راپۆرت: درەو گەڕانەوە بۆ سیستەمی سەرۆكایەتیی یاخود نیمچە سەرۆكایەتیی لەگەڵ پێدانی (كۆنفیدراڵی) بە هەرێمی كوردستان، ئەمە چارەسەری هەندێك لایەنی سیاسییە بۆ ئەو دۆخەی ئەم رۆژانە عێراقی تێكەوتووە، ئەمانە سەرچاوەی كێشەكان دەبەنەوە سەر سیستەمی پەرلەمانیی. ئایا كام سیستەمی حوكمڕانی بۆ عێراق گونجاوە ؟ دوو ساڵ لەمەوبەر پلاسخارت هەوڵیدا (كۆنفیدراڵی) لە عێراق بچەسپێنێت، شكستی هێنا، دەكرێت ئێستا ئەم پرۆژەیە زیندوبكرێتەوە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   هەمواری دەستورو گۆڕینی سیستەم هاوكات لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی تەلاری پەرلەمان لەلایەن لایەنگرەكانییەوە، رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر تویتێكی كرد‌و تێیدا رایگەیاند" ئەمەی دەرفەتێكی مەزنە بۆ گۆڕینی سیستەمی سیاسی‌و دەستورو هەڵبژاردنەكان لە عێراق".  چوارچێوەی هەماهەنگیی هەرزوو وەڵامی سەدری دایەوە‌و رایگەیاند" هەرجۆرە هەوڵێك بۆ هەمواركردنی دەستور دەبێت لەچوارچێوەی دەستوردا بێت‌و هەر كارێك بە پێچەوانەی ئەمەوە بەزاندنی هێڵی سورەو هەڕەشەیە بۆسەر ئاشتی كۆمەڵاتی‌و دەسەڵاتی یاسا". هەركاتێك دۆخی سیاسی عێراق ئاڵۆزی تێدەكەوێت، قسەوباس لەبارەی گۆڕینی سیستەمی سیاسی وڵات سەرهەڵدەدات، ئەمە ساڵی 2019 رویدا كاتێك خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر بەرپابوو، بەمدواییەش بەرلەوەی ناكۆكی ناو ماڵی شیعە بەتەواوەتی بتەقێتەوە، قسەوباس هەبوو لەبارەی گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانیی لە عێراق.  بزوتنەوەی ئیمتیداد كە نوێنەرایەتی خۆپیشاندەرانی ئۆكتۆبەری 2019ی عێراق دەكات وەكو یەكەم لایەنی سیاسی عێراق‌و بەشدار لە پەرلەمان، پاڵپشتی خۆی بۆ گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانی عێراق لە (پەرلەمانی)یەوە بۆ (سەرۆكایەتی) یاخود (نیمچە سەرۆكایەتی)ی راگەیاند، ئەمەش لەرێگەی هەمواری دەستورەوە.  هەندێك لایەنیش باس لە (كۆنفیدراڵی) دەكەن وەكو چارەسەر بۆ دۆخی چەقبەستووی عێراق، هەندێكی تریش زیاتر دەڕۆن و باسی گەڕاندنەوەی سیستمی پاشایەتی بۆ عێراق دەكەن.    لایەنە كوردیەكان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆیان لەبارەی هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لە سیستمی حوكمڕانی عێراق را نەگەیاندووە، رەنگە هۆكارەكەی ئەوە بێت زوو زوو ئەم جۆرە پرسانە دەوروژێنرێن و دواتر بە بێدەنگی پەردەپۆش دەكرێت.  سیستەمی حوكمڕانی لە عێراق سیستەمی ئێستای حوكمڕانی عێراق سیستەمێكی (پەرلەمانی)یە، ماددەی (1)ی دەستور دەڵێ" عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، سیستەمی حوكمڕانییەكەی كۆماریی نوێنەرایەتی (پەرلەمانی) دیموكراتییە". لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە لە ساڵی 2003‌و پەسەندكردنی دەستوری نوێ لە ساڵی 2005دا، سیستەمی پەرلەمانیی لە عێراق جێكەوت بووە، ئەم سیستەمە سەرباری ئەوەی ناڕەزایەتی لەسەر ئاستی شەقام دروستكردووە‌و وەكو دەوترێت پەرەی بە پشكپشێنەی حزبی‌و تائیفی داوە، بەڵام جۆرێك لە گرەنتیشی دروستكردووە بۆ بەشداری هەموو پێكهاتەكان‌و رێگریكردن لە روخانی سیستەمەكە. بەهۆی سیستەمی پەرلەمانییەوە، لە عێراق (سەرۆك كۆمار، سەرۆكی حكومەت‌و وەزیرەكان، سەرۆك‌و ئەندامانی دادگای پێداچونەوە، سەرۆكی داواكاری گشتیی، باڵیۆزو خاوەن پلە تایبەتەكان، سەرۆكی ئەركانی سوپا‌و ئەوانەی لەپلەی فەرماندەی فیرقەدان، سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی) لەلایەن پەرلەمانەوە متمانەیان پێدەدرێت‌و هەر لە پەرلەمانیش دەتوانرێت متمانەیان لێوەربگیرێتەوە. بەڵام پەرلەمانی دوای روخانی رژێمی سەددام جگە لە سەندنەوەی متمانە لە چەند وەزیرو بەرپرسێك، سیستەمی پەرلەمانیی سەری نەكێشاوە بۆ سەندنەوەی متمانە لە هیچ سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیرانێك، ئەمەش بەهۆی پێكهێنانی كابینەكانی حكومەت لەسەر بنەمای تەوافوق‌و پشكپشكێنە. لەدوای پەسەندكردنی دەستورو دروستبوونی یەكەمین حكومەتەوە لە عێراق چەند جارێك باسی كۆتایهێنان بە حكومەتی تەوافوقی‌و دروستكردنی زۆرینەی سیاسی كراوە، بەڵام هێشتا تەوافوق بەردەوامە‌و دواین هەوڵی سەدر بۆ دروستكردنی "حكومەتی زۆرینە" شكستی هێناو ئێستا عێراق لەناو لێكەوتەكانی ئەو بارودۆخەدایە.  سیستەمی سەرۆكایەتیی یان نیچمە سەرۆكایەتیی ؟ سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەو سیستەمەیە كە لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی سێ دەسەڵاتەكە (دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەسەڵاتی دادوەریی) لەیەكتر دادەمەزرێت، بەڵام دەسەڵاتێكی زیاتر بە سەرۆكی وڵات دەدات، لەم سیستەمەدا دەسەڵات دەدرێتە دەست سەرۆكێك كە لەناو خەڵكەوە بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردراوە نەك لەناو پەرلەمانەوە، ئەم سەرۆكە هەڵبژێردراوە حكومەتێك دروست دەكات بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكانی خۆی، حكومەتەكە بەرپرس دەبێت لەبەردەم سەرۆكدا نەك لەبەردەم پەرلەمان، بەهۆی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتر لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا، پەرلەمان ناتوانێت حكومەت لەكاربخات یاخود هەڵیوەشێنێتەوە.  لەبەرامبەردا سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتیی بریتییە لە تێكەڵەیەك لە سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و سیستەمی پەرلەمانیی، لەم سیستەمەدا سەرۆك راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام ئەو حكومەتەی كە دروست دەكرێت لەناو پەرلەمانەوە متمانەی پێدەدرێت‌و هەم لەبەردەم پەرلەمان‌و هەم لەبەردەم سەرۆكی وڵاتیشدا بەرپرس دەبێت.  لەنێوان سیستەمی پەرلەمانیی‌و سەرۆكایەتیدا  بەگشتی كۆمەڵگە دیموكراتییەكان لە جیهاندا بەرەو سیستەمی پەرلەمانیی دەڕۆن، بەوپێیەی ئەم سیستەمە زۆر وردترە لە چاودێیركردن‌و لێپرسینەوە لە حكومەت تا رادەی سەندنەوەی متمانە لە حكومەت لەلایەن نوێنەرانی گەل (پەرلەمانتاران)ەوە، لەكاتێكدا هەستیان كرد حكومەت كار بەو بەرنامەیە ناكات كە لەسەر بنەمای ئەوە هەڵبژێردراوە، ئەمە بەواتای ئەوە نییە سیستەمی سەرۆكایەتیی سیستەمێكی نادیموكراتە، بەڵام بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكان پلەی لێپێچینەوە‌و چاودێریی لە سیستەمی پەرلەمانیدا زۆر بەهێزترە لە سیستەمی سەرۆكایەتیی. توێژینەوەكان دەریدەخەن، ئەگەری دروستبوونی دیكتاتۆرییەت لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا بەهێزترە لە سیستەمی پەرلەمانیی، بەجۆرێك رێژەی 80%ی ئەو وڵاتانەی سیستەمە سیاسییەكەیان سەرۆكایەتییە بوون بە وڵاتێكی دیكتاتۆری، بەڵام لەبەرامبەردا ئەوانەی سیستەمەكەیان پەرلەمانییە رێژەی 39%یان بەرەو دیكتاتۆریەت رۆیشتوون.  ئێستا كە عێراق بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە توشی بنبەستی سیاسی بووە، جارێكی تر قسەوباس لەبارەی ئەوەی سیستەمی سەرۆكایەتیی لە سیستەمی پەرلەمانیی باشترە، سەریهەڵداوەتەوە، بەبێ ئەوەی بەراوردكاریی ورد بۆ هەردوو جۆرە سیستەمەكە‌و ئاستی گونجانیان لەگەڵ دۆخی ئێستای عێراقدا بكرێت‌و ئەزموونی وڵاتانی تر لەم بوارەدا لەبەرچاو بگیرێت.  جیاوازی جەوهەریی لەنێوان سیستەمی پەرلەمانیی‌و سەرۆكایەتیدا  هەیە، دەتوانرێت جیاوازییەكان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە:  •    سیستەمی پەرلەمانیی بەردەوام پشت بە بەدەستهێنانی متمانەی نوێنەرانی گەل لە پەرلەمان دەبەستێت، دەكرێت لە هەركاتێكدا حكومەت یان پەرلەمان هەڵوەشێندرێتەوە ئەگەر ئەركی خۆیان بەگوێرەی ئەو بەرنامەیەی رایانگەیاندووە ئەنجام نەدا، ئەمە وادەكات حكومەت‌و پەرلەمان بەردەوام كار بۆ ئەوە بكەن رەزامەندی دەنگدەران بەدەستبهێنن، بەڵام سیستەمی سەرۆكایەتیدا ناتوانرێت حكومەت لەكاربخرێت تا ئەوكاتەی ولایەتی سەرۆكی وڵات كۆتایی دێت‌و هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت، ئەوە راستە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا دەكرێت سەرۆك لە پۆستەكەی لاببرێت ئەگەر سەرپێچییەكی گەورەی یاسایی‌و دەستوریی كرد، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی پەرلەمان‌و كۆنگرێسەكان لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا توانای لابردنی سەرۆكی وڵاتیان نییە لە پۆستەكەی، چونكە سەرۆكیش وەكو ئەوان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردراوە، بۆیە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا كاتێك سەرۆكی وڵات‌و پەرلەمان دەكەونە ناكۆكییەوە، هەندێكجار كاروباری دەوڵەت بەتەواوەتی پەكی دەكەوێت.   •    كێشەیەكی تری سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەوەیە ولایەتی سەرۆكایەتی چوار ساڵە (لە فەڕەنسا پێنج ساڵە)‌و سەرباری ئەمە سەرۆك بۆی هەیە بۆ ولایەتی دووەمیش خۆی كاندید بكاتەوە، زۆرجار سەرۆكەكان لە ولایەتی دووەمدا بە ئازادییەكی زیاترەوە بڕیار دەدەن‌و بەهۆی ئەوەی بۆ ولایەتی سێیەم نامێننەوە، بۆیە لە ولایەتی دووەمدا زۆر گوێ لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانیان بۆ دەنگدەران نادەن. •    لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا سەرۆكی وڵات راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی حكومەت لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێن، هەڵبژاردنی سەرۆك بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەناو گەلەوە هێزێكی هاوتای هێزی پەرلەمانی پپێدەدات‌و وای لێدەكات گوێ بۆ قسەی پەرلەمان نەگرێت، چونكە وای دەبینێت ئەو راستەوخۆ دەسەڵاتی لە گەل وەرگرتووە‌و ملیۆنان دەنگدەر پاڵپشتی دەكەن‌و پێویستی بەوە نییە رەزامەندی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام سەرۆك وەزیران لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا لەو بڕیارانەی كە دەریاندەكات وابەستەیە بە رەزامەندی پەرلەمان، ئەمە بۆ ئەوەی پارێزگاریی لە متمانەی خۆی بكات، بەتایبەتیش ئەگەر حزبەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەماندا نەبێت كە پاڵپشتی هەنگاوەكانی بكات‌و رێگری لەوە بكات متمانەی لێوەربگیرێتەوە، سەرۆكی وڵات بە بەپێچەوانەی سەرۆك وەزیرانەوە نەك بێدەسەڵات نییە بەرامبەر بە پەرلەمان، بەڵكو لە هەندێك باردا خۆی وەكو دیكتاتۆرێك نمایش دەكات، لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا تەنانەت دەكرێت سەرۆك وەزیرانیش بەرەو دیكتاتۆریەت بڕوات ئەگەر حزبەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەماندا هەبێت (بە نمونە ئەوەی لەسەردەمی مارگرێت تاچەر لە بەریتانیا روویدا). •     لە سیستەمی پەرلەمانیدا بڕیارەكان لەناو ئەنجومەنی وەزیران بە دەنگی زۆرینەی ئەندامانی حكومەت دەدرێت‌و سەرۆك وەزیران وەكو هەر وەزیرێكی كابینەكەی خاوەنی یەك دەنگە‌و ناتوانێت بۆچونی خۆی بەسەر ئەندامانی حكومەتدا بسەپێنێت، ئەمە لەكاتێكدایە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا سەرۆكی وڵات بەتەنیا خۆی بڕیاردەرە تەنانەت ئەگەر هەموو ئەندامانی حكومەتەكەش دژی بڕیارەكەی بن، ئەمەش هەمووی لەبەر رۆشنایی ئەوەی سەرۆك بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردراوە‌و گەل دەسەڵاتی پێداوە.  •    لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا دەكرێت سەرۆك هەر كەسێك لە حكومەتەكەی دابمەزرێنێت یاخود دوری بخاتەوە بەبێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ نوێنەرانی گەل (پەرلەمان)، بەڵام دانانی كەسەكان دەخاتە بەردەم  پەرلەمان بەمەبەستی دەربڕینی رەزامەندیی، لە هەموو حاڵێكیشدا دەبێت پەرلەمان رەزامەندیی لەسەر بدات (مەگەر لە حاڵەتێكی دەگمەندا)، چونكە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا پەرلەمان دەیەوێت روبەڕووی سەرۆك نەوەستێتەوە، چونكە لەم حاڵەدا كێشە بۆ ئەو یاسایانە دروست دەبێت كە پەرلەمان دەریاندەكات، بەوپێیەی سەرۆك رەزامەندی لەسەر یاسا دەركراوەكانی پەرلەمان دەدات.  •    جیاوازییەكی دیاری سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و پەرلەمانیی ئەوەیە، لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا ئەو گەلانەی كە فرە پێكهاتەن لەڕووی ئیتنیكییەوە‌و كێشەیان هەیە، ئەو كەسەی دەبێت بە سەرۆكی وڵاتەكەیان لە هەموو حاڵێكدا نوێنەرایەتیی پێكهاتەیەكی دانیشتوان دەكات، سەرۆك بەو دەسەڵاتە زۆرانەوە لەتوانایدایە پێكهاتە نەتەوەیی‌و ئاینییەكانی تری وڵاتەكە پەراوێز بخات، یاخود بەشێوەیەكی خۆبەخۆ ئەو پێكهاتانەی تر هەست بە پەراوێزخستن دەكەن، هەستكردنی بەشێك لە پێكهاتەكانی هەر كۆمەڵگەیەك بەشێوەیەكی گشتی دەكرێت سەربكێشێت بۆ ناساقامگیربوونی دۆخی ئەو دەوڵەتە، بۆ دەوڵەتێكی وەكو عێراق خۆی لە بنەڕەتەوە لە ناسەقامگیریی سیاسییدا كەمی نییە  تاوەكو بە سیستەمی سەرۆكایەتیی نائارامییەكە زیاتریش بكات.  •    یەكێك لە گرفتەكانی تری سیستەمی سەرۆكایەتی ئەوەیە، سەرۆك هەمیشە هەست بەوە دەكات دەسەڵاتی لە گەلەوە وەرگرتووە‌و ئەمەش هەستی دیكتاتۆربوون لەناو سەرۆكەكاندا دروست دەكات، ئەمە هۆكارەكەیە ئەو وڵاتانەی كە سیستەمەكەیان سەرۆكایەتییە هەوڵدەدەن دەسەڵاتەكانی سەرۆكی وڵات كەمبكەنەوە (نمونە ئەوەی ساڵی 1982 لە پرتوگال كرا). لە نەمساو ئایرلەنداو ئایسلەندا سیستەمی سەرۆكایەتیی هەیە، بەڵام سەرۆك لەزۆرینەی حاڵەتەكاندا لاوازە‌و سیستەكەیان زیاتر وەكو پەرلەمانیی كاردەكات، تەنانەت لە سیستەمیی سەرۆكایەتیی ئەمریكاشدا ئەگەر لە هەڵبژاردن هیچ یەكێك لە كاندیدەكان زۆرینەی روونیان نەهێنا، بەگوێرەی دەستور سیستەمەكە دەگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتیی، بەڵام ئەمە بارودۆخێكە كە زۆر بە دەگمەن روودەدات.  •    سیستەمی سەرۆكایەتی فەڕەنسا ئەویش بۆخۆی دەگمەنە‌و هەندێك دەوڵەت هەن هەوڵیانداوە لاسایی بكەنەوە، چونكە سیستەمی سەرۆكایەتیی فەڕەنسا سەرۆكێك بە دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە لەخۆدەگرێت بەڵام قەبارەی دەسەڵاتەكانی لەسەر ئەوە راوەستاوە پارتەكەی زۆرینە لە پەرلەمان بەدەستبهێنێت، لەحاڵێكدا سەرۆك پاڵپشتی پەرلەمان لەدەستدەدات، زۆرینەی دەسەڵاتەكانی دەچێت بۆ سەرۆك وەزیران كە لەلایەن پارتێكی ئۆپۆزسیۆنەوە دادەنرێت، لەم حاڵەتەشدا جۆرێك لە پێكەوەژیان‌و پێكەوەهەڵكردن لەنێوان سەرۆكی وڵات‌و سەرۆك وەزیراندا دروست دەبێت (وەكو ئەوەی ساڵی 1986 رویدا كاتێك لەسەردەمی سەرۆك میتەراندا پارتی سۆسیالیست زۆرینەی لە پەرلەمان لەدەستدا‌و جاك شیراك لە پارتی دیگۆلیی بوو بە سەرۆك وەزیران بە دەسەڵاتێكی زیاترەوە لە دەسەڵاتی سەرۆك، ئەم حاڵەتە ساڵی 1993‌و 1997 لەفەڕەنسا دووبارە بووەوە).  سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ عێراق دەبێت ؟ عێراق كە لەساڵی 2003‌و كەوتنی رژێمی بەعسەوە لە سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و دەسەڵاتی تاكەكەسیی (سەددام‌و  خێزانەكەی) رزگاری بووە‌و هێشتا پرۆسەی دیموكراتی تێیدا نەخەمڵیوە، هەرجۆرە گەڕانەوەیەك بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی رەنگە ببێتە هۆكاری گەڕانەوەی دیكتاتۆریەتی پێكهاتەیەك بەسەر ئەوانی ترەوە.  شارەزایان پێیانوایە هێشتا سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ عێراق گونجاو نییە، ئەمەش بەهۆی ئەو فرەییە كەلتوری‌و سیاسی‌و نەتەوەیی‌و ئاینی‌و مەزهەبییەی لە كۆمەڵگای عێراقیدا هەیە، بەجۆرێك دەكرێت هەر سەرۆكێك كە بۆ ماوەی هەشت ساڵ هەڵبژێردرێت سەر بۆ دیكتاتۆریەت بكێشێت‌و سەرۆك جڵەوی هەموو جومگە ئەمنی‌و داراییەكانی دەوڵەت بكات (ئەمە لەسەردەمی ولایەتی سەرۆكایەتی نوری مالیكیدا تێبینی كرا)‌و دواجار عێراق رابكێشێتەوە ناو كارەساتەكانی رابردووی زیاتر لەوەی لە كارەساتی ئێستای رزگاری بكات.  سەرباری كەموكورتییەكانی، هێشتا سیستەمی پەرلەمانی لە عێراقدا وەكو گەرەنتی تەماشادەكرێت بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت.     كۆنفیدراڵی بۆ عێراق هاوكات لەگەڵ ئەو قەیرانە سیاسییەی لە عێراق سەریهەڵداوە، هەندێك كەس لەناو ماڵی شیعەكانەوە باس لە جێبەجێكردنی پرۆژەی كۆنفیدراڵی دەكەن بۆ دەربازكردنی عێراق لەو دابەشبوونە سیاسییەی كە رووبەڕووی بوەتەوە، واتە خوازیارن عێراق لە وڵاتێكی فیدراڵییەوە بكرێت بە كۆنفیدراڵیی، هەرێمی كوردستان تاكە هەرێمی فیدراڵی دوای رووخانی رژێمی سەددامە، رەنگە كورد سودمەندی یەكەمی پرۆژەی (كۆنفیدراڵی) بێت، ئەگەر جێبەجێ بكرێت.   دوای دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی‌و دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی وەكو سەرۆك وەزیرانی عێراق، جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە  عێراق، پرۆژەیەكی هەبوو بۆ كۆنفیدراڵی لە عێراق، بەڵام هەرزوو لایەنە عێراقییەكان پرۆژەكەیان رەتكردەوە.  تەموزی 2020 پلاسخارت جموجوڵ‌و سەردانە سیاسییەكانی زیاتر كرد، ئەوكات سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی كۆمارو حكومەتی عێراق نەخشەرێگایەكی "گشتگیر"ی بۆ چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان ئامادەكردووە. وەكو باسدەكرا، پرۆژەكە داوای جێبەجێكردنی سیستمی "كۆنفیدراڵی"ی دەكرد لە عێراقدا، بەپێی پرۆژەكە، لەنێوان ئەو حكومەتانەی كە لە عێراقدا هەن هەندێك دەسەڵاتی وەكو ئابوری‌و دارایی‌و گومرگەكان ئازاد دەكرێن‌و بڕیار بەكۆی دەنگ دەدرێت، ئەگەر یەكێك لە حكومەتەكان بڕیارەكە لە بەرژەوەندی ئەو نەبوو، دەتوانێت پابەند نەبێت بە جێبەجێكردنییەوە. واتە پلاسخارت هەوڵی دەدات عێراق لە وڵاتێكی (فیدراڵی)یەوە بكات بە وڵاتێكی (كۆنفیدراڵی)، مەسعود بارزانی لەوانە بوو كە پاڵپشتی لە پرۆژەكە دەكرد، بەڵام هەرزوو پرسی كۆنفیدراڵی لەلایەن لایەنە عێراقییەكانەوە رەتكرایەوە‌و هەوڵەكە بە شكست كۆتایی هات.  هەر هەوڵێكی نوێ بۆ پێدانی كۆنفیدراڵی بە كورد، رەنگە روبەڕووی ناڕەزایەتی وڵاتانی دراوسێ (توركیاو ئێران) ببێتەوە.   

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی تەموزی 2022  راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی تەمووز رابردوودا گەیشتوەتە (10ملیارو 608ملیۆن‌) دۆلار، واتا (15ترلیۆن و 381ملیار) دینار  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی تەمووز گەیشتوەتە (102ملیۆن‌و 385هەزارو 49هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 303هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی تەمووز گەیشتوەتە (103) دۆلار. 

راپۆرت: درەو سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) بە نهێنی بەرزە موچە "تەرفیع"یان بۆ فەرمانبەرانی خۆیان كردەوە.  ئەم بڕیارەی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم كە لە شوباتی ئەمساڵەوە چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، تەنیا (2 هەزارو 304) فەرمانبەری گرتووەتەوە لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەر كە لە (2016) ەوە پلەبەرزكردنەوە "تەرفیع"یان راگیراوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان جگە لە پارەی پاشەكەوتی موچە، نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی بەرزەموچە "تەرفیع"ی فەرمانبەران قەرزارە. "تەرفیع"ی سێ سەرۆكایەتیەكە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی پەرلەمان، سەرۆكایەتی حكومەت) لەسەرەتای ئەمساڵەوە بە شێوەیەكی نهێنی پلەبەرزكردنەوە (ترفیع)یان بۆ فەرمانبەرانیانكرد. ئەم بڕیارەی سێ سەرۆكایەتیەكە لەكاتێكدا سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم داوای پێدانەوەی بەرزەموچە ( ترفیع) دەكەن، كە بە پێی یاسا مافی فەرمانبەرانەو لە ساڵی 2016 ەوە بە بڕیارێك راگیراوە.  كابینەی نۆیەم (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) یاسای چاكسازیان تێپەڕاندوو لەو یاسایەدا توانراوە هەندێك لە جیاوازی موچە لە نێوان پلە تایبەتیەكان و فەرمانبەرانی ئاسایی كەم بكەنەوە، بەڵام بە بڕیارەكەیان بۆ دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەریانیان جیاوازیان لە نێوان فەرمانبەرانی وەزارەتەكاندا درووستكردووە.   ژمارەی فەرمانبەرانی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم: سەرۆكایەتی هەرێم: (598) فەرمانبەری هەیەو كۆی موچەی مانگانەی سەرۆكایەتی هەرێم (ملیارێك و 155 ملیۆن) دینارە. سەرۆكایەتی پەرلەمان: ( 620) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی پەرلەمانی كوردستان ( ملیارێك و 820 ملیۆن) دینارە. سەرۆكایەتی حكومەت: ( هەزارو 86) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی ئەنجومەنی وەزیران (  ملیارێك و 630 ملیۆن) دینارە.  كۆی گشتی ئەو فەرمانبەرانەی لە بڕیارەكە سودمەندن، تەنیا (2 هەزارو 304) فەرمانبەرن لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەری گشتی.  كاتێك بڕیار شوێنی یاسا دەگرێتەوە شوباتی ساڵی 2016 كە هەرێمی كوردستان بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت‌و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم‌و خەرجییەكانی شەڕی "داعش"ەوە بە قەیرانێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم بە بڕیارێك "بەرزەموچە"ی فەرمانبەرانی راگرت كە لەناو فەرهەنگی فەرمانبەراندا بە "تەرفیع" ناسراوە. ئەوەی كابینەی پێشوو كردی، راگرتنی یاسا بوو بە بڕیار، ئەمە بۆ یاساناسان بابەتێكە كە زۆر جێگای تێبینی-یە، بەرزەموچەی فەرمانبەران بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران هاوكات بوو لەگەڵ بڕیاری بڕینی موچەی فەرمانبەران بەرێژەی (25% بۆ 75%) لەژێر ناوی "پاشەكەوتی موچە"، كابینەی پێشوو بەرلەوەی وادەكەی تەواو ببێت، بەدوو قۆناغ‌و لە ئازاری 2018‌و ئازاری 2019دا بە یەكجاری پاشەكەوتی موچەی هەڵگرت، بەڵام بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە وەكو خۆی مایەوە، بەڵام لە كابینەی نۆیەمدا (12) مانگ موچە بە لێبڕینی (21%) دابەشكراوە. بەمدواییە پەرلەمانی كوردستان بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت یاسایەكی بەناوی "چاكسازی" پەسەندكرد، بەڵام ناوەڕۆكی یاساكە بە هیچ جۆرێك نەچووە بەلای بابەتی بەرزەموچەی فەرمانبەراندا، تائێستا چارەنوسی ئەم دۆسیەیە بە ناڕوونی ماوەتەوە‌و فەرمانبەران چوار ساڵی تری تەمەنی خزمەتی وەزیفییان بەڕێدەكەن بەبێ ئەوەی بەرزەموچەیان بۆ بكرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی بەشێكی زۆری فەرمانبەران لە ساڵی دەرچوونی بڕیارەكە‌و ساڵانی دواتریشدا وادەی ئەوەیان هەبووە بەرزەموچەیان بۆ بكرێت‌و بۆیان نەكراوە، ئەمەش وەكو پاشەكەوتنی موچە بەقەرز لەسەر حكومەت ماوەتەوە‌و نازانرێت چۆن چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوە. هەوڵێك لە پەرلەمانەوە رۆژی 28ی مانگی رابردوو (36) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كرد‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد، ئەو پەرلەمانتارانە لە نوسراوەكەیاندا دەڵێن ئێستا دۆخی دارایی حكومەت باش بووە، بۆیە دەبێت ئەو مافە یاساییە (بەرزەموچە) بۆ فەرمانبەران بگەڕێتەوە. یاسای چاكسازی كە بە پلەی یەكەم بۆ گەڕاندنەوەی بڕێك داهاتی بەهەدەردراو بوو بۆ حكومەت، لە رۆژنامەی وەقایعی كوردستان بڵاوكرایەوە، بەمەش كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، روون نییە یاساكە چەندێك داهات بۆ حكومەت دەگەڕێنێتەوە، بەڵام هەر داهاتێك كە بەهۆی ئەو یاسایەوە دەگەڕێتەوە، دەبێت سەرەتا ئەو بۆ بەرزكردنەوەی رێژەی كەمترین ئاستی موچەی خانەنشینی بەكاربهێنرێت، چونكە لە یاساكەدا ئەولەویەت بەم بابەتە دراوە نەك گەڕاندنەوەی بەرزە موچەی فەرمانبەران. تێچووی بەرزە موچە چەندە ؟ دیارنییە ئاخۆ حكومەت لەسەر داوای پەرمان بڕیار لەسەر گەڕاندنەوەی بەرزەموچەی فەرمانبەران دەدات یاخود نا، چونكە ئەمە بەپلەی یەكەم بەندە بە تێچووی خەرجكردنی بەرزەموچەوە‌و ئەو قەرزانەی كە بەهۆی بەرزەموچەوە لەماوەی رابردوودا لەسەر حكومەت ماونەتەوە‌و بە فەرمانبەرانی نەداوە. لەدوای دەرچوونی بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەوە، بەتێكڕا هەموو فەرمانبەران بەهۆی ئەو بڕیارەوە دوو بەرزەموچە "تەرفیع"یان فەوتاوە، ئەمە هاوشێوەی پاشەكەوتی موچە قەرزێكە كە لەسەر حكومەتی هەرێمە‌و دەبێت بگەڕێنێتەوە بۆ فەرمانبەران. بەهای ئەو قەرزەی بەرزەموچە كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام لە نوسینێكدا عومەر گوڵپۆ ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات: بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە مانگانە زیانی گەورە بە نزیكەی (700 هەزار) فەرمانبەر دەدات، بڕی ئەو پارەیەی كە زیانە بۆ هەر فەرمانبەرێك لە نێوان (60 تا 300) هەزار دیناری مانگانەیە. ئەگەر بۆ هەر فەرمانبەرێك بە تێكڕا تەنیا (60 هەزار) دینار مانگانە ئەژمار بكرێت بۆ بەرزە موچە، ئەوا بۆ (752 هەزار) فەرمانبەر لەكۆی (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆر، دەكاتە (45 ملیار) دیناری مانگانە، بەهای ئەو پارەیە لە (2016 -2022) زیاترە لە (4 ترلیۆن) دینار، واتە لەحاڵی بڕیارداندا لەسەر گەڕاندنەوەی پارەی بەرزەموچە، دەبێت حكومەت سەرەتا خۆی بۆ پێدانەوەی ئەو قەرزانە ئامادە بكات، یاخود دەستبكات بە پێدانەوەی بەرزەموچەو قەرزی بەرزە موچە وەك قەرزی پاشەكەوتی موچە لای حكومەت بمێنێتەوە.   یاسین واحید سەرۆكی دیوانی وەزارەتی دارایی‌و ئابوری لە لێدوانێكی پێشتریدا بۆ (درەو) رایگەیاند، تائێستا هیچ خەمڵاندنێكیان نەكردووە لەبارەی ئەوەی ئەگەر بەرزەموچە گەڕێندرایەوە چەندێك لە فەرمانبەران سودمەند دەبن لێی‌و خەرجی كۆی گشتی چەندێكە، بۆیە وتنی هەر ژمارەیەك لەوبارەیەوە شتێكی ناڕاست دەردەچێت. بەرزەموچە چییە ؟ بەپێی یاسای موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی عێراق بەرزەموچە بریتییە لە " گواستنەوەی پلەی وەزیفی فەرمانبەر لە كارەكەیدا بۆ پلەیەكی بەرزتر لە پلەكەی خۆی بەگوێرەی پلەبەندی وەزیفی". بەپێی ھەردوو یاسای ڕاژەی شارستانی ژمارە ٢٤ ساڵی ١٩٦٠ و یاسای مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت ژمارە ٢٢ ساڵی ٢٠٠٨، پلە بەرزكردنەوە (الترفیع) وەك مافێكی فەرمانبەر جێگیركراوەو مافێكی یاساییەو بەپێی چەند مەرج و ڕێوشوێنێكی كارگێڕی پێویستە هەر فەرمانبەرێك چوار یان پێنج ساڵ جارێك بە پێی پلەو ئاستی فەرمانبەرێتی، پلەكەی بەرزبكرێتەوە بۆ پلەیەكی نوێ، كە لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە جیاوازی هەیە لەگەڵ پلەی پێشوو. بۆ پلەبەرزكردنەوە بەپێی یاسا دەبێت ئەم مەرجانە جێبەجێ ببن ئینجا پلەبەرزكردنەوە دەكرێت: •    شوێنی بەتاڵ هەبێت لەو پلە وەزیفیەی كە فەرمانبەرەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە، لە فەرمانگەكەدا. •    ئەو ماوەیە تەواوبووبێت كە بۆ تەرفیع دانراوە. •    فەرمانبەر مەرج‌و پێداویستی داواكراوی تێدا بێت بۆ وەرگرتنی ئەو ئەركەی كە پلەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە. •    تواناو لێهاتووی فەرمانبەر بسەلمێندرێت لە بەڕێوەبردنی ئەو ئەركەی كە پلەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە. راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ناتوانێت بەراورد بكرێت بە بڕیاری پاشەكەوتی موچە، چونكە پاشەكەوتی موچە هاوشێوەی قەرزێكە كە هی فەرمانبەرانە‌و كەوتوەتە سەرشانی حكومەت‌و پێدانەوەی لە ئێستادا یاخود كاتێكی تر كێشەی گەورە بۆ كاری فەرمانبەران دروستناكات، بەڵام بڕینی بەرزەموچە كێشەی بۆ پلەبەندی كاری فەرمانبەران دروستدەكات، بەتایبەتی بۆ تەمەنی خانەنشینی. قەرزەكانی فەرمانبەران لای حكومەت لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان (31 ملیارو 637 ملیۆن) دۆلار كە دەكاتە ( 45 ترلیۆن) دینار، لەو بڕە قەرزە، كە حكومەت بە پابەندی دارایی ناوی دەبات (8 ملیارو 966 ملیار) دینار پاشەكەوتی موچەیە كە دەكاتە ( 13 ترلیۆن و 270 ملیار) دینار، كە پارەی موچە پاشەكەوتكراوەكانی فەرمانبەرانە لەماوەی ساڵانی (2015 بۆ 2019)، ئەمە سەرباری قەرزی تایبەت بە بەرزە موچەی فەرمانبەران كە نزیكەی (4 ترلیۆن) دینارە ئەژمار بكرێت، قەرزی فەرمانبەران لەسەر حكومەت بۆ (17 ترلیۆن) دینار بەرزەدەبێتەوە. لە ساڵی 2014وە حكومەتی هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بۆیە پەرلەمان كە چاودێرە لەسەر حكومەت بەدیاریكراوی شێوازی دەستخستنی داهاتەكان‌و چۆنیەتی خەرجكردنیان لەلایەن حكومەتەوە نازانێت، بۆیە پێدانەوەی قەرزی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتەوە بابەتێكە كە ناتوانرێت پێشبینی بكرێت.

درەو: ئیبتسام عەبدول لەتیف محەمەد: توێژینەوەی فەرمانگەی لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بەپێی داتاکانی بانکی مەرکەزی عێراقی، داهات و خەرجی، بڕی کوتهێنان و سەرڕێژی داهات لە ماوەی ساڵانی (2004 – 2020) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    کۆی گشتی داهات بریتی بووە لە  (1 بلیار و 296 ترلیۆن و 284 ملیار) دینار، کە داهاتی نەوت بڕی (1 بلیار و 202 ترلیۆن و 222 ملیار) دیناری بەڕێژەی (93%) پێکهێناوە. 2.    کۆی خەرجی لە ماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە (1 بلیار و 144 ترلیۆن و 731 ملیار) دینار. 3.    کورتهێنان تەنها لە ساڵەکانی (2015، 2016، 2019 و 2020) تۆمار کراوە، کۆی ئەو کورتهێنانەش بریتی بووە لە (33 ترلیۆن و 625 ملیار دینار). -    بەرزترین ئاستی کورتهێنان لە ساڵی (2020) و بووە بە ڕێژەی (8.5%) بە پۆینتێک لە ڕێژەی کورتهێنانەکەی ساڵی (2016) زیاترە. -    سەرجەم سەڵەکانی دیکە سەرڕێژی داهاتی تێدا تۆمار کراوە، کۆی سەررێژەکەش بریتی بووە لە بڕی (196 ترلیۆن و 262 ملیار) دینار. -    بەرزترین ئاستی سەرڕێژەی داهات لە ساڵی (2011) تۆمار کراوە بە ڕێژەی (20%)، ئەمەش بەڕێژەیەکی کەم لە لە سەرڕێژی ساڵی (2012) زیاترە. -    ئەگەر کۆی کورتهێنانەکە لە کۆی سەرڕێژی داهات دەربهێنین لە ماوەی (2004 - 2020)، ئەوا سەرڕێژی سافی بریتی دەبێت لە نزیکەی (162 ترلیۆن و 637 ملیار) دینار. -     داهاتی گشتی بڕو ڕێژەی داهاتی نەوتی عێراق (2004 - 2020) 1.    کۆی گشتی داهات بریتی بووە لە  (1 بلیار و 296 ترلیۆن و 284 ملیار) دینار، کە داهاتی نەوت بڕی (1 بلیار و 202 ترلیۆن و 222 ملیار) دینار. 2.    بەرزترین تۆمارکردنی ئاستی داهاتی گشتی لە ساڵی (2012)ەو بەدایشیدا لە ساڵی (2013)ەو پاشان (2019) تۆمار کراوە، هۆکارەکەشی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بووە لە بازاڕەکانی جیهان. 3.    کۆی داهاتی نەوت  لە ماوەی (2004 - 2020) بریتی بووە لە بڕی (1 بلیار و 202 ترلیۆن و 222 ملیار) دینار. 4.    داهاتی گشتی عێراق بەشێوەیەکی سەرەکی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، جگە لە ساڵانی (2015، 2016، 2017 و 2020) لە سەرجەم ساڵەکانی دیکە بەڕێژەی (90%) و زیاتر داهاتی نەوت داهاتی گشتی پێکهێناوە. (بڕوانە: خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1 و 2))         بڕو ڕێژەی (داهات و خەرجی) و (سەرڕێژ و کورتهێنانی داهات)ی عێراق لە ساڵی (2004 – 2020) 1.    کۆی گشتی داهاتی عێراق لەماوەی (2004 - 2020) بریتی بووە لە  (1 بلیار و 296 ترلیۆن و 284 ملیار) دینار، کە بەرزترین ڕێژەی داهات لە ساڵانی (2012)ەو (2013) تۆمارە کراوە. 2.    کۆی گشتی خەرجی لە ماوەی (2004 - 2020) بریتی بووە لە (1 بلیار و 144 ترلیۆن و 731 ملیار) دینار. 3.    کورتهێنان تەنها لە ساڵەکانی (2015، 2016، 2019 و 2020) تۆمار کراوە، کۆی ئەو کورتهێنانەش بریتی بووە لە (33 ترلیۆن و 625 ملیار دینار). 4.    بەرزترین ئاستی کورتهێنان لە ساڵی (2020) و بووە بە ڕێژەی (8.5%) بە پۆینتێک لە ڕێژەی کورتهێنانەکەی ساڵی (2016) زیاترە. 5.    سەرجەم سەڵەکانی دیکە سەرڕێژی داهاتی تێدا تۆمار کراوە، کۆی سەررێژەکەش بریتی بووە لە بڕی (196 ترلیۆن و 262 ملیار) دینار. 6.    بەرزترین ئاستی سەرڕێژەی داهات لە ساڵی (2011) تۆمار کراوە بە ڕێژەی (20%)، ئەمەش بەڕێژەیەکی کەم لە لە سەرڕێژی ساڵی (2012) زیاترە. 7.    ئەگەر کۆی کورتهێنانەکە لە کۆی سەرڕێژی داهات دەربهێنین لە ماوەی (2004 - 2020)، ئەوا سەرڕێژی سافی بریتی دەبێت لە نزیکەی (162 ترلیۆن و 637 ملیار) دینار. بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر (بڕوانە: خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (3 و 4))

درەو: شۆڕشنامە مەسعود بارزانی لە كتێبی (بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد) بەم شێوەیە باس لە جینۆسایدی بارزانیەكان دەكات.  بەمەبەستی كەمكردنەوەی گوشار لەسەر بەرەكانی ناوەڕاست‌و باشوور، ئێران بڕیاری دا بەرەیەكی نوێ‌ لە میحوەری حاجی ئۆمەران بكاتەوە لەژێر ناونیشانی (وەلفەجری دوو)، بۆ ئەم مەبەستەش پلانی گرتنی بەرزاییەكانی حاجی ئۆمەرانی داڕشت، بەپێی پلانەكە هێزەكانیان تا گەڵاڵە دادەبەزین بە مەبەستی كردنەوەی ڕێی قەسرێ‌ بۆ ناودەشت. سەرهەنگ شیرازی‌و موحسین ڕەزایی سەردانی خانێیان كرد، بەمەبەستی باس‌و گفتوگۆ لەسەر پلانەكەیان‌و داوای چاوپێكەوتنی منیان كرد. لە بەشێكی دیدارەكەدا داوای بەشداریی پێشمەرگەیان لە هێرشەكەدا كرد، لە وەڵامدا بۆم روون كردنەوە كە پێشمەرگە ناتوانێت راستەوخۆ بەشداری لە هێرشەكەدا بكات، چونكە هێزی گەورە، ئیمكاناتی پێویست‌و ئەزموونی شەڕی سەربازیی گەورەمان نییە، شەڕی ئێمە شەڕی پارتیزانییە. پێشم گوتن، ئێمە هێز دەنێرین بۆ ناوچەی ناودەشت‌و بەمەش ئێوە لەلایەكی بەرەی شەڕ دڵنیا دەبن‌و بۆ ئێمەش دەرگایەكی گەورە بەرەو ناوچەكانی رواندزو قەڵادزێ‌ دەكرێتەوەو ...، لەلای بەرەی رۆژئاواش، واتا لای سیدەكان، هێزمان هەیەو هەر هەڕەشەو مەترسییەك لەو دوو ڕێیەوە بۆتان بێت، پێشمەرگە بەریان پێ‌ دەگرێت‌و ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، چونكە دیاربوو مەترسی ئەوەیان هەبوو لە دوولاوە هێرشیان بكرێتە سەر، بۆیە بەم وەڵامەی من زۆر خۆشحاڵ بوون. رۆژی 20ی تەمووزی 1983، هێرشی ئێران بۆ بەرزاییەكانی باكوورو باشوور‌و ڕۆژئاوای حاجی ئۆمەران دەستی پێ‌ كرد. هێزەكانی ئێران لەلایەن سەییاد شیرازی فەرماندەی هێزی زەمینی سوپای ئێران‌و موحسین ڕەزایی فەرماندەیی دەكران. هێزەكانی عێراقیش لەلایەن فەریق ڕوكن نەعمە حوسێن فارس ئەلمحیاوی فەرماندەی فەیلەقی پێنجەوە سەرپەرشتیی دەكران. ئێران سەرەتا لە زۆر شوێن سەركەوتنی بەپەلەیان بەدەست هێناو بەرزاییەكانیان گرت، بەڵام لەناو خودی حاجی ئۆمەران‌و شەقامەكەی بۆ دەربەند، عێراق بەرگرییەكی توندی كرد، بەڵام دوای شەڕێكی قورس حاجی ئۆمەران تا ڕایات‌و بەرزاییەكان بە تەواوی كەوتنە دەست ئێران. دوای گرتنی ناوچەكە هەر زوو ناوی شوێنەكانیان گۆڕی‌و ناوی خۆیان لەسەر دانان.  ئێران نەیتوانی لە ڕایات بچێتە خوارتر... شەڕی گەورە دواتر لە گردمەندیل ڕوویدا... زیانی گیانی عێراق‌و ئێران لە گردمەندیل لە پێنج هەزار كەس زیاتربوو. هەرچەندە شكستەكەی سەددام بەرانبەر بە ئێران، شكستێكی گەورە نەبوو، بەڵام كردی بە بیانوو بۆ تاوانە مێژوییەكەی بەرانبەر بە بارزانییەكان‌و لە ڕۆژی 31ی تەمووزی 1983دا هەشت هەزار كەسی بارزانی لە تەمەنی 12 تا 90 ساڵان جینۆساید كرد. * مەسعود بارزانی: بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی چوارەم (1975 - 1990)، شۆڕشی گوڵان، بەشی دووەم، لاپەڕەكانی (202 – 206).  

 درەو: پارە بۆ موچەی مانگی تەمووزی موچەخۆران ئامادەیەو رەوانەی بانكەكان كراوە، بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمش لە دەرەوەی وڵاتە.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران " پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی تەمووز گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و دابەشكراوە بەسەر بانكەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆكدا  بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، هەتا ئەنجومەنی وەزیران فەرمان نەكات  وەزارەتی دارایی ناتوانێت دەستبەدابەشكردنی موچە بكات، لە ئێستادا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی وڵاتەو خەرجكردنی موچە پێویستە لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بڕیاری خەرجكردنی بدرێت.  (درەو) بەدواداچوونی كرد لە وەزارەتی دارایی و پێی راگەیەندرا: پارەی موچە ئامادەیە و تەنیا (29) ملیار دیناری مانگی تەمووز تەرخانكراوە بۆ موچەی مانگی حوزەیرانی موچەخۆرانی سلێمانی، بەڵام نە داهاتی ناوخۆو نە ئەو (29) ملیار دینارە كێشەی بەردەم دابەشنەكردنی موچە نیە بەڵكو پەیوەستە بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانەوەو تا ئێستا بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە.  بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی كۆی خەرجی و داهاتەكانی مانگی ئایاری رابردووی حكومەتی هەرێم بەم شێوەیە بووە : داهاتی نەوت: 740 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار تەمویلی هاوپەیمانان: 28 ملیار دینار كۆی خەرجی:  خەرجی موچە: 930 ملیار دینار خەرجی بەكارخستن: 45 ملیار دینار خەرجی وەبەرهێنان: 7 خەرجی كارەبا: 100 ملیار دینار

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) موقتەدای سەدر و ھەوادارەکانی دیاردەیەکی سیاسیی ناو عێراقی ئەم دوو دەیەی دوایین. تێگەیشتن لەم دیاردەیە پێویستی بە زمانێکی تیوریی ھەیە کە بتوانێت ئاکارە سەرەکییەکانیمان بۆ شیبکاتەوە و نیشانبدات. لەم نووسینەدا من لەسەر دوو چەمک دەوەستم کە پێموایە توانای ئەنجامدانی بڕێک لەو کارەیان ھەیە.  یەکەمیان چەمکی ”بکەری نادەوڵەتی“یە، Non-state actors.  دووھەمیان چەمکی ”دوو دەوڵەتی“یە، یان دەوڵەتی مزدەوەج، ،The Dual State.  ”بکەری نا دەوڵەتیی“ بە کۆی ئەو تاکەکەس و ئۆرگان و دەزگایانە دەگوترێت کە بەشێک نین لە دەوڵەت، بەڵام خاوەنی ھێز و سەرمایە و نفوزی تایبەتن و وەک دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، یان دەوڵەت لەپاڵ دەوڵەتدا، کاردەکەن. ئەگەر دەوڵەت خاوەنی ژێرخانێکی بیرۆکراتی فەرمیی و خاوەنی دەسەڵاتێکی یاسایی و ڕەوایەتی بێت، ھاوکات ڕوویشی لە سەرجەمی کۆمەڵگا وەک گشتێک بێت، واتە ڕووی لە ”گەل“، یان لەو ”نەتەوە“یە بێت کە حوکمڕانیی دەکات و بەڕێوەیدەبات، ئایدیالە سیاسییەکانی ئایدیلێک بن لەگەڵ کۆی خواست و چاوەڕوانیی دانیشتوانەکەیدا بگونجێت، ئەوا ”بکەری نادەوڵەتیی“ ھەڵگری ئەم ئاکارانە نییە، بە تایبەتی ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییە خاوەنی ئاکارێکی تائیفیی بێت و تائیفیەت شوناسە سەرەکییەکەی دەستنیشان و ئاراستە بکات. لەم دۆخانەدا ”بکەری نا دەوڵەتیی“ لە دۆخی تەماھیکردنێکی ڕاستەوخۆدایە لەگەڵ بەشێک لە دانیشتوان و پارچەیەک لە پارچەکانی کۆمەڵگادا. خۆ ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییانە خاوەنی چەک و سوپای ئاشکرا یان نھێنی بن، توانای بەکارھێنانی توندوتیژیان ھەبێت، ئەوا دۆخی ئەو ژینگە سیاسییەی لەناویدا ئامادەن تەواو ئاڵۆز و ترسناک، دەکەن. ئەم جۆرە بکەرانە دەتوانن ھێزە سەربازییەکانیان،  سوپا ئاشکرا یان نھێنییەکانیان، بەکاربھێنن بۆئەوەی بەڕاستی دەزانن، بەسەر خودی دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بیسەپێنن. ئەم جۆرە بکەرە نادەوڵەتییانە دەتوانن سیاسەتی تایبەت و سەربەخۆ، ھێزی چەکداری سەربەخۆ، میدیای سەربەخۆ، ژێرخانی خزمەتگوزاریی سەربەخۆشیان ھەبێت. ئەم گشتەش لە پاڵ دەوڵەت و تەریب بە دەوڵەت و زۆرجاریش ناکۆک بە دەوڵەت، ئامادە و دەستبەکاربێت. لە بەشێک لە وڵاتەکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم بکەرە نادەوڵەتییانە، زۆربەی جار بکەری تائیفین. لە لوبنان و سوریا و یەمەن و عێراقدا بە ئاشکرا دەبینرێن و چالاکن. دەکرێت جوڵانەوەکەی موقتەدای سەدر وەک دەرکەوت و فۆرمێک لە فۆرمەکانی ”بکەری نادەوڵەتیی“ تائیفی، ببینین.   چەمکی دووھەم، وەک وتمان، چەمکی  ”دوو دەوڵەتیی“، یان ”دەوڵەتی مزدەوەج“ە. ئەم چەمکە ھێما بۆ دۆخێکی تایبەت دەکات تیایدا لەباتی ئەوەی لە ژینگەیەکی سیاسیدا تەنھا یەک دەوڵەت ھەبێت و ئەو دەوڵەتە ھی ھەمووان بێت، دۆخی دوودەوڵەتیی یان فرەدەوڵەتیی لە ئارادایە. لە ئەدەبیاتی سیاسیدا دۆخی ”دوو دەوڵەتیی“ بەو دۆخە دەگوترێت کە تیایدا لەپاڵ دەوڵەتی فەرمیدا، ئۆرگان و ڕێکخراوی تر ھەن دەتوانن و توانای ئەوەیان ھەیە وەک دەوڵەتی دووھەم لەناو ھەمان دەوڵەتدا ھەڵسوکەوت بکەن. لە پێش ھەمووشیانەوە توانای بەکارھێنانی توندوتیژییان ھەیە. ئەم دوڵەتی دووھەمە گوێ بە یاسا و دەزگاکانی دەوڵەتە فەرمیەکە خۆی نادات. ئەگەر دەوڵەتی فەرمیی توانای دەرکردنی یاسای ھەبێت، ئەوا ئەم دەوڵەتی دووھەمە توانای پێشێلکردنی ئەو یاسایانەی، ھەیە. ئەو توندوتیژییەش کە دەشێت ئەم دەوڵەتی دووھەمە بەکاریبھێنێت، پێویستی بە مۆڵەتی دەوڵەتە فەرمیەکە نییە. بە مانایەکی تر، دەوڵەتی دووھەم توانای پێشێلکردنی سەرجەمی ئەو یاسایانەی ھەیە کە دەوڵەتی یەکەم بۆ ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیی دەریکردوە ، لە پێش ھەمووانیشەوە پێشێلکردنی یاسای مۆنۆپۆڵکردنی بەکارھێنانی توندوتیژیی لەلایەن دەوڵەتی فەرمی خۆیەوە. لەم جۆرە دۆخەدا باس لە بوونی ڕێکخراو و دەزگا و ھێز و گروپی تایبەت دەکرێت، کە لە دەرەوەی یاسادا و دژ بەیاسا، سەرجەمی ئەو کارانە ئەنجامئەدەن کە دەوڵەت پێیان ھەڵدەستێت، لە پێش ھەمووانیشەوە بەکارھێنانی توندوتیژیی. پێشێلکردنی یاسا لەم دۆخەدا لەوەدەکەوێت پێشلێکردنێکی تاکەکەسیی و بەڕێکەوت بێت، بەڵکو دەبێتە پێشێلکردن و بێیاساییەکی دەزگایی ڕێکخراو.  ھێزەکەی موقتەدا سەدر ھەردوو پێناسەکەی بەسەردا دەسەپێت و ئاکاری ھەردووکیانی تێدایە. لەمەش بترازێت، ئەم ھێزە بەر لە ھەمووشتێک ھێزێکی شیعییە، پاڵنەری سەرەکیی ھەڵسوکەتە سیاسییەکانی بەھێزکردنی پێگەکەی خۆیەتی لە بەرامبەر و لە پەیوەندیدا بە ھێزە شیعییەکانی ترەوە. ئەوەی، بە پلەی یەکەم دەیجوڵێنێت، ئەوەی بڕیارئەدات ئەم ھێزە چیبکات، ململانێ گەورەکەیەتی لەگەڵ ھێزە شیعەکانی تردا. گوتارە عێراقییەکەشی، کە ھەندێک کەس بە ”ناسیۆنالیزمی عێراقیی“، یان بە ”نیشتیمانپەروەریی عێراقیی“ ناویدەبەن، ئامرازێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆجیاکردنەوەی ئەم ھێزە لە ھێزە شیعیەکانی تر و ئیدارەدانی ململانێکانی لەگەڵ ئەواندا، بە مەبەستی خۆکردن بە گەمەکەری ژمارە یەکی شیعە لە عێراقدا. بە مانەیەکی تر، بۆ ئەوەی لە موقتەدا سەدر و ھێزەکەی تێبگەین، پێویستە، بەر لە ھەمووشتێک، لەناو ململانێکانی ئەو کایە سیاسیی و دینییەدا نیشتەجێیبکەین کە کایەی سیاسیی و دینیی شیعەیە لە عێراقدا.  خاڵێکی دیکە بینینی ئەو ڕاستییە کە ئەم ھێزە، وەک زۆرێک لە ھێزە شیعیەکانی تر، لە ڕاستیدا وەک زۆرێک لە ھێزە سەرەکیی و بەھێزەکانی تری ناو عێراق بە کورد و سونەشەوە، ئەمیش بکەرێکی نادەوڵەتیی، یان دەوڵەتە لەناو دەوڵەتدا. ھەوڵدان بۆ بوونی بە ھێزی ژمارە یەکی ناو کایەی سیاسیی شیعە و ئیدارەدانی ئەم ململانێیە، ئەم پیاوە و ھەوادارەکانی بەرەو ھەڵگرتنی گوتاری ناسیۆنالیزمی عێراقی بردوە، نەک بوونی دونیابینییەکی سیاسی کە تیایدا عێراق وەک ”نیشتیمانێکی ھاوبەش“ و ”عێراقیبوون“ وەک بنەمای ”ھاوڵاتیبوونێکی یەکسان“ و ”یاسایی“، ئاراستەیبکات. ئەم ھەڵسەنگاندنە بۆ ھێزە سیاسییەکانی تری ناو عێراق، بە کورد و سونەشەوە، ڕاستە.  لەمانەش بترازێت، ھێزەکەی موقتەدا سەدر، چ وەک دەوڵەتێک لە ناو دەوڵەتدا، یان وەک بکەرێکی نا دەوڵەتی، وەک ھێزە سیاسییە خاوەن نفوزەکانی تری ناو عێراق، خاوەنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی و پەیوەندیی ئیقلیمی سەربەخۆیە، لە دەرەوەی پەیوەندییە فەرمییەکانی دەوڵەتی عێراق خۆیدا. ئەمەش وادەکات ئەو سەربەخۆبوونە ناوەکییەی کە وەک بکەری نادەوڵەتیی ھەیەتی، بە کۆمەڵێک پەیوەندیی ئیقلمییەوە گرێبدات و بەمەش ھێزێکی زیاتر و توانایەکی گەورەتر لە مانەوە و بەردەوامبووندا، بەدەستبھێنێت. بەڵام ھاوکات ئەم دۆخە وادەکات، ئەم جۆرە ھێزانە، تەنھا ھەڵگری خواست و تەماحی ناوەکیی خۆیان نەبن، یان ھەڵگری خواست و تەماحی ئەو گروپانەی ئەوان لەناو وڵاتەکەدا نوێنەرایەتیان دەکەن، بەڵکو ھاوکات ھەڵگری خواست و تەماحی ھێزە ئیقلمییەکانی دەوروبەریشیان بن.  مۆدێلی ھێزەکەی موقتەدا سەدر مۆدێلی باڵادەستی سیاسەت و حوکمڕانییە لە عێراقدا، ھێزە خاوەن نفوزەکانی ئەو وڵاتە ھەریەکەیان بەجۆرێک وەک موقتەدای سەدر و بزوتنەوەکەین. ئەم مۆدێلەش مۆدێلێکە نە دەتوانێت دەوڵەتێکی فەرمی سەربەخۆ و یەکگرتوو دروستبکات، نە دەتوانێت وڵاتەکەش وەک سەرزەمینێکی سیاسیی ھاوبەش لەنێوان کۆمەڵێک ھێز و لایەنی یەکسان بەیەکدا وێنا و مامەڵەبکات، نە دەشتوانێت لەژێر کاریگەریی و فشاری ئەو ژینگە ئیقلیمە پڕ ململانێیەدا بێتەدەر کە دەوری عێراقیان وەک وڵات داوە. ئەمەش ئەو بازنە بۆش و بەتاڵەیە کە مێژووی سیاسیی ئەو وڵاتە لەناویدا دەسوڕێتەوە.

درەو: شۆڕشنامە هینری كیسنجەر كە لە (1973 - 1977) وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا بووە، لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت:  بارزانی بۆ شەڕ سازو ئامادە بوو. ئەو وەهای لێكدەدایەوە، كە پچڕانی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغدادا دەرفەتێكە بۆ شلكردنەوەی كۆتوپێوەندەكانی هاوپەیمانەكانی بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی بە شێوەیەك بچەسپێنێ كە هەر بە ئۆتۆنۆمی وێنا بكرێ، بەڵام لە جەوهەردا جیاوازییەكی وای لەگەڵ دەوڵەتێكی سەربەخۆدا نەبێ. بارزانی لە (16/ئایار/1974)دا، دوو ئەگەری بۆ پێشنیازە ستراتیژیەكەی خۆی خستە بەردەممان: (180) ملیۆن دۆلار بۆ ئۆتۆنۆمییەكی تەواوپڕ، (360) ملیۆن دۆلاریش بۆ دامەزراندنی ئەوەی ئەو ناوی لێنابوو پاشخانێكی "گونجاو" بۆ سەربەخۆیی. لەبارەی وەڵامی ئیدارەی ئەوكاتی ئەمەریكاش بۆ داخوازییەكانی بارزانی، كیسنجەر دەڵێت: بیركردنەوەیەكی تاكڕەهەندیانە دنەی بارزانی دەدا، بەبێ ئەوەی هیچ كەمە خەباتێكی سەربەخۆخوازانەش گیرابێتەبەر. لەبەراییداو هەمیشە ڕەفتاری دژی هێزی دەسەڵاتدار گرتۆتەبەر، ململانێكەش بەهۆی باوەڕێكی زێدەڕۆییانەو جۆرێك لە فەرامۆشكردنی لێكدانەوە ئاساییەكەی هاوسەنگی هێزەكان هاندراوە. هەرچەندە زۆر جاران خواستی بەرز توانیویەتی جێگەی دەرامەتە ماددیەكان بگرێتەوە، بەڵام شتێكی سنوردار هەیە، كە هیچ دڵسۆزیەكیش جێگەی ناگرێتەوە. بۆچوونی بارزانی بۆ ئۆتۆنۆمی كورد هەرگیز لەلایەن شا (یان توركیا بۆ ئەو مەبەستە) پشتگیری لێنەدەكرا. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە دۆخێكی وەهادا نەبوو خۆی ببێتە پاڵپشتی ئەو داخوازییە. تەنانەت بڕی هەرە كەمی داخوازینامەی بارزانیش لەسەرجەم ئەو بودجەیەی ئۆپەراسیۆنی ژێربەژێر تێیدەپەڕاندبوو، كە وڵاتە یەكگرتووەكان لەئەستۆی خۆی گرتبوو.  كۆنگرێس لە (1974)دا سیستماتیكیانە لە ئەوپەڕی تۆپكەی گۆبەندەكەی واتەرگێتدا دادەدادی بوو لە دەست ئامادەكارییەكانی هیندۆچینیدا، بۆیە بەدڵنییایەوە داخوازی فەندكردنی جەنگێكی پارتیزانیانەی بەربڵاو لە چیاكانی عێراقی نزیك یەكێتیی سۆڤیەت، ڕەتدەكردەوە. سەركێشیش بوو شا بۆ ئەم شتە هانبدرێ، كە وڵاتەكەی سنوورێكی دوورودرێژی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا هەبوو، كە بۆ كارێكی وا دەستوەردان لە كاروباری سەرخاكی هاوپەیمانێكی نزیكی سۆڤیەت هانبدرێ. سەرچاوە: بریان ڕۆبەرت گیبسن: ئەرێ‌ كورد بوونە بەردەباز؟! وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر، چاپی یەكەم، (2019)، لە بڵاوكراوەكانی تۆڕی هەواڵی ژیان، لاپەڕەكانی (540‌و 541).    

  شیكاری: درەو بە سپۆنسەری رێكخراوی ( NED) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا، كۆمپانیا توركیەكان (252) ملیۆن دۆلاریان لە نەوتی هەرێم دەستكەوتووە، پاڵپشت بە داتاكانی كۆمپانیای دیلۆیت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوت (7) دۆلاری بۆ كۆمپانیا توركیەكانە، لە (8%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا توركیەكانە.  پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC و کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرج کراوە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەردوو کۆمپانیاکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە ( 2ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. # هەر بەرمیلێک نەوت نزیکەی (7) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە بووە. # (8.33%)ی داهاتی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە رۆیشتووە. سودمەندبوونی تورکیا لە کەرتی نەوتی هەرێم ڕۆژی (18/7/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە،  بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە حکومەتی هەرێم دوو جۆر پارەی داوە بە دوو کۆمپانیای تورکی، ئەوانیش؛ 1.    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC واتە لە بری (کرێی بۆری) بۆ گواستنەوەی نەوتی هەرێم. 2.    قەرزدانەوەی کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC. کۆی ئەو پارەیەشی کە دراوە بەو دوو کۆمپانیایە بریتی بوو لە بڕی (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار، بە جۆرێک (125 ملیۆن) دۆلاری لەبری قەرز و (127 ملیۆن و 455 هەزار و 252) دۆلاری لە بری گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە نێو خاکی تورکیا بووە. بەم پێیەش، # هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم کە بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە (6.93) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە ڕۆیشتووە. # حکومەتی هەرێم لەو (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتەی هەناردەی کردووە، بڕی (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە، کۆی بەهاکەی بریتی بووە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلار و لەو بڕەش (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلاری بە ڕێژەی (8.33%) دراوە بە دوو کۆمپانیا تورکییە. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1)  کۆی پارەی دراو بە کۆمپانیا تورکییەکان بە شێوەی ڕۆژانەو مانگانەو چارەکی یەکەمی 2022 پاڵپشت بەو شیکردنەوانەی سەرەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرجی کردووە بە شێوەی مانگانەو ڕۆژانە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی کانونی دووەم کە (31) رۆژ بووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی شوبات کە (28) رۆژ بووە، بریتی دەبێت لە (78 ملیۆن و 541 هەزار و 597) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی ئازار کە (31) رۆژبووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # پارەی خەرجکراو لە هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە (2 ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (2)  سەرچاوە -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢.  

درەو:  شۆڕشنامە لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی لە كتێبی یادەوەریەكەیدا ( نیو سەدە بۆ نیشتمان) سەبارەت بە كۆكردنەوەی پارە بۆ شۆڕش دەنوسێت: بۆ كۆكردنەوەی یارمەتی مادی، (ی.ن.ك) نامەی ئەنارد بۆ دەوڵەمەندەكان، بەڵام كاتێك هەندێكیان داواكارییەكانی شۆڕشیان جێبەجێ نەئەكردو یارمەتییان نەئەنارد، پێشمەرگە گوشاری ئەخستە سەریان. زۆرجار خۆیان یان كوڕێكیان لەگەڵ خۆیان ئەهێنا بۆ ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی شۆڕش تا چارەسەری كیشەكەیان ئەكرا... هەندێك جاریش داواكارییەكانی شۆڕش لە توانای ئەو دەوڵەمەندانە زیاتر بوو یاخود زانیاریی هەڵە لەسەر كەسایەتی‌و باری داراییان بە مەڵبەند درابوو. لە هاوینی (1986) بە فەرمانی سەركردایەتی، مەڵبەندەكان هەریەكەو لە سنوری ناوچەی خۆیەوە داوای هاوكاری مادییان لە دەوڵەمەندی شارەكان كرد. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەسەر دەوڵەمەندەكان درابوون بە مەڵبەندەكان، بڕی پارەی داواكراو دیاری ئەكرا. بۆ ئەو مەبەستە لە سنوری مەڵبەندی یەك، چەند كەسێكی دەوڵەمەندی سلێمانی‌و قەزاو ناحیەكان دەستنیشان كران. شەوكەتی حاجی موشیر نامەیەكی مۆركراوی مەڵبەند كە بۆ دەوڵەمەندەكان نوسرابوو، بەسەر تیپەكانی سنووری مەڵبەندی یەكدا دابەشكرد، بۆ ئەوەی هەر تیپێك نامەی چەند دەوڵەمەندێك بگەیەنێت. لوقمان شاسوار (رابەر سیاسی تیپی 55ی قەرەداغ) لەگەڵ شەهید هەژار چووبوون بۆ ناو شاری سلێمانی‌و لەگەڵ چەند كەسێكی سەر بە رێكخستن چوو بوون بۆ ماڵی حاجی ئیسماعیل بازیانی‌و پێیان راگەیاندبوو كە لەلایەن (ی.ن.ك)وە داوای یارمەتی لە خۆی‌و برایمی حاجی عەلی هاوڕێی كراوە، بۆیە ئەبێت بچن بۆ مەڵبەندی یەك، هەروەها كاغەزی مۆركراوی مەڵبەندیان پێدابوو. حاجی ئیسماعیل پێی وتبوون "لالۆ زۆر دۆستمەو برادەری خۆشەویستمە، دەبا ئەو وەكیلی من بێت، برایمی حاجی عەلیش برازای خۆیەتی".  پاش چەند رۆژێك غەفوری برام هات بۆ لام، وایان تێگەیاندبوو كە من ناردومەتە سەر حاجی ئیسماعیل‌و برایمی برازام بۆ پارە. ئەو هەواڵەم زۆر پێ ناخۆش بوو، بۆ غەفوورم روونكردەوە كە ئەوە ئیشی من نییەو لێپرسراوی مەڵبەند لێی بەرپرسیارە. مەڵبەند داوای هەشتا هەزار دیناریان لە حاجی ئیسماعیل كردبوو. دوای چەند رۆژێك حاجی ئیسماعیل خۆی هات بۆ لام بۆ گوندی سێوسینان، بڕێكی زۆر خواردنی هێنابوو. وتی بۆیە هاتووم بۆ لای تۆ كە پێت بڵێم‌و بروام پێ بكەیت كە ئەو برە پارەیەم نییە كە ئەوان داوام لێ دەكەن. رۆژی دواتر پێكەوە چووین بۆ مەڵبەند. ئەوكاتە شەهید شێركۆ جدی لێپرسراوی دارایی مەڵبەندی یەك بوو، عومەر غەریب ئەندامی لیژنەی دارایی مەڵبەند بوو. برادەران وتیان حاجی، هەشتا هەزار دینار بۆ خۆت‌و بۆ خوشكەزاكانت دیاریكراوە، پێنج خوشكەزات هەیە‌و هەریەكەیان ئەبێت پێنج هەزار بدەن. وتم: نەخێر ئەو پارەیە زۆرە بۆ ئەو، با هەمووی بیست هەزار دینار بێت. حاجی ئیسماعیل وتی: من رازیم‌و سوپاستان ئەكەم. برادەران وتیان: لەبەر ئەو پارەو جلوبەرگانەی كە لە ساڵی (1983) بۆت ناردبووین، ئەوا كەممان كردەوە بۆ بیست هەزار دینار. * سەرچاوە: لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی (1933 - 2012): نیو سەدە بۆ نیشتمان (بیرەوەری)، چاپی یەكەم، 2012، لاپەڕەكانی (576 - 578).    

راپۆرت: درەو بڕیارە سەرەتای هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پارتی‌و یەكێتی هێشتا رێككەوتنی كۆتاییان لەبارەی كاندیدی سەرۆك كۆمار نەكردووە، لەتیف رەشید نامەی بۆ بافڵ تاڵەبانی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی ناردووە‌و بەرهەم ساڵح تۆمەتبار دەكات بەوەی بازرگانی ناشەرعی دەكات‌و باخیرەی لەناو دەریاكاندا هەیە، ئەگەر سیناریۆی 2018 دووبارە ببێتەوە چانسی كام لە كاندیدەكانی پارتی‌و یەكێتی بەهێزترە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  پارتی‌و یەكێتی رێككەوتوون ؟  رۆژی 18ی ئەم مانگە كاتێك سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمان كۆبونەوەی كرد بۆ دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لە دانیشتنەكەدا زۆرینەی لایەنەكان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی سەرەتای هەفتەی رابردوو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام لە دانیشتنەكەدا شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی ناڕازیی بوو، پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی دەرفەتێكیان پێبدرێت بۆ ئەوەی لەنێوان خۆیاندا لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار بگەنە رێككەوتن.  هەر ئەو رۆژەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و سەرۆكی فراكسیۆنەكان كۆبونەوە، فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتی گەیشتە سلێمانی‌و لە "دەباشان" لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی كۆبووەوە، ئەمە بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار بوو، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) گفتوگۆكان سەریانكێشاوە بە تێهەڵچوونەوە بەتەواوی پەیوەندی‌و پۆست‌و پشكەكانی هەردوو حزبەكە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و عێراقیدا.  دوای كۆبونەوەكەی لەگەڵ فوئاد حسێن، بافڵ تاڵەبانی دووجار سەردانی مەسعود بارزانی كرد لە پیرمام، بەڵام هێشتا ئەنجامی كۆتایی گفتوگۆكانیان بۆ رایگشتی هەرێمی كوردستان‌و عێراق ئاشكرا نەكردووە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە سەرچاوەكانەوە لەناو پارتی‌و یەكێتی، سێ بۆچوونی جیاواز هەیە سەبارەت بە گفتوگۆكان:  •    بۆچوونی یەكەم: هەندێك سەرچاوە لەناو پارتی‌و یەكێتی باسلەوە دەكەن، بارزانی‌و بافڵ تاڵەبانی رێككەوتوون لەسەرئەوەی بە یەك كاندیدی هاوبەشەوە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق‌و سیناریۆی ساڵی 2018 دووبارە نەكرێتەوە، بۆ ئەمەش بارزانی داوایكردووە كاندیدێكی هاوبەشیان هەبێت لە پشكی یەكێتی، كە ئەویش (لەتیف  رەشید) ئاوەڵزاوای جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەماوەی رابردوودا لەتیف رەشید چەندجارێك سەردانی بارزانی كردووە‌و بەڵێنی پێداوە كاندیدی كورد دەبێت لە پۆستی سەرۆك كۆماردا.  •    بۆچوونی دووەم: هەندێك سەرچاوە لەناو یەكێتی‌و پارتی دەڵێن: بافڵ تاڵەبانی لە گفتوگۆكاندا سور بووە لەسەر دانانەوەی (بەرهەم ساڵح) لە پۆستی سەرۆك كۆمار،  لەبەرامبەردا بارزانیش سوربووە لەسەر سەرخستنی كاندیدەكەی (رێبەر ئەحمەد)‌و وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی، بەوهۆیەوە هەردوو حزب هاوشێوەی ساڵی 2018 بە دوو كاندیدەدەوە دەچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق‌و هەریەكێك لە كاندیدەكان دەنگی زۆرینەی هێنا پۆستی سەرۆك كۆمار وەردەگرێت.  •    بۆچوونی سێیەم: سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، دوای ئەوەی شاناز ئیبراهیم ئەحمەدو بەشێك لە كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ناڕەزایەتی خۆیان دەربڕیوە سەبارەت بە كاندیدبوونی (بەرهەم ساڵح) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی بڕیاریداوە، كۆتا بڕیاری خۆی لەبارەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان (بەرهەم ساڵح‌و لەتیف رەشید) بخاتە بەردەم كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی‌و لەوێ هەركامیان دەنگی زۆرینەی هێنا، بكرێت بە كاندیدی فەرمی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار.  باخیرەكەی بەرهەم ساڵح لە نامەكەی لەتیف رەشیددا ! (درەو) نامەیەكی لەتیف رەشید هاوسەری شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەستكەوتووە كە بەر لە (دیداری یەكێتی) لە مانگی ئایاری ئەمساڵ بۆ بافڵ تاڵەبانی‌و دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و سەركردایەتی یەكێتی ناردووە.  لەم نامەیەدا، لەتیف رەشید دەڵێ" لەدوای مردنی مام جەلالی رابەرمانەوە پۆستی سەرۆك كۆمار هەر لای یەكێتیی مایەوە.. بەڵام مەرج نییە ئەمە بەردەوام بێت.. لەبەر ئەمە نابێت رێگەبدرێت بەهۆی بەشەخسەنەكردنی ئەم پرسەوە ئەو پۆستە لەدەستی یەكێتی دەربچێت". لە بەشێكی تری نامەكەیدا، لەتیف رەشید ئاماژە بە بەرهەم ساڵح دەكات‌و نوسیویەتی" نابێت یەكێتییەكان ئەوە قبوڵ بكەن بەعینادی‌و خواستی پۆستپەرستی كەسانێكەوە كە بە یەكێتییەوە ماندوو نەبوونەو ئەزمون سەلماندویەتی لەپێناو بەرژەوەندی خۆیاندا هەمیشە یەكێتییان كردووە بەقوربانی، یەكێتی ئەو پۆستەی لەدەستبچێت.. كاك بەرهەم نەك لەلایەن كوتلەكانی بەرانبەرمانەوە، تەنانەت لەلایەن هاوپەیمانەكانی یەكێتیش قبوڵ كراو نییەو چەندجارێك بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ ئەم پەیامەیان بە یەكێتی داوە كە دەنگ بە د. بەرهەم ساڵح نادەن". لەتیف رەشید هێرشەكانی توندتر دەكاتەوە‌و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری ئێستای عێراق‌و تۆمەتباری دەكات  بەوەی (باخیرە)ی هەیە لەناو دەریاكاندا‌و بازرگانی "ناشەرعیی" دەكات‌و دەڵێ" نابێت ڕێگە بدەین یەكێتی بكرێتە قوربانی هیچ كەسێك، ئەگەر كەسانێك بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندییە زەبەلاحەكانیان لەسەر زەوی‌و باخیرەكانیان لە دەریا، پێویستیان بە ئەو پۆستەیە بۆ بازرگانییە ناشەرعی‌و ناڕەواكانیان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ خزمەتكردنی گەلانی عیراق‌و كوردستان پێویستی بە پۆستی سەرۆك كۆمارە وەك پارێزەری دەستور". "بازرگانی ناشەرعی" هەمان ئەو تۆمەتەیە كە بەرهەم ساڵحیش لە دانیشتنە تایبەتییەكانیدا ئاراستەی لەتیف رەشیدی دەكات و ئەمە بووە بەبەشێك لە ململانێی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناوخۆی یەكێتی. ئەگەر سیناریۆی 2018 دووبارە ببێتەوە ؟ ساڵی 2018 بۆ یەكەمجار دوای مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی، پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار نەگەیشتنە رێككەوتن، هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە پارتی بە (فوئاد حسێن)‌و یەكێتی بە (بەرهەم ساڵح) چونە بەردەم پەرلەمان، پارتی كە تازە لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان هاتبووە دەرەوە، گەمە سیاسییەكەی عێراق لە بەرژەوەندی ئەو نەبوو، بۆیە كاندیدی یەكێتی (بەرهەم ساڵح) بەسەر كاندیدی بارزانی‌و پارتیدا سەركەوت‌و بوو بە سەرۆك كۆماری عێراق.  ئێستا ئەگەر هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە، واتا پارتی‌و یەكێتی بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمان، مەرج نییە سیناریۆكەی 2018 وەكو خۆی دووبارە ببێتەوە، بەتایبەتی كە یەكێتی وەكو لایەنێكی هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هیچ رێككەوتنێكی نوسراوی نییە ناچاریان بكات دەنگ بۆ بەرهەم ساڵح بدەن‌و سەرباری ئەمەش لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەهۆی ترسیان لە كاردانەوەی موقتەدا سەدر خوازیاری بەشداری پارتی دیموكراتی كوردستانن لە حكومەتەكەیاندا، لەلایەكی تریشەوە بەشە سەرەكیەكەی شیعە لە كاندیدكردنەوەی (بەرهەم ساڵح) لەلایەن یەكێتییەوە دوردونگن‌و داوای گۆڕینی دەكەن، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەدیاریكراویش نوری مالیكی پشتیوانی بەرهەم ساڵح ناكەن، چونكە پێیانوایە لەماوەی رابردوودا وەكو سەرۆك كۆمار رۆڵی هەبوو لە تێپەڕاندنی یاسایەكی خراپی هەڵبژاردن (بەوتەی ئەوان) كە وایكردووە ناكۆكیی ناو ماڵی شیعە قوڵتر ببێتەوە، سەرباری ئەمە بەرهەم ساڵح بەمدواییە گورزێكیشی لەلایەن موقتەدا سەدرەوە بەركەوت كاتێك تۆمەتباریكرد بەوەی لایەنگری (ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانە لەگەڵ ئیسرائیل). ترسی پارتی لە دووبارەبوونەوەی سیناریۆی 2018‌و شكستی كاندیدەكەی‌و ناڕەزایەتییەكان دژی كاندیدكردنی بەرهەم ساڵح لەلایەن یەكێتییەوە وایانكردووە، (لەتیف رەشید) هەوڵەكانی چڕبكاتەوە بۆ وەرگرتنی پۆستەكە، بەڵام هێشتا بافڵ تاڵەبانی لە گۆڕینی بەرهەم ساڵح دوردونگە‌و نایەوێت دوای دورخستنەوەی لە پۆستی كۆمار بكەوێتە سەر هێڵی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی یەكێتی‌و دۆخەكەی زیاتر لێ ئاڵۆز بكات.  بەهانەیان نەماوە ! دواجار ماڵی شیعە (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) ئەمڕۆ لەناو خۆیاندا كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئایندەی عێراقیان یەكلاكردەوە.  كاندیدكردنی (محەمەد شیاع سودانی) لەلایەن لایەنە شیعەكانەوە، كۆتایی بە بەهانەی پارتی‌و یەكێتی هێنا بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان خۆیاندا.  نۆ مانگ‌و 15 رۆژ بەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی عێراقدا تێپەڕیوە‌و هێشتا كابینەی نوێی حكومەت پێكنەهێنراوە، شیعەكان كە پێشتر لەناوخۆیاندا ناكۆك بوون، هەندێكجار بەهانەی پێكنەهێنانی حكومەتیان دەبەستەوە بە كوردەوە، بەوپێیەی بەگوێرەی دەستوری عێراق سەرەتا دەبێت سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت‌و دواتر سەرۆك وەزیران، لەمەدا پارتی‌و یەكێتییان تۆمەتبار دەكرد بەوەی لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدێك ناگەنە رێككەوتن‌و ئەمە پرۆسەی سیاسی عێراقی توشی بنبەست كردووە، بەڵام لەڕاستیدا سەرباری ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی، ئەوەی لە زیاتر لە نۆ مانگی رابردوودا پرۆسەی سیاسی عێراقی توشی بنبەست كرد، ململانێی نێوان دوو جەمسەرەكەی شیعە (سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) بوو.  ئێستا كە سەدر لە پەرلەمان كشاوەتەوە‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ عەممار حەكیم) بوون بە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان‌و كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانیان یەكلاكردوەتەوە، هیچ دەرفەتێك لەبەردەم پارتی‌و یەكێتیدا نەماوەتەوە جگە لەوەی بە رێككەوتن یان رێكنەكەوتن بچنە بەردەم پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  پارتی‌و یەكێتی لەناو گەمەی شیعەكاندا  لەماوەی نۆ مانگی رابردوودا، كە ئەنجامی هەڵبژاردن ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی نەیاری یەكتردا (سەدر‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی)، پارتی‌و یەكێتی بەشێك بوون لەم ململانێیەی ناو ماڵی شیعە.  پارتی هەر لەسەرەتاو بەر لەبەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدر كرد‌و دوای هەڵبژاردنیش (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) پێكەوە هاوپەیمانی (رزگاریی نیشتمان)یان دروستكرد، هاوپەیمانێتییەك كە بەتوندی لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەدیاریكراویش نوری مالیكی روبەڕووی دژایەتی بووەوە‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش بەشێك بوو لەم بەرەیە. هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 كە یەكەمین هەڵبژاردنی عێراق بوو دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران، هەرزوو كێشە‌و ناكۆكییە قوڵەكانی ناو ماڵی شیعەی عێراقی دەرخست، ناكۆكییەك كە پێكهاتەی كوردو سوننەشی بەسەر خۆیدا دابەشكرد. پارتی بە رێككەوتنێكی (نوسراو) هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كرد، بەمەرجی ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ خۆی یەكلا بكاتەوە، سەدرو هاوپەیمانەكانی روبەڕووی (یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی پەرلەمانی عێراق بوونەوە، بەوهۆیەوە نەیانتوانی رێژەی (دوو لەسەر سێی) نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ  هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو هەڵبژاردنی كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار تەواو بكەن، ئەم دۆخە وایكرد دواجار موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پەرلەمان بكشێتەوە‌و كورسییەكان (73 كورسی) لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و سەربەخۆكان‌و هەندێك لایەنی ترەوە پڕبكرێتەوە.  كشانەوەی سەدر لە بەرژەوەندی پارتی نەبوو، چونكە دوای چونە دەرەوەی ئەو لە پەرلەمان، چیتر هیچ گرەنتییەكی (نوسراو) نەما بۆ سەرخستنی كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (رێبەر ئەحمەد)، بەڵام هاوپەیمانێتی یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەهۆی ئەوەی رێككەوتنێكی (نوسراو) نەبوو، ئێستا ناتوانێت هیچ زەمانەتێكی ئەوە بكات پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ كاندیدەكەی (بەرهەم ساڵح) یەكلادەبێتەوە.  بۆچوونی فەرمی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە ئەوەیە، كورد لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدێك رێكبكەون. 

(درەو):  دوای نۆ مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، ئەمڕۆ سەرەتای ئاسۆی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق دەركەوت، ئەگەر بەربەستی تری سیاسی بۆ دروست نەبێت.  (محەمەد شیاع سودانی) لەلایەن لایەنەكانی ناو (چوارچێوەی هەماهەنگیی)ەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران عێراق كاندیدكرا، ئەمە بەگوێرەی قسەی فازل فەتلاوی ئەندامی پەرلەمانی عێراف لە هاوپەیمانی فەتح.  سودانی لەگەڵ (قاسم ئەعرەجی) راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق لەناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە كاندیدكرابوون بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، بەڵام ئەعرەجی سوپاسی كردن‌و هەرزوو لە كاندیدبوونەكە كشایەوە.  محەمەد شیاع سودانی كێیە ؟ محەمەد شیاع سودانی ئێستا ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، ئەمینداری رەوتی (الفراتین)ە، ساڵی 1970 لە پارێزگای میسان لەدایكبووە، هاوسەرگیری كردووە‌و خاوەنی چوار كوڕە، بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە زانستی كشتوكاڵ لە زانكۆی بەغداد‌و ماستەری لە (بەڕێوەبردنی پرۆژەكان) بەدەستهێناوە. •    لە تەمەنی 10 ساڵیدا‌و بە دیاریكراوە لە ساڵی 1980، بە تاوانی ئەندامێتییان لە حزبی (دەعوە)دا، رژێمی پێشووی عێراق باوكی‌و پێنج كەس لە ئەندامانی خێزانەكەی لەسێدارەداوە.  •    سودانی ئەندامی رێكخراوی ناوخۆی حزبی دەعوە  بووە، ساڵی 1991 بەشداریكردووە لە راپەڕینی شەعبانی شیعەكاندا، بەهۆی بارودۆخی ئەمنیی ئەوكاتەوە رووی لە بەغداد كردووە‌و ماوەی سێ ساڵ لەوێ ماوەتەوە‌و خوێندنی زانكۆی تەواو كردووە.  •    ساڵی 1997 لە بەڕێوەبەرایەتی كشتوكاڵی پارێزگای میسان دامەزرێندراوە.  •    ساڵی 2003‌و دوای روخانی رژێمی بەعس بووە بە رێكخەری پەیوەندییەكانی نێوان دەستەی سەرپەرەشتیاری بەڕێوەبردنی پارێزگای میسان‌و دەسەڵاتی كاتیی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتی (پۆل بریمەر) حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق.  •    ساڵی 2004 بووە بە قایمقامی شاری عەمارە.  •    ساڵی 2005 بووە بە پارێزگاری میسان.  •    ساڵی 2011 بووە بە (وەكالەت) بووە بە سەرۆكی دەستەی باڵای لێپرسینەوە‌و دادپەروەریی (تایبەت بە لێپرسینەوەی بەعسییەكان).  •    ساڵی 2013 بووە بە وەزیری كشتوكاڵ بە (وەكالەت).  •    ساڵی 2014 بووە بە سەرۆكی دامەزراوەی زیندانیانی سیاسی بە (وەكالەت). •    هەر  لە ساڵی 2014دا بووە بە (وەكالەت) بووە بە وەزیری كۆچ‌و كۆچبەران.  •    بەهەمان شێوە لە 2014 بەشێوەی (وەكالەت) پۆستی وەزیری دارایی وەرگرتووە.  •    كۆتا جار لە ساڵی 2014دا دیسان پۆستی وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتی وەرگرتووە.  •    ساڵی 2014 پۆستی وەزیری بازرگانیی بە (وەكالەت) وەرگرتووە.  •    ساڵی 2016 پۆستی وەزیری پیشەسازیی بە (وەكالەت) وەرگرتووە.  محەمەد شیاع سودانی لە دەستەی دووەمی سەركردە دیارەكانی پێكهاتەی شیعەیە لە عێراق، كە دەوترێت لەدوای وەرگرتنی چەندین پۆستی حكومیی لە گەندەڵی تێوە نەگلاوە‌و لەلایەن جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەوە رێزلێگیراوە‌و كەس "ڤیتۆ"ی لەسەر نییە.  سەرچاوەكان باسلەوە دەكەن، دوای خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەری 2019 كە عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرا، ئێرانییەكان (محەمەد شیاع سودانی)یان پێشنیاز كردووە بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت، بەوپێیەی بەوتەی ئەوان پیاوێكی بێلایەنە، بەڵام ئەوكات لە گۆڕەپانی خۆپیشاندانەكانەوە كاندیدكردنی رەتكرایەوە‌و بەوە تۆمەتبار كرا كە پێشتر ئەندامی حزبی (دەعوە) بووە‌و ئەم حزبە ماوەی (15) ساڵی حكومی عێراقی دوای روخانی سەددامی بەدەستەوە بووە‌و سەرچاوەی قەیرانەكانی ئێستای عێراق.   

(درەو):  لە تونس ریفراندۆم لەسەر دەستورێك دەستی پێكرد كە سیستمی حوكمڕانیی وڵات  لە پەرلەمانییەوە بەرەو سەرۆكایەتی دەبات، بەجۆرێك دەستورە نوێیەكە دەسەڵاتی دانانی حكومەت‌و لەكارخستنی داوە بە سەرۆكی وڵات، بەڵام چۆنیەتی لادانی سەرۆك كۆماری دیاری نەكردووە.  بەیانی ئەمڕۆ بنكەكانی دەنگدان لە تونس بەڕووی دەنگدەراندا كرایەوە، ئەمە ریفراندۆمە لەسەر پرۆژەی دەستورێكی نوێ كە لەلایەن (قەیس سەعید)ی سەرۆكی وڵاتەوە بڕیاری لەسەر دراوە بۆ ئەوەی جێگەی دەستورەكەی ساڵی 2014 بگرێتەوە. ئەم هەموارە كە لە دەستوردا كراوە، مشتومڕێكی گەورەی لەناو خەڵك‌و حزبە سیاسییەكانی تونسدا دروستكردووە، هەندێك وای دەبینن پرۆژە نوێیەكەی دەستور گرەنتی ئازادی تاك‌و كۆمەڵی تێدا نییە‌و تەنیا گرەنتی دەسەڵاتێكی بەرفراوانی بۆ سەرۆك كۆمار كردووە. شارەزایانی دۆخی سیاسی تونس خاڵی ناكۆكی نێوان دەستورەكەی 2014و پرۆژە دەستورەكەی ئێستا لەمانەدا كورت دەكەنەوە:  •    دەستورەكەی ساڵی 2014 كە بەدەستوری شۆڕشی روخانی رژێمی پێشوو (زەینعابدین بنعەلی) ناودەبرا، گرەنتی چەسپاندنی سیستمی پەرلەمانی كردبوو، بەڵام ئەو دەستورەی كە ئێستا سەرۆك (قەیس سەعید) خستویەتیە ریفراندۆمەوە، دەسەڵاتێكی بەرفراوانی بە سەرۆكی وڵات بەخشوە، ئەمەش جۆرێك لە دابڕانی لەگەڵ دەستورەكەی شۆڕشەكەی سەرەتای "بەهاری عەرەبی" دروستكردووە.  •    لە دەستوری 2014دا دەسەڵاتی بوارەكانی بەرگری‌و دەرەوە دراوە بە سەرۆك كۆمار، لەم دەستورە نوێیەدا دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار لەمەش فراوانتر كراوە تاوەكو رادەی دانانی حكومەت‌و دادوەران، بەجۆرێك هەژموونی پەرلەمان بەسەر سیستمی وڵاتدا لاوازكردووە.  •     دەستورە نوێیەكە سەرباری ئەوەی دەسەڵاتی دانانی سەرۆكی حكومەت‌و وەزیرەكانی داوە بە سەرۆكی وڵات، دەسەڵاتی ئەوەشی پێداوە حكومەت هەڵوەشێنێتەوە بەبێ ئەوەی پەرلەمان هیچ رۆڵێكی لەم پرۆسەیەدا هەبێت. •    دەستوری نوێ، دەسەڵاتی كۆنترۆڵكردنی سیاسەتی گشتی دەوڵەت‌و دیاریكردنی بژاردە سەرەكییەكانی بەخشیوە بە سەرۆكی وڵات وەكو فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان، تەنیا لە تەماشاكردنی پرۆژە یاساكاندا ئەولەویەتی تەماشاكردن دراوە بە پەرلەمان.  •     دەستورە نوێیەكە، ئەركی یاسادانانی دابەشكردووە بەسەر (ئەنجومەنی نوێنەرانی گەل) كە ئەندامەكانی بە دەنگدانی راستەوخۆ بۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێن هەروەها (ئەنجومەنی نیشتمانی ناوچەكان) كە نوێنەری هەڵبژێردراوی هەموو ناوچەكان لەخۆدەگرێت، ئەم دوو ئەنجومەنە دەبێت دواتر یاسایەكیان بۆ دەربكرێت كە شێوازی كاركردنیان رێبكخات، سەرۆك قەیس سەعید كە خۆی دەستورەكەی ئامادە كردووە پێیوایە ئەم ئەنجومەنە لامەركەزیەت لە بڕیارداندا پتەو دەكات‌و وا دەكات ناوچە پەراوێزخراوەكانیش لەڕووی پەرەپێدانەوە قسەی خۆیان هەبێت.  •    بەپێی دەستورە نوێیەكە، سەرۆكی وڵات دەستلەكاركێشانەوەی حكومەت قبوڵ دەكات دوای ئەوەی بەزۆرینەی دەنگی (دوو لەسەر سێی) ئەندامانی هەردوو ئەنجومەنەكە، نوسراوێكی تۆمەتباركردنی حكومەت ئاڕاستەی سەرۆكی وڵات دەكرێت، ئەمەش بە بۆچوونی هەندێك لە رەخنەگران دۆخێكە  كە سەختە بەدی بێت‌و دەرفەت خۆش دەكات بۆ ئەوەی سەرۆكی وڵات خۆی بڕیاردەری یەكەم‌و كۆتایی بێت لەبارەی چارەنوسی هەر حكومەتێكەوە كە لە تونس دروست بكرێت.  •      ئەو دەستورەی كە ئەمڕۆ لە تونس خراوەتە ریفراندۆمەوە، بەپێچەوانەی دەستورەكەی 2014وە، هیچ بڕگەیەكی لەبارەی چۆنیەتی لەكارلادانی سەرۆكی وڵات لەخۆنەگرتووە‌و بەپێچەوانەوە دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و ئەنجومەنی نیشتمانی ناوچەكانی داوەتە دەست سەرۆكی وڵات.  •     دەستورەكە دەسەڵاتی داوە بە سەرۆكی وڵات دادوەران دابمەزرێنێت، ئەمە دوای ئەوەی لەلایەن ئەنجومەنی باڵای دادوەرییەوە ناوی دادوەرەكان ئاڕاستەی سەرۆكی وڵات دەكرێت، بەبۆچونی هەندێك لە دادوەران ئەمە دەستوەردانە لە سەربەخۆیی كاری دادگاكاندا.  •    دوو ماددەی ناو دەستورە نوێیەكە كە زۆر مشتومڕی لەسەر دروستبووە بەتایبەتی لەلایەن رێكخراوەكانی بواری مافی مرۆڤەوە بریتین لە ماددەكانی (50)‌و (55).  •    ماددەی (5)ی دەستورەكە دەڵێ "تونس بەشێكە لە ئوممەتی ئیسلامی‌و پێویستە لەسەر دەوڵەت لەبەر رۆشنایی سیستمی دیموكراتیدا كاربكات  بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی ئیسلامێكی خاوێن لەپێناو پاراستنی سەرو ماڵ‌و  كەرامەت‌و ئاین‌و ئازادیدا"، رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ پێیانوایە ئەم ماددەی دەستورە نوێیەكە جۆرێك لە هەڵاواردنی تێدایە بەرامبەر بە گروپە ئاینییەكانی تری تونس، ئەمە لەكاتێكدایە دەستورەكە بەگشتی پارێزگاری كردووە لە "ئازادی ئاینیی" كە لە دەستورەكەی 2014 زامنكراوە.  •    ماددەی (55)ی دەستورە نوێیەكەش دەڵێ" كۆتوبەند دانانرێت لەسەر مافۆ ئازادییە زامنكراوەكان لەم دەستورەدا، مەگەر بەپێی یاسا‌و پێداویستی سیستمی دیموكراتی‌و بەئامانجی پارێزگاری لە مافی كەسانی ترو ئاسایشی گشتی‌و بەرگری نیشتمانی یاخود تەندروستی گشتیی"، حزبە سیاسییەكان دەڵێن ئەم ماددەی دەستورەكە بوارێكی  گەورە بە دەسەڵاتداران دەدات سنور بۆ ئازادییەكان دابنێن بەبێ سانسۆر.   

شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی دیلۆیت لە هەردوو چارەکی یەکەمی (2021 و 2022)دا، گۆڕانکاری گەورە بەسەر داهات و نرخ و خەرجی نەوتدا هاتووە بە جۆرێک؛ # هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل نەوت بەڕێژەی (7%) و بە تێکڕای ڕۆژانەی (27 هەزار و 511) بەرمیل کەمی کردووە. # کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (1 ملیار و 195 ملیۆن و 578 هەزار و 877) دۆلار و بەڕێژەی (39.5%) زیادی کردووە، بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). # لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021) خەرجی پرۆسەی نەوت بە ڕێژەی (1.9%) زیادی کردووە، چونکە داهاتی گەڕاوەی پرۆسەی نەوت لە ڕێژەی (45.8%)ی دابەزیوە بۆ (43.9%)ی داهاتی نەوت. # کرێی بۆری لە نێو خاکی هەرێمدا بەێژەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.26) دۆلار کەمی کردووە، بەڵام بەپێچەوانەوە کرێی بۆری لە نێو خاکی تورکیادا بەێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، کرێی گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.24) دۆلار زیادی کردووە. # لە چارەکی یەکەمی (2021)دا، بەرمیلێک نەوتی بە (11.86) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022)دا نەوتی هەریم بە (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە. واتە هەر بەرمیلێک نەوت بە (1.86) دۆلار هەرزانتر فرۆشتراو بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021).  # لە چارەکی یەکەمی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە نەوتەی زیاد کردووە کە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستانی داوەو بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی خۆی و  بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل، کە دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، (442 هەزار و 923) بەرمیل نەوتی زیاد کردووە کە زیادکردنەکە بۆ هەر ڕۆژێک دەکاتە (4 هەزار و 921) بەرمیل نەوت. # ئەو بڕە نەوتەشی کە بە پاڵاوگەکان فرۆشراوە لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021)، سەرجەم داتاکان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک (284 هەزار و 799) بەرمیل زیادی کردووە بە ڕۆژانەی (3 هەزار و 164) بەرمیک و نرخی هەر بەرمیلێک (24.76) دۆلار چووتەسەری و بەکۆی گشتیش داهاتەکەی بڕی (27 ملیۆن و 64 هەزار و 487) دۆلار زیادی کردووە.  ئامارەکانی دیلۆیت  و داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە چارەکی یەکەمی (2021 و 2022) بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2021) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (38 ملیۆن و 135 هەزار و 373) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (37 ملیۆن و 444 هەزار و 522) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (48.961) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (1 ملیار و 833 ملیۆن و 324 هەزار و 620) دۆلاری ئەمریکی. ئەمە لە کاتێکدایە، بەپێی وردبینییەکەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. ئەو جیاوازییەی لە ڕووی هەناردەو داهات و نرخی فرۆشتنی نەوت لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) کەوتووەتەوە بەمجۆرەن؛ -    هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل نەوت بەڕێژەی (7%) و بە تێکڕای ڕۆژانەی (27 هەزار و 511) بەرمیل کەمی کردووە. -    لە چارەکی یەکەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (37.769) دۆلار زیاتر فرۆشراوە، بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021). -    کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (1 ملیار و 195 ملیۆن و 578 هەزار و 877) دۆلار و بەڕێژەی (39.5%) زیادی کردووە، بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). بۆ وردەکاری زیاتری هەردوو سێ مانگی ساڵانی (2021 و 2022) بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە تر بوونە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) کە بڕی (40 ملیۆن و 42 هەزار و 771) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (1 ملیارو 840 ملیۆن و 713 هەزار و 527) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (997 ملیۆن و 962 هەزار و 859) دۆلاری بە ڕێژەی (54.2%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. بڕی (842 ملیۆن و 750 هەزار و 668) دۆلاری بە ڕێژەی (45.8%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. بەڵام کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بڕی (39 ملیۆن و 88 هەزار و 710) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (3 ملیارو 63 ملیۆن و 356 هەزار و 891) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (1 ملیار و 719 ملیۆن و 515 هەزار و 659) دۆلاری بە ڕێژەی (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە.  تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە ئەو جیاوازییەی لە داهات و خەرجی دروست بووە لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) بەمجۆرەن؛ -    لە چارەکی یەکەمی (2022) بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە بڕی (1 ملیار و 222 ملیۆن و 643 هەزار و 364) دۆلار داهاتی گشتی نەوت زیادی کردووە بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). -    هەروەک چۆن داهاتی گشتی نەوتی هەرێم زیادی کردووە بە هەمان شێوە داهاتی گەڕاوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (501 ملیۆن و 90 هەزار و 564) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام بەراورد بەو ڕێژەیەی کە لە چارەکی یەکەمی (2021) گەڕاوەتەوە بە ڕێژەی (1.9%) کەمی کردووە. چونکە لە سێ مانگی یەکەمی (2021) داهاتی گەڕاوە بە ڕێژەی (45.8%) بووە، بەڵام لە سێ مانگی یەکەمی (2022) داهاتی گەڕاوە بە ڕێژەی (43.9%) بووە. -    بەمانایەکی دیکە لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021) خەرجی پرۆسەی نەوت بە ڕێژەی (1.9%) زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە هەردوو چارەکی یەکەمی (2021 و 2022) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2021)، لە کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمەوە کەلە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەکراوە (11.8%)ی بە بڕی (215 ملیۆن و 480 هەزار و 919) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک (5.75) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (52 ملیۆن و 745 هەزار و954) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (2.9%)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری واتە هەر بەرمیلێک (1.41) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی لە خاکی تورکیادا.  کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)، لە کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمەوە کەلە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەکراوە (4%)ی بە بڕی (122 ملیۆن و 165 هەزار و 292) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک (3.5) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار 135) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.2%)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری واتە هەر بەرمیلێک (3.65) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی لە خاکی تورکیادا.  کەواتە ئەو جیاوازییەی لە کرێی بۆرییەوە دروست بووە لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) بەمجۆرەن؛ -    کرێی بۆری لە نێو خاکی هەرێمدا بەێژەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، بە جۆرێک (93 ملیۆن و 315 هەزار و 627) دۆلار کرێی گواستنەوە لە نێو خاکی هەرێمدا کەمی کردووە و گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.26) دۆلار کەمی کردووە. -    بەپێچەوانەی خاڵی پێشترەوە، کرێی بۆری لە نێو خاکی تورکیادا بەێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، بە جۆرێک (74 ملیۆن و 709 هەزار و 181) دۆلار کرێی گواستنەوە لە نێو خاکی تورکیادا زیادی کردووە و گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.24) دۆلار زیادی کردووە. -    بەشێوەیەکی گشتی لە هەردووە ماوەکەدا کۆی کرێی گواستنەوە جیاوازییەکی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە، چونکە هەر بەرمیلێک نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە تا بەندەری جەیهانی تورکی (7.15) دۆلاری تێچووە، بەڵام بەراورد بە ڕێژەی بەهای نەوت بێگومان لە ساڵی (2022)دا نزمترە بەراورد بە ساڵی (2021)، چونکە نرخی نەوت بەرزبوونەوەی بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) هەزانتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتی دیلۆیت حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2021)دا، بەرمیلێک نەوتی بە (11.86) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتووە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، حکومەتی هەرێم بەرمیلێک نەوتی بە (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتووە. ئەمەش ئەوە دەردەخات، کە لە چارەکی یەکەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوتی بە (1.86) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە، بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021). خشتەی ژمارە (4)) ئەو ڕاستییە ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) نەوتی هەرێم و فرۆشتن بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بۆئەم مەبەستە؛ بەپێی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت لە چارەکی یەکەمی (2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕێک نەوتی خاوی داوە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان کە بڕەکە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 783 هەزار و 160) بەرمیل نەوت، واتە (19 هەزار و 813) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە نەوتەی زیاد کردووە کە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستانی داوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل، کە دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. بەم پێیەش لە چارەکی یەکەمی (2022)دا (442 هەزار و 923) بەرمیل نەوتی زیاد کردووە کە زیادکردنەکە بۆ هەر ڕۆژێک دەکاتە (4 هەزار و 921) بەرمیل نەوت. بڕوانە خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت؛ بەپێی ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی (2021) بڕی(124 هەزار و 238) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (59.47) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (1 هەزار و 380) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (7 ملیۆن و 388 هەزار و 907) دۆلار بووە. بەڵام بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی(409 هەزار و 37) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (84.23) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 544) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (34 ملیۆن و 453 هەزار و 394) دۆلار. کەواتە لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021)، سەرجەم داتاکان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک (284 هەزار و 799) بەرمیل زیادی کردووە بە ڕۆژانەی (3 هەزار و 164) بەرمیک و نرخی هەر بەرمیلێک (24.76) دۆلار چووتەسەری و بەکۆی گشتیش داهاتەکەی بڕی (27 ملیۆن و 64 هەزار و 487) دۆلار زیادی کردووە. بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)) خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q1%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202022/RCOG%20Q1%202022%20Report%20on%20Oil%20and%20Gas%20review.pdf  

درەو: لە (العربی الجدید) وەرگیراوە وڵاتی سوید بەدەست زیادبوونی دووجۆر توندوتیژیەوە دەناڵێنێت، یەکەمیان پەیوەندیدارە بە باندە چەکدارەکان کە تاوانی رێکخراو ئەنجامدەدەن، دووەمیان کوشتنی ژنانە. ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن لە چوار ژن یەکێکیان رووبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە،تەنها لە ساڵی (2021)دا (34) هەزار حاڵەتی توندوتیژی دژی ژنان تۆمارکراوە. بە پێی راپۆرتێکی ئەنجومەنی رێگریکردن لە تاوان "ویستی نەهیشتنی تاوانی توندوتیژی بکوژ لە دژی ژنان رووبەڕوی ئاستەنگی زۆر دەبێتەوە، لەوانە نەبونی هەماهەنگی و سەرچاوەی پێویستە". وێنەیەکی تاریک لە توندوتیژی و تاوان وڵاتی گرتۆتەوە، پۆلیسی نیشتمانی سوید لە راپۆرتێکی 22 حوزەیرانی ئەمساڵدا رایگەیاند، لە ساڵی (2021) دا (16) ژن بە دەستی هاوبەشەکانی ژیانیان کوژراون، لە ساڵی (2020) دا (14) ژن بە هەمان شێوە کوژراون، لە ساڵی (2021) سێ پیاو لە لایەن ژنانەوە کوژراون. حکومەتی سویدی بەرنامەیەکی خستۆتەڕوو پێک دێت لە (40) خاڵ، ئامانج لێی وەستاندنی توندوتیژی پیاوانە لە دژی ژنان، پاشان بەرنامەکە لە ئەمساڵدا بۆ (99) بەند فروانکرا. لە حوزەیرانی رابوردوودا، ستۆکهۆڵم هەنگاوێکی دیکەی نا لە رێگای پێشنیار کردنی پاکێجێک بۆ نەهێشتنی توندوتیژی، لە ناو پاکێجەکەدا زیادکردنی سەرچاوە بۆ نەهێشتنی توندوتیژی هەبوو، لە ساڵی (2019)  پۆلیسی نیشتمانی لە ستۆکهۆڵم رایگەیاند، دەستمانکردووە بە رێکاری پێویست بۆ رووبەڕوبوونەوەی توندوتیژی و کوشتنی ژنان لە لایەن هاوسەرەکانیانەوە، لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی تاوانی باندەکانی ماددەی هۆشبەر و بازاڕی لەشفرۆشی لە چواردەوری شاردا، کاردانەوەی پۆلیس خێراتر بوو بە ناردنی مەفرەزەکان بۆ ئەو ناونیشانانەی دراوسێکان سکاڵایان دەکرد لە بوونی کێشەی نێوان هاوسەرەکان بەڵام ئەمە بەس نەبوو بۆ وەستاندنی توندوتیژی دژی منداڵان و ژنان تا دەگاتە کوشتن. پۆلیس رووبەڕوی رەخنەیەکی زۆر بووەوە لەسەر سکاڵاکانی توندوتیژی دژی ژنان،ئەمەش وایکرد هەندێک لە بەرپرسان دان بە بوونی هەستی پیاوسالارانەی بەشێک لە پیاوە پۆلیسەکاندا بنێن، "بەڵام لەم دواییەدا پۆلیس توانای خۆی دەرخست، ئاستی لێکۆڵینەوەکانیان بەرز کردەوە، جددیتر مامەڵە لەگەڵ سکاڵاکان دەکەن". لە ساڵی (2021) دا (16) ژن بە دەستی هاوبەشەکانی ژیانیان کوژراون پێشتر پۆلیس گوێی لە ژنە قوربانییەکان دەگرت، ئامۆژگاری دەکردن بە وازهێنان لەو پیاوانەی کە توندوتیژن، بەڵام کەمپەینی (Me To) دژ بە هەراسانی سێکسی ئەم کارەی پۆلیسی بە پیاوسالارانە وەسفکرد، بەڵام یۆهانسۆن، سەرۆکی بەشی تاوان لە پۆلیسی ناوچەی باشوری ستۆکهۆڵم، دووپاتیکردەوە " پۆلیس هەمواری رێکارەکانی کردووە، چیتر هەوڵی رازیکردنی قوربانییەکە نادات بە بەجێهێشتنی ئەو کەسەی توندوتیژی ئەنجامدەدات بەرامبەری، بەڵکو تەرکیزیان لەسەر نێرینە تاوانکارەکە دەبێت کە توندوتیژی لە دژی مناڵان و ژنان لە خێزاندا ئەنجامدەدەن، ئەمەش پێوستی بە گۆڕانکاری لە هەڵوێست و عورف و زیادکردنی پشتیوانی ژناندا دەبێت". پۆلیسی سوید ئاماژە دەکات بەوەی "زۆرینەی حاڵەتەکانی توندوتیژی کە پیاوان ئەنجامی دەدەن، پێشتر پێشینەی تاوانیان هەبووە بەڵام هەندێک لە تاوانباران کە ژن دەکوژن پێشتر دۆسییەی تاوانیان لای ئێمە نەبووە". ئەوانەی لە پەیوەندی خۆشەویستیدان لە کاتی بوونی توندوتیژیدا بابەتەکە ئاڵۆزتر دەبێت، حکومەتی سویدی دان بە زیادبوونی لەم جۆرەی تاوانەدا ناوە، بەڵام ئەو پاکێجەی حکومەت دایناوە بۆ رێگری لە توندوتیژی ناو خێزان لە سەر ئاستی بڕیاری دادگاکاندا بەرهەمی هەبووە، بە تایبەت دوای هەمواری یاسای وەرگرتنی شاهێدی لە منداڵان. هەروەها دەسەڵاتداران لە هەوڵدان بۆ چاککردنی پەیوەندی نێوان ئیدارە کۆمەڵایەتییەکان لەگەڵ دادگاو کۆمەڵگەی مەدەنی، چونکە نەبوونی هەماهەنگی توندوتیژی زیاد دەکات، پۆلیس پێی وایە بۆ رێگریکردن لە تاوان، پێویستە بە باشی بۆ سەرنجی کچان و ژنان گوێبگیرێت، تێبینی بەرپرسەکانی پەروەردە لە قوتابخانەکان سەبارەت بە ئاماژەی کچان بۆ هەبوونی توندوتیژی لە چوارچێوەی ماڵەکاندا بە هەند وەربگیرێت. دادگاکان ئەوانەی لەبەردەم منداڵدا توندوتیژی لە دژی ژنان ئەنجام دەدەن سزادەدەن، بەڵام چالاکوانەکان تاوانی "پێشێلکردنی سەلامەتی منداڵ" بە بینینی توندوتیژی لەسەر ژنان زیاددەکەن. "تاوانی غیرەکردن" ماریا بیلینگەر، زانای کۆمەڵناسی لە یەکەی گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی لە ئەنجومەنی شارەوانی ستۆکهۆڵم دەڵێت "ئیستراتیژی نیشتمانی بۆ نەهێشتنی توندوتیژی لە دژی ژنان، پەیوەندیدارە بە تێگەیشتن لە کۆنسێپتی یەکسانی نێوان هەردوو رەگەز، پێویستە هەوڵەکان بۆ بڵاوکردنەوەی چەمکی یەکسانی چڕبکەینەوە تا توندوتیژی نەهێڵین، (26) شارەوانی ستۆکهۆڵم بەدەست کێشەی توندوتیژی لەسەر بنەمای جێندەری گیرۆدەیە". سوید روبەڕووی کێشەی نۆرمەکانی پیاوسالاری دەبێتەوە، بە تایبەت لە ناو ئەوانەی نوێن لە سوید و پەنابەرن، ئێلینور هالبێرۆ، شارەزا لە بواری توندوتیژی لە پەیوەندییەکان دەڵێت "بەرنامەی نوێ بۆ رووبەڕوبوونەوەی توندوتیژی بریتییە لە راهێنانەوەی پیاوانی تاوانبار بە توندوتیژی لە دژی ژنان کە چۆن زاڵببن بەسەر توڕەبوونیاندا، وابکەن کۆنترۆڵی غیرە کردنیان بکەن کە زۆر جار هۆکاری کوشتنی ژنانە". لە ساڵی (2021)دا (34) هەزار حاڵەتی توندوتیژی دژی ژنان تۆمارکراوە ئەو تاوانانەی لە لایەن خزم و هاوسەری ئێستا یان پێشوو ئەنجامدەدرێت لە ناو پەنابەران دا بە "تاوانی شەرەف" ناودەهێنرێت، بەڵام لە ناو سویدییەکاندا کە ئەم تاوانە ئەنجام دەدەن بە  "تاوانی غیرەکردن" ناوی دەبەن، هەستی غیرەکردن پاڵنەرە بۆ کوشتن، جگەلەوە کیشەی دەروونی وادەکات هەر کاتێک خۆشەویستەکەی بڕیاری کۆتایی پێهێنانی پەیوەندییەکەی دا خێرا پەنا بباتە بەرتوندوتیژی. ئەنجومەنی سویدی بۆ رێگری لە تاوان دەڵێت، لە 80٪ تاوانی توندوتیژی و کوشتن لە ماڵی یەکێک لە لایەنەکاندا یان لە ماڵی هاوبەشیاندا روودەدات، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کوشتنی هاوسەر پێشووتر ماوەیەکی درێژی لە هەڕەشە و توندوتیژی هەبووە، نیوەی حاڵەتەکانیش پێشتر سکاڵایان لەسەر توندوتیژی هەبووە. لە ساڵی (2017)وە لە سوید ساڵانە (15) حاڵەتی کوشتن "تاوانی غیرەکردن" دژی ژنان ئەنجام دەدرێت، تەنها (3) حاڵەتیش لە دژی پیاوان بەڵام توندوتیژی هاوسەرە گەنجەکان زۆرتر دەگرێتەوە، ئەنجومەنی سویدی بۆ رێگری لە تاوان نیگەرانە لە بەرزبوونەوەی توندوتیژی لە ناو ئەوانەی تەمەنیان لە خوار (25) ساڵەوەیە، لە هەمان کاتدا جەخت لە رۆڵی بەرچاوی قوتابخانەکان  لە رێگریکردن لە توندوتیژی نێوان هاوبەشەکان دەکات لە تەمەنی هەرزەکارییاندا. بە پێی راپۆرتێک کە سەرەتای ئەمساڵ ئەنجومەنی کۆمەڵایەتی سویدی بڵاوی کردەوە، بریتیبوو لە پێداچونەوەی (75) حاڵەتی توندوتیژی کە تیایدا مندالان و ژنان گیانیان لەدەستدابوو، ئاماژە بە بوونی "(30) گرفت لە تۆڕی ئاسایشی کۆمەڵایەتیدا کراوە، وەڵامدانەوەی توندوتیژی بەڕێوەبەرایەتی کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزاری، تەندروستی، پۆلیس و قوتابخانەکانیش دەگرێتەوە، قوربانی تاوانەکان لە پەیوەندی چڕدا بوون لەگەڵ دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکاندا بەڵام پشتیوانی پێویست نەکراون". دەسەلاتدارانی کۆمەڵایەتی سوید ئاماژە بەوە دەکەن کە "تاوانی توندوتیژی ناو ماڵەکان جیاوازە لە تاوانەکانی تر، ئەوان بە تێکڕا تەمەنییان لە قوربانییەکە گەورەترە، ژیانێکی ئارامتریان هەیە، خاوەنی کاری خۆیانن". لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن نیوەی بکوژانی ژن پێشینەی تاوانیان نەبووە، تەنها یەک لەسەر چواری تاوانبارانی توندوتیژی لە دژی ژنان پیشتر دۆسییەی تاوانیان هەبووە یان بە تاوانێکی توندوتیژی پێشتر ئیدانە کراون. پیش چەند ساڵێک، سوید بە توندی مامەڵەی لەگەڵ بچوکترین ئاماژەی توندوتیژی خێزانی دەکرد، منداڵەکانیان دەگواستەوە بۆ خێزانی تر، لە ساڵی (2020) ئەمە بووە هۆکاری ناڕەزایەتییەکی فراوانی کەمایەتی پەنابەران کە لەو وڵاتەن.