا و ئەوروپا كۆمەڵك بەرەیان كردۆتەوە: یەكەمیان: ئەوەیە كە كارگەو ناوچە پیشەسازیەكان ئەو كەلوپەلانەی پێویستە بەرهەمی بهێنن نەك بەرهەمەكانی خۆیان، ئێستا لە ئەمریكا كارگەی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل دەستیكردوە بە بەرهەمهێنانی ماسك و كحول، یەكەم خۆپاراستن یەكێكە لە هەنگاوەكان. دووەم:  تێستی هاولاتیان كە بتوانرێت ئەوانەی كە توشبوون لێكیان جیابكەنەوە. سێیەم/ ئەو كەسەی كە توشی بووەو هەستی پێ نەكردووە، كە 75%ی ئەو كەسانەی كە توشی دەبن هەستی پێناكەن كە گرتویەتی، كە ڤایرۆسەكە دەچێتە لەشیانەوە تەفاعول لەلەشیدا دەكات و مەناعەكەی بەهێزەو لای دەبات، تا نزیكەی دوو سێ ساڵ بەرگری هەیە، بەڵام بەرگری هەتا هەتایی بەمە درووستناكرێت، لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە لەیەك شریتە لەوانە دووی دووسێ ساڵ درووست ببێتەوە وەك ئەنفلۆنزایەكی ئاسایی توشت بێتەوە دوو یان سێ ساڵ درووست ببێتەوە. لە ئەمریكا چارەسەر كراوە بە دوو بەشەوە: یەكەم: رێگای خێرا،  ئەوەیە دەرمانێك هەبێت بۆ ڤایرۆسی تر بەكار هاتبێت و بزانرێت بۆ  كۆرۆناش باشە، ئەوكاتەپێویست ناكات دەرمانەكە بە كۆنترۆڵەكاندا بڕوات، دەرمانەكە كۆنترۆڵی كراوە بۆ شتی دیكە. دووەم: رێگای خاو، كە چینیەكانیش بەو رێگایەوەن، دەیانەوێت ڤاكسینێك یان چارەسەرێكی تایبەت بەس بۆ كۆرۆنا بدۆزنەوە، ئەمە كاتی دەوێت زۆر زۆر زەحمەتە لە 2020 بدۆزرێتەوە، ئەگەر زۆر خێرا بێت رەنگە لە شەش مانگی یەكەمی 2021 بدۆزرێتەوە. لە ئەمریكا كۆمەڵێك ڤاكسینیان بەرهەمهێناوە، بەڵام كێشەی دەرمان وەك شتی دیكە نیە، دەكرێت دەرمانێك بدەیت بە نەخۆشێك چاكی بكەیتەوە، بەڵام ناكرێت نەخۆشیەكی كەی تیا درووست بكەیت دوو مانگ دوای ئەوە، دەرمان بە كۆمەڵێك قۆناغدا تێدەپەڕێت: قۆناغی یەكەم، ئەوەی لەسەر كەسی ئاسایی تاقیدەكرێتەوە كەسەكان كەمە ( جگە لەوەی یەكەم جار لەسەر خەلیە تاقیكراوەتەوە دواتر لە ئاژەڵ تاقیكراوەتەوە لە مشك و جرجەوە دواتر بۆسەر مرۆڤ)، ئەمە هەنگاوی یەكەم، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەم دەرمانە مەترسی نیە، كێشە درووست ناكات ژەهراوی نیە. قۆناغی دووەم، ئەو كەسانەی كە بارودۆخیان زۆر خراپە، ئەگەر دەرمانی نەیدەیتێ رەنگە بمرێت، دەرمانەكەی دەدەیتێ بۆ ئەوەی بزانیت چاكی دەكات یان نایكات.  قۆناغی سێیەم، زۆر گرنگە كە دەرمانەكەی دەدەیتێ دەبێت بزانیت تا ماوەیەك دوو مانگ یان شەش مانگ تا سالێك بزانیت كێشەی تری لێدەرناكەوێت كوێر نابێت، كێشەیەكی درووست نابێت، دەبێت ئەم تێستانە بكرێت، كات دەبات، رەنگە دەرمانەكە كۆرۆنا چارەسەر بكات، بەڵام كێ دەڵێت كێشەی تر درووست ناكات. هەرچەندە لە ئەمریكا سەرۆك زۆر فشار دەكات بۆ دۆزینەوەی ڤاكسینەكە، بەڵام پێم وایە ئەگەر رەنگە لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی داهاتوو بدۆزرێتەوە،  درەو: بەڵام لە هەرێمی كوردستان باس لە بەرهەمهێنانی چەند دەرمانێك دەكرێت كە رۆڵی هەیە لە چارەسەری كۆرۆنا بەتایبەتیش دەرمانی  (ئەزسرۆمایسین)و (هیدرۆكسیكلۆركوین).؟؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەو دەرمانانەی لە كوردستان باسی لێوە دەكرێت پێشتر چینیەكان بەكاریان هێناوە، ئەو دەرمانانە هەیە و دەرمانی مەلاریابووە، چینیەكان بەكاریان هێناو وتیان ئەو خەلیەی توشی نەخۆشیەكە دەبێت (20% بۆ 30%) یان بەم دەرمانە توشبوەكە وەڵام دەداتەوەو چارەسەرێكی باشە، دەرمانەكە هەیە لە بازاڕداو ئەوە نیە دۆزرابێتەوە دەرمانێكە بۆ مەلاریا بەكارهاتووەو دەرمانی دووەمیان نەخۆشی (HIV) ئایدز بەكارهاتووە تایلەندییەكان بەكاریانهێناوە، ئەم دەرمانانە لە بازاڕدان بۆیە بەكار دەهێنرێت بۆ ئەوەی دەرمان ئەو هەموو كاتە نەبات ئەوەی هەیە دەدرێت بەو نەخۆشانەی كە بزانن كێشە درووست ناكات و چارەسەرە. ئەم دەرمانانەی كوردستان لە ( WHO) و لەم وڵاتانەش بەكار دێت زۆر، ئەوە بەشی یەكەمە ئەوە نیە بڵێن دۆزراوەتەوە، واتا خۆی هەیەو لە بازاڕدان و كۆنن، لە ئەمریكا كەم بەكار دێت، ئەم دەرمانانە كۆنن و دەیان ساڵە بەكارهاتووەو زیاتر لە هندستان بەكار دێت، وەك چۆن كەسێك نەخۆشی دەبێت دەڵێن بەخوا ئەو دەرمانە بۆ ئەو نەخۆشیەش باشەو خراپە نیە، كە دەرمانی خۆی نیە بەڵام دەڵێن بۆ ئەو نەخۆشیەش باشە.  ئەو دەرماننانە دەرمانێكە بۆ كۆرۆناش سودی هەیە بەڵام دەرمانی كۆرۆنا نیە، زاناكانی ئەمریكا دەیانەوێت دەرمانێك بدۆزنەوە بەتایبەت بۆ كۆرۆنا، نەك ئەو دەرمانە كۆنانە، بەڵام ئەم دەرمانانە مەترسیان نیە چونكە بە قۆناغەكانی خۆیدا تێپەڕیون و مەترسیان نیە. ئەو دەرمانانە ئەوەندە كۆنن لە بازڕدا كەس خاوەنی نیە، واتا حەقی خاوەنەكەی نەماوە، چونكە دەرمانێك كە درووست دەكرێت مافی خاوەنەكەی هەیەو لە هەر شوێنێكی دنیا درووست بكرێتەوە دەبێت ماف بدرێت بەمان، دەرمانی وا هەیە لە بودجەیەكی نەوتی زیاتر پارە بۆ ئەو دەوڵەتانە پەیدا دەكات، ئەو دەرمانانە جاری وایە مافەكەی بۆ ماوەی 15 ساڵ جاری وایە بۆ 40 ساڵ مافی دۆزینەوەی دەرمانەكە دەدرێت بەو وڵاتەی دۆزیویەتیەوە ئەو دەرمانانەی كە كارگەیەك دەڵێت لە كوردستان درووستی دەكەم ئەوەندە كۆنە، بووە بە مافی گشتی و مافی خاوەنداری تێپەڕاندووە لە بازاڕەكانی جیهاندا، لەهەموو دونیادا هەركەسێك ئەگەر فۆرمەڵەكەی هەبێت ئەتوانێت لە كوردستان درووستی بكات، لە دوكانێكی بچوكدا درووستی بكات، ئەم دەرمانانە بۆ شتی دیكە بوون ئێستا دەڵێن بۆ كۆرۆناش باشە.  بەڵام بۆ دۆخی ئێستا باشە لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە خێرایەو دۆزینەوەی دەرمانی نوێ فریای ناكەوێت، بەڵام وڵاتە پێشكەوتووەكان بەم دەرمانانە رازی نابن دەیانەوێت دەرمانێك بدۆزنەوە تایبەت بە كۆرۆنا ئەوەش زۆر دەخایەنێت، تا دەرمانێكی تایبەت دەدۆزرێتەوە، دەكرێت ئەو دەرمانە كۆنانە بەكار بهێنرێت. ڤایرۆسی كۆرۆنا كەمتر دەرمانی دەوێت زیاتر پشوی دەوێت لەبەر ئەوەی (75%)ی ئەوانەی توشی كۆرۆنا دەبن هەستی پێناكەن، 25%ی دەمێنێتەوە لە15%ی ئەو لە 25% ئەو كەسانەن كە تۆزێك بێتاقەتیان دەكات و هەست دەكەن پەتایەكی سوكیان هەیە، ئەوانەش 15% كە دەكرێن بە سێ گروپەوە ئەوانیش: -    لوتیان تەڕ دەبێت و قوڕگیان دێتەوە یەك  -    كۆكەیەكی وشكیان لەگەڵدایە -    تۆزێك هەناسەی توند دەكات بەڵام مەترسیدار نیە ڤایرۆس خولی تایبەت بەخۆی هەیە دەبێت پێیدا تێپەڕێت، لەماڵەوە پشو بدات، ئەگەر بتوانێت ( ڤیتامین سی، لەگەڵ حەبی ڤیتامینات ، ماگنیوسیۆم لەگەڵ زینگ) ئەمانە بۆ بەرگری لەش باشن ئەمانە بخۆن و پشویەكی بۆ بدەن، ئیتر (10%)ی ئەوەی تۆ دەیبینیت، ئەو كەسانە توشیان دەبێت لەو 10%یە ئەو كەسانە دەمرن، (15%) كە پێویستی بە پزیشك ناكات و پشویەكی دەوێت، واتا 90% پێویست ناكات بچنە لای پزیشك، ئەوەی دەمێنێتەوە لە (10% )كە دەگەنە فۆرمی چوارەمی كە ووردە وردە هەناسەی پێنادرێت، تایەكەشی وەك كوردەواری دەڵێن تای درۆزنە، دێت و دەروات لەپڕ تایەكەی بەرزدەبێتەوەو نایمێنیت، ئەو كەسانە نەخۆشخانەیان پێویستەو یارمەتی هەناسەدانیان پێویستە، لەو (10% )یە لەوانەیە خەڵك بمرێت.  بۆ نمونە لە كۆریا لە 100 كەسی توشبوو یەك كەس مردووە، لە ئیتالیا كە دەڵێن نزیكەی (4 هەزار) كەس مردوون، ئەو 4 هەزار كەسە لە 4%ی لە 10%یەكەیە ەاتا لە (10 هەزار) كەس (4 ) كەسێتی) ئەوانەی دەمرن لە ئیتالیا زۆربەیان 80 ساڵ بەرەوژور تەمەنیانەو (99%)یان ئەوانەن جگە لە كۆرۆنا كە نەخۆشی( زەخت، دڵ، سی، جگەرەكێش ) هەبووە.     درەو: كەواتا كۆرۆنا بەو شێوەیە مەترسیدارە كە وڵاتان لە ئاستیدا دەستەوەستانن و خەڵكیش توشی دڵە راوكێ و ترس و قەلەقی بووە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:  كۆرۆنا بەو شێوە مەترسیدارە نیە كە خەڵكی بكوژێت، من بە مەترسی نابینم بەڵام بەپێی تەمەنەكان، ئەگەر تۆ كەسێكی نەمەنت لە سەرو 80 ساڵ بێت نەخۆشیت هەبێت مەترسیدارە. تەمەنت سەرو 60 ساڵ بێت و 15 ساڵ جگەرەت كێشا بێت مەترسیدارە، یان نەخۆشی شێرپەنجەت هەبێت مەترسیدارە، ئەو نەخۆشیانەی باسمانكرد هەتبێت بەڵی مەترسیدارە. بەڵام ئەگەر خۆت كەسێكی لەشت ساغ بیت و ئاسایی بێت بەو شێوەیە نیەو مەترسیدار نیە، دوو شت هەیە ئەو ترسەی درووست كردووە بۆ نمونە لە شارێكی وەك نیویۆركدا كە (18ملیۆن) كەسی تیا دەژی تۆ 10%ی خەڵكەكەی بخاتە نەخۆشخانە كە زۆر بەخێرایی بڵاو دەبێتەوە ئەوا دەكاتە سەرو یەك ملیۆنێك كەس هیچ بونیەیەكی تەحتی نیە تەحەمولی ئەوە بكات ئەوە كێشەكەیە، ئەگەرنا ووردە ووردە خەڵكەكە هەر بەرگری پەیدا دەكات بەرامبەر كۆرۆنا، ئەوەی ئیتالیا ئەوەیە كێشەكە بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە خەڵكیكی زۆریش خراوەتە نەخۆشخانە، دەكرێت توشبوو بێت و هەر نەچیتە نەخۆشخانەو لەماڵەوە كەرنتینە بیت واتا 90%ی ئەوانەی توش بوون هەر پێویست ناكات بچێتە نەخۆشخانە، یەكێك لە سیناتۆرەكانی دیارەكانی ئەمریكا (پۆڵ رایەن) كە خۆی پزیشكە پشكنینیان بۆ كردووەو دواتر چووە بۆ وەرزش و لەشجوانی دواتر پێیان وتووە كۆرۆنات هەیە، كە هەر هەستیشی پێنەكردووە كە تەمەنی نزیكەی 60 ساڵ دەبێت ساڵەوەیە.  لەبەر ئەوەی مەترسیەكەی بەو شێوەیە نیە بەڵام لە شارێكدا كە ملیۆنێك كەسی تێایدا بێت لەوانەیە فشارێكی زۆر لەسەر نەخۆشخانەكان درووست بكات، لەوانەیە فشارەكە وابكات مەترسی درووست بێت و بەهۆی نەبوونی ئامێر كە ئەگەر 4 قەرەوێلەت هەبێت و 50 كەس بێنی بۆ ئامێری هەناسەدان ئەوكاتە مردن زیاد دەكات.   درەو: رێشوێنەكانی حكومەتی هەرێم لە چی ئاستێكدایە، ئایا رێوشوێنەكان بە سیستمێكی خراپ و ئیمكانیاتی كەمەوە، لە چی ئاستێكدایە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: رێو شوێنەكانی حكومەتی هەرێم بۆ روبەرووبونەوەی كۆرۆنا زۆر بە باشی دەبینم، بەتایبەت لە وڵاتێكدا كە سیستەمی تەندروستی باش نەبێت و دراوسێ وڵاتێكی وەك ئێران بێت و سنورێكی زۆری لەگەڵدا هەبێت و پەیوەندی زۆرت لەگەڵ هەبێت و ئەو وڵاتەش كێشەیەكی زۆری هەبێت بە كۆرۆنا، لە تایوانی و سەنگاپورەش بەو شێوەیەی كوردستان كراوە بەڵام بۆ ئەوان ئاسانە سێ لایان ئاوە هۆكارە جوگرافیەكە یارمەتیدەریانەو دراوسێكانیان بەو شێوەیەی ئێران نیە، بۆیە پێویستە دەستخۆشی لە هەرێم بكرێت، لەهەرێم پەیوەندییەكی زۆر لەگەڵ دراوسێكاندا هەیەو سنورەكە وشكانیەو خەڵكی دەتوانێت بە پێی هاتوچۆی پێدا بكات، لە هەرێم بودجەیەكی دیاریكراویش هەیە. لە ئەمریكا سەرۆك داوای ( 2 ترلیۆن دۆلار)ی كرد واتا ( 2 هەزار میارد) دۆلار، هەرچەندە سیناد رەتی كردەوە لەبەر یەك شت، وتیان بەشێكی زۆری بۆ كارگەكان دەچێت بۆ خەڵكی ئاسایی كەمتر دەچێت پێویستە بۆیە هەوڵ بدە پارەكە بەشێوەیەك دابەش بكە كە خەڵكە ئاساییەكەش پارەی بۆ پچێت نەك كارگەكان لە ئیفلاس رزگار بكەیت و پارەیەكی كەم بۆ خەڵكی ئاسایی تەرخانبكرێت.  ئەم هەفتەیە بۆ ئەمریكا قورس دەبێت بەڵام رەنگە لە هەفتەی داهاتوودا رێژەیەكی زۆری پێداویستی پزیشكی بەرهەمبهێنرێت كە لە ئەمریكا زیاد بێت و بنێردرێت بۆ وڵاتانی دیكە، چونكە ئێستا بەشێكی زۆری كارگەكانی ئۆتۆمبێل و چەك و تەقەمەنی وەستاون و پێداویستی پزیشكی بەرهەم دێنن. درەو: مرۆڤ چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ڤایرۆسەدا بكات بەتایبەت تا ئەوكاتەی ڤاكسینی تایبەت بە كۆرۆنا دەدۆزرێتەوە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەگەر دوور مەودا لە كۆرۆنا بڕوانین، ئەبێت لەوە تێبگەین مرۆڤایەتی لەگەڵیدا خۆی رابهێنێت، ئەمە شتێك نیە بێت و بڕوات، لەهاوین و بەرزبونەوەی پلەی گەرمیدا كەم دەبێتەوە ئەو ڤایرۆسە كە لەگەڵ پژمە دێتە دەرەوە ئەگەر پلەی گەرما بەرزبێت دەبێت بە هەڵم كەمتر دەبێتەوە، لەبەر ئەوەی كۆرۆنا لە كۆئەندامی هەناسەدایە كاتێك پلەی گەرمی بەرز دەبێتەوە لەبەر ئەوەی كۆرۆنا كۆدێكی پرۆتینیە ئەو كۆدە شكڵو شێوەی دەگۆڕێت بە پلەی گەرمان، بۆ نمونە هێلكەیەك كە دەیكەیت بە هێلكەو رۆن شكڵ و شێوەكەی دەگۆڕێت، گۆشت كە ئەیبرژێنێت ئەو كۆدە پرۆتینیەی كە درووستی كردووە هەمووی تێك دەچێت، كۆرۆناش بە گەرماكە لەبەر ئەوەی لە ئاوی لوت و دەمدایە، لەوێدا فۆرمە سروشتیەكەی خۆی هەیە بەڵام كە گەرمە ئەبێت بە هەڵم ئەو شكڵو شێوەیەی تێك دەچێت، وەك چۆن هێلكەكە بە هێڵكەورۆن تێك دەچێت، واتا راستە لە وەرزی گەرمادا كۆرۆنا كەم دەبێتەوەو گەرما دەتپارێزێت، لەسەرماشدا پرۆسیسی بەهەڵمبوون خاوتر دەڕوات لەبەر ئەوەی زیاتر توشت دەبێت،  زیاتر بە پژمەی بەرامبەر دەگوازرێتەوە. هەموو ڤایرۆزێك شوێنی (T)ی هەیە ئەو شوێنەی كە داخڵی مرۆڤ دەبێت و مەترسیدارە ئەم ڤایرۆسە ئەو شوێنە تایبەتەی لێوەی دەچێتە ژوورەوە ( چاوو، لوت) دەم)ە، بۆ نمونە من دەست لە ڤایرۆسەكەش بدەم توشم نابێت تا دەستنەدەم لە دەموچاومەوە، دەستشتن، شتی باشە بۆ خۆپاراستن. لە كۆتاییدا پێش ماڵئاوایی وتی ئەمەوێت شتێكت پێ بڵێم كاری ئێوەی رۆژنامەنووس زۆر گرنگە چاوە بەسەر ئەوانەی بڕیاردەدەن لەبەر ئەوەی میدیای ئازاد بڕبڕی پشتی هەموو ئەم كارانەی ئێمەیە  بۆیە جێگەی رێزو سوپاسن.  ............................................... پ، ی ،د. ئارام گەڵاڵی مامۆستای كۆلێجی پزیشكی لە زانكۆی هارڤارد -    ساڵی 1982 لە سلێمانی لەدایك بووم -    1996  بەهۆی شەڕی ناوخۆوە كوردستانم جێهێشتووە -    لە وڵاتی سوید زیاتر خوێندوومە -    لە سوید چومە بەشی زانستی -    لە سوید لەیەك كاتدا پێنج بروانامەم خوێندووە ( دوو بەكالیۆریۆس، دوو ماستەر، ئەندازیاری)م خوێندووە -    ماستەرێكم لەسەر (خۆپاراستن لەسەر نەخۆشی شێرپەنجە) -    ئەو بەشانەی خوێندوومە دۆزینەوەی دەرمانی تازەیە -    هەموو بڕوانامەكانم لەبواری پزیشكیدایە -    یەكەم دكتۆرام وەرگرت لەسەر ( ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە ناو خەلیەدا روئەدا كە خەلیەكە لە خەلییەكی ئاساییەوە بەرەو شێرپەنجە دەبەن) -    زیاتر لێكۆڵینەوەكانم لە بواری (جینات)ە  -    بڕوانامەیەكیشم لەسەر جینات هەیە (ئەو گۆڕانكارییە جینیانەی كە شێرپەنجە درووست دەكات)  - پۆست دكتۆرایەكم بەدەست هێنا لێكۆڵینەوەكانم بەرەو پرۆفیسۆری لەسەر دوو بوار ( پیس بوونی ژینگە لەسەر درووست بونی شێرپەنجە، نمونەكەش كاریگەری پلاستیك لەسەر تەندروستی مرۆڤ) -    لە سوید لە هەشت مەجالی جیاوازدا دۆزینەوە(اختراع)م هەیە (شێرپەنجەی جگەر، شێرپەنجەی سی ). -    دواتر هاتمە زانكۆی هارڤاردی ئەمریكا -    دەمەوێت زانیاریم هەبێت لە هەموو بەسەكانی شێرپەنجە. -    لە هارڤارد دۆزینەوەم لە پرۆستات بووە بۆ پۆست دكتۆرای دووەم  -    ئێستا یاریدەدەری پرۆفیسیۆرم لە كۆلێجی پزیشكی لە زانكۆی هارڤارد -    دۆزینەوەیەكم هەبووە تایبەت لە بواری شێرپەنجەی مێشكی منداڵ -    ئێستا وانە بە دكتۆراكان دەڵێمەوە قوتابیەكانم لە زۆربەی وڵاتانەی دونیاوەیە  -    كەمتر وانە دەڵێمە زیاتر سەرقاڵی توێژینەوەم  -    پادشای سوید سپۆنسەری كارەكانم دەكات     شەهید حەمەسعیدی موهەندیس

راپۆرتی: درەو  هەفتەیەك بەسەر ڕاسپاردنی (عەدنان زورفی) پارێزگاری پێشووی نەجەف‌و سەرۆكی كوتلەی ئیئتیلافی نەسر لەپەرلەمانی عێراق تێپەڕیووە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، دابەشبوون‌و ناكۆكی ناوماڵی شیعە وەك خۆیەتی‌و پێشكەوتنێكی ئەوتۆ لەسەر ئەرزی واقیع ڕووینەداوە. هادی عامری‌و نوری مالیكی لەلایەك‌و سەدرو عەبادیش لەلاكەی تر، گرەو لەسەر گۆڕینی هەڵوێستی یەكتر دەكەن سەبارەت بە ڕاسپاردنی (عەدنان زورفی). دوانەكەی یەكەم، میكانیزمی ڕاسپاردنەكە بە شەڕی شكاندنی ئیرادە لێكدەدەنەوەو پێداگری دەكەن لەسەر گۆڕینی. دوانەكەی دووەمیشیان گرەو لەسەر كات دەكەن، لەهەمان كاتیشدا كۆدەنگی ناوماڵی شیعیەیان بەلاوە گرنگەو، داوای كاندیدێكی پەسەندكراو دەكەن بۆ جێگەكەی (زورفی).  كاتژمێرو ڕۆژانی داهاتوو بۆ (زورفی) یەكلاكەرەوەبێت، ئەو بەنیاز نییە بكشێتەوە‌و، سەرقاڵی هەوڵی خۆیەتی بۆ پێكهێنانی حكومەت، پەیامی دڵنیایش دەنێرێت بۆ ڕكابەرەكانی، بەڵام لەكۆتایدا بەرژوەندی هێزە سیاسییەكان بڕیاردەدات، ئەو بەردەوامدەبێت یان وەك (عەلاوی) وازدەهێنێت یان وازیپێدەهێنن. زورفی دڵنیایی دەدات بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكان، هاوشانی پێداگری نەیارەكانی لەسەر ڕەتكردنەوەی ڕاسپاردنی، (زورفی) هەوڵەكانی چڕكردووتەوەوە بۆ دڵنیاكردنەوەكەیان، لەیەكەم چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەوانیشدا دوای ڕاسپاردنی بۆ پێكهێنانی كابینەی حكومەت لەگەڵ ژمارەیەك لەمیدیا عێراقییەكان، (زورفی) تەئكیدی كرد: ئەو  بژاردەیەكی عێراقی پەتییەو لەڕێی هیچ ڕێككەوتنێكی نهێنییەوە نەهاتووە، وتیشی: ئەگەر لەسەردەمی رژێمی پێشوودا بەناچاری پەنایبردبێت بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، مانای وانییە  بووە بە ئەمریكی.    پێناچێت پەیامە ئاشكراو نهێنییەكانی (زورفی) گۆڕانكاری لەهەڵوێستی هێزە نەیارەكانیدا كردبێت. هەروەك چۆن بەرەی نەیاریشی كە پێكدێن لە "دەوڵەتی یاسا" بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی‌و"هاوپەیمانی فەتح" بەسەرۆكایەتی هادی عامری‌و نەیانتوانیووە قەناعەت بە "هاوپەیمانی سائیرون" بەسەرۆكایەتی موقتەدا سەدرو "ئیئتیلافی نەسر"بەسەرۆكاییەتی حەیدەر عەبادی بهێنن، بۆ ڕاسپاردنی كەسێكی تر لەشوێنی (عەدنان زورفی)بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق.  دواین كۆبونەوە (ئەسەعد مورشیدی) پەرلەمانتاری ڕەوتی حیكمە ئاشكرایكردووە: ئێوارەی یەكشەممەی ڕابردوو هێزە شیعییەكان دواین كۆبوونەوەیان ئەنجامداوە، لەكۆبونەوەكەدا چەند ناوێك بۆ شوێنگرتنەوەی (زورفی) پێشنیازكراوە، بەڵام لەسەر هیچ ناوێكی دیاریكراو ڕێككەوتن نەكراوە. (مورشیدی) بەڕۆژنامەی "ئەلعەرەبی ئەلجەدید"ی وتووە: هاوپەیمانی سائیرون‌و ئیئیتیلافی نەسر، بایكۆتی كۆبونەوەكەیان كردووە، بەڵام پەیامێكیان گەیاندووەتە هێزە شیعییەكان‌و پێیانڕاگەیاندوون، ئەگەر قەناعەت بهێنن بەو كەسەی لەشوێنی زورفی كاندیدی دەكەن، ئەوا ئەوان لەگەڵ كۆدەنگی ناوماڵی شیعیەدان. ئاماژەی بەوەشكردووە: لەچەند كاتژمێری داهاتوودا، هێزە شیعییەكان كۆبونەوەی نوێ‌ ئەنجامدەدەن، كۆبونەوەكەش تایبەت دەبێت بە تاتوێكردنی دوو پرس، ڕێككەوتن لەسەر پێدانی دەرفەتێك بە (زورفی) لەگەڵ ئەوەی پرسێكی قورسە لەئێستادا، بەهۆی ئەوەی هاوپەیمانی فەتح‌و دەوڵەتی یاسا بەتەواوی ڕەتیدەكەنەوە، یاخود ڕۆیشتن بەرەو دانانی جێگرەیەوەك‌و ڕاسپاردنی بۆ پێكهێنانی حكومەت. هەڵوێستیان نەگۆڕاوە سەرچاوەكە لەزاری وەزیرێكی حكومەتێكی عێراقەوە كە ناوەكەی ئاشكرانەكردووە، بڵاویكردووەتەوە: لە كاتژمێرەكانی ڕابردوودا زۆربەی سەركردە سیاسییەكانی عێراق لەڕێی پەیوەندی تەلەفونیان گفتوگۆیان ئەنجامداوە، بەڵام نەگیشتوونەتە هیچ ئەنجامێك. تائێستا (سەدرو عەبادی) پێداگرن لەسەر هەڵوێستی خۆیان‌و گۆڕینی (زورفی) بە كەسێكی تر ڕەتدەكەنەوە. بەوتەی ئەو بەرپرسە عێراقییە، هەڵوێستی (عەمار حەكیم)و ڕەوتی حیكمەش ناڕوون‌و خۆڵەمێشییە، پێشیوایە كە ئاماژەی گۆڕانكاری لەهەڵوێستی (نوری مالیكی) سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بەدیدەكرێت سەبارەت بە ڕەتكردنەوەی ڕاسپاردنی (زورفی)و، ڕەنگە لەدوو ڕۆژی ڕابردوودا بە ڕوونی دەربكەوێت.  لای خۆیەوە (كریم محەمەداوی) پەرلەمانتاری هاوپەیمانی فەتح لەلێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا ڕاگەیاندووە: هێزە شیعییەكان لە كاتژمێرەكانی سەرەتای ڕاسپاردنی (زورفی) لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە، ڕێككەوتوون لەسەر گۆڕینی‌و ڕەتكردنەوەی لەپەرلەمان. وتوشیەتی: هەندێك لەهێزە سیاسییەكان هەوڵی گۆڕینی هەڵوێستی ئەو هێزانەیان دا كە (زورفی)یان ڕەتدەكردەوە بەڵام سەركەوتوونەبوون‌و، لەدواین كۆبونەوەشدا تەئكید لەسەر ڕەتكردنەوەی كراوەو ئاراستەكە بەرەو گۆڕینێتی بەكاندیدێكی تر. گفتوگۆكانیش بۆ دۆزینەوەی جێگرەوەیەكە بۆ ناوبراو، كۆمەڵێك ناو پێشنیازكراون، لەڕۆژانی داهاتووشدا ناوی تریش دەخرێنەڕوو. 

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت لەسەرەتای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێوە کە بە "کۆڤید-۱۹" ناسراوە، زانایان لەسەرتاسەری جیهان لە هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەری نەخۆشیەکەدان. بەپێی راپۆرتی تۆڕی هەواڵی (BBC)، لەسەر ئاستی جیهان (۸) تیمی پزیشکی سەرقاڵی دۆزینەوەی چارەسەرن، بەڵام تائێستا چارەسەر نەدۆزراوەتەوەو ئەوەی باسدەکرێت چارەسەر نییە، بەڵکو هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەرە لەڕێگەی تاقیکردنەوەی ڤاکسینەکان و زانینی ئاستی کاریگەرییان لەسەر ڤایرۆسە نوێیەکە. پسپۆڕان دەڵین چارەسەرەکانی نەخۆشی ئەنفلۆنزاو مەلاریاو هەوکردنی جومگەکان و ڤایرۆسی کەمی بەرگریی لەش لەو چارەسەرانەن کە دەرکەوتووە ئومێدیان لێ دەکرێت بۆ چارەسەری "کۆڤید-۱۹". سایتی (زە سەن) لە راپۆرتێکدا باسی هەندێک لەو هەوڵانەی کردووە کە خراونەتەگەڕ بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ. 🔹 هیدروكسی كلوروكوین (Hydroxychloroquine) ئەم چارەسەرە کە بۆ نەخۆشی مەلاریا بەکاردەهێنرێت، یەکەمین چارەسەرە کە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا رەزامەندی لەسەر بەکارهێنانی دراوە بۆ چارەسەری ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ. بەپێی راپۆرتەکان، بەڕێوەبەرایەتی خۆراک و چارەسەرەکان لە ئەمریکا رەزامەندی نیشانداوە لەسەر بەکارهێنانی (هیدروكسی كلوروكوین)و دەکرێت وەکو چارەسەرێکی پزیشکی خێرا ناوببرێت. ئەم دەرمانە کە لەژێر ناونیشانی بازرگانی (Plaquenil) دەفرۆشرێت، لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی نیشتمانی بەریتانیاوە کە بە (NHS) ناسراوە، وەکو چارەسەر بۆ هەوکردنی جومگەکان و مەلاریا ناسێندراوە. بەپێی راپۆرتی (سکای نیوز)، کاریگەری ئەم دەرمانە لەسەر نەخۆشەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە بەریتانیاش خەمڵاندنی بۆ دەکرێت. 🔹 فافیبیرافیر (Favipiravir) بەرپرسانی تەندروستی لە چین دەڵێن یەکێک لە پێکهاتە کاراکانی دەرمانی ئەنفلۆنزا (Avigan) کە بە "فافیبیرافیر" ناسراوە، ئەنجامی باشی هەبووە لەسەر ئەو کەسانەی کە دوچاری "کۆڤید-۱۹" بوون. چانگ شین مین بەرپرس لە وەزارەتی زانست و تەکنەلۆژیای چین دەڵێ:" دەرمانەکە دراوە بە ۳٤۰ نەخۆش لە وۆهان و شنچن". چانگ شێن لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا وتی: فافیبیرافیر یارمەتی چاکبونەوەی ئەو نەخۆشانەی داوە، بەبێ دروستبوونی هیچ لێکەوتێکی لابەلای روون لەسەر تەندروستییان. دەوترێت رەگەزی کارای ناو ئەو دەرمانە رێگری دەکات لە زیادبوونی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەناو جەستەی کەسانی توشبوودا. ئەم دەرمانە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی نیشتمانی بەریتانیاوە بەکارناهێنرێت و لەلایەن کۆمپانیایەکی سەربە (Fujifilm) لە ژاپۆن بەرهەمدەهێنرێت. 🔹 ئیبوبروفین پسپۆڕانی پزیشکی ئاشکرایان کردووە کە (ئیبوبروفین) پشتی پێنابەسترێت بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا. لە دانیشتنیکی راوێژکاری لیژنەی (Health Select)دا، پاتریک فالانس گەورە راوێژکارانی زانستی وتی:" نمونەی ئیبوبروفین، دەکرێت راست بێت یان نا، نازانم، بەڵام ئەوەی پێویستە بوترێت ئەوەیە ئەو دەرمانە لە ئێستادا وەرنەگیرێت، چارەسەرێکی تر بەکاربهێنرێت لە نمونەی پاراسیتامۆڵ". بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی نیشتمانی بەریتانیا دەڵێ:" لەکاتێکدا ئێستا هیچ بەڵگەیەکی بەهێز نییە لەبارەی ئەوەی ئیبوبروفین دەکرێت ڤایرۆسی کۆڤید-۱۹ خراپتر بکات، تا ئەوکاتەی زانیاری زیاترمان دەستدەکەوێت، با پاراسیتامۆڵ بەکاربهێنرێت بۆ چارەسەری نیشانەکانی کۆرۆنا، ئەمەش لەکاتێکدا ئەگەر پزیشک ئاگادارت نەکات لەوەی کە بەکارهێنانی پاراسیتامۆڵ بۆ تۆ گونجاو نییە. دەکرێت هەریەکە لە پاراسیتامۆڵ و ئیبوبروفین پلەی گەرمی (تا) داببەزێنن و چارەسەری ئەو نیشانانە بکەن کە هاوشێوەی ئەنفلۆنزان. لەگەڵ ئەوەشدا، ئیبوبروفین و دەرمانەکانی تری دژە هەوکردن، جگە لە ستیرویدی (NSAIDs) گونجاو نین بۆ هەموو کەسێک، رەنگە لێکەوتی تریان هەبێت لەسەر تەندروستی، بەتایبەتیش لەسەر ئەو کەسانەی کە نەخۆشی رەبۆ و دڵ و کێشەی سوڕی خوێنیان هەیە. هەندێک بەڵگە هەن کە ئیبوبروفین دەبەستنەوە بە نەخۆشییەکی زۆر مەترسیدارەوە کە پەیوەندیدارە بە هەوکردنی کۆئەندامەکانی تری هەناسەوە. 🔹 دەرمانی هەوکردنی جومگەکان دەرمانی چارەسەری هەوکردنی جومگەکان (rheumatoid) کەناوی (Sarilumab)ەو بەناوی (Kevzara) دەخرێتە بازاڕەوە، بەپێی راپۆرتەکان، تاقیدەکرێتەوە لەسەر نەخۆشیەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. ئەم دەرمانە کە لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی نیشتمانی بەریتانیاش هەیە، لەلایەن هەردوو کۆمپانیای دەرمان (Sanofi)و (Regeneron) دەدرێت بەو کەسانەی کە بەدەست "کۆڤید-۱۹"وە دەناڵێنن، بەمەبەستی زانینی کاریگەری دەرمانەکە لەسەر وەڵامدانەوەی توانای بەرگری لەش بەرامبەر بە ڤایرۆسەکە. دەرمانەکە کاردەکات لەسەر بەستنی بەشێک لە سیستمی بەرگری، کە رەنگە ببێتەهۆی هەوکردن، ئەمەش شتێکی باوە لای ئەو کەسانەی کە هەوکردنی جومگە (rheumatoid)یان هەیە. 🔹لوبینافیر/ ریتونافیر ئەم دەرمانە کە لەژێر ناوەکانی (Kaletra)و (Aluvia) دەفرۆشرێت، بۆ ئەو کەسانە بەکاردەهێنرێت کە کێشەی کەمی بەرگریی لەشیان هەیە، بۆ رێگریکرن لەوەی حاڵەتەکەیان،سەربکێشێت بۆ ئایدز. زانایان دەڵێن ئەم دەرمانە لە بواری روبەڕووبونەوەی کۆڤید-۱۹دا کاریگەری دەرکەوتووە، دەکرێت ببێت بەرێگر لەبەردەم خۆنوێکردنەوەی ڤایرۆسەکەو بڵاوبونەوەی زیاتری پەتاکە. چین بەکارهێنانی ئەم دەرمانەی بۆ چارەسەری کۆرۆنا راگەیاندووە، بەڵام بەشێوەیەکی زانستیانە سەلمێندراوە. 🔸 سەرچاوەی زانیارییەکان: زە سەن- بی بی سی

‎درەو: بەپێی راگەیەنراوێكی گروپی كۆمپانیاكانی فاروق، فاروقی مەلا مستەفا خۆراك و پێداویستی بۆ (7 هەزار) خێزانی شاییستە دابین دەكات ئەویش بەپێی ئەو لیستەی كە لە قایمقام و لێپرسراوە ئیدارییەكانی قەزاو ناجیەكانی (بازیان، بەردەقارەمان، بەكرەجۆ، ڕاپەڕین، دوكان، عەربەت، پیرەمەگروون، شارباژێڕ، قەرەداغ، سێوسێنان، چەمچەماڵ، تەكیە و تاسڵوجە  و ماوەت وشۆڕش) ئامادەیان كردووە. هەر كارتۆنێك لەو پێداویستی و ئازووقانە بایی  پەنجاوحەوت هەزار و نۆسەدو پەنجا دینارە. گروپی كۆمپانیاكانی فاروق ئەوەشیان خستۆتە روو كە " كۆمەك و بەخشینەكانی كاك فاروقی مەلا مستەفا  بۆ هاونیشتیمانیان و دەزگا خزمەتگوزارییەكان لەم ماوە قەیراناویەدا هەر بەردەوام بووە. لەوانە: ‎١-یەك ملیۆن لیتر نەوتی سپی بۆ قەزای كۆیە كە بایی شەشسەدو بیست ملیۆن دینار بوو ‎٢- پێنجسەد هەزار  لیتر نەوتی سپی بۆ ناو شاری سلێمانی و چەند ناوچەیەكی دەرەوەی شاری سلێمانی كە نرخەكەی سیسەد ملیۆن دینار بوو ‎٣-بڕی دووسەدو پەنجا هەزار ‎دۆلار بۆ پارێزگای  سلێمانی ‎٣-بڕی پەنجاو نۆهەزار و پێنج سەد دۆلار هاوكاری بۆ نەخۆشخانەی كۆرۆنا لە سلێمانی(نەخۆشخانەی ئاسا) ‎ئێمە لەكاتێكدا پڕ بەدڵ هیوادارین وڵاتە   دەقی بڵاوكراوەكەی گروپی كۆمپانیاكانی فاروق بڵاوكراوەیەك لە گروپی كۆمپانیاكانی فاروقەوە: ‎هاوكارییەكی تری كاك فاروقی مەلا مستەفا لەم قەیرانە سەختەی ئێستای هەرێمی كوردستاندا ‎ كاك فاروقی مەلا مستەفا وەك چۆن لە هەموو كارەسات و بۆنەو ڕووداوێكدا پێشەنگ و دەستپێشخەر بووە لە بەدەنگەوەهاتن و یارمەتیدانی توێژە جیاجیاكانی كوردستاندا بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی خۆیان و خێزانەكانیان لەكاتی لێ قەومان و بارودۆخی نەخوازراودا،وا ئەمجارەش لەگەڵ سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنادا خۆراكی وشكە و پێداویستی دیكەی دابین كرد بۆ حەوت هەزار خێزانی شایستە بەپێی ئەو لیستەی كە بەڕێزان قایمقامەكان و لێپرسراوە ئیدارییەكان ئامادەیان كردووە لە قەزا و ناحیەكانی (بازیان،بەردەقارەمان،بەكرەجۆ،ڕاپەڕین،دوكان،عەربەت،پیرەمەگروون،شارباژێڕ،قەرەداغ،سێوسێنان،چەمچەماڵ،تەكیە و تاسڵوجە  و ماوەت وشۆڕش) ‎هەر كارتۆنێك لەو پێداویستی و ئازووقانە بایی  پەنجاوحەوت هەزار و نۆسەدو پەنجا دینارە و ڕۆژی ٢٥ /٣ بە هاوكاری ڕێكخراوی (سی دی ئۆ )و بەڕێزان قایمقامەكان و بەڕێوەبەرانی بەڕێزی ئەو قەزاو ناحیانە هاوكارییەكان دەگەیەنرێنە بەردەمی ئەو ماڵانە ‎هەر بە هەمان شێوە  و بەهاوكاری بەڕێز قایمقامی ناوەندی سلێمانی سێ هەزار خیزانی شایستەی ناو شاری سلێمانییش  هاوكاری دەكرێن ‎بۆ هەر پرسیارێك لەسەر ئەم بابەتە دەتوانن پەیوەندی  بكەن بە ژمارە تەلەفونی(٠٧٧٢٣٣٣٠٠٩٠) ‎كۆمەك و بەخشینەكانی كاك فاروقی مەلا مستەفا  بۆ هاونیشتیمانیان و دەزگا خزمەتگوزارییەكان لەم ماوە قەیراناویەدا هەر بەردەوام بووە. لەوانە ‎١-یەك ملیۆن لیتر نەوتی سپی بۆ قەزای كۆیە كە بایی شەشسەدو بیست ملیۆن دینار بوو ‎٢- پێنجسەد هەزار  لیتر نەوتی سپی بۆ ناو شاری سلێمانی و چەند ناوچەیەكی دەرەوەی شاری سلێمانی كە نرخەكەی سیسەد ملیۆن دینار بوو ‎٣-بڕی دووسەدو پەنجا هەزار ‎دۆلار بۆ پارێزگای  سلێمانی ‎٣-بڕی پەنجاو نۆهەزار و پێنج سەد دۆلار هاوكاری بۆ نەخۆشخانەی كۆرۆنا لە سلێمانی(نەخۆشخانەی ئاسا) ‎ئێمە لەكاتێكدا پڕ بەدڵ هیوادارین وڵاتە ‎خۆشەویستەكەمان ئەم كێشە گەورەیە بە كەمترین زیان تێ بپەڕێنێت وهاونیشتیمانیانی ئازیز سەلامەت و بەختەوەر بن،دڵنیاتان دەكەینەوە كە هاوكارییەكانی كاك فاروقی مەلا مستەفا  بەردەوام دەبن بۆ دەزگا خزمەتگوزارەكانی حكومەتی هەرێم و كەسانی شایستەی هاوكاری و فریاكەوتن ‎هیوای  لەشساغی و ئاسوودەیی بۆ هەموو لایەك دەخوازین ‎گروپی كۆمپانیاكانی فاروق ٢٣-٣-٢٠٢٠  

درەو: " تاكە چارەسەری كۆرۆنا، كە تا ئێستا دەركەوتووە، ئەوەیە: كە گوێڕایەڵی ئامۆژگارییە تەندروستییەكان بین. هەوڵی خۆجیاكردنەوەی كۆمەڵایەتیمان بدەین و دوور بكەوینەوە لە قەرەباڵغی، بۆ ئەوەی ڕێگا لەو دوژمنە نەبینراوە بگرین" ئەمە وتەی پرۆفیسور ( د. محەمەد داخل ئەلڕەكابی) ڕاگری كۆلێژی دەرمانسازی زانكۆی كەفیلە لە نەجەف. د. محەمەد رەكابی لە رونكردنەوەیەكدا سەبارەت بە بەرهەمهێنانی دەرمان و دۆزینەوەی چارەسەری كۆرۆنا ئاماژەی بەوەكردووە "دەمەوێت خەڵك دڵنیا بكەمەوە، كە تا ئەم ساتە كاریگەری ئەم دوو دەرمانە (chloroquine) و (Hydroxychloroquine ) دڵخۆشكەر نییە، هەروەها دەبێت ئەوەتان بۆ ڕوون بكەینەوە، كە بەكارهێنانی دوو دەرمان بە یەكەوە لەوانەیە ببێتە هۆی تێكچوونی لێدانی دڵ و كۆنترۆڵ نەكردنی كارەكانی دڵ و لە كاركەوتنی"   دەقی رونكردنەوەكەی پرۆفیسور ( د. محەمەد داخل ئەلڕەكابی) لە دوێنەوە هەواڵێك بڵاو كراوەتەوە سەبارەت بە دۆزینەوەی چارەسەری نەخۆشی كۆرۆنا، ئەم هەواڵە لە تویتێكی سەرۆكی ئەمریكاوە بڵاوكرایەوە، كە گوایە: "دوو دەرمان دۆزراوەتەوە و یەكسەر یارییەكە دەگۆڕێت، لە چارەسەركردنی ئەم ڤایرۆسە كوشندەیەدا". دوای تویتەكەی ترامپ، لە عێراقیش هەواڵێك بڵاوكرایەوە، گوایە لە عێراق چارەسەرێكی سەركەوتوو بۆ كۆرۆنا دۆزراوەتەوە و لە ماوەی چەند ڕۆژی داهاتوودا ئەو دەرمانە بڵاو دەكەینەوە، كە یەكێك لە كۆمپانیا عێراقییەكان دروستی دەكات. هەواڵی دۆزینەوەی چارەسەر و دەستنیشان كردنی ناوی دەرمانەكە، بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی ئاژاوە لەناو خەڵك‌دا، چونكە ئەو خەڵكە بەپەلە دەچن بەرەو دەرمانخانەكان و لە هەوڵی كڕینی ئەو دوو دەرمانەدان، بەبێ ئەوەی هیچ زانیارییەكیان لە بارەیەوە هەبێت. من لێرەدا دەمەوێت چەند ڕاستییەكە لەسەر ئەو دەرمانەی باسی دەكەن، بخەمەڕوو: 1. ڕاستە تا ئێستا هیچ چارەسەرێكی دیاریكراو نییە، كە لەلایەن ڕێكخراوە پزیشكییەكانەوە دۆزرابێتەوە بۆ ئەم نەخۆشییە. بەڵام زاناكان بە پەرۆشەوە هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەرێكی سەركەوتوو دەدەن. لە ڕاستی‌دا هەندێك سوود لە بەكارهێنانی ئەو دەرمانانەی دژە ڤایرۆسن، وەكو ڤایرۆسی نەخۆشییەكانی ئایدز و سارس و هەندێكی تریش. هەروەها دەركەوتووە، كە دەتوانرێت سوودیان لێ وەربگیرێت، ئەگەر چارەسەری پێویست نەبوو. 2. ئەو دەرمانەی بە  (chloroquine)ناسراوە، دەرمانێكی زۆر كۆنە، لە چلەكانی سەدەی پێشووەوە بەرهەمهێنراوە، بۆ چارەسەری نەخۆشی مەلاریا. دەرمانێكی تریشی لەسەر ئەم دەرمانە دروست كراوە، ئەویش پێی دەوترێت (Hydroxychloroquine )، كە ماوەیەكە بەكار دەهێنرێت بۆ هەوكردنە درێژخایەنەكانی جومگە. 3. ئەو دوو دەرمانە لەسەر چەند نەخۆشێكی كۆرۆنا تاقی كراوەتە، دەركەوتووە هەندێك سوودی هەیە، لەوە دەچێت ڕێگا بگرێتە لە ڤایرۆسەكە، كە بە سنگی نەخۆشەكەدا بڵاو ببێتەوە. 4. لە لێكۆڵینەوەیەكی ئەم دواییانەی فەڕەنسادا لەسەر ژمارەیەك نەخۆشی كۆرۆنا، كە ژمارەیان لە ٢٠ كەس نەخۆش تێپەڕ نابێت، دەركەوتووە بەكارهێنانی ئەو دوو دەرمانە و (Azithromycin) بە یەكەوە، كە دەرمانێكی دژە بەكتریایە، سوودێكی كەمی هەبووە. 5. لەبەر ئەوەی بڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە نەك تەنها كاریگەریی تەندروستی بەسەر جیهانەوە هەبووە، بەڵكو كاریگەرییەكی سیاسی و ئابووریشی هەبووە. 6. سەرۆكی ئەمریكا (ترامپ) مژدەی دا بە ئەمریكییەكان، كە بەو دوو دەرمانە (هایدرۆكسی كلۆرۆكین- ئایزرۆمایسین) دەتوانرێت چارەسەری ئەو نەخۆشییە بكات. لە دوای ئەم قسانەی ترامپەوە، پسپۆڕان و پزیشكانی ئەمریكی زۆر تووڕە بوون، بۆیە ١٣ هەزار لەو پزیشكانە تویتیان لەسەر قسەكانی نووسی و لۆمەیان كرد، كە چۆن ئەو كۆمێنت دەدات لەسەر شتێك، كە پسپۆڕی ئەو نییە و نازانێت ئەنجامەكانی چییە. هەروەها بەشێكی زۆریان وتبویان: لەوانەیە خەڵك بە هۆی قسەكانییەوە ئەو دوو دەرمانە بەبێ سەردان كردنی پزیشك بەكار بهێنێت، كە بێگومان ئەوە ئەنجامی ترسناك دەبێت. ئەم توویتەی ترەمپ تەنیا كاریگەریی لەسەر ئەمریكییەكان نەبوو، بەڵكو كاریگەریی لەسەر عێراقیش هەبوو، خەڵك بە پەلە ڕوویان كردە دەرمانخانەكان و بەبێ پرسی پزیشك دەستیان كرد بە كڕینی، لە ترسی ئەوەی دواتر دەستناكەوێت و دەرمانخانەكان نامێنێت. 7. من لێرەدا دەمەوێت خەڵك دڵنیا بكەمەوە، كە تا ئەم ساتە كاریگەری ئەم دوو دەرمانە دڵخۆشكەر نییە، هەروەها دەبێت ئەوەتان بۆ ڕوون بكەینەوە، كە بەكارهێنانی دوو دەرمان بە یەكەوە لەوانەیە ببێتە هۆی تێكچوونی لێدانی دڵ و كۆنترۆڵ نەكردنی كارەكانی دڵ و لە كاركەوتنی. بۆیە داوا لە هەموو لایەك دەكەم، بە هیچ جۆرێك دەرمان بەبێ پرسی پزیشك بەكارنەهێنن. گوێ لەو هەواڵە چەواشەكارییانەی ڕاگەیاندن نەگرن، كە هەندێكیان بە مەبەستی سیاسی یان میدیایی و شتی تر بڵاو دەكرێنەوە. دەبێت هەمیشە گوێ لە ڕاوێژی پسپۆڕانی ئەو بوارە بگرین. ڕاستە دەرمان (ژەهرێكی سوودبەخشە) بەڵام لە هەمانكاتیشدا ئەگەر بەبێ زانیاری بەكاری بهێنیت، ئەوا ژەهرێكی ترسناكیشە. هەر لێرەوە داوا لە هاوڕێ دەرمانسازەكانم دەكەم، ئەو دەرمانانە بەبێ ڕەتەچەی پزیشك نەدەن بە هیچ كەسێك. 8. تاكە چارەسەری كۆرۆنا، كە تا ئێستا دەركەوتووە، ئەوەیە: كە گوێڕایەڵی ئامۆژگارییە تەندروستییەكان بین. هەوڵی خۆجیاكردنەوەی كۆمەڵایەتیمان بدەین و دوور بكەوینەوە لە قەرەباڵغی، بۆ ئەوەی ڕێگا لەو دوژمنە نەبینراوە بگرین. ئێمەش بە ئاشتی بژین و جارێكی تر گرفتاری نەبینەوە. لە كۆتاییدا دەڵێم: خۆشەویستەكانم، با ئەم ڕۆژە تەنگانەیە بەكاربهێنین بۆ ئەوەی بگەڕێینەوە بۆ لای خوای گەورە و بە پەیوەندییەكانی نێوان خۆمان و خوای گەرەدا بچینەوە، داوای لێ بكەین خۆشەویستانمان و وڵاتی خۆمان هەموو دنیا لەم كێشەیە بپاڕێزێت. وە باوەڕیشتان بە بە خودا هەبێت، كە ئاسودەیی نزیكە و چارەسەر بەڕێوەیە. بۆیە بە هیوای چاكە بن و بێ هیوا مەبن.   پ، د. محەمەد داخل ئەلڕەكابی ڕاگری كۆلێجی دەرمانسازی زانكۆی كەفیل- نەجەف  

د. دلاوەر عەلادین  لە ئێستادا، هیچ دەرمانێك نییە كە مۆڵەتی بەكارهێنانی لە دژی نەخۆشی كۆڤید 19 پێدرابێ.  بەڵام زیاتر لە 300 دانە تاقیكردنەوە بۆ دەرمانی جیاواز لە وڵاتانی جیاوازدا لە ئارادانە. هەندێك لە دەرمانەكان پێشتر بۆ نەخۆشی دیكە بەكارهاتوون و  زانیاری باشیان لەبارەوە هەیە، بۆ نموونە هایدرۆكسی كلۆرۆكوین سەلفەیت (Hydroxychloroquine Sulfate) (كورتەكەی لێرەدا - كلۆرۆكوین). هەندێكی دیكەش یەكەمجارە دێنە بەرهەم و هێشتا زانیاری پزیشكیان لەسەر پەیدا نەبووە.     دوای سەلماندنی كاریگەرێتی لە تاقیگەكاندا، پێویستە هەموو دەرمانێك بەلانی كەمەوە بە سێ تا چوار قۆناخی تاقیكردنەوەی كلینیكی (لەسەر مرۆڤی ساخ و نەخۆش) دابڕوات.    قۆناخی (I):  لەسەر چەند مرۆڤێكی ساخ (20 تا 80 كەس) تاقی دەكرێتەوە، تاوەكو دۆوز (جورعە) و ئاستی دەرمان لە خوێن و سەلامەتی و كاردانەوەی مرۆڤەكانی بۆ دیاری بكرێت.    قۆناخی (II):  كە دەبێ لەسەر سەدان (100 تا 1000) كەسی توشبوو تاقی بكرێتەوە تا بزاندرێ ئایا دەرمانەكە لە مەودای نزیك و مامناوەندیدا (چەند مانگ وەیان چەند ساڵ) لە نەخۆشەكاندا سەركەوتووە و سەلامەتە.    قۆناخی (III):  كە دەرمانەكە لەسەر هەزاران كەسی نەخۆش  و بۆ ماوەیەكی زۆر درێژتر تاقی دەكرێتەوە.  لە قۆناخەكانی (II) و (III) دا، نەخۆشەكان دەكرێنە دوو گروپ یان زیاتر، وە یەك لەو گروپانە تەنیا بۆ بەراوردیكردنی دەرمانەكەیە (Control) لەگەڵ دانەیەكی دیكەی باو، وەیان لەگەڵ مادەیەكی بێ سوود و بێ زیان (پلاسیبۆ، بۆ نموونە شەكری گلوكۆز).  گرنگە كە دابەشكردنی نەخۆشەكان بە تیروپشكێكی هەڕەمەكی (Randomised ) و  جووت كوێر (Double Blind) بێ كە هیچ كام لە نەخۆش و پزیشكەكان نەزانن كام نەخۆش لە كام گروپدایە. بەوە، تاقیكردنەوەكە كاریگەری و دەستێوەردانی هیچ لایەنێكی پەیوەندیداری بەسەرەوە نابێ. كۆد و داتاكان لە كۆتایی قۆناخەكەدا ئاشكرا دەكرێن. ئەگەر دەرەنجامەكانی قۆناخی (III) لە ئاستێكی بەرزی متمانەدا سەركەوتوو بن و دەرمانەكە سەلامەت دەرچوو، ئەوكاتە مۆڵەت دەرێتە كۆمپانیاكان بۆ بەرهەمهێنان و بەكارهێنان. شایانی باسە، دوای خەرجكردنی دەیان و بگرە سەدان ملیۆن دۆلار لە ئەنجامدانی ئەو سێ قۆناخەی تاقیكردنەوە، جگە لە توێژینەوەكانی تاقیگە، كەچی تەنیا كەمینەیەك (چارەگ بۆ سێیەك)ی دەرمانەكان بە سەركەوتووی لێی دەردەچن و مۆڵەتی بەكارهێنانی فەرمی بە كۆمپانیاكان دەدرێ.    قۆناخی (IV):  كە دەرمانەكە مۆڵەتی بەكارهێنان بەدەست دێنێ بەڵام حكومەت داوای زانیاری و هەڵسەنگاندنی زیاتر دەكات لەدوای ئەوەی بە فەرمی دەخرێتە بازاڕەوە.    كلۆرۆكوین و كۆڤید   كلۆرۆكوین دەرمانێكی كۆنە یەكەمجار لە داری سینكۆنا (Cinchona) لە وڵاتی پیرو دۆزرایەوە. ئەوە حەفتا ساڵە بۆ چارەسەركردنی مەلاریا و هەندێ نەخۆشی هەوكردن (Inflammation – التهاب)ی وەك رۆماتۆیدی جومگەكان و لوپەس، بەكار هاتووە. بەڵام لە بواری ڤایرۆسدا بە قۆناخەكانی تاقیكردنەوەدا تێنەپەڕیوە، بۆیەش پێویست دەكات بە قۆناخەكانی (II) و (III) دا تێبپەڕێ. دیارە لەبەر مەترسیدارێتی پەتای كۆڤید 19، دەكرێ سازش لەسەر هەندێ بەربەستی وەك ژمارە و كات بكرێ، بەبێ ئەوەی سازش لەسەر رێكاری زانستی و دڵنیابوون لە سەلامەتی و كاریگەرێتی دەرمانەكە بكرێ.    لە دوای سەرهەڵدانی پەتای  سارس (كۆرۆنای یەكەم 2002-2003) تاقیكردنەوەی جیاواز لە تاقیگەدا لەسەر كاریگەری كلۆرۆكوین لە دژی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەنجامدراوە و دەرەنجامەكانی پۆزەتیڤ بوونە. بۆیەش، لە دوای سەرهەڵدانی پەتای كۆڤید 19 و لەژێر فشاری گشتیدا، لە وڵاتی چین رێگە درا دەرمانەكە لەسەر كۆمەڵێك نەخۆش تاقی بكرێتەوە. ئەگەرچی ووردەكاری تاقیكردنەوەكانی چین ئاشكرا نەكراون، بەڵام كۆمەڵێك كورتە راپۆرتی پزیشكی بە شێوازێكی گشتی و بەبێ داتا باس لە كاریگەرێتی كلۆرۆكوین كردووە (1). هەر بۆیەش پزیشك و زانایانی ئەمەریكی و فەرەنسی و ئیتاڵی و هی وڵاتانی دیكەش بڕیاریانداوە لەسەر هەندێ نەخۆش تاقی بكەنەوە.   لە تاقیكردنەوەیەكی بچووكدا، لە وڵاتی فەرەنسا، كلۆرۆكوین، بە تەنیا وەیان لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین (Azithromycin ئەنتیبایۆتیكە)، بەكار هێنرا و دەرەنجامی هاندەری لێ بەدیكرا (2). لەو تاقیكردنەوەیە 36 نەخۆش دابەشكرانە سەر سێ گروپ:    گروپی یەكەم:  14 نەخۆش كلۆرۆكوینان وەرگرت و لە مەودای شەش رۆژدا نیوەیان ڤایرۆسەكەیان لە قوڕگدا (دیوی پشتەوەی لوت و دەم و گەروو) نەمابوو.    گروپی  دووەم: 6 نەخۆش (كلۆرۆكوین و ئەزیپرۆمایسین)یان وەرگرت و لە ماوەی دوو هەتا پێنج رۆژدا ڤایرۆسەكەیان لە قوڕگدا نەمابوو.     گروپی سێیەم: 16 نەخۆش (پلاسیبۆ)یان وەرگرت كە كاریگەریەكی ئەوتۆی لەسەر مانەوەی ڤایرۆسەكە نەكرد.    نەخۆشێكی گروپی یەكەم كە ڤایرۆسەكەی لە قورگدا مابوو، لە رۆژی هەشتەم یەك دانە دۆوزی ئەزیپرۆمایسینی درایە و لە رۆژی دواتر ڤایرۆسەكەی لە قوڕگدا وون بووەوە. بە پێچەوانەشەوە، یەكێك لەوانەی گروپی دووەم كە لەوەدەچوو ڤایرۆسەكەی لە قوڕگدا نەمابێ، لە رۆژی هەشتەمدا ڤایرۆسەكە سەری هەڵدایەوە.    كەموكوڕی تاقیكردنەوەكەی فەرەنسا   ئەو تاقیكردنەوە كلینیكیەی فەرەنسا زۆر گرنگ بوو چونكە بۆ یەكەمجار داتای نەخۆشانی كۆڤید 19 پێشكەش بە زانایان كرا. بەڵام تاقیكردنەوەكە كەموكوڕی زۆری تێدایە، بۆیە جارێ زووە پشتی پێ ببەسترێ. بۆ نموونە:   - ژمارەی نەخۆشەكان كەمبوون، زۆر كەمتر لە هەر تاقیكردنەوەیەكی قۆناخی (II) وەیان (III). واتە لە شیكردنەوەدا، ئامارەكان و رێژەكان متمانەبەخش نابن. هاوكات نەخۆشەكان بە شێوازی (تیروپشكی هەڕەمەكی و جووتەكوێر) دابەش نەكرابوون.    - تاقیكردنەوەكە بۆ چارەسەركردنی نەخۆش نەبوو. پزیشكەكان تەنیا پشكنینیان بۆ ڤایرۆسەكە لە قوڕگی نەخۆشەكان كرد و بەداوداچوونیشیان تەنیا بۆ چەند رۆژێك بوو لەجیاتی ئەوەی هەتا كۆتایی نەخۆشیەكە و بگرە زۆر دواتریش بێ. واتە جارێ نازانین ئایا نەخۆشەكان بەو دەرمانانەن چاكبوونەوە یان نا.   سەرباری ئەو كەموكوڕیانە، دەرەنجامە كلینیكیەكان هەروەك ئەوانی تاقیگە، هاندەر بوون، هەر بۆیەش لە ئێستادا كۆمەڵێك تاقیكردنەوەی كلینیكی بۆ بەكارهێنانی كلۆرۆكوین (بە تەنیا وەیان لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین)، پێش تووشبوون (بۆ پاراستنی ستافی نەخۆشخانەكان) و دوای تووشبوونی ڤایرۆسی كۆرۆرنا لە چەندین وڵاتدا لە ئارادانە. لە بەریتانیا، نیەتێك هەیە كە كلۆرۆكوین سەلفەیت بدرێتە دە هەزار كارمەندی تەندروستی بەڵام بە دۆوزی زۆر كەمتر لەوانە (هێشتا بڕیاری لەسەر نەدراوە). لە نەرویج نیەت هەیە كە هەموو نەخۆشێك دەرمانەكەی بدرێتێ.    سەلامەتی كڵۆرۆكوین   كلۆرۆكوین دەرمانێكی باش و سەلامەتە بە شێوەیەكی گشتی، بەڵام كاریگەری لاوەكیشی زۆرە و وەك جۆرە ژەهرێك رەفتار دەكات. لە هەندێ كەسدا كاریگەریەكانی ترسناك و كوشندەیە، بۆیە دەبێ زۆر بە ووریاییەوە بەكار بهێندرێت، بەتایبەتی لەوانەی كە پێشتر نەخۆشی دڵ، گورچیلە، جگەر، شەكرە وەیان دابەزینی بەرگری لەشیان هەیە.    كڵۆرۆكوین كار لەسەر لێدانی دڵ دەكات و  لە هەندێ نەخۆشدا وا دەكات لەدوای هەر لێدانێك دڵ هەڵوەستەیەكی درێژتر بكات لە ئاسایی پێش ئەوەی خۆی شەحن بكات و جارێكی دیكە لێبداتەوە. واتە لە كاتی هەڵوەستە درێژەكەیدا خوێن و ئۆكسجین بۆ مێشك و كۆئەندامەكانی دیكەی لەش نانێری. ئەو دیاردەیە (Prolonged QT) زۆر جیددیە و مەترسی گەورەی پێوەیە، بەتایبەتی ئەگەر كڵۆرۆكوین لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین بەكار بهێندرێت چونكە هەردووكیان ئەو خاسیەتە نەخوازراوەیان هەیە. هەندێ جاریش كلۆرۆكوین شەكری خوێن لەناكاو دادەبەزێنێ و مەترسی لەسەر ژیانی نەخۆش پەیدا دەكات . بێجگە لەوانەش كلۆرۆكوین لەگەڵ كۆمەڵێك دەرمانی دیكە بەریەك دەكەون و كار لەیەكتر تێك دەدەن. بۆیە، ناكرێ هەموو نەخۆشێك كڵۆرۆكوین (بەتەنیا وەیان لەگەڵ دەرمانی دیكە) وەربگرێ.    هەڵبەتە، وەك هەموو ژەهرێك، دۆوزی رۆژانەی كڵۆرۆكوین راستەوخۆ پەیوەستە بە ئاستی سەلامەتی دەرمانەكە، كێش و ئاستی تەندروستی نەخۆشەكە.  ئەو دۆوزە بۆ نەخۆشیە جیاوازەكان جیاوازە، وە بۆ كۆڤید 19 یش لە سەنتەری جیاواز و لە مرۆڤی جیاواز، جیاواز بووە. لە تاقیكردنەوە كلینیكیەكەی فەرەنسا هەر هەشت سەعاتەی 200 mg دراوە بە نەخۆش (رۆژی 600 mg) بۆ تەواوی مەودای چارەسەركردنەكە.  دیارنیە كە چۆن پزیشكەكان گەیشتنە ئەو دۆوزە گەورەیە، كە رەنگە چانسی زیانبەخشێتی زیاد ببێ. لە تاقیكردنەوەكانی چین دۆزی گەورەتریشیان بەكارهێناوە - 500 mg رۆژی دووجار بۆ ماوەی 10 رۆژ.  لە ئەمەریكا هەندێك 400 mg رۆژانە بۆ پێنج رۆژ، وەیان 400 mg رۆژی یەكەم و دواتر 200 mg رۆژانە بۆ چوار رۆژی دیكە، وەیان 600 mg دوو جار لە رۆژی یەكەم و دواتر 400 mg  رۆژانە هەتا كۆی پێنج رۆژ. بێگومان، هەریەك لەوانە ئەزموونێكی جیاواز و ئاستێكی سەلامەتی جیاوازی دەبێ و دواتر بڵاوكراوەكان دەری دەخەن كامیان باشترین و سەلامەتترینیانە.    كڵۆرۆكوین لە هەرێمی كوردستان   لە هەرێمی كوردستان دەمێكە دەرمانی كڵۆرۆكوین بە نەخۆشان دەدرێ، و نیەتێك هەیە كە لەمەودوا هەردوو دەرمانی كڵۆرۆكوین و ئەزیپرۆمایسین (بە جیا وەیان تێكەڵ) دروست بكرێ و لە تەواوی عێراقدا بێ بەرامبەر بدرێتە نەخۆشەكان. هەڵبەتە، ئەوە هەواڵێكی دڵخۆشكەرە بۆ نەخۆشان، بەڵام گرنگە رەچاوی ئەوانەی خوارەوە بكرێت:   - ئەو دیراسەتە فەرەنسیەی كە پشتی پێ دەبەسترێت هێشتا سەرەتاییە و مەرج نیە كاریگەری دەرمانەكان لەسەر نەخۆشدا بە هەمان ئاست بێ.   - پێویستە جەخت بكرێتەوە لەسەر دڵنیابوون لە كواڵیتی دەرمانەكان و پشكنینی كواڵیتی كۆنتڕۆل بە پرۆسەیەكی بێلایەنانە و دەرەكی، نەك پشت تەنیا بە كواڵیتی كۆنتڕۆڵی كۆمپانیاكە بكرێت.    - هەڵبژاردنی نەخۆش بۆ وەرگرتنی كڵۆرۆكوین بەتەنیا وەیان لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین زۆر گرنگە. مەرج نیە هەموو نەخۆشێك هەردوو دەرمان وەربگرێت.  وە پێویسەتە پێدانی دەرمانەكەش لەژێر سەرپەرشتی پزیشكی پسپۆڕ بێ، وە لە نەخۆشخانەیەك بێ كە توانای پشكنینی تاقیگە و چارەسەركردن نەخۆشیەكە و چارەسەری كاریگەریە لاوەكیەكانی دەرمانەكانی هەبێ.    - پێویستە لە دەستپێكەوە، پلانێكی تۆكمە بۆ بەكارهێنانی دەرمانەكان بە شێوازێكی زانستیانە دابڕێژرێ، بەجۆرێك كە لەگەڵ تێپەڕبوونی كات ئامارەكان بە شێوازێكی ئەكادیمی بڕواپێكراو  كۆبكرێنەوە و دواتر لە گۆڤاری زانستیدا بڵاو بكرێنەوە كە خۆمان و وڵاتانی جیهان بە متمانەوە بڕوانینە ئەو ئەزموونە.  بۆ ئەو مەبەستەش پێویستە تیمێكی زانستی و خاوەن ئەزموون سەرپەرشتی تەواوی پرۆسەكان بكات.   دوا هۆشداریش بۆ هاوڵاتیانە، ئەوانەی كە هەوڵیان داوە دەرەمانەكە پەیدا بكەن و پلانیان داناوە كە پێش وەیان دوای تووشبوونی نەخۆشیەكە كڵۆرۆكوین و ئەزیپرۆمایسین وەربگرن. ئەوە بابەتێكی زۆر مەترسیدارە. پێویستە هەموو كەسێك لەژێر سەرپەرشتی پزیشكی پسپۆر و بەپێی رێنماییە پزیشیكیەكان ئەو دەرمانە مەترسیدارانە وەربگرێ.    دەرمانی دیكەی ئومێدبەخش    ژمارەی دەرمانە پزیشكی و شەعبیەكانی كە بەو دواییە لە چین و وڵاتانی دیكە تاقیكراونەتەوە لەبن نایەن. بەڵام تەنیا چەند دانەیەكیان تا ئێستا زانراون كە كاریگەری ئومێدبەخشیان هەبووبێ.    - رێمدێسیڤیر (Remdesivir)پێشتر بۆ چارەسەری نەخۆشی ئیبۆلا لەلایەن كۆمپانیایەكی ئەمەریكی (گیلید) دروستكرا. دواتر لە تاقیگەدا كاریگەری لەسەر كۆمەڵێك ڤایرۆسی جیاوازی وەك كۆرۆنا نیشانداوە، بەجۆرێك كە رێگە لە گەشەكردن و تەشەنەكردنیان دەگرێ.  رێمدێسیڤیر لە وڵاتانی چین و ئەمەریكا و هۆنگ كۆنگ و سینگاپور و كۆریای باشوور لە تاقیكردنەوەی كلینیكیدایە و لە هەموویاندا هەواڵەكانی ئومێدبەخش بوونە.     - فاڤیپیراڤیر (Favipiravir)لە ژاپۆن بۆ یەكەمجار بۆ چارەسەری ئینفلەوەنزا و ڤایرۆسی دیكە دروستكرا و لە شاری (شێنزێن - چین) لەسەر هەشتا نەخۆشی كۆڤید 19 تاقیكرایەوە. لەو تاقیكردنەوە كلینیكیەدا 35 نەخۆش ئەو دەرمانەیان وەرگرت و لەگەڵ 45 نەخۆشی دیكە بەراوردكران كە دەرمانی )لۆپیناڤیر Lopinavir ) و )ریتۆناڤیر Ritonavir ( یان وەرگرت. ئەو دوو دەرمانەی دواییش كاندید بوون بۆ چارەسەری كۆڤید 19، بەڵام لەوە ناچی ئەو دوانە كاریگەر بووبن، كەچی دەرەنجامەكانی فاڤیپیراڤیر هاندەر بوون.  لە تاقیكردنەوەیەكی دیكەدا، لە شاری ووهانی چین، فاڤیپیراڤیر لەگەڵ پلاسیبۆیەك تاقیكرایەوە و دیسانەوە دەرەنجامەكان هیوابەخش بوون.     - دەرمانی دیكەی وەك كێڤزارا  Kevzara، بریلاسیدین Brilacidin ، ئاكتێمرا  Actemra و هی دیكە زۆرن كە چاوەڕێی دەرەنجامی تاقیكردنەوە كلینیكیەكانیانین.    rudaw

ئامادەكردنی: هونەر حاجی جاسم- خوێندكاری دكتۆرا –روسیا    پرۆسەی خوێندن لەو  10 دەوڵەش وەستاوە كە خاوەنی باشترین سیستەمی خوێندن، دەرگای خوێندن بەڕویی زیاتر لە (850 ) ملیۆن قوتابیدا داخراوە، پرۆسەی وەستانی خوێندن هەر شەش كیشوەرەكەی دونیای گرتۆتەوە، زۆرترین ئەو وڵاتانەی خوێندنیانیان تێدا وەستاوە له كیشوەری ئەوروپان، سەرەرای قوتابخانەكان ڤایرۆسی كۆڕۆنا بۆتە هۆی وەستانی سەدان كۆنفرانس و داخستنی سەدان ناوەندی توێژینەوەی زانستی. سەرەتا:  دەكرێت بلێین پرۆسەی خوێندن گەورەترین پڕۆسەی  گەشەی مرۆییە، كە مێژووی مرۆڤایەتی شانازی پێوە دەكات. هەر ئەمەش وایكردوە گەشەكردنی هەر كات و زەمەنێكیش ببسترێتەوە بە ئاستی گەشەی پڕۆسەی خوێندن بە شێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. چونكە لەوەتەی بەشەریەت لەسەر روخساری زەوی بونی هەیە پێویستی بە زانست و زانیاریە، چونكە هەر ئەم زانست و زنیاریە وایكردوە رەو ڕەوەی مێژووی ئادەمیزاد بگۆرێت بە ئاستێكی پێشكەوتوو. هەر ئەم تایبەتیمەندیشە وایكردوە مێژووی پرشنگداری یۆنانیەكان ببسترێتەوە بە پڕۆسەی فەلسفەی خوێندن نەك بە پرۆسەی سەربازی و كایە‌كانی تری شارشتانیەتی یۆنانیەكان. پسپۆڕانی بواری پەروەردە و فێركردن پێیان وایە كە كەوتنی پڕۆسەی خوێندن یەكسانە بە دامەزاروەكانی دەولەت و نیشتمان گەشەپێدانی مرۆیی و داهێنانەكانی مرۆڤ، وە بە پێچەوانەش هەر پرۆسەی خوێندنە كە دامەزراوە نیشتمانیەكان پڕۆسەی ژیاری بەهێز دەكات.  دوای بلاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسەر روخساری زەوی بەشێوەیێكی گشتی، پڕۆسەی خوێندن كەوتە قەیرانێكی گەورە. چونكە لەبەردەم وەستانێكی گەورەو پرسیارێكی گەورە دایە، بەهۆی بلاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، ئەمەش وایكردوە چەند پرسیارێك بە دوای خۆی دابێنێت، یەكێك لەم پرسیارانەش بریتیە لە زیانەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا بۆ سەر كەرتی پەروەردە و خوێندنی بالا ؟. وە هەروەها كاریگەرەكانی ڤایرۆسی كۆڕۆنا بۆسەر پرۆسەی خوێندن بە گشتی چین؟.  پرۆسەی خوێندن و  ڤایرۆسی كۆڕۆنا:  پێوەری پێشكەوتنی پرۆسەی خوێندن بەستراوەتەوە بە ئاستی پێشكەوتنی ولات، چونكە پێوەری پێشكەتنی هەر كۆمەلگایێك بەستروەتەوە بە ئاستی خوێندنی خوێندنگەو ڕانكینگی زانكۆكانی لەسەر كۆمەلگای نێودەولەتی. هەر ئەمەش وایكردوە، ئەو ولاتانەی باشترین سیستەمی خوێندنیان هەیە لە دونیا، لە هەرە ولاتە پێشكەوتوەكانی دونیان، بڕوانە خشتەی ژ ‌(1)‌. لیستی ئەم دە ولاتیە كە لە سالی 2020 باشترین سیستەمی خوێندنیان هەبووە، لەسەر ئاستی جیهان. بەلام لە ناوەراستی مانگی ئاداری سالی 2020 لە 100% ئەم ولاتانەی باشترین سیستەمی خوێندنیان هەیە، پرۆسەی خوێندنیان تێدا وەستاوە لەبەر مەترسی ڤایرۆسی كۆرۆنا.  خشتەی باشترین ولات لە پرۆسەی خوێندن لەسەر ئاستی جیهان بۆ سالی 2020 مەبەست لە پرۆسەی خوێندن بریتیە له پرۆسەی پەروەردە و فێركردن, هەم لە كەرتی پەروەردە، وە هەمیش لە كەرتی خوێندنی بالا. هەروەها پسپۆڕانی بواری پەروردە پێیان وایه،‌ ئەمە سەد سالیش دەبێت گورزێكی وا گەورە بەر ژێرخانی پڕۆسەی خوێندن نەكەوتەوە. بۆیە ئەمەش وا دەكات لێكەوتەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا وا بە ئاسانی نەڕوات لەسەر پرۆسەی خوێندن، چونكە بلاوبونەوەی ئەم ڤایرۆسە لە كاتێك دابوو، كە نیوەی وەرزی دوەمی خوێندن بوو، ئەمەش گومانی تێدانیە كە زیانی زۆر ئەرێنی دەبێت لە زۆر لایەنەوە. هەروەها روداوی ئەم جارهی‌ بەسەر پڕۆسەی خوێندن هاتوە لەسەر دەستی ڤایرۆسی كۆڕۆنا بۆتە هۆی ڕاگرتنی ژیانی كۆمەلگای مرۆیی لە كۆی كایە ژیاریەكاندا بە تایبەت  پڕۆسەی خوێندن. ئەمەش بە كارەساتی مرۆیی لێك دەدرێتەوە، هەر چەندە لە زۆربەی ولاتە پێشكەوتوەكان پرۆسەی خوێندن كراوەتە ئۆنلاین، بەلام ئەم هەر چارەسەری بنەڕەتی ناهێنتە كایەوە.  كاتێك تەماشای لیستی ژمارە دوو دەكەین بۆمان روون دەبێتەوە كە ئەو ولاتانەی بە گوێرەی ژمارەی دانیشتوانیش لە هەرە ولاتە پێشكەوتوەكانن دونیان لە سیستەمی پەروردە، پرۆسەی خوێندن لە سەدا 90% ئەم ولاتانە وەستاوە. بڕوانە خشتەی ژمارە (2).  خشتەی باشترین سیستەمی پەروەردە لەسەر ئاستی جیهان بە گوێرەی ژمارەی دانیشتوان لە 2020 زیانەكانی ڤایرۆسەكە لەسەر پڕۆسەی خوێندن: رێكخراوی یۆنسكۆ ڤایرۆسی كۆڕۆنا بە گەورەترین روداوی كارەساتبار دادەنێت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، وە پسپۆرانی پەروەرده و خوێندنی بالاش لە رێكخراوی یونسكۆ، پێیان وایە ڤایرۆسی كۆرۆنا بووە هۆی دابەشبونی دوو قۆناغی مێژووی. بە جۆرێك ئەگەر قسە لەسەر پڕۆسەی خوێندن بكرێت، دەبێت بلێین پرۆسەی خوێندن پێش ڤایرۆسی كۆرۆنا یان دوای ڤایرۆسی كۆرۆنا. تاكو ئێستا هیچ رێكخراوەیێكی یان دامەزاراوەیێكی پەروردەی ئاماری وردی زیانەكان نازانێت. ئەوەی هەیە لە رێگای ڕیكخراوی یونسكۆ رۆژانە بلاو دەكرێتەوە، لەسەر زیانەكانی پڕۆسەی خوێندن لەسەر ئاستی ولاتانی دونیادا. بەلام ئەوەی لە ئیستادا بلاو دەكرێتەوە تەنیا ناوی ئەم ولاتانەیە بە گوێرەی كیشورەكان كە خوێندنیان تێدا وەستاوە.بروانە خشتەكانی ( ژمارە 3 تاكو ژمارە 7 ). لێرە هەندێك لەم زیانانە ئاماژە پێ دەكەین، كە راستەوخۆی كاریگەریان لەسەر پرۆسەی خوێندن هەیە!.  یەكەم. بە گوێرەی ڕاپۆرتێكی یونسكۆ تاكو ئیستا لەسەر ئاستی جیهان تاكو 20 ئادار 850 ملیۆن فێرخواز گەنج لەسەر ئاستی جیهان لە خوێندن بێ بەش بوینە.  دووەم. هەلوەشاندنەوەی سەدان كۆنفرانسی زانستی لەسەر ئاستی دونیا. سێیەم. هەلوەشاندنەوەی هەزاران كۆرسی زمان لەسەر ئاستی ولاتان، بە تیابەتیش ولاتانی ڕۆژئاوا. چوارەم. بێ كار بوونی ملیۆنان فەرمانبەران و ستافی وانەبێژو فەرمانبەر لە كەرتی پەروەردە و خوێندنی بالا.  پێنجەم. وەستانی سەدان ناوەندنی توێژینەوەی زانستی لەسەر ئاستی ئەو ولاتانەی كە ڤایرۆسەكەی تێدا تۆمار كراوە. شەشەم. هەلوەشانەوە وەستانی هەزاران زەمالەی خوێندن لە زانكۆ و پەیمانگاكان، لەسەر ئاستی جیهان.  خشتەی ژمارە (3) ولاتانی كیشوەری ئاسیا خشته‌ی ژماره‌ (4) ولاتانی کیشوه‌ری ئه‌وروپا  خشته‌ی ژماره‌ (5) ولاتانی کیشوه‌ری ئه‌فریقیا خشته‌ی ژماره‌ (6) ولاتانی کیشوه‌ری ئه‌مریکای لاتینی خشته‌ی ژماره‌ (7) ولاتانی کیشوه‌ری ئه‌مریکای باکوور  دەرەنجام:  وەستانی پرۆسەی پەروەردە یەكسانە بە وەستانی پرۆسەی گەشەی مرۆیی. كۆرۆنا بۆتە هۆی راوەستانی زانكۆ و قوتابخانە و باخچەی ساوایان. لە هەر 10 دەولەتی باشترین سیستەمی خوێندنیان هەیە پرۆسەی خوێندن تێدا وەستاوە. هەروەها زیاد لە 850 ملیۆن قوتابی لەسەر ئاستی دونیا لە خوێندن بێ بەش بوینە. لە هەر شەش كیشوەری دونیا پرۆسەی وەستانی خوێندنی گرتۆتەوە. زۆرترین ئەو ولاتانەی خوێندنیانشیان تێدا وەستاوە له كیشوەری ئەوروپان، وە هەروەها زۆرترین ولاتی پێشكەوتوو پڕۆسەی خوێندنیان تێدا وەستاوە. ڤایرۆسی كۆڕۆنا بۆتە هۆی وەستانی سەدان كۆنفرانس و داخستنی سەدان ناوەندی توێژینەوەی زانستی.  

نوسینی: د. ئومێد ڕه‌فیق  مێژوی مرۆڤایه‌تی خاڵی نه‌بوه‌ له‌ بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تاو ده‌ردی كوشنده‌، بۆیه‌ چیرۆكی په‌تاكان له‌ مێژودا بوه‌ به‌سه‌رچاوه‌یه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ند به‌ وانه‌و سه‌دان داب و نه‌ریت و به‌های له‌گه‌ڵ خۆیاندا گۆریوه‌ ، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌م روداوانه‌ سه‌دان پرسیارو گومانی دروست كردوه‌ كه‌ تائێستا به‌بێ وڵام ماونه‌ته‌وه‌، ره‌هنده‌ سایكۆلۆژییه‌كانی په‌تا زۆر گه‌وره‌ن و پانتاییه‌كی گه‌وره‌ له‌ مێژوی مرۆڤایه‌تیدا ماوه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌لانی كه‌مه‌وه‌ به‌ دوای وڵامی ره‌هه‌نده‌كانیدا بگه‌ڕێین، چونكه‌ پێكهاته‌یه‌كی سایكۆلۆژی له‌ سه‌ر یه‌ك نه‌وه‌ی ته‌واو به‌جێده‌هێڵن ، ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌وه‌یه‌ به‌ته‌واوی رزگار بوبن له‌ په‌تاكه‌ ، به‌ڵام هێشتا گیرۆده‌ی لێكه‌وته‌و شوێنه‌واره‌ سایكۆلۆژییه‌كانی په‌تاكه‌ن، كه‌له‌ شێوه‌ی فۆبیاو ناودژی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌های جیاوازدا خۆیان به‌رجه‌سته‌ ده‌كه‌ن. ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ كۆویژدان و خه‌یاڵدانی كۆمه‌ڵگه‌و ، ره‌نگه‌ وه‌رچه‌رخانی گه‌وره‌ی زانستی و ئه‌ده‌بی  دروست بكات، په‌تا وه‌كو ئه‌زمونی شه‌ڕو كاولكارییه‌كانی شه‌ڕه‌ ، وه‌كو چۆن جه‌نگ و لێكه‌وته‌كانی گۆڕانی ڕیشه‌یی له‌ ستایلی ژیان و ئه‌زمون و مامه‌ڵه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست ده‌كه‌ن ، په‌تاش به‌های تایبه‌ت دروست ده‌كات ، كه‌ یه‌كێك له‌ هه‌ره‌ لێكه‌وته‌ دیاره‌كانی نه‌مانی متمانه‌و نامۆیی و دابرانی كۆمه‌ڵایه‌تی و كۆشتنی ئومێدو نائارامی كۆمه‌ڵایه‌تی و ترسه‌ له‌ نادیاری و مه‌جهول. له‌م دۆخه‌دا مرۆڤ گومان له‌ خۆیی و ده‌وروبه‌ری ده‌كات ، ماسك وه‌كو سیمبوڵی خۆشاردنه‌وه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌، خۆی به‌رجه‌سته‌ ده‌كات، له‌م دۆخه‌دا یه‌كه‌م جاره‌ دیوی ده‌ره‌وه‌ی ده‌شارێته‌وه‌و ، دیوی ناوه‌ی به‌ده‌رده‌خات.   بۆیه‌ هه‌ندێك له‌ پسپۆڕانی سۆسۆلۆژیا ، بابه‌تی په‌تایان وه‌كو بابه‌تی زانستی لێكداوه‌ته‌وه‌و ناویان ناوه‌ سایكۆلۆژیای په‌تا ، ئه‌م فێڵده‌ گرنگی ده‌دات به‌ ره‌فتاری كۆمه‌ڵگه‌ و مرۆڤ له‌كاتی په‌تاكان و چۆنێتی مامه‌ڵه‌یان ، ئه‌م زه‌مه‌نه‌ كۆمه‌ڵگاكان پڕه‌ له‌ شه‌پۆلی ترس و كۆ فۆبیایی ، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ پر ئه‌بێت له‌ راڤه‌ كردن و شیكاری بۆ ئازاره‌كان و سه‌رچاوه‌كانی بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تاكه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ په‌تاكانی سه‌رده‌ه‌مانی پێش جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م راست بوبێت كه‌تۆره‌كانی په‌یوندی و گه‌یاندن هه‌زاران جار كه‌متر بون له‌ ئێستا ، ئه‌وا له‌ ئێستادا گلۆبالیزه‌یشن وای كردوه‌  زیاتر ڕۆڵی هه‌یه‌ له‌ڕامانی سه‌رلێشێواوی مرۆڤ به‌ دیار تۆڕی زانیارییه‌كانه‌وه‌، ئه‌م زانیارییانه‌ ده‌بنه‌ هۆكاری به‌های دژ به‌یه‌ك و ڕه‌فتارو هه‌وڵی هیلاك كه‌ر و بێ چاره‌سه‌ر بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی په‌تاكه‌.  به‌تایبه‌ت كه‌ سروشتی بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تا به‌ تایبه‌ت تر ڤایرۆسه‌كان وایه‌ كه‌له‌سه‌ره‌تادا زانیاری له‌باره‌یانه‌وه‌ نه‌ك ته‌نها لای خه‌ڵكی ئاسایی و ته‌نانه‌ت پسپۆڕه‌كانیش سه‌ره‌تای و كه‌من.    ده‌وڵه‌ت له‌م دۆخانه‌دا ده‌توانێت ڕۆڵی خۆی ببینێت له‌ فریاكه‌وتن و راگرتنی باڵانس و نه‌ڕوخانی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ روی سایكۆلۆژی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه‌وه‌ ڕۆڵی ده‌وڵه‌ت له‌ كاتی قه‌یراندا ئه‌گه‌ر له‌ بیرۆكه‌كه‌ی فۆكۆیامه‌وه‌ سه‌یری ده‌وڵه‌ت بكه‌ین كه‌ واسه‌یری ده‌وڵه‌تی ده‌كرد ، ده‌وڵه‌تی شكستخواردوو سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تییه‌كانه‌ له‌ هه‌ژارییه‌وه‌ بۆ تیرۆرو په‌تاكان، ئه‌و پێداگری له‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی شه‌فاف ده‌كات و ته‌نانه‌ت له‌ یه‌كێك له‌ ووتاره‌كانیدا له‌ دیسه‌مبه‌ری 2019 باسی له‌وه‌ كردوه‌ دیموكراسیه‌تی ئه‌مریكا ده‌وڵه‌تی قوڵ پارێزگاری لێده‌كات، ئه‌ه‌م قه‌یرانانه‌ و قه‌یرانه‌كانی ترئابوری و په‌تاكانی وه‌كو ئیبۆلا و ئایدز و ته‌نانه‌ت كاره‌ساته‌ سروشتیه‌كان زیاتر پشتگیری له‌و تێزه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ت ناتوانێت بێلایه‌ن بێت یاخود به‌لانی كه‌م ده‌وڵه‌تی كه‌مترین ده‌ستێوه‌ردان ( وه‌كو ئه‌وه‌ی لیبراڵیه‌ تاكره‌وهكلاسیكیه‌ مۆدێرنه‌كان ( القدیمه‌ الجدیده‌)) باسی ده‌كه‌ن ، له‌م دۆخانه‌دا  كۆمه‌ڵكه‌ توشی كاره‌سات ده‌كات ، ده‌وڵه‌ت له‌م دۆخانه‌دا ده‌توانێت ڕۆڵی خۆی ببینێت له‌ فریاكه‌وتن و راگرتنی باڵانس و نه‌ڕوخانی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ روی سایكۆلۆژی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه‌وه‌، لێره‌ ده‌وڵه‌تی به‌هێز ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه‌  كه‌ له‌ڕێگه‌ی ده‌زگاكانی یاسادانان و دادوه‌ری و جێبه‌جێكردنه‌وه‌ ، پشتگیری مانه‌وه‌ی كه‌رتی ئابوری ده‌كات و بودجه‌و  رێكاری ئابوری تایبه‌ت به‌ پێی دۆخه‌كان  به‌ ڕێكاری پله‌به‌ندی پێشكه‌ش ده‌كات ، له‌ دۆخی قه‌یراندا كرمه‌ڵگه‌ زۆرتر چاوی چاوه‌ڕوانی ئومێدیان له‌سه‌ر ده‌زگا ته‌ندروستیه‌ فه‌رمییه‌كانه‌ ، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی له‌ڕێگه‌ی ئه‌و هێزه‌ی لای ده‌زگای جێبه‌جێكردنه‌ ده‌توانێت همو ئامرازه‌كان به‌كاربهێنێت بۆ روبه‌روبونه‌وه‌، بۆیه‌ ئه‌م دۆخانه‌ تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی زۆر به‌هێزه‌ بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی یه‌ك سه‌رچاوه‌ن له‌روی داهاته‌وه‌ ( ده‌وڵه‌تی به‌رخۆرد) ( الدوله‌ الریعیه‌)، ئه‌مه‌ هه‌ر ده‌وڵه‌تانه‌ن كه‌ به‌ پێوه‌ری ده‌وڵه‌تی دروست ، ده‌وڵه‌تی شكسخواردوون، بۆیه‌ ئه‌م ده‌وڵه‌تان له‌ یه‌كه‌م وه‌رزی تاقیكردنه‌وه‌دا هه‌ره‌س  ده‌هێنن و ده‌بن به‌سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تی گه‌وره‌ بۆ هاوڵاتیان، ئه‌م جۆره‌ حوكمرانیانه‌ ته‌نها له‌كاتی قه‌یراندا سه‌رچاوه‌ی داهات و بره‌كانیان بۆ هاوڵاتیان پیشان ده‌ده‌ن، به‌پٍێچه‌وانه‌وه‌ له‌ كاتی نه‌بونی قه‌یراندا هه‌زار فێڵ و رۆتینات دروست ده‌كه‌ن بۆ شاردنه‌وه‌ی داهاته‌كان . بۆیه‌ ئه‌م ده‌وڵه‌تانه‌ ده‌بن به‌سه‌رچاوه‌ی كۆی نه‌هامه‌تی و قه‌یرانه‌كان بۆ هاوڵاتیان. له‌هه‌مان كاتدا ده‌وڵه‌تی لیبراڵی له‌به‌رده‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی سه‌ختدایه‌، كه‌ تاوه‌كو ئێستا له‌به‌رده‌م شه‌پۆلی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ كه‌سیه‌كاندا ، ده‌وڵه‌ت ناتوانێت قسه‌ی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هه‌بێت. فۆبیا له‌ په‌تا زۆر گه‌وره‌تره‌ له‌وه‌ی له‌ داهاتودا چی ده‌بێت، وه‌كو ئه‌و شه‌ڕه‌ی كه‌ سه‌نگه‌رێكی دیاریكراوی نییه‌   ره‌فتاری عه‌قڵانی له‌كاتی قه‌یراندا له‌به‌رئه‌وه‌ی مرۆڤ كائینێكی عه‌قڵانیه‌ ، بۆیه‌ زۆربه‌ی بریاره‌كانی به‌ پێی پێوه‌ره‌ لۆژیكیه‌كان ده‌دات. به‌ڵام ئه‌وه‌ی سایكۆلۆژیای په‌تاكان  ئاماژه‌ی پێده‌كات، مرۆڤ له‌ كاتی په‌تاكاندا ره‌فتاری مرۆیی ئه‌گۆڕێت بۆ ره‌فتاری ناودژ ، بۆیه‌ هه‌ندێك جار پێوه‌ره‌ نالۆژیكییه‌كان زاڵ ده‌بن به‌سه‌ر ره‌فتاریدا ، به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و كاتانه‌ی كه‌ مرۆڤ له‌ دۆخێكی سروشتیدایه‌ و به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان ره‌فتاری عه‌قڵانیه‌و دۆخی فۆبیاو دڵه‌ڕاوكێ ره‌فتاری دژبه‌یه‌ك ئه‌نجام بدات و په‌نا ده‌باته‌ به‌ر ئه‌و ڕێگانه‌ی كه‌ هه‌میشه‌ له‌كاتی ئاسایدا دژیان بوه‌ له‌ ئه‌فسانه‌وه‌ بۆ سورته‌ سه‌ره‌تاییه‌كان بۆیه‌ هه‌ندێك جار له‌ جیاتی چاره‌سه‌ری لۆژیكی  خری ده‌خاته‌ به‌رده‌م مه‌ه‌ترسی . بۆ نمونه‌ له‌ كتێك كه‌ باس له‌ داخستنی سنوره‌كان ده‌كرێت، یه‌كسه‌ر بازار ده‌درێت به‌ كۆڵدا ، ئه‌مه‌ش هۆكاره‌ بۆ قه‌یران روبدات ، هه‌رچه‌ند زۆربه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ئه‌و قه‌یرانانه‌ی تیا دروست توانایان زۆر له‌وه‌ زیاتره‌ كه‌ ئه‌و قه‌یرانانه‌ دروست نه‌بن.لێره‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ درویتكردنی ئه‌و قه‌یرانانه‌ به‌ ورد بینی به‌ ئاوه‌ری لۆژیكی نه‌كراوه‌، به‌ڵكو هۆكاره‌ ترس و دڵه‌ راوكێیه‌، بریاره‌كان زیاتر به‌ سۆزداری بیركردنه‌وه‌ی نالۆژیكی دراون. ترس له‌په‌تا گومان له‌ نادیاری   له‌و كاته‌ی په‌تایه‌ك بڵاو ده‌بێته‌وه‌، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی زانیاری له‌ باره‌یه‌وه‌ كه‌مه‌، پانتاییی گومان به‌ شێبوه‌یه‌ك فراوان ده‌بێت، حه‌قیقه‌ت به‌های خۆی له‌ده‌ه‌ست ده‌دات، له‌ كاتی په‌تای كۆرۆنا له‌به‌رئه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌كان فاكت نین، ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وترێت هه‌ندێك جار پێچه‌وانه‌كه‌ی راست ده‌رئه‌چێت، له‌لایه‌ك هه‌ندێك جار په‌تاكه‌ خۆی له‌گه‌ڵ ژینگه‌ جیاوازه‌كان ده‌گونجێنێت، هه‌ندێك جاریش خودی ڤایرۆسه‌كه‌ بازدانی جینی ده‌كات، بۆیه‌ شیكاری و لێكۆڵینه‌وه‌كان جێگیر نین، ئه‌مه‌ له‌ لایه‌ك ، له‌لایه‌كی تر فۆبیاو دڵه‌راكێ له‌ په‌تاكه‌ خۆی هۆكاره‌ بۆ ئه‌وه‌ی فۆبیا له‌وه‌ دروست بێت له‌ داهاتودا چی رووده‌دات، وه‌كو ئه‌وه‌ی ژیژه‌ك له‌ سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ده‌ڵێت ( ڕێنمایی و ئامۆژگارییه‌كان هه‌مویان به‌ ئاراسته‌ی ئه‌وه‌ن ، كه‌ نه‌ترسین ، به‌ڵام هه‌واڵه‌كان هه‌مو ئه‌ڵێن بترسن) ، له‌به‌ر ئه‌مه‌ش فۆبیا له‌ په‌تا زۆر گه‌وره‌تره‌ له‌وه‌ی له‌ داهاتودا چی ده‌بێت، وه‌كو ئه‌و شه‌ڕه‌ی كه‌ سه‌نگه‌رێكی دیاریكراوی نییه‌.  ئه‌مه‌ ته‌نها ئه‌وانه‌ ناگرێته‌وه‌ كه‌ توشی په‌تاكه‌ بون ، به‌ڵكو هه‌موان ده‌گرێته‌وه‌ ، له‌م كاتدا بۆشاییی نێوان تاك و كۆمه‌ڵگه‌ به‌ته‌واوی كه‌م ده‌بێته‌وه‌ ، چونكه‌ چاره‌نوسی كۆمه‌ڵگه‌ به‌ ته‌واوی به‌ستراوه‌ به‌چاره‌نوسی تاكه‌وه‌، به‌ ئاسانی هه‌ست به‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ چه‌ند ته‌ندروستی و ناخۆشیه‌كانمان له‌یه‌ك نزیكن، كۆهه‌ستیه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی دروست ده‌بێت، چاوه‌ڕوانیه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی هیچ كه‌س هه‌ڵه‌ نه‌كات تا قه‌باره‌ی زیانه‌كان گه‌وره‌ نه‌بێت، تا ئه‌و ئاسته‌ كاریگه‌ره‌ هه‌ندێك جار داوای به‌كار هێنانی هێز ده‌كرێت، هه‌ندێك جاریش به‌ به‌بلاوكردنه‌وه‌ی هۆشیاری،   ئه‌مه‌ش یه‌كه‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌لایه‌ك په‌تاكه‌ زۆر به‌ خێرای بڵاو ده‌بێته‌وه‌ ، دووه‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی توانای پێشبینیكردن و زاڵ بون به‌سه‌ر په‌تاكه‌دا دیار نییه‌. به‌ تایبه‌ت له‌ دۆخی ئه‌م په‌تایه‌دا ره‌هه‌ندی سیاسی زۆر دراوه‌ت پاڵ په‌تاكه‌و ، هه‌ندێك راڤه‌ وا لێكی ده‌ده‌نه‌وه‌ كه‌ په‌تاكه‌ شه‌ڕی بایه‌لۆجی بێت، نه‌ك دیارده‌یه‌كی سرۆشتی ، له‌ پاڵ ئه‌مه‌شدا شه‌ڕێكی ئابوری گه‌وره‌ ده‌جوڵێت، كه‌ ره‌نگه سیسته‌می ئابوری جیهانی بگۆڕێت. هه‌رچه‌نده‌ ماوه‌ی په‌تاكه‌ درێژ ئه‌بێته‌وه‌ دوو دیارده‌ی دژ به‌یه‌ك ئه‌جوڵێنن یه‌كیان ئه‌وه‌یه‌ خه‌ڵك له‌ چاوه‌روانیدا ، هه‌ڵبژارده‌ی به‌ كۆمه‌ڵاتیبون هه‌ڵه‌ بژێرنه‌وه‌، ئه‌ویتریش ژماره‌ی قوربانیه‌كانه‌، كه‌ هه‌ردووكیان یه‌ك ده‌رئه‌نجامی هه‌یه‌، ئه‌وه‌ش زیاد بونی فشاری ده‌رونیه‌. ڕۆڵی ده‌وڵه‌ت لایه‌نی ته‌ندروستی لێره‌ زۆر ده‌رده‌كه‌وێت ، هه‌تا رێژه‌ی مردن  وكۆنترۆڵكردن زیاتر ده‌بێت، به‌ ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌ متمانه‌ی هاوڵاتیان  زۆر تر ده‌بێت، بۆیه‌ ده‌رئه‌نجام فشاره‌كان كه‌متر ده‌بێته‌وه‌ . ئه‌گه‌ر ئاماژه‌ به‌هه‌ر دوو ئه‌زمونی چین و ئیتالیا وه‌كو دوو نمونه‌ی جیاواز لێكبده‌ینه‌وه‌ ، توانای ده‌وڵه‌ت متمانه‌ی خه‌ڵك به‌ ده‌وڵت به‌ رونی ده‌رده‌كه‌وێت، له‌یه‌كه‌مدا به‌ توانا له‌ دووه‌مدا خراپ ، كه‌ نمونه‌ی ئیتالیا نه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌ی ده‌رونی له‌ لای خه‌ڵك له‌ ئیتالیا خراپ كردوه‌، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌مو ئه‌وورپا ، ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر هه‌مو جیهان هه‌بوه‌.  رنگه‌ له‌م نێوه‌نده‌ گوتاره‌كه‌ی جۆنسۆنی سه‌رۆك وه‌زیرانی به‌ریتانیا له‌باره‌ی په‌تاكه‌وه‌ زۆر جێگه‌ی ڕه‌خنه‌ بوبێت، كه‌ وتی ده‌بێت، خه‌ڵكی به‌ریتانیا خۆیان بۆ به‌جێهێشتنی ئازیزانیان ئاماده‌ بكه‌ن، ئه‌م گوتاره‌ ئاشكرایه‌ ره‌نگه‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ رای پزیشكی دركێنرابێت، به‌ڵام ڕۆڵی سه‌ركرده‌ ئه‌وه‌ نییه‌ ، ئه‌م ڕۆڵه‌ ڕۆخێنه‌ره‌ بگێڕێت. گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ رابردو، له‌ نێوان ئه‌فسانه‌و ئایندا   ئه‌زمونی مرۆڤایه‌تی له‌كاتی قه‌یرانه‌كاندا ، په‌نابردنه‌ بۆ غه‌یبیات و سیسته‌مێكی به‌های جێگیر كه‌ هه‌ندێك جار پاڵنه‌ره‌كانی  ئایدیایه‌كه‌ ره‌گ و ریشه‌كه‌ی پشت ئه‌ستوره‌ به‌ئه‌فسانه‌و ئه‌و راڤانه‌ی له‌ په‌نهاندا مرۆڤ په‌نایان بۆ ئه‌بات، وه‌كو سروته‌ ئاینیه‌كان ، چاكه‌و خێرخوازی ، ئێستا له‌ عێراق ئه‌بینین هه‌مو جیهان سه‌رقاڵه‌ به‌وه‌ی ڕێكاری ته‌ندروستی بگیرێته‌به‌ر ، به‌تایبه‌تی شیعه‌كان تا ئێستا  له‌ مقۆمقۆی ئه‌وه‌ن كه‌ ده‌رگای مه‌زاره‌كان داناخه‌ن ،چونكه‌ تا ئێستا ئه‌مان بروایان وایه‌ كه‌ئه‌م كه‌سایه‌تیانه‌ ئه‌وه‌نده‌ پیرۆزن، په‌تاكان زه‌فه‌رییان پێ نابات. به‌ڵام هه‌ندێك جار به‌ پێی كات و بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تاكه‌ هه‌ندێك كه‌س  بیرو باوه‌ریان ده‌گۆڕن ،چونكه‌ په‌تاكه‌ به‌شێكی   قه‌ناعه‌تیان تێر ناكات ،یان ڕوداوه‌كان به‌ پێچه‌وانه‌ی بیروباوه‌ڕیانه‌وه‌ یه‌وه‌ و‌، كاره‌سات ده‌خاته‌وه‌ ، وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ كۆریای باشور ڕویدا. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ئه‌م قه‌یرانانه‌ هۆكارێك ده‌بن بۆ به‌رزبونه‌وه‌ی دینداری ، په‌یوه‌ندیدار به‌م بابه‌ت زۆر جار له‌م كاتانه‌دا مرۆڤ په‌نا ده‌باته‌و بۆ كلتورو ئه‌و حه‌كایه‌تانه‌ی له‌ مێژوی میلله‌ته‌كاندا هه‌یه‌.به‌ تایبه‌تی گه‌رانه‌وه‌ بۆ گیا ده‌رمانیه‌كان، خه‌ریكه‌ به‌ نیانده‌رتاڵبونی مرۆڤ ده‌ست پێده‌كاته‌وه‌، له‌كاتێكدا له‌ پێشودا ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌ له‌ لایه‌ن پزیشكانه‌وه‌ زۆر دژایه‌تی ئه‌كرا . له‌ دوای ئه‌وه‌ی چینیه‌كان هه‌ردوو جۆری چاره‌سه‌ری پزیشكی و چاره‌سه‌ری كلتورییان به‌كارهێناو كاریگه‌رییه‌كه‌یان باس كرد ، له‌به‌شێكی زۆر له‌ وڵاتان  په‌نایان بۆ برد، ته‌نانه‌ت كار گه‌یشتۆته‌ ئه‌وه‌ی له‌ هندستان خواردنی میزی مانگا وه‌كو چاره‌سه‌ر سه‌یر ده‌كرێت، چونكه‌ مانگا پیرۆزه‌و میزه‌كه‌شی ده‌كرێت وه‌كو چاره‌سه‌ر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت.ئه‌مه‌ ئه‌و سروتانه‌ن ته‌نها له‌كاتی ئه‌م جۆره‌ ڕوداوانه‌دا هه‌ستیان پێ ده‌كریت. كه‌ ڕه‌نگه‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی ئه‌وه‌ بێت زانست ده‌سته‌وستانه‌ كه‌ چاره‌سه‌رێكی سیحری ده‌م و ده‌ست پێشكه‌ش بكات.  هه‌ندێك راڤه‌ وا لێكی ده‌ده‌نه‌وه‌ كه‌ په‌تاكه‌ شه‌ڕی بایه‌لۆجی بێت، نه‌ك دیارده‌یه‌كی سرۆشتی ، له‌ پاڵ ئه‌مه‌شدا شه‌ڕێكی ئابوری گه‌وره‌ ده‌جوڵێت   پڕوپاگه‌نده‌و ڕاسیزمی نوێ ئه‌و كاته‌ی نه‌خۆشی كولێرا له‌ فه‌ره‌نسا بڵاو بوه‌وه‌ ، پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بڵاوبۆوه‌ كه‌ ئه‌م تیۆره‌ی موئامه‌ره‌یه‌و ، په‌تاكه‌ مرۆڤ دروستی كردوه‌ . ده‌ست به‌جێ پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بڵاو بۆوه‌ كه‌ حكومه‌ته‌كه‌ی مه‌لیك (لویس فلیپ) مادده‌ی زه‌رنیخی كردۆته‌ بیره‌ ئاوه‌كانه‌وه‌ ، له‌ ئێستادا رۆژانه‌ پرۆپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بڵاو ده‌بێته‌وه‌ كه‌ه‌ ئه‌م په‌تایه‌ دروستكراوی ئه‌مریكایه‌، هه‌ندێك كه‌سی تر بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ده‌زگای هه‌واڵگری فه‌ڕه‌نسی ئه‌م كاره‌ساته‌ی دروست كردوه‌، هه‌ندێك تر به‌ تایبه‌تی ئه‌مریكا به‌ نه‌خۆشی چینی ده‌یناسێنیت ، هه‌ندێك بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ بۆ له‌ ناوبردنی به‌ته‌مه‌نه‌كانه‌، چونكه‌ له‌ ئه‌مریكاو له‌ ئه‌وروپا به‌ته‌مه‌نه‌كا‌ن بارگرانییه‌كی زۆریان بۆ حكومه‌ت دروست كردوه‌. ئه‌م پرۆپاگه‌ندانه‌ لێكه‌وته‌ی ئابوری وحه‌قیقه‌تی ڤایرۆسه‌كه‌ ناشارنه‌وه‌، بۆیه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ ژینگه‌یه‌كی گونجاو دروست ده‌كه‌ن بۆ پشت به‌ستن به‌ ته‌فسیری تیۆره‌ی موئامه‌ره‌و تاوانباركردن و تۆمه‌تباركردنی حكومه‌ته‌كان به‌لایه‌نداری هه‌ریه‌ك له‌و وڵاتانه‌.   له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م تێۆره‌ فاكته‌رێكه‌ بۆ سه‌رهڵدانه‌وه‌ی راسیستی نه‌ته‌وه‌یی ره‌گه‌زی، له‌سه‌ره‌تایی ڤایرۆسه‌كه‌وه‌ ترس له‌ ڕه‌گه‌ز چینی گه‌یشتبوه‌ مه‌ترسی له‌سه‌ر چینه‌كان له‌ هه‌مو جیهان و بێڕێزكردن به‌رامبه‌رچینیه‌كان، دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌ هه‌مو چینیه‌ك، هه‌مو گێڕانه‌وه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی چینی به‌سه‌ ، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵگری په‌تاكه‌ی .   

(درەو):   سوپای پاسداران‌و گروپەكانی حەشدی شەعبی لەعێراق كەوتونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوەو، خۆیان بۆ ئەگەری ڕوودانی كودەتای سەربازی لەبەغداد ئامادكردووە. تاران، واشنتۆن بە ئەندازیاری كودەتاكە ناوەدبا‌و، بەچڕی لەگەڵ هێزە سوننی‌و كوردییەكانی لەسەرخەتە بۆ ڕووبەڕووبونەوەی. هۆشداریشی داوەنەتێ‌ لەوەی كۆنتڕۆڵكردنی دەسەڵات لەلایەن سوپاوە مانای لەدەستدانی دەستكەوتەكانیان‌و گەڕانەوەی عێراق بۆ سەردەمی دیكتاتۆرییەت. ڕۆژنامەی "ئەلجەریدە" كوەیتی لەژمارەی ئەمڕۆیدا‌و لەزاری سەرچاوەیەك لە"فەیلەقی قودس"ی ئێرانەوە، باسی لە كودەتایەكی چاوەڕوانكراو كردووە لەعێراق‌و، بڵاوكردووتەوە: سوپای پاسدارانی ئێران‌و گروپە چەكدارە هاوپەیمانەكانی لەعێراق "حەشدی شەعبی"، كەوتوونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوە، لەترسی ئەگەری ڕوودانی كودەتایەكی سەربازی بەپشتیوانی ئەمریكا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دەسەڵات لەبەغداد. بەگوێرەی سەرچاوەكە: پێكهاتەی سیاسی لەعێراق لەبەرژوەندی ئەمریكییەكان نییە بۆ هاتنە پێشەوەی سەرۆك وەزیرانێكی نزیك لە خۆیان، مەگەر تەنها لەڕێی ئەنجامدانی كودەتای سەربازی‌و دانانی كەسێكەوە بتوانن دەسەڵات لەبەغداد كۆنتڕۆڵ بكەن. سەرچاوەكەی "فەیلەقی قودس" ئەوەشی بۆ ڕۆژنامەكە ئاشكراكردووە: ئێرانییەكان كەناڵی پەیوەندی چڕیان لەگەڵ لایەنە سوننی‌و كوردییەكان كردووتەوە، بەئامانجی پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك بۆ ڕووبەڕووبونەوەی  پلانە نوێكەی ئەمریكا، بەتایبەت كە واشنتۆن هەوڵی قۆستنەوەی سەرقاڵی ئێران دەدات لەڕووبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا بۆ جێبەجێكردنی پلانەكەی.    ڕۆژنامە كوەیتییەكە لەزاری سەرچاوەكەیەوە تەئكیدی كردووە: دەزگا ئەمنییەكانی ئێران زانیاری هەواڵگرییان دەستكەوتووە كە ئاماژە بەوەدەكات، ئەمریكییەكان هاوپەیمانەكانیان ئاگاداركردووەتەوە كەپشت بەستن بە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی سودی نەماوەو، سەركەوتوونابێت، بەبێ‌ ئەنجامدانی جوڵەیەكی سەربازی هێزە نزیكەكانی واشنتۆن بۆ كۆتایهێنان بە ڕۆڵی ئێران‌و هاوپەیمانەكانی لەعێراق. ڕونیشكردووەتەوە: ئێرانییەكان لەهەوڵی قەناعەتپێكردنی سەرجەم لایەنە سیاسییە كوردی‌و سونییەكاندان بەوەی بەرژوەندیان لەوەدایە سەرۆك وەزیرانێكی مەدەنی دەسەڵاتی لەعێراق بەدەستەوەبێت، هەر كودەتایەكی سەربازیش ڕووبدات، مانای لەدەستدانی سەرجەم دەستكەوتەكانیانە، ڕەنگە عێراقیش بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دیكتاتۆرییەت. ڕۆژنامەكە لەدرێژەی زانیارییەكانی بڵاویكردووەتەوە: كوشتنی  قاسم سولەیمانی فەرماندەی" فەیلەقی قودس" و ئەبو مەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی "حەشدی شەعبی" سەرەتای جوڵەی ئەمریكا بووە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دەسەڵات لەعێراق، چونكە ئەمریكییەكان زانیارییان هەبوو كە سولەیمانی پەیوەندییەكی توندوتۆڵی هەبووە لەگەڵ زۆرێك لەسەركردە سیاییەكانی عێراق‌و، دەیتوانی لەهەر ساتێكدابێت یارییەكەیان لێتێكبدات. دانی بەوەشدا ناوە كە بە لەدەستدانی سولەیمانی تاران گورزێكی گەورەی بەركەوتووەو، تائێستا نەیتوانیووە ئەو بۆشاییەی جێهێشتووە پڕیبكاتەوە، بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر تەواوی هاوپەیمانە سیاسییەكانی لەناوچەكە.       

درەو: بەپێی نوێترین ئاماری وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان ژمارەی توشبوان بە ڤایرۆسی كۆرۆنا گەیشتۆتە (54) كەس و تا ئێستا (13) بەتەواوی چاكبونەتەوە. لەسەر ئاستیش جیهانیش ژمارەی توشبوان ( 304 هەزارو 37 ) كەسەو (12 هەزارو 979) كەس مردوون و (94 هەزارو 674) كەس چاكبونەتەوە.   كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستان 21/3/2020 توشبون: 54 مـــردن : 1 چاكبوەوە: 13 كەیسی ماوە: 33 رێژەی چاكبونەوە 24% رێژەی مـــردن : 2% كۆرۆنا لە جیهاندا توشبوو:304037 مردن: 12979 چاكبوەوە: 94674 رێژەی چاكیونەوە: 31% رێژەی مـــردن : 4%