وەرگێرانی؛ ئەنوەر کەریم  هەڵئاوسان لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا گەیشتە (52.5%) بەراورد بەساڵی ڕابردوو بە پێی داتا فەرمییەکانی ئێران تەنها لە مانگی ئایارەوە بۆ مانگی حوزەیران نرخەکان بەڕێژەی (13.2%) بەرزبۆتەوە.   ئەو دیپلۆماتکارە ئەوروپیانەی کە هەوڵدەدەن جارێکیتر رێککەوتنە ئەتۆمیەکە زیندوو بکەنەوە، لاوازی ئابوری ئێران و فشارە توندەکانی سەر بەرپرسانی وڵاتەکە یارمەتیەکی باش دەبێت بۆیان کە سود لەو دۆخە وەربگرن. کە ئاستی بژێوی ئێرانییەکان لە نۆ مانگی ڕابردوودا بەتەواوی خراپبووە.  سەرۆکی ئێران (ئیبراهیم رەئیسی) دەستیکردوە بە ووتوێژ بۆ لابردنی سزاکان و وەستانی پیتاندنی یۆرانێوم بە هۆی ناڕەزایی خەڵکی ئێرانەوە. هاوکات توندڕەوە محافیزکارەکان سازشیان لەو خاڵە گرنگەش کرد کە ئەمریکا سەرکردەکانی سوپای پاسداران لە لیستی ڕێکخراوە تیرۆرێستیەکان دەربهینێت. هەرچەندە لە ئێستادا بەربەستی سەرەکی هەیە لەبەردەم رێککەوتنەکەدا، بەڵام ئەمریکیەکان و ئەوروپیەکان زیاتر گەشبینن بەوەی کە بگەنە رێککەوتن.   ئەوەی کە گومانی تیانیە ئێرانیەکان زۆر ماندوون بەدەست بەرزبونەوەی نرخی کاڵاکان کە بەشێکی لە ئەنجامی سزاکان و بەشەکەی تری لە ئەنجامی خراپ بەڕیوەبردنی ئابوریەوەیە، وەزیری دەرەوەی ئێران لە لێدوانێدا دەڵێت "ئێرانییەکان پێمان دەڵێن گفتوگۆو دانوستانەکان زۆر درێژەیان کێشاوە".  ئێران کە خاوەنی دووەم گەورەترین یەدەکی غازی سروشتی و چوارەم یەدەکی نەوتی خاوە لە جیهاندا. کەچی دەسکەوتی نەبوو لە بەرزبونەوەی نرخی ووزە کە بەهۆی داگیرکاری ڕووسیا بۆ سەر یۆکرانیا ڕویداوە. بەڵام نرخی خواردنە سەرەکیەکان کە ئێران هاوەردەی ئەکات زۆر بەرزبۆتەوە بەهۆی ئەو شەڕەوە، لە مانگی ئایارەوە نرخەکان بەرزبونەوەی زیاتریان بەخۆوە دیوە، لەبەرئەوەی حکومەتی ئێران پاڵپشتی بۆ دراوە بیانیەکان وەستاندوە. ئەمە لە کاتێکدایە ئەم پاڵپشتییە لە پێناو سەقامگیرکردنی دراوی ئێرانی لە ساڵی 2018ەوە دەستیپێکردبوو، کاتێک سەرۆکی پێشووی ئەمریکا "ترامپ" لە رێککەوتنە ئەتۆمیەکە هاتبووە دەرەوە. بەڵام ئەو بازرگانانەی پەیوەندی باشیان لەگەڵ حکومەت هەیە دۆلاریان بەهەرزان وەرگرتوە و دواتر قازانجێکی زۆریانکردوە لەو بازاڕە ناڕێکخراوەی ئێراندا.   لە تاران گوشتی سوور بە رێژەی (90%) بەرزبۆتەوە بەراورد بە ساڵی ڕابردووە، برنجی بەسمەتی بە ڕیژەی (200%) بەرزبۆتەوە بە پێی داتاکانی بلومبێرگ. رێژەی هەڵئاوسانەکەش ئاسێکی بەرزتری تۆمارکردووە بە هۆی دابەزینی بەهای ڕیاڵی ئێرانیەوە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی رابردوە لە بازاڕی ناڕێكخراودا کە (25%)ی بەهای خۆی لەدەسەتداوە ئەمەش نزمترین نرخی دراوەکەیە. بەڵام کاتێک کە دیپلۆماتکارە ئەوروپیەکان ئەوەیان ڕاگەیاند وەڵامەکەی ئێران بۆ ڕیکەوتنەکە بودنیادنەوە، نرخی ڕیاڵی ئێرانی کەمێک بەرزبوونەوەی بەخوە بینی.  مامۆستا و خانەنشیننان و کرێکارانی پاڵاوگەکانی نەوت و ئەندازیاران و جوتیاران و شۆفێری پاسەکان ناڕازاییان دەربڕیوە بەرامبەر بەزبونەوەی نرخ و بەرزنەکردنەوەی کرێ و موچەوە ئەو گەندەڵیە درێژخایەنەی کە لە ئێراندا هەیە.   ئاژانسی هەواڵی ‌قوتابیانی ئێران ڕایگەیاند؛"بەپێی راپۆرتەکانی دەزگای پۆلیس و دادگا ژمارەی دزی و تاوان بەرزبۆتەوە، لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی خواردنە سەرەکیەکان بە گشتی"، ئەم دۆخە خراپەی ئابوری ئێران نەک تەنها هەڵئاوسان پاڵنەردەبێت بۆ ئێرانیەکان کە بگەنە رێککەوتنێک. ئەمانە لە کاتێکدایە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی گەشەی ئابوری ئێرانی بە (3%) دەستنیشان کردووە بۆ ئەمساڵ لە کاتێکدا بەرامبەر ووڵاتانی تری نەوت فرۆش ئەو ڕێژەیە زۆر کەمترە.   ئابوری ناس و ڕاوێژکارێکی پێشووی (محمد خاتەمی- سەرۆکی پێشووتری ئێران)، (سەعید لەیلاس) ووتی؛ "لە ئێراندا پێنج ملیۆن کارمەندمان هەیە، کە ئێمە وەک چینی ناوەڕاست ئەمانبژاردن، بەڵام ئەمانە لە ئێستادا لە هێڵی هەژاریدا ئەژین".  ئەو سزایانەی کە لەلایەن سەرۆک ترامپەوە سەپێنرا بەسەر ئێراندا، دەماری ئابوری نەوتی پساند و بووە هۆی وەستانی وەبەرهێنانی بیانی. ئێران وەڵامی سزاکانی بە خێراکردنی پڕۆگرامە ئەتۆمیەکەی دایەوە لە مانگی ئابی ساڵی 2020، هەناردەی نەوت و کۆندێسەتی ئێرانی لە (2.5 ملیۆن) بەرمیلەوە دابەزی بۆ (133 هەزار) بەرمیل ڕۆژانە بەپێێ داتاکانی بلومبێرگ کە لەلایەن چینەوە کڕاوە. رەئیسی سەرۆکی ئێران وەڵامەکەی ئەوە بووە کە پەیوەندیەکانی لەگەڵ ڕووسیاو چین دا بەهێزبکات و ئێرانیەکان وا دەربخەن کە خۆیان زیاتر پشت بەخۆیان دەستن و خۆ بژێوی بکەن، هەروەها باجی لەسەر بازرگانان زیادکرد، ئەمەش بوە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایی لە بازاڕە گەورەکەی تاران. ڕاگرێکی کۆلیج کە ڕاهێنان بە دەرونناسەکان ئەکات و خۆی بە "بەرهەم" ناساندووە کە بۆ میدیای بیانی قسەی کردوە وتویەتی "لەدوای ئیشەکەی خۆمەوە دوو کاری تر ئەکەم کە پەیوەندی بەبوارەکەی خۆمەوە نیە، واش ناتوانیت بژیت، ووتوشیەتی هەمووی پەیوەندی بەسزاکانەوە هەیە بە هەر رێگایەک بێت".  -    سایتی بلومبێرگ https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-08-25/a-sick-economy-is-forcing-tehran-s-hand-in-nuclear-deal-talks#xj4y7vzkg    

  روونبیین  هه‌نارده‌ی نەوتی عێراق بۆ وڵاتانی ئه‌وروپی له‌ ماوه‌ی مانگی ته‌موزدا بۆ زیاتر له‌ 22%ی كۆی هه‌نارده‌ به‌رزبووه‌ته‌وه‌. ئەو بەرزبوونەوەیە دەگەڕێتەوە بۆ شەڕی ئۆکرانیا و ڕووسیا، هەروەها ئەو سزایانەی کە وڵاتانی ئەوروپا بەرامبەر بە ڕووسیا گرتوویانەتە بەر، لەوانە قەدەغەکردنی هاوردەکردنی نەوتی ڕووسیا. ئەو نەوتەی عێراق لەو كێڵگە نەوتییانەوە هەناردە كراوە كە لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە سەرپەرشتی دەكرێت. نزیكەی 23 ملیۆن بەرمیل لە كۆی 101 ملیۆن و 700 هەزار بەرمیل كە لە ماوەی مانگی تەمموزدا هەناردە كراوە بۆ ئەوروپا بووە. تورکیا بە 7 ملیۆن بەرمیل و ئیتالیا 5 ملیۆن بەرمیل و ئیسپانیا 3 ملیۆن و 800 هەزار بەرمیل و یۆنان 3 ملیۆن بەرمیل و هۆڵەندا بە 2 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیل لە پلەی یەکەمدا هات. ئەو پاڵاوگانەی کە لە ئیتاڵیا و یۆنان و ئیسپانیا کاردەکەن، بەشێکی زۆری پێویستی نەوتیان لە عێراقەوە هاوردە دەکەن. جێگای ئاماژەیە کە هەناردەی عێراق بۆ وڵاتانی ئەوروپا پێش قەیرانی ئۆکرانیا و ڕووسیا لە 12% تێپەڕی نەکردووە، ئەوەش بەهۆی گرنگیدانی عێراق بە بازاڕی ئاسیا. ئاراستەی نەوتی هەرێمی کوردستانیش بەشێوەیەکی رەها بازاڕی ئەوروپایە و ڕۆژانە بەتێکڕا ٤٢٠ بۆ ٤٣٥ هەزار بەرمیل لە ڕێی بەندەر جەیهانی تورکیاوە هەناردەی دەکات کە نزیکە لەو ڕێژەیەی کە کۆمپانیای بەبازارکرنی نەوتی عێراق “سۆمۆ”لەمانگی تەموزدا زیادی کردووە بۆ کڕیارانی ئەوروپا. ئایا ئەم هەنگاوەی سۆمۆ و وەزارەتی نەوتی عێراق لە چوارچێوەی ئەو ڕێوشوێن و فشارانەدایە دایە کە دژی سەکتەری نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتەوە لەدوای بڕیاری دادگای فیدراڵ گرتویەتییەبەر؟ کە بەهەڕەشەکردن لە کۆمپانیا نەوتییەکان دەستی پێکرد و دواهەمین هەوڵیش لە ٢٣ی ئابدا بوو بەوەی هەڕەشەی لە کڕیارانی نەوتی هەرێم کرد کە رێوشوێنی یاساییان بەرامبەر دەگرێتەبەر، ئەو نەوتەشی کەدەیکڕن بە نەوتی بە قاچاخ براوی عێراق ناوزەدی کرد. ئایا وەزارەتی نەوت سۆمۆ دەیەوێت بەکڕیارانی نەوت لە ئەوروپا بڵێت کێشەی دابینکردنتان بۆ دروست نابێت گەر ڕاستەوخۆ نەوت لەمن بکڕن و دەتوانم ئەو بۆشاییەی هەرێمتان بۆ پڕبکەمەوە؟  

  راپۆرت: درەو مەرجەعی ئاینیی سەدرییەكان وازهێنانی لە مەرجەعیەت راگەیاند‌و لایەنگرانی سەدری دایە دەست عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران، ئەمە موقتەدا سەدری توڕە كرد كە خۆی بە شیعەیەكی عێراقی‌و دوور لە هەژمونی ئێران دەناسێنێت.  وازهێنانی مەرجەعی سەدرییەكان ! چەند كاتژمێرێك دوای وازهێنانی ئایەتوڵلا (كازم حائیری) مەرجەعی ئاینیی سەدرییەكانی، موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر وازهێنانی تەواوەتی خۆی لە كاری سیاسی راگەیاند.  لەكاتێكدا سەدر لەدوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021وە هەوڵیداوە وای نیشان بدات كە ئەو بەپێچەوانەی لایەنە شیعەكانی ترەوە لەژێر هەژمونی كۆماری ئیسلامی ئێراندا نییە، كازم حسێنی حائیری وەكو مەرجەعی سەدرییەكان دوای وازهێنانی لە مەرجەعیەت بەبەهانەی باری تەندروستی‌و تەمەنەوە، داوای لە سەدرییەكان كرد گوێڕایەڵیی لە سەماحەتی ئایەتوڵلا (عەلی خامنەیی)  رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران بكەن، چونكە بەوتەی ئەو تەنیا خامنەیی توانای ئەوەی هەیە سەركردایەتی (ئوممەت) بكات‌و ئیدارەی ململانێكان بدات لەگەڵ هێزی ستەمكار‌و خۆبەزلزان (مەبەستی خۆرئاوایە).  لایەنگرانی رەوتی سەدر كە خەڵكە هەژارەكەی پێكهاتەی شیعەی عێراقن، ئەم رۆژانە زیاتر لەژێر كاریگەری موقتەدا سەدردان‌و بەردەوام رووی رەخنەو قسەكانیان لە كۆماری ئیسلامی ئێرانە، پێیانوایە لە ململانێی ناوخۆی شیعەكاندا، كۆماری ئیسلامی پاڵپشتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم) كردووە، بۆیە پێناچێت ئەو ئاسانییە خۆیان رادەستی مەرجەعەكەی تاران بكەن.  وازهێنانی حائیری لە مەرجەعیەت، حاڵەتێكی دەگمەنە لەمێژووی مەرجەعەكانی شیعەدا رویداوە، ئەمە سەدری شپرزە كردووە، پێیوایە حائیری بە ئارەزووی خۆی وازی لە مەرجەعیەت نەهێناوە، هێرشی توندی كردوەتەسەر حائیری‌و دەڵێ" زۆر كەس لەناویشیاندا سەید حائیری پێیوایە ئەم سەركردایەتییە بەهۆی ئەوان‌و بە فەرمانی ئەوانە، بەڵام نەخێر ئەمە سەرەتا بە فەزڵی خودایە‌و پاشان سەیدی باوك كە دەستی لە عێراق‌و گەلەكەی هەڵنەگرت". حائیری لە پەیامی وازهێنانەكەیدا لە مەرجەعیەت، بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ  هێرشی كردوەتە سەر موقتەدا سەدرو تۆمەتباری دەكات بەوەی هەوڵی پۆست‌و سەركردایەتیكردن دەدات‌و ناكۆكی دەخانە ناو رۆڵەكانی مەزهەبەوە، سەدریش وەڵامی داوەتەوە‌و دەڵێ" سەرباری ئەوەی حائیری دەستیلەكاركێشاوەتەوە، بەڵام وەكو هەمیشە نەجەفی ئەشرەف بارەگای گەورەی مەرجەعیەتە‌و منیش هیچ رۆژێك لە رۆژان بانگەشەی پاكیی‌و ئیجتهاد‌و تەنانەت سەركردایەتیكردنیشم نەكردووە‌و تەنیا فەرمانم بەچاكە كردووە‌و خراپەم رەتكردوەتەوە‌و جگە لە راستكردنەوەی ئەو خوارییەی كە هۆكارە سەرەكییەكەی هێزە سیاسییەكانی شیعە بوون، هیچی ترم نەویستووە‌و تەنیا ویستومە لە گەلەكەیان نزیكیان بكەمەوە‌و وایان لیێبكەن هەست بە ئازارەكانیان بكەن.  حائیری كێیە ؟ كازم حسەینی حائیری ساڵی 1938 لە كەربەلا لەدایكبووە، لە تەمەنی پێنج ساڵیدا لەسەر دەستی باوكی دەستی بە خوێندنی ئاینیی كردووە‌و دواتر رووی لە شاری نەجەف كردووە بۆ تەواوكردنی خوێندن، ئەو یەكێك لە دیارترین خوێندكارەكانی سەید (محەمەد باقر سەدر)ی مامی موقتەدا سەدرە‌و ماوەیەكی دورو درێژ هاوەڵی بووە.  بەر لە مردنی سەید باقر سەدر، شوێنكەوتووەكانی خستوەتە بەردەم دوو بژاردە بۆئەوەی یەكێكیان وەكو مەرجەعی خۆیان هەڵبژێرن، ئەو دوو كەسەش یەكێكیان سەید (كازم حائیری) بووە كە لە شاری (قوم)ی ئێران نیشتەجێ بووە، ئەوەی تریان سەید (ئیسحاق فەیاز) بووە كە لە نەجەف نیشتەجێ بووە، شوێنكەوتوانی سەدر ئەوكات سەید (كازم حائیری)یان هەڵبژاردووە، چونكە پێیانوابووە حائیری لەو هێڵە شۆڕشگێڕانەوە نزیكە كە سەید  (محەمەد سادق سەدر) واتە باوكی موقتەدا سەدر هەڵیگرتووە.  سەدرییەكان دوای وازهێنانی حائیری وازهێنانی حائیری لە مەرجەعیەتی سەدرییەكان، دەرفەتی بە موقتەدا سەدر بەخشی لەناو چەقبەستنی سیاسەتەكانی بێتە دەرەوە، ئەو بە راگەیاندنی وازهێنانی لە كاری سیاسی، دەرفەتی بە لایەنگرەكانی بەخشی پەلاماری سەرۆكایەتییەكانی عێراق بدەن.  سەدر كە لەدوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2018وە ناكۆكییەكانی بەشێوەیەكی زیاتر لەگەڵ نەیارە ناوخۆییەكانی شیعەدا تەقییەوە، دوای كشاندنەوەی (73) پەرلەمانتارەكەی لە پەرلەمان، دروشمی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی بەرزكردەوە، كاتێك لە جێبەجێكردنی ئەم دروشمە شكستی هێنا بانگەوازی بۆ پێكهێنانی حكومەتێك كرد بەبێ بەشداری هیچ یەكێك لەو حزبە سیاسییانەی كە لەدوای رووخانی رۆژێمی پێشووی عێراقەوە لە 2003وە بەشدارن لە پرۆسەی سیاسیدا، ئەم بانگەوازەشی وەكو پێویست وەڵام نەدرایەوە، هەموو ئەو بارودۆخەش توشی پەراوێزخستنی كرد.  سەدر یەكەمجاری نییە وازهێنانی خۆی لە كاری سیاسی رادەگەیەنێت، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن لەژێر ناوی خوێدا خۆی بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەی سیاسی ئامادە بكات‌و بەم هەنگاوەی لایەنگرەكانی زیاتر لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە، هەڵبەت ئەگەر بارودۆخەكە سەرنەكێشێت بۆ پێكدادانی چەكداریی لەنێوان لایەنە ناكۆكەكانی شیعەدا.  ئەم پەرەسەندنەی ئەمڕۆ لەناو ماڵی شیعەدا رویدا لەكاتێكدا بوو لایەنە عێراقییەكان چاوەڕوانی دەستپێشخەرییەكی مەسعود بارزانی بوون بۆ كۆتایهێنان بە ناكۆكییەكان‌و رێككەوتن لەسەر دەربازكردنی عێراق لەو چەقبەستنە سیاسییەی كە ماوەی لە زیاتر لە (10) مانگە تێیكەوتووە.  میدیاكانی پارتی دوێنێ ئاشكرایانكرد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەنیازە سەردانی نەجەف‌و بەغداد بكات‌و دەستپێشخەرییەكی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بگەیەنێتە لایەنە عێراقییەكان، بەڵام وازهێنانی سەدر لە كاری سیاسی، بەر لە لەدایكبوونی، دەستپێشخەرییەكەی بارزانی لە گۆڕنا.  بارزانی هاوپەیمانی بەهێزی موقتەدا سەدر بوو بەر لە كشانەوەی سەدرییەكان لە پەرلەمان، هەندێك لەلایەنە شیعەكان پێشبینی ئەوەیان دەكرد كاریگەری لەسەر هەڵوێستی سەدر هەبێت بۆ چارەسەر.    

درەو:  ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق كانونی دووەم بۆ حوزەیرانی 2022   لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (75.6 ترلیۆن) دینار، کە (95.8%)ی داهاتی نەوت و(4.2%)ی داهاتی نانەوتی بووە. لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (45.3 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (92.3%)ی خەرجییەکان چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن و تەنها (3.8 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (7.7%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی، بەڕێژەی (34.5%) و نزیکەی (26.5 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. یەکەم: داهاتی گشتی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاوی کردوونەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (75 ترلیۆن و 639 ملیار و 329 ملیۆن و 3 هەزار و 738) دینار، بەجۆرێک بڕی (72 ترلیۆن و 476 ملیار و 471 ملیۆن و 603 هەزار و 97) دیناری بەڕێژەی (95.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (3 ترلیۆن و 162 ملیار و 857 ملیۆن و 400 هەزار و 641) دینار، بەڕێژەی (4.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری نیوەی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1)          دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) ، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (49 ترلیۆن و 194 ملیار و 107 ملیۆن و 313 هەزار و 572) دینار، بەجۆرێک بڕی (45 ترلیۆن و 382 ملیار و 639 ملیۆن و 257 هەزار و 42) دیناری بەڕێژەی (92.3%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 811 ملیار و 468 ملیۆن و 56 هەزار و 530) دیناری بەڕێژەی (7.7%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. سەبارەت بە وردەکاری شەش مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە نیوەی یەکەمی 2022 خەرجییە گشتییەکانی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 811 ملیار و 468 ملیۆن و 56 هەزار و 530) دیناری بەڕێژەی (7.7%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (49 ملیار و 386 ملیۆن و 497 هەزار و 334) دیناری بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (502 ملیار و 565 ملیۆن و 217 هەزار و 162) دیناری بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (1 ترلیۆن و 164 ملیار و 89 ملیۆن و 808 هەزار و 696) دیناری بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی بڕی (1 ترلیۆن و 866 ملیار و 284 ملیۆن و 631 هەزار و 538) دیناری بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (229 ملیار و 141 ملیۆن و 901 هەزار و 800) دیناری بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە نیوەی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چارتی ژمارە (3)  چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (49 ترلیۆن و 194 ملیار و 107 ملیۆن و 313 هەزار و 572) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (75 ترلیۆن و 639 ملیار و 329 ملیۆن و 3 هەزار و 738) دینار. واتە بڕی (26 ترلیۆن و 445 ملیار و 221 ملیۆن و 690 هەزار و 166) دیناری بەڕێژەی (34.5%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری شەش مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (4)  چوارەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 829 ملیار و 736 ملیۆن و 115 هەزار و 106) دینار بووە. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (261 ملیار و 103 ملیۆن و 524 هەزار و 345) دیناری خەرجکردووە، بە جۆرێک تەنها (6) هەزار دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (23 ملیار و 367 ملیۆن و 520 هەزار و 135) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 545 ملیار و 265 ملیۆن و 70 هەزار و 626) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 29 ملیار و 184 ملیۆن و 180 هەزار و 39) دیناری لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (516 ملیار و 80 ملیۆن و 890 هەزار و 587) دیناری بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5)   سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة اذار 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة مایس 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران 2022 للموازنە الاتحادیة  

 راپۆرت: درەو  (11) ئەندامی سەركردایەتی ئامادە نەبوون، بەڵام بە نوسراو ئیمزایان كرد‌و پشتیوانی هەمواری پەیڕەویان كرد، پەیڕەوی نوێ بافڵ تاڵەبانی كرد بە یەكەم سەرۆك لە مێژووی یەكێتیدا، سەرۆكێك كە دەسەڵاتی دیاریكردنی كاندیدی شوێنگرەوەی ئەندامە دورخراوەكانی سەركردایەتی پێدراوە، پەیڕەوی هەمواركراو دەرفەتی داوە بەو حزب‌و كەسانەی كە دەچنە ناو یەكێتی، لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسیدا پۆستیان پێبدرێت، پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی چۆن هەموار كرا ؟ ئایا نیسابی یاسایی بۆ هەموارەكە بەدیهاتووە ؟ موبایلەكانیان لێوەرگیرا ! ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی ئەمڕۆ كۆبووەوە، لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەموزی 2021وە كە كێشەی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگیی) تەقییەوە، ئەمە جاری دووەم بوو سەركردایەتی یەكێتی كۆببێتەوە، جاری یەكەم كۆبونەوەی سەركردایەتی لە 31ی كانونی دووەمی  ئەمساڵدا رێكخرا بۆ پرسی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق.  كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیی بەلای ماڵی مام جەلالەوە كۆبونەوەیەكی هەستیار بوو، بۆیە بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، دوای ئەوەی هەندێك  هەواڵی ناو كۆبونەوەكە دزەی كردووە بۆ میدیاكان، قوباد تاڵەبانی پێشنیازی كردووە ئەندامانی سەركردایەتی موبایلەكانیان دابنێن، دوای ئەم قسەیە، داوا لە ئەندامانی سەركردایەتی كراوە موبایلەكانیان لەسەر مێزێكی كۆبونەوەكە دابنێن، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی دەستیكردووە بە كۆكردنەوەی موبایلی ئەندامانی سەركردایەتیی، (فێنك ئەحمەد) یەكێك لەو ئەندامانەی سەركردایەتی بووە كە لە كۆبونەوەكەدا بە دەنگی بەرز ناڕەزایەتی نیشانداوە دژی لێسەندنی موبایلەكەی. هەمواری پەیڕەو لە بڕگەیەكدا كۆبونەوەكەی سەركردایەتی، هەمواری پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی پەسەندكرد. (درەو) زانیویەتی، ئەو لیژنەیەی كە لەناو یەكێتی دروستكراوە بۆ هەمواركردنی پەیڕەوی ناوخۆ بریتی بوون  لە هەریەكە لە (رەفعەت عەبدوڵا- تەلار لەتیف- سەركەوت زەكی).   بەگوێرەی پەیڕەوی پەسەندكراوی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی، هەرجۆرە هەمواركردنێك لە پەیڕەوی ناوخۆدا پێویستی بە دەنگی (چوار لەسەر پێنج)ی ئەندامانی سەركردایەتیی هەیە، واتە لەكۆی (124) ئەندامی سەركردایەتی دەبێت (101) ئەندامیان هەموارەكە پەسەند بكەن.  لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا لەكۆی (124) ئەندامی سەركردایەتی (94) ئەندام بەشداربوون، چەند سەركردایەتییەكی یەكێتیی كە نزیكن لە لاهور شێخ جەنگییەوە دەڵێن جارێكی تر لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتیدا پەیڕەوی ناوخۆ پێشێلكراوە، چونكە نیسابی (101) دەنگ بۆ هەمواری پەیڕەو پێكنەهاتووە،  بەڵام هەندێك لە سەركرداتیەتییەكانی تر كە نزیكن لە ماڵی مام جەلال‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون دەڵێن" (11) ئەندامی تری سەركردایەتی كە ئەمڕۆ بەشداری كۆبونەوەكە نەبوون، ئیمزای خۆیان ناردووە بۆ كۆبونەوەكە‌و دەنگی خۆیان خستوەتە پاڵ دەنگی ئەو 90 ئەندامەی كە دەنگیان بۆ هەموارەكە داوە، بەمەش نیسابی (101) دەنگەكە تەواو بووە". یەكەم سەرۆك لەمێژووی یەكێتیدا ! هەمواری نوێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی كە لە كۆبونەوەی سەركردایەتی پەسەندكراوە، كۆتایی بە سیستەمی (هاوسەرۆكایەتی) هێناو كەسی یەكەمی یەكێتیی لە (سكرتێر)ەوە گۆڕی بۆ (سەرۆك). بەپێی هەموارە نوێیەكەی پەیڕەو، بافڵ تاڵەبانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی یەكێتی كاندیدكرد، هەموارەكە هەڵبژاردنی سەرۆكی لە سەركردایەتی بە دەنگی (زۆرینەی سادە) دیاریكردووە، بافڵ تاڵەبانی لەكۆی 94 ئەندامی بەشدار لە كۆبونەوەكە دەنگی (90) ئەندامی بەدەستهێناوە. مام جەلال كە نزیكەی نیو سەدە كەسی یەكەمی ئەم حزبە بوو، پاشناوەكەی (سكرتێر) بوو، بەڵام ئێستا ئیتر كوڕە گەورەكەی (سەرۆك)ە.   پەیڕەوە نوێیەكەی یەكێتیی بەپێچەوانەی سەردەمی دەسەڵاتی تاڵەبانی باوكەوە، هیچ جێگرێكی بۆ سەرۆك‌و كەسی یەكەمی حزبەكە دانەناوە، بەمەش وا دەردەكەوێت یەكێتی نوێ دەسەڵاتێكی زیاتر لە مام جەلال داوە بە بافڵ تاڵەبانی كوڕی.   لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە گرەوی گەورەی لاهور شێخ جەنگیی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی ئەوەبوو، بتوانێت ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆبكاتەوە‌و گۆڕانكارییەكانی‌و هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی بەشێوەیەكی یاسایی‌و لەچوارچێوەی پەیڕەوی ناوخۆی حزبدا پەسەند بكات، ئەمە تەنیا گرەو نەبوو بەڵكو مەرجی لاهور شێخ جەنگیی بوو بۆ وازهێنانی لە پۆستی "هاوسەرۆك".  دوای ساڵێك‌و نزیكەی دوو مانگ لە رووداوەكانی 8ی تەموز، دواجار بافڵ تاڵەبانی كاتی گونجاوی بۆ سازدانی كۆبونەوەی سەركردایەتی‌و گۆڕینی پەیڕەوی ناوخۆو دورخستنەوەی تەواوەتی هاوسەرۆكەكەی تر (لاهور شێخ جەنگیی) دۆزییەوە. بافڵ تاڵەبانی كە كۆتا رۆژەكانی ئایاری رابردوو لە "دیداری یەكێتی"دا بەشێوەیەكی فەرمی لەمیدیاكانەوە وەكو "سەرۆك"ی یەكێتی ناسێندرا، ئەمڕۆ لەڕێگەی سەركردایەتییەوە بەرگێكی یاسایی‌و پەیڕەوی كرد بە بەری سەرۆكایەتییەكەیدا، بەر لە سازدانی ئەم كۆبونەوەیە بە چەند رۆژێك بافڵ تاڵەبانی سەركردایەتی هەڵمەتێكی ئەمنیی كرد بۆ دەستگیركردنی ئەو كەسانەی كە تۆمەتبارن بە مامەڵەكردن بە زەوی‌و زارو  چەكی بانكیی بەشێوەیەكی نایاسایی. ئەم بڕیارەی سەركردایەتی یەكێتی لەكاتێكدایە، لاهور شێخ جەنگیی لە دادگای (كەرخ)ی بەغداد سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووە‌و گۆڕانكارییەكانی بە "نایاسایی" لەقەڵەم دەدات، لاهور چاوەڕێی ئەوە بوو دادگا گۆڕانكارییەكانی پێشتر رابگرێت، بەڵام سەركردایەتی گۆڕانكارییەكەی پەسەندكرد، ئێستا ئەگەر لاهور شێخ جەنگیی هەر لەسەر ئەو باوەڕە سور بێت كە لەرێگەی دادگاوە دەتوانێت كێشەكانی بەلادا بخات، دەبێت ئەمجارە سكاڵایەكی یاسایی تر تۆمار بكات لەبارەی كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتییەوە.    ئەو چوار ئەندامەی سەركردایەتی كە  ئەمڕۆ دژی گۆڕینی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی‌و دانانی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی حزب دەنگیاندا بریتی بوون لە هەریەكە لە (فێنك ئەحمەد- پەروین كاكە حەمە - چرا عومەر- سەردار هەركی).   شوێنی سەركردایەتییەكان چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ سەبارەت بە چۆنیەتی پڕكردنەوەی شوێنی ئەو ئەندامانەی سەركردایەتی یەكێتیی كە نزیكن لە لاهور شێخ جەنگی‌و لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەموزەوە دورخراونەتەوە (بە لاهور شێخ  جەنگیی خۆشیەوە كە ئەندامی سەركردایەتییە)، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئەو میكانیزمەی كە دیاریكراوە بەمشێوەیە: * سەرۆكی حزب بۆ هەر كورسییەكی بەتاڵی سەركردایەتیی ناوی دوو كاندیدی شوێنگرەوە دیاری دەكات.  * كاندیدی شوێنگرەوە لەو بازنەیە دەبێت كە كورسییەكەی سەركردایەتی تێدا بەتاڵ بووە.  * دوای دەستنیشانكردنی كاندیدە شوێنگرەوەكان لەلایەن سەرۆكی حزبەوە، كارگێڕی مەكتەبی سیاسی دانانی شوێنگرەوەكان وەكو ئەندامی سەركردایەتی پەسەند دەكات. * لەدوای روداوەكانی 8ی تەموزەوە (4) ئەندامی سەركردایەتی بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی دورخراونەتەوە كە بریتین لە هەریەكە لە (لاهور شێخ جەنگیی- ئاڵا تاڵەبانی- شادمان مەلا حەسەن- ژینۆ محەمەد)، دوو كەسی یەكەم ئەم چوار كەسە لەسەر بازنەی كەركوك بۆ سەركردایەتی هەڵبژێردراون، دوانەكەی تر لەسەر بازنەی هەولێر، واتە لە بازنەی كەركوك‌و هەولێر بە كاندیدەكانی تری سەركردایەتیی شوێنی ئەم چوار كەسە پڕدەكرێتەوە، ئەو میكانیزمەی لە پەیڕەوی نوێدا بۆ پڕكردنەوەی شوێنی بەتاڵەكانی سەركردایەتی دانراوە، بۆ رێگرتنە لە پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكان لەلایەن لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگییەوە. بۆ ئەوانەی دەیانەوێ بچنە ناو یەكێتییەوە ! بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، لە پەیڕەوی نوێی ناوخۆی یەكێتیدا دەرفەتێك هێڵدراوەتەوە بۆ زیادكردنی ژمارەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتیی، ئەمە دوو مەبەستی لە پشتە، مەبەستی یەكەم سەرخستنی هەندێك كەس لەناوخۆی یەكێتی بۆ سەركردایەتی یاخود مەكتەبی سیاسیی، مەبەستی دووەم: دەرفەت هەبێت بۆ هەر كەس‌و حزبێك كە لە دەرەوەی یەكێتی دەچنە ناو ریزەكانی یەكێتیی، بەگوێرەی پێگەی خۆیان پۆستیان لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسیدا پێبدرێت.     قوباد تاڵەبانی "دیدار"ی تێپەڕاند ئەگەر بۆ بافڵ تاڵەبانی دەستكەوتی كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی پەسەندكردنی سەرۆكایەتییەكەی بێت، بۆ  قوباد تاڵەبانیش دەستكەوتی پەسەندكردنی راسپاردەكانی "دیداری یەكێتی" بەدی هات كە كۆتایییەكانی ئایاری رابردوو بەڕێوەچوو، قوباد تاڵەبانی زۆر دڵی بە راسپاردەكانی ئەو دیدارە خۆشە‌و  پێیوایە بە پەسەندكردنی لەسەركردایەتی، دەستكەوتی گەورەی بەدیهێناوە‌وبناغەیەكی پتەوی بۆ یەكێتی داناوەو یەكێتی نوێ دەكاتەوە.   پەیوەندی یەكێتی لەگەڵ پارتیدا  كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتی‌و پەسەندكردنی سەرۆكایەتییەكەی بافڵ تاڵەبانی، دوای رۆژێك هات لە سەردانی فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتی بۆ (دەباشان)‌و كۆبونەوەی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی.  ئەمڕۆ هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی سەركردایەتی یەكێتیدا، میدیاكانی پارتی ئاشكرایانكرد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم (كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتییە) سەردانی (نەجەف)‌و (بەغداد) دەكات‌و دەستپێشخەرییەكی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دەگەیەنێتە لایەنە عێراقییەكان بۆ دەربازبوون لە چەقبەستنی سیاسیی.  بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیدا بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە" لەگەڵ مەسعود بارزانیدا لەسەر زۆر شت  گفتوگۆكانیان لەبارەی دۆخی هەرێم‌و عێراقەوە بەرەوپێشچوونی بەخۆوە بینیوە".  سەرباری ئەوەی جەختی لەسەرلێكتێگەیشتن لەگەڵ بارزانی كردووە، بەڵام هاوشێوەی دواین كۆبونەوەی سەرۆكی حزبەكان لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بافڵ تاڵەبانی گلەیی لە پارتی‌و حكومەت كردووە سەبارەت بە دۆخی دارایی سلێمانی‌و وتویەتی" ئەگەر ئەم دۆخە بەردەوام بێت هەڵوێستمان دەبێت".  یەكێتی‌.. لە سكرتێرەوە بۆ سەرۆك یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 47 ساڵ تەمەندا تەنیا (4) كۆنگرە‌و دوو (پلینیۆم)‌و یەك (دیدار)ی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، كۆنگرەی چوارەم  لەمەش مەترسیدارتر بوو، چونكە بووە هۆی لێكترازانی ئامۆزاكان (كوڕەكانی تاڵەبانی‌و شێخ جەنگی برای).  یەكێتی هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەكانیدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون، ئەوەی ئەمڕۆ رویدا دوای نزیكەی نیو سەدە لە دروستبوونی، حزبەكەی بەتەواوەتی رادەستی كوڕەكانی تاڵەبانی كرد، بەڵام هێشتا ناڕەزایەتی لەناو حزبەكەدا ماوە، هەرچەند بەبەراود بە رابردوو دەنگێكی لاوازە. كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیی بۆ یەكەمجار سیستەمی سەرۆكایەتیی لەمێژووی حزبەكەدا چەسپاند‌و كۆتایی بە دەستەواژەی (سكرتێر)‌و (هاوسەرۆك) هێنا، لە مێژووی 47 ساڵی تەمەنی یەكێتیدا بافڵ تاڵەبانی یەكەم كەسە دەبێت بە سەرۆك، جەلال تاڵەبانی باوكی كە تا كۆچی دوایی كەسی یەكەمی حزبەكە بوو هەڵگری پاشناوی (سكرتێر) بوو نەك (سەرۆك).  ئەمڕۆ سەركردایەتی یەكێتیی بەفەرمی حزبەكەی دایە دەست كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانیی سكرتێری مێژوویی حزبەكە، بەم  هەنگاوە دوای نزیكەی (نیو سەدە) لە رەخنەگرتن لە پارتی وەكو حزبێكی بنەماڵەیی، یەكێتیش خۆی چووە سەر شێوازەكەی پارتی‌و دەرفەتی بۆ حزبە سیاسییەكانی تریش خۆشكرد هەمان شێوازی بە بنەماڵەیكردن‌و گواستنەوەی دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ پەیڕەو بكەن.

درەو: بڕیارە لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا، كۆتایی بە هاوسەرۆكایەتی بهێندرێت و سەرۆك بۆ یەكێتی جێگیر بكرێت، شوێنی ژماریەك ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی پڕدەكرێـتەوەو ژماریەك ئەندامی مەكتەبی سیاسیش زیاد دەكرێت. ئەمڕۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بە سەرۆكایەتی فەرید ئەسەسەرد سكرتێری ئەنجومەنی سەركردایەتی و بە ئامادەبوونی بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی كۆدەبێتەوە، دوێنێ مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆبوەوەو لە كۆبونەوەكەدا ئەجێندای كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی دیاریكرا. •    بڕیارە لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا ئەو پێشنیاز و راسپاردانەی كە لە دیداری یەكێتیدا ئامادەكران، ئەمڕۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی دەنگی لەسەر بدات و پەسەندی بكات بۆ جێبەجێكردن. •    ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی گۆڕانكارییەكانی دوای 8ی تەمووز پەسەن دەكات بەتایبەتیش گۆڕانكاری لە مەكتەبی سیاسی و كارگێرانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی. •    لە كۆبونەوەكەدا كۆتایی بە سیستەمی هاوسەرۆكایەتی لەناو یەكێتیدا دەهێنێت، كە لە رۆژی 18ی شوباتی 2020 ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی دەنگی لەسەرداو هەریەك لە بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی بە هاوسەرۆكی یەكێتی هەڵبژێدران، بەڵام لە دوای ساڵێك و بەهۆی رووداوەكانی 8ی تەموزەوە بافڵ تاڵەبانی، لاهور شێخ جەنگی دوورخستەوەو لە دیداری یەكێتیدا كە لە 28ی ئایاری رابردوو بەرێوەچوو بافڵ تاڵەبانی وەك سەرۆكی یەكێتی ناسیندراو بڕیارە ئەمڕۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بافڵ تاڵەبانی وەك سەرۆكی یەكێتی پەسەند بكات. •    ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی شوێنی ئەندامە دووخراوەكانی پڕدەكاتەوە، كە لە رۆژی 4ی تشرینی دووەمی 2021 بە بڕیاری بافڵ تاڵەبانی لاهور شێخ جەنگی سێ ئەندامی سەركردایەتی ( ئاڵا تاڵەبانی، شادمان مەلا حەسەن، ژینۆ محەمەد)ی لە ریزەكانی یەكێتی دوورخستەوە، بڕیارە ئەمڕۆ شوێنەكەیان پڕبكرێتەوە. •    بڕٍیارە ئەمڕۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی ئەو ئەندامانەی مەكتەبی سیاسی كە لەدوای 8ی تەمووزی 2021 ەوە دانراون جێگیر بكات و ژمارەیەكی تری ئەندامی مەكتەبی سیاسی زیاد بكات، كە باس لەوە دەكرێت مەكتەبی سیاسی لە 17 ئەندامەوە بۆ 32 ئەندام زیادبكرێت.   

درەو: تا ئێستا موچەی ئەم مانگە نەچووەتە سەر ژمارە بانكی پەرلەمانتارانی عێراق، ماوەی (5) رۆژ موچەكەیان دواكەوتووە، كە مانگانە (24 ملیۆن و 200 هەزار) دینار دەچێتە سەر ژمارەی بانكی هەر پەرلەمانتارێك. سەرچاوەیەك لە پەرلەمانی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند: پێشتر رۆژی 22ی هەموو مانگێك موچە دەچووە سەر ئەژماری بانكی پەرلەمانتاران، بەڵام موچەی ئەم مانگەیان دواكەوتووە، تا ئێستا سەرۆكی پەرلەمانی عێراق واژووی لەسەر خەرجكردنی موچەكەیان نەداوە. ئەو سەرچاوەیە بە (درەو)ی راگەیاند موچەی پەرلەمانتاران بەم شێوەیەیە: 🔹 (5 ملیۆن و 200 هەزار) دیناری موچەی بنەڕەتی 🔹 (3 ملیۆن) دینار) دەرماڵەی میوانداری 🔹  (16 ملیۆن) دیناری (16) پاسەوان دەچێتە سەر ژمارە بانكی پەرلەمانتاران، بەشێكیان چەند پاسەوانێك بە پارەیەكی رەمزی دادەنێن. 🔹(2 ملیۆن) دینار كرێی خانو یان شوقە سەرەرای پاسپۆرتی دیپلۆماسی كە بۆ سەرجەم پەرلەمانتارانی عێراق و خێزانەكەیان كراوە. فەرهاد عەلادین سەرۆكی ئەنجومەنی راوێژكاریی عێراقیی‌و توێژەر لەكاروباری عێراق:  🔹 پەرلەمانتارانی عێراق لە ماوەی (8) مانگی دەستبەكاربوونیدا  تەنیا (2) یاساییان دەكردووە، بەڵام مانگانە (19 ملیار) دینار موچە‌و دەرماڵە خەرجی وەردەگرن‌و هیچ كارێك ناكەن، تێكڕای خەرجی ئەو ماوەیەی دەستبەكاربوون (133 ملیار) دینارە.

 (درەو):  لە سلێمانی (7) كەس دەستگیركراون كە بە قەبارەی زیاتر لە (200 ملیار) دینار مامەڵەیان بە چەكی بانكییەوە كردووە.  بەهۆی سپیكردنەوەی چەكی بانكیی لە بازاڕەكاندا، هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی چەند رۆژێكە هەڵمەتی دەستگیركردنی مامەڵەكارانیان لەم كەیسەدا دەستپێكردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تائێستا (7) كەس لەسەر ئەم كەیسە دەستگیركراون، كە هەندێكیان لە بازاڕی دۆلارەكەی سلێمانی‌و ئەوانی تریان فەرمانبەری بانكن. لەماوەی رابردوودا بەهۆی قەیرانی داراییەوە، حكومەت خەرجكردنی چەكی بانكیی بازرگانەكان‌و بەڵێندەرانی راگرت، ئەمە رێگەخۆشكەر بووە بۆ ئەوەی هەندێك كەسی مامەڵەكار لە بازاڕدا چەكی بانكیی بكڕنەوە‌و لەرێگەی دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ هەندێك لە فەرمانبەرانی بانكەكاندا ئەم چەكە بانكییانە ساغ بكەنەوە.  لەم كەیسەدا ئەوانەی مامەڵەكاربوون بۆ نمونە چەكێكی بانكیی بەبەهای ملیارێك دیناریان كڕیوەتەوە بەمەرجی گەڕاندنەوەی نیوەی بەهای چەكەكە بۆ خاوەنی سەرەكی چەكەكە، لەمەدا سودیان لە مامەڵە‌و رێككەوتن لەگەڵ هەندێك لە فەرمانبەرانی بانكەكان وەرگرتووە.   بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، قەبارەی ئەو بڕەپارەیەی چەكە بانكییەكان كە لەم كەیسەدا مامەڵەی پێوەكراوە دەگاتە بڕی زیاتر لە (200 ملیار) دینار.  ئەم رێوشوێنانەی دەسەڵاتدارانی سلێمانی لەكاتێكدایە نەختینە لە بانكەكان كەمبوەتەوە‌و مانگانە لەكاتی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەراندا گرت دروست دەبێت.   

  راپۆرت: درەو مام جەلال گلەیی هەیە لەوەی پارتی گومرگی سەر (مۆز)ی لە سنورەكانی خۆی هەڵگرتووە، بارزانی ناردنی بەشە بودجەی سلێمانی بەستوەتەوە بە كاراكردنەوەی پەرلەمان دوای 31ی ئاب‌و گومانی لە داهاتی گومرگەكانی سنوری یەكێتی هەیە، نەوشیروان مستەفا دەڵێ سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتی چاوەڕێ بووە بەپێی رێككەوتنی واشنتۆن پارتی مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دیناری سویسری بۆ بنێرێت، بۆیە دەستیكردووە بە دامەزراندنی خەڵك بەڵام پارتی پارەكەی نەدەنارد، چیرۆكی قەیرانی دارایی سلێمانی نوێ نییە، 30 ساڵە بەردەوامە، (درەو) بە پشتبەستن بە بەڵگەنامەكانی هەریەكە لە (جەلال تاڵەبانی)‌و (مەسعود بارزانی)‌و (نەوشیروان مستەفا) ریشەی گرفتی داهات‌و خەرجی سلێمانی لەم راپۆرتەدا دەخاتەڕوو.  دیسان كێشەی دارایی سلێمانی رۆژی 10ی ئەم مانگە كەسی یەكەمی حزبەكان بە ئامادەبوونی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێر كۆبونەوە، ئەم كۆبونەوەیە بۆ ئەوە بوو بڕیار لەسەر وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بدەن، بەڵام كۆبونەوەكە تێكچوو، چونكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان ناڕەزایەتی لەبارەی دۆخی دارایی سلێمانی دەربڕی. كێشەی دارایی سلێمانی‌و كورتهێنانی داهاتەكانی بابەتێكی نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەتی كوردستان لە ساڵی 1992دا. بودجە‌و دابەشبوونی لە كابینەی یەكەمدا یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە (د. فوئاد مەعسوم) لە یەكێتی سەرۆكایەتی دەكرد، لە تەموزی 1992دا پێكهات، ئەم  كابینەیە كە سەرباری روودانی شەڕی ناوخۆیی (پارتی‌و یەكێتی) تاوەكو ساڵی 1996 بە یەكگرتوویی مایەوە، بەپێی داتایەك كە كۆچكردووە (نەوشیروان مستەفا) بڵاویكردوەتەوە، لەمانگی (10)ی ساڵی 1994دا داهاتی حكومەت بەتێكڕا بڕی (166 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، ئەم داهاتە بەمشێوەیە دابەشكراوە:  •    بڕی 80 ملیۆن دینار بۆ مەكتەبی سیاسی‌و پێشمەرگەی هەردوو حزب (یەكێتی+ پارتی). •    بڕی (86 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كوردستان بەهەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە، بەمشێوەیە:  -    بڕی (38 ملیۆن‌و 450 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەولێر.  -    بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی.  -    بڕی (14 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی دهۆك.  -    بڕی (7 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك. بە تەماشاكردنی خەرجی یەك مانگی حكومەت لە ساڵی 1994دا دەردەكەوێت، تەنیا لە پارەی تەرخانكراو بۆ موچە، لە كۆی (86 ملیۆن) دینار بڕی (53 ملیۆن) دیناری بۆ هەولێرو دهۆك‌و بڕی (33 ملیۆن) دیناری بۆ سلێمانی رۆیشتووە، واتە لە تێكڕای خەرجی موچەی كوردستان بڕی (38%) بۆ سلێمانی رۆیشتووە‌و بڕی (62%)ی خەرجی موچە بۆ ناوچەكانی هەولێرو دهۆك بووە. سەرەتای ناكۆكی لەسەر داهات ! سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌و بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994).  لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدات".  هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچووننەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. پارتی كورتهێنانی سلێمانی پڕدەكاتەوە ! سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. پشكی سلێمانی لە رێككەوتنی ئاشتیدا رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات.  مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بوە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات،  ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین".  دوای رێككەوتنی ئاشتی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتی یەكێتی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی.  خەرجی حكومەتی یەكێتی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: •     30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی‌ گشتی‌ واتە بۆ یەكێتی دەڕوات •    ‌35% داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات •    35% داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4ملیۆن‌و 88 هەزار) دینار بووە‌و بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار * زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بری (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران كە حكومەتی یەكێتی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێك‌و 748 هەزارو 260 دینار) بووە كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە،  گومانێك كە تائێستاش بەردەوامە‌و پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە.    دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی !  لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و دووەمیان (یەكێتی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كرد‌و یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت.  بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، كۆسرەت رەسوڵ (دووەم سەرۆكی حكومەت) كە دوای رووداوەكانی 31ی ئاب كابینەكەی بوو بە كابینەی یەكێتی، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لەسنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی لەرێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائض) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوە‌و حكومەتی یەكێتی بەناچاری پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار".  نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ" سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئیستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێ‌ی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە". نامەیەكی مام جەلال بۆ مەسعود بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە پارتی مانگانە‌و بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتی نەناردووە.  بارزانی لەدواین بەشی یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001، لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە:  "مەسەلەی بەشی (ی ن ك)  لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتی‌و كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی (10) ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراون‌و لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ (3) مانگ (20 ملیۆن)‌و پاشان ببێتە (15) ملیۆن". رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتی لەرێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە).  دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس  شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە). گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانی‌و تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنەی رێككەوتنی ئاشتی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا تاڵەبانی‌و بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانی‌و وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە).  لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێت‌و داوای بەشەكەی یەكێتی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكات‌و حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگ‌و  لابردنی گومرگ لەسەر مۆز‌و مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی" باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوە‌و نە خراپە، بگرە زۆریش  لە  باشی‌و گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێت‌و نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێت‌و دڵان كرمێ دەكات".  بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمان‌و گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. یەكگرتنەوەی حكومەتی پارتی‌و یەكێتی ساڵی 2005‌و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتی‌و یەكێتی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن.  لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: •    رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی •    رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە".  دۆخی دارایی ئێستا  ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارە‌و بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچە‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كارەبا‌و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجی‌و داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا.  ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن:  •    داهاتی نەوت: مانگانە بڕی زیاتر لە (ملیارێك) دۆلارە.  •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (320 ملیار) دینارە. •    هاوپەیمانان مانگانە بڕی (28 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. •    جارجارە حكومەتی عێراقیش بڕی (200 ملیار) دینار دەنێرێت، ئەم داهاتە بەهۆی یەكلانەكردنەوەی پرسی نەوتی هەرێمەوە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە.   بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتی‌و یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجی‌و داهات لەنێوان سنوری پارتی‌و یەكێتیدا لەسەر بنەمای:  •    57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) •    43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە  داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچە‌و خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارە‌و بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات.  ئەمە ئەو بارودۆخەیە كە بافڵ تاڵەبانی نیگەران كردووە‌و دەڵێ داهاتەكانمان بەشی خەرجییەكانمان ناكات‌و لەبەرامبەردا پارتی گومانی لە راستی‌و دروستی ژمارەی داهات لە سلێمانی هەیە، واتە چیرۆكەكە گەڕانەوەیە بۆ سەرەتای ناكۆكییەكان لەبارەی داهاتەوە لە ساڵانی شەڕی ناوخۆیدا.     

درەو: بە پێی راپۆرتی دوو رێكخراوی نێودەوڵەتی لە نێوان ساڵانی (2015 -2021) بەهۆی هێرشەكانی توركیاوە (123) هاوڵاتی مەدەنی كوژراون و (161)ی دیكەش برینداربوون.  تیمی كوردستانی عێراقی CPT بەھاوبەشی لەگەڵ ھاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی كۆمەڵگەی مەدەنی End Cross Border Bombing لێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاری لەسەر ھێرشەكانی سوپای سەربازی توركیا لە نێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠٢١ بڵاودەكاتەوە. • لە ئابی ٢٠١٥ەوە تاوەكو كانوونی یەكەمی ٢٠٢١، سوپای توركیا زیاتر لە ٤ ھەزار ھێرشی ئاسمانی و تۆپھاوێژی و زەمینی لە ھەرێمی كوردستان و باكوری عێراقدا ئەنجامداوە. • لەماوەی نزیكەی حەوت ساڵدا، لە ٨٨ ھێرشدا سوپای توركیا ھاوڵاتیانی مەدەنی بە ئامانجگرتووە.  • لە ئابی ٢٠١٥ەوە تاوەكو كانوونی یەكەمی ٢٠٢١،  ١٢٣ ھاوڵاتی مەدەنی شەھید بوون و  ١٦١ ھاوڵاتی تری مەدەنیش برینداربوون. • لەو ڕێژەیەی قوربانیاندا، ٥٥ ھاوڵاتی مەدەنی لەكاتی جوتیاری یاخود لەوەڕاندنی ئاژەڵەكانیاندا شەھیدبوون. • لە ٨٧٪‏ ی شەھیدەكان پیاون و لە ١٣٪‏شیان ئافرەتن. وەبەلایەنی كەمەوە ٦ لە شەھیدەكان منداڵن. • توركیا بە بەكارھێنانی ئەو چەكانەی كە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا،  ئیتاڵیا و ئیسپانیا پێیدەدرێت ھاوڵاتیانی مەدەنی مەدەنی بە ئامانجدەگرێت.   • لە نێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠٢٠، حكومەتی ئیتاڵیا، ٥٧ ھێلیكۆپتەری سەربازی A-129C Mangustaی بە توركیا فرۆشتووە و لە زۆرینەی ھێرشەكاندا بۆ سەر ھاوڵاتیانی مەدەنی توركیا ئەو فڕۆكەیەی بەكارھێناوە. نەخشەی دابەشبوونی قوربانیانی مەدەنی بەپێی ناوچەی جوگرافی و دەیان زانیاری و داتای گرنگ لەم ڕاپۆرتەدا ببینە: https://static1.squarespace.com/static/59a826c98419c278e3fc88a4/t/63071bdbf2e70f0e30fbe7df/1661410271429/ECBB-Report-KU.pdf      

(درەو):  لە نوێترین هەنگاودا وەزارەتی نەوتی عێراق لەرێگەی كۆمپانیای (سۆمۆ)وە هەڕەشە لەو كۆمپانیایانە دەكات كە لەبەندەری (جەیهان)ی توركیا نەوتی هەرێمی كوردستان دەكڕن.  كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) هەڕەشەی گرتنەبەری رێوشوێنی یاسایی نوێ دەكات دژی ئەوانەی نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستان دەكڕن، ئەمە بەپێی هەواڵێك كە ئاژانسی (رۆیتەرز) بڵاویكردوەتەوە.  ئاژانسەكە دەڵێ، چاوی بە نوسراوێك كەوتووە كە رۆژی 23ی ئەم مانگە دەرچووە‌و تێیدا ئاماژە بەم بابەتە كراوە.  ئەمە نوێترین جموجوڵی وەزارەتی نەوتی عێراقە بۆ كۆنترۆڵكردنی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لەبەر رۆشنایی بڕیارەكەی مانگی شوباتی ئەمساڵی دادگای باڵای فیدراڵیی، كە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوەو بە (نادەستوریی) ناویبرد‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بڕیارەكە رەتدەكاتەوە.  بەگوێرەی ئەوەی ئاژانسی (رۆیتەرز) بڵاویكردوەتەوە، لە نوسراوەدا كە رۆژی سێ شەممەی ئەم هەفتەیە لەلایەن كۆمپانیای (سۆمۆ)وە دەرچووە، هاتووە" رێوشوێنی یاسایی توند دەگیرێتەبەر دژی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان، بۆ رێگریكردن  لە باركردنی هەموو بارێكی نایاسایی كە لە عێراقەوە هاتبێت، لەناویشیاندا بۆ نمونە‌و بەدیاریكراوی بارەكانی هەرێمی كوردستان".  ئاماژە بەوەكراوە" وەزارەتی نەوتی عێراق‌و سۆمۆ وەكو كۆمپانیایەكی سەربە وەزارەت، پارێزگاری لە مافی خۆیان دەكەن بۆ گرتنەبەری هەموو رێوشوێنێكی یاسایی دژی بازرگان یاخود كڕیارانی نەوتی بەقاچاخبراو، ئەگەر لەسەریان بسەلمێنت هەستاون  بە باركردنی نەوتی عێراق لە بەندەری (جەیهان)ی توركیا بەبێ ئەوەی مۆڵەتیان لە (سۆمۆ) وەرگرتبێت. ئەم هەڕەشەی وەزارەتی نەوتی عێراق لەكاتێكدایە، بەمدواییە‌و دوای ناردنی نامەیەك بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدادی كرد بۆ راگرتنی هەنگاوەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق دژی هەرێم‌و قسەوباس هەبوو لەبارەی ئەوەی رێككەوتنێكی كاتیی لەگەڵ مستەفا كازمیی كردووە بۆ راگرتنی رێوشوێنەكان تا ئەوكاتەی لەچوارچێوەی یاسای نەوت‌و غازی عێراقدا چارەسەر بۆ ناكۆكییەكان دەدۆزرێتەوە.  كێن ئەوانەی نەوتی هەرێم دەكڕن ؟ كڕیارانی نەوتی هەرێمی كە بوون بە ئامانجی هەڕەشەكەی كۆمپانیای (سۆمۆ)ی عێراق، لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵ (2022)دا بریتین بوون لەم وڵاتانە: •    ئیتالیا: 37%ی نەوتی هەناردەكراوی هەرێمی كڕیوە •    یۆنان: 17% •    ئیسرائیل: 16% •    كرواتیا: 7% •    بولگاریا: 5% •    ئیسپانیا: 5% •    رۆمانیا: 2%

داهاتی باشماخ زیاتر لە (40%) كەمیكردووە درەو: داهاتی گۆمرگی دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ بەراورد بە مانگی رابردوو بەڕێژەی نزیكەی (40%) كەمیكردوە، مانگی تەمووز داهاتی دەروازەكە زیاتر لە (14 ملیار) دینار بووەو ئەم مانگە بۆ (8 ملیار) دینار دابەزیوە، بەراوردی داهاتی مانگی یەكی 2021 بە مانگی یەكی 2022 داهاتی باشماخ بەرێژەی (53%) كەمیكردووە.  بە گوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو) داهاتی ئەم مانگەی دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ كە یەكێكە لە شادەمارەكانی داهاتی سنوری سلێمانی، تا ئەمڕۆ (8 ملیار) دینارە، چاوەڕوان دەكرێت تا كۆتایی مانگ نزیك ببێتەوە لە ( 9 ) ملیار دینار. ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی ئەو ژمارانەی لەبەردەستی (درەو)دایە داهاتی دەروازەكە زیاتر لە (14) ملیار دینار بووە، تەنیا لە نێوان مانگی تەموز و ئەم مانگەدا داهاتی دەروازەكە بەرێژەی (40%) كەمیكردووە. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە بارودۆخی دارایی سنورەكە بە (درەو)ی راگەیاند، كەمبوونەوەی داهاتی دەروازەی باشماخ بۆ ئەم هۆكارانە دەگەڕێتەوە: •    باش رایینەكردنی ئیشوكاری بازرگاكان  سنوری باشماخ بەبەراورد بەو بازرگانانەی كە هەمان كار لە دەروازە سنورییەكانی تر دەكەن بەتایبەت حاجی ئۆمەران. •    نەبوونی پلان بۆ چۆنیەتی زیادكردنی داهات لە دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ، بەراورد بە دەروازەكانی تر لەلایەن بەرپرسانی سنوری سلێمانیەوە. •     هەڵگرتنی باجی گومرگی لەسەر هەندێك كاڵا و شتومەك لە دەروازە سنورییەكانی عێراق كە وای كردووە بازرگانان روو لەو دەروازانە بكەن.  بە وەرگرتنی چەند مانگێك لەداهاتی باشماخ دەردەكەوێت كە داهات چەند كەمیكردووە. داهاتی گومرگی باشماخ لە 2021دا: مانگی یەك: 22 ملیارو 855 ملیۆن دینار مانگی دوو: 23 ملیارو 707 ملیۆن دینار مانگی سێ: 22 ملیار و 47 ملیۆن دینار مانگی چوار: 20 ملیارو 977 ملیۆن دینار مانگی پێنج: 17 ملیارو 307 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی باشماخ لە 2022دا: مانگی یەك:10 ملیارو 538 ملیۆن دینار مانگی دوو: 15 ملیار و 140 ملیۆن دینار  مانگی سێ: 17 ملیار و 238 ملیۆن دینار  داهاتی گومرگی مانگی شەش: 12 ملیار دینار مانگی حەوت: 14 ملیار دینار مانگی هەشت تا ئێستا: 8 ملیار دینار واتا لە نێوان مانگی تەمووز و ئابدا بەرێژەی (40%) كەمیكردووە.  بەراووردكاری: داهاتی باشماخ مانگی یەكی (2021 – 2022 ) 2021: مانگی یەك: 22 ملیارو 855 ملیۆن دینار 2022: 10 ملیارو 538 ملیۆن دینار كەمكردن: 12 ملیارو 317 ملیۆن دینار رێژەی كەمكردن: 54%

 (درەو)- رۆیتەرز  8ی شوبات دوو پیاوی خاوەن هەژمون چاویان بەیەكتر كەوت- یەكێكیان پیاوێكی ئاینی‌و ئەوی تریان سەركردەیەكی سەربازیی، هەردووكیان شیعەن، ئەم دیدارە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی ئایندەی سیاسی عێراق‌و رۆڵی هەژمونگەرای ئێران لە عێراقدا.  كاروبارەكان بەباشی بەڕێوەنەچوون ژەنەراڵ ئیسماعیل قائانی فەرماندەی سەربازیی ئێران سەردانی سەید موقتەدا سەدری كرد لە ماڵەكەی. سەدر پیاوێكی دەسەڵاتدارە كە لە ساڵانی داگیركاریی ئەمریكادا لە عێراق، شەڕی هێزەكانی ئەمریكای كردووە‌و ملیۆنان لایەنگری دڵسۆزی لە سەرتاسەری وڵاتدا هەیە، كە زۆرینەی شیعەیەن‌و هەندێك لەوانە ئەندامی گروپە چەكدارەكانن.    هەرچی قائانی-یە فەرماندەی فەیلەقی قودسە، باڵی سوپای پاسدارانی ئێران، كە بەرپرسە لە كردەوە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی دەرەوەی سنور‌و رژێمی دەسەڵاتداری شیعە لە تاران بەكاریدەهێنێت بۆ چەسپاندنی هەژمونی خۆی لە دەرەوە، فەیلەقی قودس لەلایەن تارانەوە راسپێردراوە بەوەی پارێزگاری لە هەژمونی ئێران بكات لە عێراقدا. بەپێی قسەی چوار بەرپرسی عێراقی‌و ئێرانی كە ئاگاداری وردەكاری دیدارەكەن كە ماوەی نیو كاتژمێری خایاندووە لە  نەجەف، سەدر بە ساردییەوە پێشوازی لە فەرماندە ئێرانییەكە كردووە، بەپێچەوانەی ئەو جلوبەرگە رەش‌و عەمامەی كە زۆرجار لە بۆنە گشتییەكاندا دەیپۆشێت، بۆ ئەم دیدارە سەدر جامانەیەكی رەش‌و سپی خەڵكی باشوری عێراقی دابوو بەسەرشانیدا‌و عەبایەكی قاوەیی پۆشی بوو. بەگوێرەی ئەوەی بەرپرسان دەڵێن، جلوبەرگەكەی سەدر پەیامێكی سیاسی‌و نەتەوەیی گەیاندووە كە پوختەكەی ئەوەیە: عێراق وەكو دەوڵەتێكی عەرەبی خاوەن سەروەریی، بەبێ دەستوەردانی دراوسێ فارسەكەی، خۆی رێگەی خۆی دەبڕێت، ئەمە سەرباری ئەو پەیوەندییە تائیفییەی كە لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەیە.  بەپێی قسەی یەكێك لە بەرپرسان، سەدر روبەڕووی فەرماندە ئێرانییەكە بوەتەوە‌و پێی وتووە:" سیاسەتی عێراق چ پەیوەندییەكی بە ئێوەوە هەیە؟ .. نامانەوێت دەستوەردان بكەن".  حكومەتی ئێران وەڵامی ئەو داواكارییانەی نەدایەوە كە نێردرابوو بۆ وەزارەتی دەرەوە‌و وەفدەكەی لە نەتەوە یەكگرتووەكان سەبارەت بە قسەكردن لەبارەی ئەم بابەتەوە، هەروەك نوسینگەی سەدریش وەڵامی پرسیاری (رۆیتەرز)ی نەدایەوە.  وەكو بەرپرسان باسی دەكەن، سەدر هەستی متمانەبەخۆبوون بەسەریدا زاڵ بووە، ئەمە دوای زنجیرەیەك دەستكەوتی سیاسی كە هاوپەیمانێتییە نوێیەكەی (رزگاری نیشتمان) بەسەر ئێران‌و لایەنگرە عێراقییەكانیدا لە پێكهاتەی شیعە بەدەستیهێنا، كە تاران وەكو باشترین هاوپەیمان دەبینن بۆ پارێزگاریكردن لە دەسەڵات‌و كۆنترۆڵكردنی هەژمونی وڵاتانی تر چ لە خۆرئاوا یان دەوڵەتێكی عەرەبی سوننە.  سەرباری هەوڵەكانی بۆ مانەوە لە پێگەیەكدا لە دەرەوەی گۆڕەپانی سیاسەتی حزبیی‌و خۆبەدورگرتن لەوەی پۆستێك بۆ خۆی دابین بكات، لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا دوای جەنگی ئەمریكا‌و لادانی سەددام هێشتا سەدر هێزێكی یەكلاكەرەوەیە لە عێراقدا.  لەپاڵ ئەوەی لەڕێگەی سندوقەكانی دەنگدان‌و بەوهۆی جەماوەری دەنگدەری سەدرییەوە بەدەستیهێناوە، سەدر توانیویەتی یاریدەدەرەكانی بخاتە ناو وەزارەتە گرنگەكان‌و وەزیفە حكومییە باڵاكانی ترەوە، بەجۆرێك گەرەنتی كۆنترۆڵكردنی بەشێكی گەورەی جومگەكانی دەوڵەتی عێراق بكات.    ساڵی 2019 لایەنگرەكانی چونە ناو ناڕەزایەتییەكانی دژبە گەندەڵی، كە كۆتایی بەو حكومەتی حزبە هاوپەیمانەكانی ئێران هێنا. ئۆكتۆبەری رابردووش لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا لایەنگرەكانی سەركەوتن بەسەر ئەو حزبانەدا، ئەمەش دەرگای لەسەر پێكهێنانی حكومەتێك كردەوە كە عێراق بەتەواوەتی لە خولگەی ئێران دوربخاتەوە.  لێرەوە سەردانەكەی قائانی دەستیپێكرد، بەپێی قسەی ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری سەردانەكە بوون، فەرماندەكەی ئێران نیگەران بووە.  ئەو (قائانی) ماوەی چەند مانگێك هەوڵی كۆبونەوەی دەدا، سەردانی عێراقی كرد‌و جارێكیش بەشێوەیەكی ئاشكرا لەسەر گۆڕی باوكی سەدر نوێژی كرد. بەرپرسانی ئێران لەزاری قائانییەوە رایانگەیاند، ئەگەر سەدر هاوپەیمانەكانی ئێران بخاتە ناو هەر  ئیئتیلافێكەوە، ئێران سەدر وەكو كارەكتەری سەرەكی شیعە لە عێراق دەناسێنێت، ئەمەش ئاماژەیەكی كەم نییە لەناو سەركردایەتی ناكۆكی شیعەدا.  سەدر بەچەسپاوی مایەوە، لە تویتێكدا دوای كۆبونەوەكە جەختی كرد لەسەر پابەندبوونی بە حكومەتێكەوە كە دەستوەردانی بیانی تێدا نەبێت، لە پەیامێكی دەستنوسدا كە لە تۆڕی تویتەر بڵاوكرایەوە نوسی" نە خۆرهەڵات‌و نە خۆرئاوا.. حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی".  ئەم روبەڕووبونەوەیە زۆر گەورەتر بوو لەوەی تەنیا كۆبونەوەیەكی شكستخواردوو بێت.  لە مانگەكانی دوای ئەم دیدارەدا، نە سەدرو هاوپەیمانەكانی نە حزبە هاوپەیمانەكانی ئێران نەیانتوانی ئیئتیلافێك دروستبكەن بۆ شوێنگرتنەوەی ئیدارەی كاتیی بە سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیران مستەفا كازمی، كە كاندیدێكی تەوافوقییە‌و حكومەت بەڕێوەدەبات تا ئەوكاتەی پەرلەمان بڕیار لەسەر ئیدارەیەكی نوێ دەدات بۆ ئەوەی شوێنی حكومەتەكەی ئەو بگرێتەوە.  لەماوەی دوو هەفتەی مانگی شوباندا، گرژی‌و ئاڵۆزی نێوان گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران‌و گروپە چەكدارەكەی سەربە رەوتی سەدر بووەهۆی بەئامانجگرتن‌و كوشتنی لانی كەم پێنج كەس لە هەردوو كەمپەكە، هەوڵەكانی سەدر بۆ روبەڕووبونەوەی مانۆڕەكانی ئێران‌و سەركەوتن بەسەریدا، وای لە ئێران‌و وەكیلەكانی كرد دژە هێرشی سیاسی‌و سەربازیی ئەنجام بدەن، لەنێویدا ئاڕاستەكردنی هێرشی موشەكیی بۆسەر هاوپەیمانەكانی سەدر (كوردەكان لە باكوری عێراق‌و بەرپرسان لە دەوڵەتی ئیمارات).  نائومێدی سەدر لە چەقبەستنی بارودۆخەكە‌و فشاری ئێران گەیشتە ئاستێك، لە مانگی حوزەیراندا داوای لە پەرلەمانتارەكانی كرد كە ژمارەیان (73) پەرلەمانتار بوو (نزیكەی یەك لەسەر چواری پەرلەمان) لە پەرلەمان بكشێنەوە، لە مانگی تەموزو ئابدا سەركردایەتی لایەنگرەكانی كرد بۆ مانگرتنێكی دورو درێژ لە پەرلەمان.  لەبەیاننامەیەكدا وتی:" یەكەمین هەنگاوی تەوبەكردن لێپێچینەوەیە لە گەندەڵكاران بەشێوەیەكی ئاشكراو بەبێ دوودڵیی. بۆیە من لێرەوە وەكو چۆن سەیدی باوكم داوای لە هەندێك توێژی ئەوكاتی كۆمەڵگە كرد تەوبە بكەن وەكو پیاوماقوڵان‌و فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و قەرەچەكان‌و ئەوانی تر، منیش داوا لە كوتلە سیاسییەكان دەكەم بە دیاریكراوی كوتلە شیعەكان، تەوبە بكەن‌و لە دادگایەكی خاوێن‌و بە سیاسی نەكراودا لێپێچینەوە لە گەندەڵەكانیان بكەن".  تای سەدر زۆرێك لەوانە نیگەران دەكات كە ترسیان هەیە ئاڵۆزییەكانی ئێستا ببێتە هۆی دروستبوونی نائارامیی‌و توندوتیژی زیاتر لەناوخۆی عێراق‌و سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  لە لێدوانەكانیدا بۆ (رۆیتەرز) جینین هینیس پلاسخارت نوێنەری تایبەتی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان وتی:" ئەگەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەقامگیریمان دەوێت، ئەمە بەدی نایەت تاوەكو ململانێ لەسەر دەسەڵات لە عێراقدا هەبێت، كە دواتر دەبێت بە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ ناوچەییەكان". لە عێراق ئەگەری سەرهەڵدانەوەی خوێنڕشتن زۆر كەس دەترسێنێت، جەنگی ئەمریكا لەم سەدەیەداو جەنگی درێژخایەن لەگەڵ ئێران لە سەدەی رابردوودا هێشتا لە بیرەوەریاندا ماوەنەتەوە.  فەرماندەی یەكێك لە گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران لە باشوری عێراق، كە لەدوای كۆبونەوەكەی مانگی شوبات پێكدادان لەنێوانیاندا رویداو كوژراوی لێكەوتەوە وتی:" دەكرێت سەدر بەرەو جەنگی شیعە- شیعە بمانبات". بۆ تێگەیشتن لەو حاڵەتی ناسەقامگیرییەی كە عێراقی داپۆشیوە، (رۆیتەرز) قسەی لەگەڵ زیاتر لە (40) بەرپرسی عێراقی‌و ئێرانی‌و سیاسەتمەداران‌و دیپلۆماتكارانی بیانی‌و خەڵكی ناوخۆی وڵات كردووە، هەندێك لە بەرپرسان بەوانەوە كە باسیان لە كۆبونەوەكەی نێوان سەدر‌و قائانی كردووە، مەرجیان ئەوە بووە ناویان بڵاونەكرێتەوە.  هەروەك ئاژانسەكە پێداچوونەوەی بە دەیان بەڵگەنامەی حكومەتدا كردووە كە بە وردی بڕیارە دادوەرییەكان‌و خەرجییەكانی حكومەت‌و لێكۆڵینەوەكان لە گەندەڵیی لەخۆدەگرێت، بەناو سەرتاسەری باشوری هەژاردا گەڕاوە كە زۆرینەی خەڵكەكەی هاوڵاتیانی شیعەن‌و دەڵێن ئەم قەیرانەكە كێشە ریشەدارەكان‌و گەندەڵی‌و پشتگوێخستن زیاتر دەكات.  وەلید دەهامات كە مامۆستایەكە لە شارۆچكەی عەمارە لە باشوری هەژاردا‌و برای چالاكەوانێكی خۆجێییە كە چەكدارە نەناسراوەكان لە 2019دا كوشتویانە دەڵێ" لە بەغداد جەنگێكی سیاسی بەڕێوەدەچێت‌و ئێمە لەناویدا گیرمانخواردووە".  ململانێی نێوان شیعە‌و ئەو ئاڵۆزییەی كە بەهۆی ئەو رۆڵەوە دروستبووە كە دەبێت ئێران لە وڵاتێكی 40 ملیۆن كەسیدا بیگێڕێت، بوەتە هۆی ئەوەی لە عێراقی دوای روخانی سەددامدا، بۆ درێژترین ماوە حكومەتێكی سەقامگیر دروست نەبێت، ئەمە دامەزراوەكانی دەوڵەتی توشی ئیفلیجی كردووە‌و سەرلەنوێ ململانێكانی لەسەر نەوت دروستكردوەتەوە، كە رێژەی زیاتر لە 40%ی ئابوری وڵات‌و 85%ی بودجەی دەوڵەت پێكدەهێنێت. ناكۆكییەكان لەبارەی سامانەكانی وڵاتەوە، وەكو ئەوەی دانیشتوانی وڵات‌و چاودێرانی بیانی دەڵێن، زۆربەی كات ئەولەویەتی هەیە بەسەر حكومەتدا. پلاسخارت وتی:" سەركردەكان جەخت لەسەر كۆنترۆڵكردنی سامان‌و دەسەڵات‌و دەستكەوتەكانیان دەكەن  نەك خواستەكانی گەلی عێراق".  هەرچی ئێرانە، روبەڕووی ژمارەیەكی زۆر مەترسی بوەتەوە‌و پشت بە عێراق دەبەستێت وەكو ناوچەیەكی دابڕاو و دەرگای بازرگانیی بەڕووی جیهانی عەرەبیدا. بەدەست سزا نێودەوڵەتییەكان‌و فشارەكانی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەگەڵ ئەمریكا دەناڵێنێت، لەكاتێكدا سەرلەنوێ هاوپەیمانێتییەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رێكدەخرێتەوە.  دەرچوونی عێراق لە بازنەی هەژمونی خۆی، رەنگە وابكات زیاتر لەدەستبدات، بەتایبەتیش لەناوچەیەكدا كە هەندێك لە وڵاتانی ئیسلامی دراوسێ لەنێویاندا ئیمارات، بەم ساڵانەی دوایی پەیوەندی توندوتۆڵیان لەگەڵ ئەمریكا‌و ئیسرائیلی نەیاری نەریتی خۆیاندا دروستكردووە.  سەبارەت بە خۆرئاواش رەنگە سەدر گەورەترین ئومێدی دەرهێنانی عێراق بێت لە چنگی هەژمونی ئێرانیی. ئەندرۆ بیك، پسپۆڕی پێشوو لە كاروباری عێراق لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا‌و هاوكاری ئێستا لە ئەنجومەنی ئەتڵەسی كە سەنتەرێكی توێژینەوەیە‌و بارەگاكەی لە واشنتۆنە وتی" بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا‌و هاوپەیمانی سەدر چوون بەناو یەكتردا". ئاماژەی بەوەكرد" ناكۆكی نێوان سەدرو تاران گەورەترین هەڕەشەیە لەسەر هەژمونی ئێران لە عێراقدا، ساتێك كە رەنگە ئاڵنگاریی فیعلی هەڵگرتبێت". پادشای عێراق ئەستێرەی سەدر (48 ساڵ) بۆ یەكەمجار وەكو كوڕی سەید محەمەد سادق سەدر درەوشایەوە، كە كەسایەتییەكی مێژووییە لە عێراق‌و یارمەتیدەر بووە لەسەركردایەتی بەرەنگاربوونەوەی شیعە دژی سەددام. باوكی سەدرو دوو كوڕی لە بۆسەیەكدا لە ساڵی 1999دا كوژراون كە لەسەر ئاستێكی بەرفراوان دەوترێت حكومەتی سەددام پلانی كوشتنەكەی داناوە.  موقتەدا سەدر كە خۆشی پیاوێكی ئاینی گەنج‌و دیاربووە لەو سەردەمەدا، لایەنگریی زۆرێك لە شوێنكەوتوانی باوكی بۆ ماوەتەوە. دوای جەنگی ئەمریكا لە ساڵی 2003، شیعەی عێراق كاریانكرد  بۆ دەربازبوون لە هەژموونی سوننە لەماوەی ساڵانی حوكمڕانی سەددام، سەدریش پەیوەندی باشی لەگەڵ ئێراندا هەبوو.  راوێژكارو دیپلۆماتكارانی پێشتر دەڵێن، ئەو (سەدر) بە پاڵپشتی تاران خۆی وەكو رێبەرێكی پۆپۆلیست نمایشكردووە كە لەپێناو كردنەدەرەوەی دەستدرێژیكارانی خۆرئاوایی دەجەنگێت، هەزاران چەكدار كە هێشتا زۆرێكیان لەناو گروپێكی چەكداری سەربە سەدردان كە بە (سەرایا سەلام) ناسراوە، ئەو وەكو رێبەری خۆیان دەبینن.  شیعە لە ساڵی 2005وە دەسەڵاتیان لە بەغداد گرتەدەست، لە یەكەم هەڵبژاردنی ژێر دەسەڵاتی داگیركاریی ئەمریكادا زۆرینەیان بەدەستهێنا، كاتێك حزبە شیعەكان لە هەڵبژاردنەكانی دواتردا پێگەی خۆیان بەهێزكرد، زۆرێك لە عێراقییەكان بەشێوەیەكی زیاتر گەیشتنە ئەو باوەڕەی حكومەتەكانیان گەندەڵن‌و تەینا سەرەنجیان لەسەر دەستگرتنە بەسەر سامانی نەوتدا.  محەمەد یاسر چالاكوانی دێرینی شیعەیە لە باشوری عێراق دەڵێ" ئەم سیستەم سیاسییە شكستیخواردووە... هیچ شتێكی پێشكەش نەكردووە".  بەهۆی ئەوەی حكومەتەكانی پێشتر هاوپەیمان بوون لەگەڵ ئێراندا، سەدر وردە وردە خۆی لە تاران بێبەری كردووە. وەكو جەختكردنەوەیەكیش لەسەر ئەوەی بزوتنەوەكەی دوورە لە گەندەڵیی، لایەنگرەكانی هاندا بۆ ئەوەی ناڕەزایەتی بەرفراوان رێكبخەن، ئەمە رێگەخۆشكەر بوو بۆ ئەو خۆپیشاندانانەی كە ساڵی 2019 كۆتایی بە دواین ئیئتیلافی شیعە هێنا، هەروەها دەستیكرد بە پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ ئەو حكومەتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لەڕووی مێژووییەوە جیاوازن لە ئێران، تەنانەت بەو وڵاتانەشەوە كە سوننە سەركردایەتیی دەكەن. لە ساڵی 2017 سەدر بە كۆبونەوەی لەگەڵ گەورە بەرپرسانی ئیمارات‌و سعودیە زۆر كەسی لە ناوچەكە شۆك كرد، دوو دەوڵەتی سوننەی هاوپەیمان لەگەڵ ئەمریكا، ئەمەش بۆ تێپەڕاندنی ناكۆكییە مێژووییەكان لەنێوان رژێمە سوننە‌و شیعەكاندا، سەدر لەسەر پەتی پەیوەندییە رەگەزییەكان گەمەی كرد.  پێی وتن" ئێمەش عەرەبین"، ئەمە بەگوێرەی قسەی بەرپرسێكی باڵا لە رەوتی سەدر كە ئاگاداری سەردانەكانە.  هەر لەو ساڵەدا سەدر یەكەمین رەخنەی ئاشكرای لە ئێران گرت‌و لە بەیاننامەیەكدا ئێرانی تۆمەتباركرد بە ئاڵۆزكردنی ناكۆكییە تائیفییەكان لە سوریا‌و عێراق‌و سەرتاسەری ناوچەكە. هەروەك رەخنەكانی لەسەر ركابەرە خۆجێییەكانی چڕتر كردەوە لەناویشیاندا نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشتر كە هاوپەیمانێكی بەهێزی ئێرانە.  یەكێك لە راوێژكارەكانی پێشتر بە (رۆیتەرز)ی راگەیاند" سەید موقتەدا دەیەوێت ببێت بە رێبەری ژمارە (1)ی شیعە‌و پادشای عێراق".  ساڵی 2020 دوو رووداو بوون بەهۆی گۆڕانكاری لە روخساری بارودۆخەكە بەلای سەدرەوە. رووداوی یەكەم: كاتێك ئەمریكا لە هێرشێكدا بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودسی ئێران‌و یەكێك لە گەمەكەرە سەرەكییەكانی لە عێراقدا كوشت، سلێمانی پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ سەدردا هەبوو سەرباری رەخنەكانی سەدر لە ئێران. لەدوای ئەوەن ئیمارات پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ ئیسرائیل بەست، ئەمە ئاڵوگۆڕێكی لە وڵاتانی عەرەبیدا بە ئاڕاستەی خۆرئاوا دروستكرد.  ئەم گۆڕانكاریانە لە سودی سەدر بوون. بۆ نمونە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دراوسێكان لە كەنداوی عەرەبی دوای هەڵبژاردن یارمەتیدا بۆ دۆستایەتی لەگەڵ سوننەی عێراق، بەرپرسانی عێراقی ئاگادار لە پرۆسەكە بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، دوو نێردەی ئیماراتیی حزبە  سونییەكانیان هانداوە بۆ ئەوەی كاربكەن بەئاڕاستەی رێككەوتن لەگەڵ سەدرییەكان.  یەزن جبوری كە رێبەرێكی دەسەڵاتداری سوننەیە‌و لە كۆبونەوەكان لەگەڵ ئیماراتییەكان ئامادەبووە دەڵێ" بەلای وڵاتانی كەنداوەوە سەدر باشتترین دەرفەت بوو بۆ روبەڕووبونەوەی هەژمونی ئێرانیی".  وەزارەتی دەرەوەی ئیمارات وەڵامی (رۆیتەرز)ی نەدایەوە بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە.  هەروەك سەدر لە كوردەكان نزیكبووەوە كە كەمینەیەكی نەتەوەین‌و لە باكوری عێراق خۆبەڕێوەبەرێتییان هەیە. دوای ماوەیەكی كورت لە هەڵبژاردن سەدرییەكان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان كە حزبی دەسەڵاتداری ناوچەكەیە بەمیدیاكانی ناوخۆیان رایانگەیاند، ئەوان لە پێكهێنانی حكومەتێكی نوێدا هاوكاری یەكتر دەكەن.  سەبارەت بە ئێران، هاوپەیمانێتییەكە وەكو شكستێكی دوو سەرە بوو، بەتایبەتیش كە حزبە دەسەڵاتدارەكەی كورد (پارتی) پەیوەندی دۆستانەی لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە.  لە كانونی دووەمی رابردوودا، هاوپەیمانێتییەكەی سەدر كە سوننەو كورد‌و سەدرییەكانی لەخۆدەگرت بەناوی هاوپەیمانی (رزگاریی نیشتمان"، محەمەد حەلبوسی سیاسەتمەداری سوننە‌و هاوپەیمانی وڵاتانی كەنداوی وەكو سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژارد‌و بەسەر ئۆپۆزسیۆنی سەربە ئێراندا سەركەوتن، ئەمەش وەكو هەنگاوێكی سەرەتایی بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ. بەزوویی دەركەوت ئەوان دەنگی پێویست بۆ پێكهێنانی حكومەت بەدەستدەهێنن.  لەسەرەتادا تاران هەوڵیدا مامەڵە لەگەڵ بارودۆخەكەدا بكات، بەتایبەتیش لە حاڵەتی نائامادەگیی سولەیمانیدا كە فەرماندەیەكی ئێرانی بوو و ئەمریكییەكان كوشتیان، هەژموونی ئەو لە عێراق بۆ رۆژانی یەكەمی بەرەنگاریی لەگەڵ داگیركەری ئەمریكا دەگەڕایەوە.  دوو  بەرپرسی ئێرانی ئاگادار لەو گفتوگۆیانەی كە لەمساڵدا كراون بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، تاران داوای لە قائانی جێنشینی قاسم سولەیمانی كردووە پارێزگاری لە یەكێتیی گروپەكانی سەربە ئێران بكات‌و هەوڵی سازدانی دانیشتنێكی یەكلاكەرەوە بدات لەگەڵ سەدردا.  "چاوەڕوانی سەختی‌و ئاستەنگی زۆر بن لە رۆژانی داهاتوودا" بەر لەوەی سەدرو قائانی كۆببنەوە، هەندێك لە هاوپەیمانەكانی ئێران بڕیاریاندا گوزارشتت لە توڕەیی خۆیان بكەن لە هەر جوڵەیەك كە دور لە ئێران ئەنجام بدرێت.  لە 2ی شوباتدا، گروپێكی نەناسراوی شیعە كە بارەگاكەی لە باشوری عێراقە، بەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان هێرشی كردەسەر ئەبوزەبی پایتەختی ئیمارات، ئەو گروپە كە ناوی لەخۆی نابوو (لیوای وەعدی حەق) رایگەیاند، هێرشەكە وەكو وەڵامدانەوەیەك بووە بۆ دەستوەردانی ئیمارات لە كاروباری عێراق‌و یەمەندا، یەمەن جەنگێكی ناوخۆیی بەخۆوە دەبینێت لەنێوان وەكیلە هەرێمایەتییەكاندا لەپێش هەمووشیانەوە سعودیە‌و ئێران.   ئەوكات ئیمارات وتی هێرشەكانی راگرتووە. بەڵام هێرشەكە ئیماراتییەكانی ترساند، بەپێی قسەی بەرپرسێكی عێراقی‌و دیپلۆماتكارێكی خۆرئاوایی‌و دوان لە سەركردەكانی سوننەی عێراق كە كاریان لەگەڵ دوو نێردراوەكەی ئیماراتدا كردووە لە گفتوگۆكانی پێكهێنانی ئیئتیلافدا، ئیماراتییەكان دوو بەرپرسیان بۆ تاران‌و بەغداد ناردووە بەمەبەستی ئارامكردنەوەی بارودۆخەكە.  جبوری كە رێبەرێكی سوننەیە‌و بەشداری لە هەوڵەكانی پێكهێنانی حكومەتدا كردووە ئاماژەی بەوەكرد، پابەندیی ئیماراتییەكان بە سەدرەوە ناجێگیر بوو.  هەفتەی دواتر سەدرو قائانی كۆبونەوە.  چەند  كەسێك لە راوێژكارەكانی بە (رۆیتەرز)یان  راگەیاند، دوای سێ رۆژ لەو دیدارەی كە گرژی بەدوای خۆیدا هێنا، سەدر یاریدەدەرەكانی بانگهێشتی ماڵەكەی خۆی كرد، باسیان لەوەكرد، ئەو (سەدر) بەشێوەیەكی روون بێزاریی پێوەدیار بووە بەهۆی توندبوونەوەی ئاڵۆزییەكانەوە، تا ئەو رادەی دەستی بە جگەرەكێشان كردوەتەوە، كە خویەكی كۆنە‌و وازی لێهێناوە‌و هەرگیز لە شوێنی گشتیدا پراكتیزەی نەكردووە.  یەكێك لە راوێژكارەكان كە گێڕانەوەكەی لەبارەی كۆبونەوەكەوە هاوتایە لەگەڵ گێڕانەوەی دوو كەسی تر لە گەورەكانی رەوتی سەدر، وتی" سەماحەتی سەید بە ئامادەبوانی راگەیاند: ئێستا نەیارەكانمان تەنیا ئەوانە نین كە دژی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانین، بەڵكو ئێستا نەیارمان دەوڵەتێكی دراوسێیە، بۆیە چاوەڕی سەختی‌و ئاستەنگی زیاتر بن لە رۆژانی داهاتوودا، پێویستە لەسەر هەموومان پشت بە خوا ببەستین بۆ روبەڕووبونەوەی فشارە زۆرەكان كە ئێستا‌و لە رۆژانی داهاتوودا دەخرێتە سەرمان". بەهۆی دادگای عێراقەوە كە تاڕادەیەكی زۆر ئەو دادوەرانە كۆنترڵیان كردووە كە لەلایەن حزبەكانی سەربە تارانەوە دانراون، ئێران بەهێز بوو. چەند رۆژێك بەر لە وادەی دەنگدانی پەرلەمان لەسەر سەرۆكێكی نوێ بۆ وڵات، دادگای باڵای عێراق مەرسومێكی دەركرد‌و جەختی كرد لەسەر ئەوەی دانیشتنی پەرلەمان بە ئامادەبوونی دوو لەسەر سێی ئەندامەكانی سازدەدرێت. ئەم حوكمە تەنگوچەڵەمەی بۆ ئەو پلانە دروستكرد كە هاوپەیمانی (رزگاریی  نیشتمان) داینابوو، زۆرینە سادەكەی ئەم هاوپەیمانیەتییە بەس نەبوو بۆ سازدانی كۆبونەوەی پەرلەمان.  لەدوای ئەمەوە، دادگا زنجیرەیەك حوكمی تری دەركرد. یەكێك لە حوكمەكانی رێگای لەبەردەم هۆشیار زێباری كاندیدی هاوپەیمانێتییەكە بۆ سەرۆكایەتی داخست، ئەمەش بەهۆی بانگەشەیەكی كۆنی گەندەڵییەوە. كە زێباری وەكو سیاسەتمەدارێكی كوردو وەزیری پێشووی دارایی‌و دەرەوە رەتیدەكاتەوە هیچ سەرپێچییەكی كردبێت‌و  هیچ حوكمێك بۆ تاوانباركردنی دەرچوبێت.  حوكمێكی تری دادگا بووەهۆی خاوكردنەوەی ئەو لێكۆڵینەوانەی كە سەدرییەكان لەبارەی دەستخستنی پارەی نایاسایی لەگەڵ بەرپرسانی هاوپەیمانی ئێران دەیانكرد. حوكمی سێیەمی دادگاش بووە هۆی رێگریكردن لە مامەڵەی راستەوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت، ئەمەش وەكو بەئامانجگرتنی سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هاوبەشێكی هاوپەیمانێتییەكەی سەدر (پارتی).  شارەزایانی یاسایی‌و سەرچاوە ئاگادارەكان لە ناواخنی كاروبارە سیاسییەكان لە عێراق وتیان، حوكمەكانی دادگا سەرباری ئەوەی لەڕووی یاساییەوە سەلامەتن، بەڵام لەكاتێكدا دەرچوون كە بایەخێكی ستراتیژیی هەیە.  سەجاد جیاد بەڕێوەبەری جێنشین لە بەغداد بۆ گروپی كاری تایبەت بە سیاسەتی شیعە لە دامەزراوەی (القرن) كە دامەزراوەیەكی فیكری ئەمریكییە دەڵێ" ئەمە بە رێكەوت نییە.. لە یەك كاتدا هاوكات لەگەڵ قەیرانی پێكهێنانی حكومەت‌و سەركەوتنی سەدر، لەنێوان چوار بۆ شەش حوكم لە دادگا دەرچووە".  ئەنجومەنی باڵای دادوەریی لە عێراق كە سەرپەرەشتی دادگاكان دەكات لە بەیاننامەیەكدا بۆ (رۆیتەرز) رایگەیاند، حوكمەكان سروشتی سیاسییان نییە، ئاماژە بەوەدەكەن، سەدرییەكانیش سودمەندبوون لەو حوكمانەی تر كە دادگای باڵا دەریكردوون، لەنێویاندا پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمان‌و سەرۆكەكەی كە هاوپەیمانێتییەكەی سەدر لە كانونی دووەمدا دەنگی لەسەردا.  لەوكاتەدا توڕەیی ئێران بەڕوونی دەركەوت لە 13ی ئازاردا، سوپای پاسداران 12 موشەكی ئاڕاستەی شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان كرد، بەرپرسانی كورد رایانگەیاند، زیانی ماددی سنوردا لە  یەكێك لە بیناكانی شارەكە كەوتوەتەوە، بەبێ بوونی بریندار.  سوپای پاسداران لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، ئەو موشەكانەی بۆیە هاویشتووە چونكە كردەوەی سەربازی ئیسرائیل لە كوردستانەوە ئەنجام دەدرێت، تاران هیچ بەڵگەیەكی بۆ ئەمە نەخستەڕوو.  وەزارەتی دەرەوەو بەرگری ئیسرائیل لەمبارەیەوە وەڵامی داواكاریی (رۆیتەرز)یان نەدایەوە بۆ قسەكردن لەسەر بابەتەكە.  حكومەتی كوردی ئەو تۆمەتانەی رەتكردەوەو هێرشەكانی وەكو تۆڵەی لایەنداریی بۆ لایەنێكی شیعە وێناكرد. بەرپرسێكی باڵای كورد كە بەشداری گفتوگۆكانی كردووە لەگەڵ دوو نێردراوی ئێرانیی لەدوای هێرشەكە، وتی:" داوای ئەوەیان لێكردین هاوپەیمانێتی لەگەڵ پێكهاتەی شیعە بە گشتی بكەین نەك لەگەڵ بەشێك لە شیعە دژی بەشەكەی تر".  ئێران‌و هاوپەیمانەكانی دەستیان بە فشاركردن كرد لەسەر هاوپەیمانە سوننەكانی سەدر. لە مانگی نیساندا نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشوو كە یەكێك لە دیارترین ركابەرە شیعەكانی سەدرە، هاوكاری كرد بۆ گەڕاندنەوەی دوو كەسایەتی كاریگەریی سوننە كە بەهۆی تۆمەتی تیرۆرەوە لە عێراق هەڵاتبوون، بەپێی قسەی پێنج پارێزەرو سێ بەرپرسی حكومی كە ئاگاداری بابەتەكە بوون‌و قسەیان بۆ (رۆیتەرز) كردووە، مالیكی خۆی كاریكردووە بۆ قایلكردنی دادگای بەغداد بۆ لابردنی تۆمەت لەسەر ئەو كەسانە.  هەر دوای لاچوونی تۆمەتەكان لەسەریان، ئەو دوو پیاوە دەستیانكرد بە ئیدانەكردنی سەركردایەتیكردنی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی سوننەی پەرلەمانی عێراق كە سەدرییەكان‌و هاوپەیمانەكانی هەڵیانبژارد، وتیان لەناو سوننەكاندا كەسایەتی باشتر لە حەلبوسی هەیە. لە دەركەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا، مالیكی رەتیكردەوە یارمەتی ئەو دوو پیاوەی دابێت، بەڵام وتی پرسیاری لە دادگا كردووە لەبارەی ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەیان كراوە‌و یارمەتی یەكێكیانی داوە بۆ ئەوەی بچێتە فڕۆكەخانە بۆ بینینی دادوەر.      رەخنەگران وای دەبینن لە قسەكانی مالیكیدا دژبەیەكیی هەیە. نوسینگەی مالیكی وەڵامی (رۆیتەرز)ی نەدایەوە بۆ قسەكردن لەبارەی رۆڵی ئەو لە گەڕانەوەی ئەو دوو كەسەدا.  بەگوێرەی قسەی بەرپرسێكی نزیك لە خۆی، حەلبوسی هەستی بە بێزاریی كردووە. هاوكات لەگەڵ ئەو رەخنە زۆرانەی لەناو سوننەوە ئاڕاستەی دەكرا، سەردانی تارانی كرد‌و هەوڵیدا گەرەنتی بەردەوامبوونی پەیوەندی كاركردنی لەگەڵ ئێران بكات تەنانەت ئەگەر ئەو هاوپەیمانێتیەشی كە ئەوی هەڵبژاردووە شكستی هێنا لە پێكهێنانی حكومەت. بەرپرسێك وتی"  حەلبوسی دڵنیایی دەویست لەبارەی ئەوەی ئەگەر سەدر شكستی هێنا ئێران هەر پاڵپشتی لە ئەو دەكات".  وتەبێژێك بەناوی حەلبوسییەوە رایگەیاند، حەلبوسی بە ئەركێكی فەرمی سەردانی ئێرانی كردووە لەسەر بنەمای داوای پەرلەمانی ئێران، ئامادە نەبوو لەبارەی وردەكاری سەردانەكە قسە بكات.  لە مانگی ئایاردا، هەوڵەكانی سەدر بۆ پێكهێنانی حكومەت راوەستا، لەلایەن ئەوەوە هیچ هاوپەیمانێتییەكی تر بۆ پێكهێنانی حكومەت دەرنەكەوت.  لە مانگی حوزەیراندا، سەدر فەرمانی بە پەرلەمانتارەكانی كرد دەستلەكاربكێشنەوە، بەمە روبەڕێكی گەورەتری بۆ ركابەرەكانی لەناو پەرلەمان بەجێهێشت، نوسینگەكەی بەیاننامەیەكی دەركردو ئاماژەی بەوەكرد، خراپبوونی بارودۆخەكە‌و حوكمەكانی دادگای باڵاو ناكۆكی لەگەڵ "هەندێك دەوڵەت" هۆكاری كشانەوەكەن لە پەرلەمان، بەبێ ئەوەی بچێتە ناو وردەكارییەكانەوە.  دوای چەند رۆژێك، لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا لەسەر ئینتەرنێت، سەدر داوای لە پەرلەمانتارانی پێشووی خۆی كرد هەر جۆرە هاوپەیمانێتییەك رەتبكەنەوە ئەگەر ئەو هاوپەیمانێتییە كرانەوەی دروست نەكرد‌و  نەبووە هۆی لەكارخستنی گەندەڵەكان.  سەدرییەكان توڕەیی خۆیان نیشان دەدەن لەوەی نەیانتوانی حكومەت پێكبهێنن. هەندێكیان داوای دەستپێكردنەوەی ئاڵۆزییەكان دەكەن. بەمدواییە ئەبو مستەفا حمێداوی بەرپرسی باڵای سەرایا سەلامی سەربە سەدر بە سایتێكی هەواڵی عێراقیی راگەیاند، ئامرازەكانی چاكسازیی ئەمجارە جیاواز دەبێت. (رۆیتەرز) نەیتوانی پەیوەندی بە حمێداوییەوە بكات بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر.  ئێستا سەدر داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكات، هەندێك پێیانوایە ئەمە هیچ نییە جگە لە دواخستنی یەكلاكردنەوەی كێشەكان لەگەڵ نەیارە سیاسییەكاندا. بەمدواییانە، سەدرییەكان بەرەو پەرلەمان چوون، بۆ ئەوەی بچنە ریزی هاوڕێ مانگرتووەكانیان لەناو پەرلەمان، وەكو گوزارشتێك لە ناڕەزایەتیی دژی حاڵەتی چەقبەستن لەگەڵ حزبە سیاسییەكانی تردا.  مالیكی نەیاری دێرینی سەدریش، بە چەكەوە لەگەڵ پاسەوانە تایبەتەكانیدا لە شوێنێكی دەرەوەی ماڵەكەی دەركەوت‌و بەمە وەڵامی دایەوە. گروپە هاوپەیمانەكانی ئێرانیش خۆپیشاندانیان رێكخست، ئەمەش مەترسی رودانی پێكدادانی چەكداری دروستكرد.  لە باشوری عێراقیش، ئاڵۆزییەكان زیاتر دەبن، خەڵك توڕە تر دەبن  لەو گەندەڵییە بەردەوامەی كە دەیبین‌و لێكەوتنی لەسەر ژێرخانی ناوچەكە دروستكردووە. سەرباری ئەوەی حكومەتی عێراق داهاتێكی پێوانەیی تۆماركردووە‌و گەیشتوەتە (60 ملیار) دۆلاری داهاتی نەوت لە نیوەی یەكەمی ساڵی 2022دا، زۆربەی كات خەڵكی ئەو ناوچانە بێ ئاو  كارەبان. وەلید دەهامان كە مامۆستایە لە شارۆچكەی عەمارە، بێزاریی خۆی دەردەبڕێت لە كەمتەرخەمی حكومەت لەدوای كوژرانی براكەیەوە، كە دوای رەخنەگرتنی لە گەندەڵی‌و دابین نەكردنی پێداویستییەكانی ناوچەی باشوری هەژار كوژراوە‌و بكوژەكانی دەستگیرنەكراون.  دەهامات دەڵێ، دەسەڵاتدارانی خوێندنگە سەرەتاییەكەی نۆژەن ناكەنەوە، ئەو  لەگەڵ هاوڕێكانیدا بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، ئەوان خۆیان پارەی مەزەخە‌و دەستشۆریان خەرجكردووە بۆ ئەوەی تەوالێتی خوێندنگەكەیان بەكەڵكی ئەوەبێت بەكاربهێنرێت.  ئیدارەی خوێندنگە خۆجێییەكە وەڵامی (رۆیتەرز)ی نەدایەوە بۆ قسەكردن لەسەر بابەتەكە.  وتی" هیچ بەرپرسێك لە دەسەڵات، هیچ شتێكی بۆ نەكردوین".

راپۆرت: درەو نزیكەی دوو مانگ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چواردەی پارتی، كۆنگرەیەك كە نەخشەی دابەشبوونی دەسەڵات لەنێوان ئامۆزاكان دوای مەسعود بارزانی یەكلادەكاتەوە، ئایا بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب لە بارەگای بارزانی دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟  دوو جێگری پەیڕەو دەكرێت و سیناریۆكەی دوای وەفاتی مستەفا بارزانی دووبارە دەبێتەوە كاتێك دوو كوڕەكەی پێكەوە حزبیان بەڕێوە دەبرد؟.... زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. كۆنگرەی چواردە بڕیارە كۆتایی ئۆكتۆبەر یاخود سەرەتای مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، واتە نزیكەی دوو مانگی تر، پارتی دیموكراتی كوردستان كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی ببەستێت، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزب دەبوو ئەم كۆنگرەیە لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بەڕێوەبچێت، واتە زیاتر لە (8 ساڵ) كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی حزبەكە، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی (12) ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، سەركردەكانی پارتی پێشتر شەڕی داعش‌و قەیرانە سیاسی‌و ئابورییەكانی ساڵانی رابردوویان، وەكو بەهانە بۆ دواكەوتنی كۆنگرە دەهێنایەوە، ئێستاش بەهانەی "كۆرۆنا" ئامادەیە.   بڕیارە كۆنگرەی چواردەی پارتی لە شاری (دهۆك) بەڕێوەبچێت، یەكەمجارە پارتی كۆنگرەی خۆی دەباتە دهۆك، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پێشبینی دەكرێت كۆنگرەی چواردە لە كۆنگرەكانی پێش خۆی جیابكاتەوە، بەپێی وتەی لیژنەی ئامادەكارانی كۆنگرە زیاتر لە (600 )هەزار ئەندام مافی دەنگدانیان هەیە‌ بۆ هەڵبژاردنی (800 ) ئەندامی كۆنگرە لەوێش ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی و سەرۆك و جێگری حزب هەڵدەبژێردرێت. كۆنگرەی چواردە‌و گۆڕانكارییەكانی مەسعود بارزانی سەرۆك‌و (مەرجەع)ی پارتی ئێستا تەمەنی (76 ساڵ)ە، بۆیە ئامادەكاری بۆ قۆناغی دوای خۆی دەكات، دەیەوێت بەر لە دوركەوتنەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، دابەشبوونی دەسەڵات لەناو بنەماڵەكەی، بە دیاریكراوی لەنێوان كوڕو برازاكانی رێكبخاتەوە.  بەگشتی چەند سیناریۆیەك هەن لەبەردەم چۆنیەتی دابەشبونەوەی دەسەڵات لە هەرەمی سەرەوەی پارتیدا كە ئەمانەن:  سیناریۆی یەكەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی پارتی كاندید بكاتەوە‌و نێچیرڤان بارزانی ببێتەوە بە جێگری سەرۆك، لەم حاڵەتەدا لە ئەگەری دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، راستەخۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت بە سەرۆكی حزب، بەوپێیەی جێگری سەرۆكە، ئەمە رەنگە دڵخوازی كوڕانی مەسعود بارزانی‌و بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی نەبێت، لەلایەكی تر ئەمە شێوازی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانی بۆ داهاتوو دیاری دەكات، بەوەی ئایا دەسەڵات بەشێوەی ستونی لە باوكەوە دەگوازرێتەوە بۆ كوڕ یاخود بەشێوەی ئاسۆیی دەبێت‌و لە مامەوە دەگوازرێتەوە بۆ برازا، چارەنوسی كوڕەكانی ئیدریس بارزانی لەناو پارتیدا یەكلابونەوەی ئەم هاوكێشەیە دیاری دەكات، بۆیە دووبارەبونەوەی سیناریۆی كۆنگرەی سیانزە لە كۆنگرەی چواردەدا لەلایەن پارتییەكانەوە، بەدوور دەزانرێت.  سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی جارێكی تر خۆی بۆ سەرۆكایەتی حزب كاندید بكاتەوە، بەڵام جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆكی حزب زیاد بكرێت، واتە بكرێت بە دوو جێگر، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانی‌و ئەوی تر مەسرور بارزانی، ئەگەر ئەم سیناریۆیە جێگیربكرێت، دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی، پارتی بەرەو شێوازەكەی یەكێتی دەڕوات كە بەڕێوەبردنی حزبە بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان ئامۆزاكاندا، بەوپێیەی سەرۆك دوو جێگری هەیە‌و راستەوخۆ جێگرەكان دەسەڵاتەكان وەردەگرن. سیناریۆی سێیەم:  وەكو هەندێك لە پارتییەكان باسی دەكەن، مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی هەڵگرێت‌و وەكو "مەرجەع" بمێنێتەوە لە بارەگای بارزانی، بەم دواییە بارزانی بەچەند بەرگێك دەستی بە بڵاوكردنەوەی یادەوەرییەكانی خۆیكرد، هەندێك ئەم هەنگاوانەی بارزانی بە خۆدورخستنەوەی لە ناو كایەی حزبی دەبینن، لەم حاڵەتەدا بارزانی دەبێت سەرۆكایەتی حزب لەنێوان كوڕو برازاكانیدا یەكلابكاتەوە، ئەمە پەیوەندییەكان لەناو بنەماڵەكەیدا توشی شڵەژان دەكات، لەم حاڵەتەدا رەنگە پێویست بكات، بارزانی بەجۆرێك كۆپی شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بكاتەوە‌و دەسەڵاتی لەنێوان كوڕو برازاكانیدا دابەش بكات‌و حزب رادەستی ئامۆزاكان بكات‌و خۆی چاودێرییان بكات‌و رێگری لەدروستبوونی گرژی بكات، بەڵام بە نەرمی لە كۆتایدا دەسەڵات لە بەرژەوەندی كوڕەكانی یەكلابكاتەوە. سیناریۆی چوارەم: پارتی دیموكراتی كوردستان پێكهاتەكەی دەگۆڕێت، سەرۆكی پارتی و سكرتێری مەكتەبی سیاسی نامێنێت، بارەگای بارزانی شوێنی سەرۆك و هەیكەلی پارتی دەگرێتەوە، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی بارەگای بارزانی دەكات و نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی هەریەكەیان یاریدەدەری مەسعود بارزانی دەبن بۆ چەند فایلێكی دیاریكراو، لەم حاڵەتەدا فایلی دەرەوەو پەیوەندییەكان لای نێچیرڤان بارزانی، حكومەت و ناوخۆ لای مەسرور بارزانی دەبێت.  سیناریۆی پێنجەم: راستەوخۆو بێ هیچ پێچ‌و پەنایەك، پارتی سیناریۆی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دووبارە بكاتەوەو مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكی حزب هەڵگرێت‌و لەبارەگای بارزانی وەك و مەرجەعی پارتی دەمێنێتەوە، پارتی بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە بۆچونێك بوو كە پار ساڵ بەرلە بڕیاری دواخستنی كۆنگرەی پارتی قسەو باسی لەسەر دەكرا بەڵام رەنگە بۆ ئەمڕۆ چیدیكە سیناریۆیەكی بەهێز نەبێت بەتایبەتی كە سیستەمی هاوسەرۆكایەتی یەكێتی شكستی هێناو هاوكات پارتی نایەوێت سیستەمێكی سیاسی تاقیبكاتەوە كە پەكەكە لەناو لایەنە كوردستانیەكان داهێناوە، هەرچەندە هەندێك لەو پارتییانەی كە لەناو كاری رێكخراویدا قاڵبونەتەوە پێشبینی ئەوەیان دەكرد ئەو شێوازی هاوسەرۆكایەتیەی یەكێتی بۆناو پارتیش گونجاو بێت لەدوای مەسعود بارزانی، فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییەوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە بەرپرسێكی یەكێتی وتبوو" یەكێتی دەیەوێت خوی پارتیش خراپ بكات، چونكە هەر كارێك كە یەكێتی دەیكات، دواتر پارتیش كۆپی دەكاتەوە، یەكێتی چەندین میدیای جیاوازی دروستكرد، ئێستا پارتیش هەمان كاردەكات، یەكێتی كردی بە هاوسەرۆكایەتی، دەتانەوێت ئێمەش وای لێ بكەین". مێژووی بەڕێوەبردنی حزب بە دوو سەرەوە لەناو پارتیدا بە فۆرمێكی جیاواز ئەزمون كراوە، لەدوای وەفاتی مستەفا بارزانی هەریەك لە ئیدریس بارزانی و مەسعود بارزانی بۆ ماوەی هەشت ساڵ پێكەوە حزبیان بەڕێوەبرد. چارەنوسی مەكتەب سیاسی‌و سەركردایەتییەكان  زۆربەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی لە كۆنگرەی چوارەمدا چانسی مانەوەیان لاوازە، رەنگە ئەوانەی دوردەخرێنەوە لە ئۆرگانێكی بارەگای بارزانیدا كاریان بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمە هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتییە. لەناو مەكتەبی سیاسیدا ئەوانەی چانسی مانەوەیان هەیە لە كۆنگرەی چواردەدا بریتین لە هەریەكە لە فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی، بەوپێیەی تونای راگرتنی باڵانسی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانیدا هەیە، هەروەها (رێبوار یەڵدا، ئازاد بەرواری، هۆشیار زێباری، مەحمود محەمەد). بەگشتی پێشبینییەكان بۆ ئەوەدەچن، نێچیرڤان بارزانی زەرەرمەندی یەكەمی كۆنگرەی چواردەی پارتی بێت، ساڵی 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆی بنەماڵەدا، دوای (17 ساڵ) نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای چۆڵكرد، مەسرور بارزانی دوای دەستبەكاربوونی، لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت ریشەكێش كرد‌و هەمویانی دورخستەوە، ئەگەر لە كۆنگرەی چواردەشدا لە پێگەی بدرێت، ئیتر نێچیرڤان بارزانی هەم حكومەت‌و هەم حزبیش لەدەستدەدات.  نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی لەدەستدا نەماوە، سەرباری ئەمە لە كۆنگرەی سیانزەدا دۆستەكانی زۆربەی دورخرانەوە‌و ئەو بێدەنگ بوو، سەركردەكانی پارتی نایانەوێت چیتر گرەو لەسەر نێچیرڤان بارزانی بكەن، چونكە پێیانوایە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی بنەماڵەیدا، پێگەی خۆی زەمان دەكاتەوە‌و پشت لەوان دەكات. خاڵێكی تری لاوازی نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی چواردەدا ئەوەیە ئێستا نەیارە مێژوویەكانی مەسعود بارزانی مامی لە ژیاندا نەماون، چیتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی لەناو ماڵباتی بارزانیدا بەهای نەماوە، پێشتر كاتێ نێچیرڤان بارزانی نیگەران دەبوو دەڕۆیشتە دەرەوەی وڵات، جەلال تاڵەبانی مامەڵەی بۆ دەكرد و دەیگەڕاندەوە، ئەمە مەسعود بارزانی نیگەران كردبوو، ترسی هەبوو تاڵەبانی یاری بەناكۆیەكانی ناو بنەماڵەكەی بكات بۆ مەبەستی سیاسی بۆیە بارزانی هەمیشە پێگەی نێچیرڤان بارزانی لەبەرچاو دەگرت، بەڵام ئێستا ئێتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی هیچ ترسێكی بۆ بارزانی نیە.  پارتی‌و كۆنگرە یەكەمین كۆنگرەی پارتی لە رۆژی 16ی ئابی 1946 بەنهێنی لەماڵی (سەعید فەهیم) لە ناوچەی (ئەعزەمیە)ی بەغداد بەستراوە، لەم كۆنگرەیەدا (70) ئەندام بەشداربوون، بەفەرمی ناوی حزبەكە بوو بە (پارتی دیموكراتی كورد)، ئەم كۆنگرەیە (مەلا مستەفا) بارزانی بەبێ ئامادەبوونی خۆی بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردراو هەریەكە لە (شێخ لەتیف)‌و (كاكە زیاد) بوون بە جێگرانی سەرۆكی حزب.  زنجیرەی كۆنگرەكانی پارتی:  •    كۆنگرەی دووەم: لە ئازاری 1951 لە بەغداد بەڕێوەچوو، (30) ئەندام بەشدارییان تێداكرد، ئەوكات مستەفا بارزانی لە سۆڤیەت بوو، ئەم كۆنگرەیە سەرۆكی هەڵنەبژارد‌و لەبری ئەوە سەركردایەتییەكی كاتیی بۆ حزب دانرا.  •    كۆنگرەی سێیەم: لە 26ی كانونی دووەمی 1953 لە كەركوك بەڕێوەچوو، (35 بۆ 40) ئەندام بەشدارییان تێدا كرد، ناوی حزب لە (پارتی دیموكراتی كورد)ەوە گۆڕدرا بۆ (پارتی دیموكراتی كوردستان). •    كۆنگرەی چوارەم: تشرینی یەكەمی 1959 لە بەغداد بەسترا، ئەمە یەكەمین كۆنگرە بوو كە مستەفا بارزانی خۆی بەشداری تێدا بكات‌و جارێكی تر وەكو سكرتێر هەڵبژێردرایەوە، ساڵێك دواتر حكومەتی عەبدولكەریم قاسم بڕیارێكی دەركرد بەوەی دەبێت هەموو حزبێك كۆنگرە سازبدات بۆ ئەوەی مۆڵەتی كاركردنی پێبدرێت. •    كۆنگرەی پێنجەم: ئایاری 1960 لەبەر رۆشنایی فەرمانی حكومەتی ئەوكاتی عێراق بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە لە بەغداد بەسترا، (148) ئەندام بەشداربوون تێیدا، سەرلەنوێ مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی شەشەم: 1ی تەموزی 1964 لە قەڵادزێ بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوە، بەڵام لەم كۆنگرەیەدا باڵی مەكتەبی سیاسی لە مەلا مستەفا جیابونەوەو لە (ماوت) كۆنگرەی خۆیان كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغی جەلالی‌و مەلایی بوو. •    كۆنگرەی حەوت: لە 15ی تشرینی دووەمی 1966 لە گەڵاڵە بەڕێوەچوو، (370) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مستەفا بارزانی جارێكی تر بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی هەشتەم: لە 1ی تەموزی 1970 لە (ناوپردان) بە بەشداری (488) كەس بەڕێوەچوو، مستەفا بارزانی دیسان وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە، هەندێك لە پارتییەكان ئەم كۆنگرە بە "كۆنگرەیەكی نمونەیی" ناودەبەن، بەوپێیەی بۆ یەكەمینجار ژنان بەشدارییان تێیدا كردووە‌و نوێنەری چەندین حزبی عێراقی‌و فەلەستینی ئامادەبوون‌و پیرۆزباییان كردووە، لەسەرو هەموشیانەوە ئەندامانی كۆنگرە زۆربەیان بە هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ ناو كۆنگرەكە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە هەر لەم كۆنگرەیەدا پارتی بەتەواوەتی‌و بەشێوەیەكی فەرمی بەرەو ئاڕاستەی بنەماڵەیبوون دەڕوات‌و كۆنگرە هەریەكە لە (ئیدریس بارزانی)‌و (مەسعود بارزانی) كوڕانی مستەفا بارزانی وەكو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵدەبژێرێت، رۆژی 28ی شوباتی 1979 مستەفا بارزانی لە ئەمریكا بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، پۆستی سەرۆكی پارتی چۆڵ بوو. •    كۆنگرەی نۆیەم: رۆژی 4ی تشرینی یەكەم، پارتی لەناوچەی (زێوە)ی دەڤەری (مەرگەوەڕ)ی پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆنگرەی نۆیەمی خۆی بەست بۆ پڕكردنەوەی شوێنی مستەفا بارزانی، كۆنگرە مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژارد، ئیدریس بارزانی باوكی نێچیرڤان بارزانی ئەوكات كوڕە گەورەی مستەفا بارزانی بوو، بۆ خۆبەدورگرتن لە دروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ براكەی، مەسعود بارزانی سەرباری ئەوەی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام مومارەسەی سەرۆكایەتی نەكرد‌و لەگەڵ براكەیدا دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد‌و هەریەكەیان كاروبارێكی بەڕێوەدەبرد، تا ئەوكاتەی ئیدریس بارزانی رۆژی 31ی كانونی دووەمی 1987 كۆچی دوایی، لەم كۆنگرەیەدا (عەلی عەبدوڵا) وەكو سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا. •    كۆنگرەی دەیەم: ئەم كۆنگرەیە دوو ساڵ دوای كۆچی دوایی ئیدریس بارزانی‌و لە رۆژی 12ی كانونی یەكەمی 1989 لە (مەرگەوەڕ) بەبەشداری (332) كەس بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا بۆ جاری دووەم مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە.  •    كۆنگرەی یانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 16ی ئابی 1993 لە هەولێر بەسترا، مەسعود بارزانی سەرلەنوێ وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام یەك جێگری بۆ دانرا كە (عەلی عەبدوڵا) بوو.  •    كۆنگرەی دوانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 14ی تشرینی یەكەمی 1999 لە هەولێر بەڕێوەچوو، (هەزارو 473) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی سیانزەیەم: ئەمە دواین كۆنگرەی پارتییە، 11ی كانونی دووەمی 2010 لە هەولێر بەڕێوەچوو، كۆنگرە بۆ جاری (پێنجەم) مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردوە، بەهۆی كۆچی دوایی (عەلی عەبدوڵا)وە، نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری سەرۆكی حزب.    

شیكاری: درەو # به‌پێی ئاماره‌ داراییه‌کانی کۆمپانیای ( DNO)ی نەرویجی که‌ گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ حکومه‌تی هه‌رێم هه‌یه‌ له‌ کێڵگه‌کانی (تاوکێ، فیشخابوور و به‌عشیقه‌) له‌ چارەکی دووەمی  ساڵی 2022؛ له‌ دوای ساڵی (2018)ه‌وه‌ گه‌وره‌ترین قازانجی تۆمارکردووه‌و داهاتەکەی بریتی بووە لە (361) ملیۆن دۆلار. # کۆمپانیاکە توانای بەرهەمهێنانی کێڵگەی تاوکێی بە زیاتر لە (2 هەزار و 600) بەرمیلی ڕۆژانەی بەرزکردووەتەوە. # کۆمپانیاکە پێشبینی دەکات تا کۆتایی ساڵ بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە (107 هەزار) بەرمیلی ڕۆژانەوە بەرزبێتەوە بۆ (109) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. # بۆ یەکەم جار کۆمپانیاکە لە (کێڵگەی بەعشقە) گەیشتووە بە دۆخی بەرهەمهێنان بە نزیکەی ڕۆژانەی (150) بەرمیل. بەرهەمی کاری (دی ئێن ئۆ) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان به‌پێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)، ‌بەرهەمهێنانی نەوت لە چوارچێوەی گرێبەستی (تاوکێ)دا گەشەی بەخۆوە بینیوەو بە تێکڕای ڕۆژانە لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) لە نیوەی دووەمی (2022)دا بڕی (106 هەزار و 948) بەرمیل نەوت دەرهێنراوە، لە کاتێدا لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بڕەکە بریتی بووە لە (106 هەزار و 465) بەرمیلی ڕۆژانە.  بەجۆرێک؛  بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگەی فیشخابوور (60 هەزار و 348) بەرمیل بووە لە چارەکی دووەمی 2022 دا (لەچارەکی یەکەم بەرهەمەکەی (64 هەزار و 493) بەرمیلی ڕۆژانە بووە).  بەڵام کێڵگەی تاوکێ بەرهەمی ڕۆژانەی (44 هەزار و 600) بەرمیل بووە لە چارەکی دووەمی 2022 دا، لە کاتێکدا (لەچارەکی یەکەم بەرهەمەکەی (41 هەزار و 972) بەرمیلی ڕۆژانە بووە). ئەم بەرەو پێشچوونەی لەوەی دووەمیان (کێڵگەی تاوکێ) بەدیهاتووە، هۆکارەکەی ئەوەیە کۆمپانیاکە توانیویەتی چوار بیری نەوتیی نوێ لە هەرێمی کوردستان بگەیێنێتە ئاستی بەرهەمهێنان، کە سیانیان لە کێڵگەی تاوکێ یە. هەر بۆیە پێشبینی دەکات کە کۆتایی ئەمساڵدا ئاستی بەرهەم لە چوارچێوەی (گرێبەستی تاوکێ) بەرزبێتەوە بۆ ڕۆژانەی (109) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. جگە لە هەردوو کێڵگەی فیشخابوور و تاوکێ کە بە (گرێبەستی تاوکێ) ناسراوە، حکومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیای ناوبراو (دی ئێن ئۆ) گرێبەستی کە کێڵگەی (بەعشیقە)ش هەیە، کۆمپانیاکە لە نیوەی دووەمی بۆ یەکەم جار لەم کێڵگیەش گەیشتووە بە ئاستی بەرهەمهێنان ڕوژانە (174) بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە. خشتەکانی (1، 2، 3) کۆو پوختەی بەرهەمی  به‌رهه‌می کێڵگه‌کانی (تاوکێ، فیشخابوور و بەعشیقە) لە تەواوی ساڵی (2021 و نیوەی یەکەمی 2022) لە هەرێمی کوردستان نیشان دەدات کە کۆمپانیای دی ئێن ئۆ وەبەرهێنانی تێدا دەکات.   پرۆسه داراییەکانی نه‌وتی هەرێم لە کێڵگەکانی (تاوکێ، فیشخابوور و بەعشیقە) بە پێی ڕاپۆرتەکەی (دی ئێن ئۆ) لە ماوەی چارەکی دووەمی 2022، کۆی بەرهەمی ئەو کێڵگە نەوتییانەی وەبەرهێنانی تێدا دەکات بریتی بووە لە (107 هەزار و 178) بەرمیلی ڕۆژانەو (91 هەزار و 937) بەرمیلی بەوتی پوختەی بەرهەمهێنان بووە. کۆمپانیاکە ئاماژەی بەوەش داوە کە داهاتی گشتی بریتی بووە لە (361 ملیۆن) دۆلار ئەمەش بۆ یەکەم جارە لەدوای ساڵی (2018)ەوە ئەو داهاتە تۆمار بکات، کە هۆکارەکەی گەڕاندووەتەوە لاخ بەرزبوونەوەی نرخەکانی نەوت و گازی سرووشتیی لە بازاڕەکانی جهیان، هاوشان بەمەش بە ڕێژەیەکەی بەرچاو قەرزەکانی ڕووی لە دابەزین کردووە. هەر بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیاکە (361 ملیۆن) دۆلاری داهاتی هەبووە، بڕی (81 ملیۆن) دۆلاری قازانجی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) 4 سەرچاوەکان -    DNO, DNO Reports Strong Second Quarter Results, Ups Tawke License Guidance; https://www.dno.no/en/investors/announcements/dno-reports-strong-second-quarter-results-ups-tawke-license-guidance-2022-08-11/?fbclid=IwAR1BPgv_sOzunX8X5kAwmi7jhUfaiyylqOfp3TOXBUWkurJv7bAxB-5rPB0 -    DNO ASA, Interim Results, Second Quarter 2022; https://www.dno.no/media/ngthqagq/q2-2022-interim-results-report.pdf -    DNO ASA, Q2 2022 Interim Results Presentation;  https://www.dno.no/media/wngawgdi/q2-2022-interim-results-presentation_final.pdf