درەو: ژووری بازرگانی سلێمانی هۆكاری هەڵوەشاندەوەی كۆمپانیاو كارگەو ریستۆرانتەكان دەگەڕێنێتەوە بۆ زیادبوونی باج، كە لە 2021 ەوە تا ئێستا،  (500) كۆمپانیا لە سلێمانی هەڵوەشاوەتەوە، (663) نوسینگەی خانو و زەوی مۆڵەتەكەیان هەڵوەشاوەتەوە، (146) كارگە پرۆژەكانیان هەڵوەشاندووەتەوە، (82) پێشانگای ئۆتۆمبێل مۆڵەتەكانیان رەتكردووەتەوە. بە پێی راپۆرتی ژووری بازرگانی سلێمانی كە خستویانەتە بەردەم وەزیری دارایی، بەهۆی زیادكردنی باج بەشێوەی هەڕەمەكی لەسەر كۆمپانیا و پیشەسازی و چالاكیە جۆراوجۆرەكان، كاریگەری خراپی هەبووەو بۆ نمونە لە سەرەتای ساڵی 2021 ەوە تا ئێستا (615) كۆمپانیا لە شاری سلێمانی دامەزراوە بە پێی ئاماری ژووری بازرگانی سلێمانی، لەو ماوەیەدا (500) كۆمپانیا پاكتاوكراوەو هەڵوەشاوەتەوە، ئەمە جگە لە وەی سەدان كۆمپانیا لەكاردا نەماون، بەهۆی زۆری پاكتاوی باجەوە. لە سەرەتای 2021ەوە (663) نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی خانو و زەوی مۆڵەتەكەیان هەڵوەشاوەتەوە، كە دەكاتە 20%ی ئەو نوسینگانەی لە مێژووی ژوری بازرگانی سلێمانیەوە دامەزراون.  (146) كارگە پرۆژەی پیشەسازی پرۆژەكانیان هەڵوەشاندووەتەوە. (82) پێشانگای ئۆتۆمبێل مۆڵەتەكانیان رەتكردووەتەوە (73) ریستۆرانت و كافتریا كارەكانیان هەڵوەشاندووەتەوە بەهۆی زیادكردنی (10%)ی باجەوە, بەشێكیشی بەهۆی گرانی و زۆری رێكاری نوێكردنەوەی مۆڵەتەكانیانیان. گرانی نرخی رسومات و خزمەتگوزارییەكان بەتایبەت رسوماتی كارەبای بازرگانی و پیشەسازی  كە ئێستا نرخی یەك یەكە (145) دینارە، بەراورد بە حكومەتی عێراق زۆر بەرزە كە نرخی یەك یەكە (60) دینارە واتا نزیكەی دوو ئەوەندەو نیوە.  

  درەو: بە پێی دەقی ئەو سكاڵاو داواكارییانەی كە لاهور شێخ جەنگی  لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماری كردووە و وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە، سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگی تایبەتە بە بڕیارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆ دوورخستنەوەی لە حزب و خەرجی و پێداویستی تێدانیە، نزیكەكانی دەڵێن پڕوپاگەندەیە. بەهۆی دەسەڵات و هەیمەنەی بافڵ تاڵەبانیشەوە بەسەر پارێزگای سلێمانی، بریكاری لاهور شێخ جەنگی داوای كردووە كەیسەكەی بگوازرێتەوە بۆ پارێزگایەكی تری هەرێمی كوردستان.  بەپێی سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگی كە لە رۆژی 11/5/2022 لە دادگای كەرخی بەغداد لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماریكردووە هاتووە: بافڵ تاڵەبانی هەستاوە بە دوورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی لە یەكێتی ئەمەش كارێكی نایاساییە، چونكە كۆنگرە بەرزترین دەسەڵاتەو لە كۆنگرەدا دەنگی بەدەستهێناوەو متمانەی پێدراوە، بۆیە بافڵ تاڵەبانی پەیڕەوی حزبی پێشێلكردووە، هاوكات گۆڕانكارییەكان پێچەوانەی بڕیارەكانی فەرمانگەی رێكخراوو حزبە سیاسیەكانی سەربە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراقە، داواكارن ئەو گۆڕانكارییانەی لە حزبدا كراوە رابگیرێت. دوای ئەوەی لەسەر داوای بریكاری یاسایی بافڵ تاڵەبانی كەیسەكە گواسترایەوە بۆ دادگای بەرایی سلێمانی، بریكاری یاسایی لاهور شێخ جەنگیش داوایكردووە كەیسەكە بگوازرێتەوە بۆ پارێزگایەكی تری هەرێم. بە پێی نوسراوی داواكاریی بریكارەكەی لاهور شێخ جەنگی كە دەست (درەو) كەوتووە تیایدا هاتووە:  بریكارەكەم (لاهور شێخ جەنگی) لە دادگای كەرخی بەغداد سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووە لەبەر ئەوەی لە حزب دووریخستووەتەوە، ئەمەش كارێكە پێچەوانەی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیە. پارێزەری بافڵ تاڵەبانی داوایكردووە كەیسەكەی لە بەغدادەوە بگوازرێتەوە بۆ پارێزگای سلێمانی، لەبەر ئەوەی سلێمانی ناوچەی ژێر دەسەڵات و هەیمەنەی بافڵ تاڵەبانیە، هێزە حزبیەكانی بافڵ تاڵەبانی دەوری ماڵی لاهور شێخ جەنگیان گرتبوو، بۆیە داواكارین كەیسەكە بگوازرێتەوە بۆ هەر دادگایەك لە پارێزگایەكی تری هەرێمی كوردستان جگە لە سلێمانی.  لە نوسراوێكی تردا سەرۆكایەتی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان دەستەی شارستانی داوای لە دادگای بەرایی سلێمانی كردووە دۆسیەكە رەوانەی هەولێر بكەن بەمەبەستی پێداچوونەوە. سەرچاوەیەكی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی بە (درەو)ی راگەیاند، لە سكاڵاكانی لاهور شێخ جەنگیدا باس لە نایاسایی و ناپەیڕەوی بڕیارەكانی بافڵ تاڵەبانی كراوەو بەهیچ شێوەیەك باسی خەرجی و پێداویستی نوسینگەو پاسەوان نەكراوەو بڵاوكردنەوەی ئەو بابەتە پڕوپاگەندەیەو راست نیە. ئەمڕۆ خشتەیەك لە سۆشیال میدیا بڵاوكرایەوەو باس لە داواكارییەكانی (لاهور شێخ جەنگی) دەكات، كە خەرجی رۆژێكی (150) ملیۆن دینارە بەمشێوەیەك: خەرجی رۆژانەی چێشتخانەكەی (85) ملیۆن دینار  خەرجی رۆژانەی بەنزین (20) ملیۆن دینار خەرجی بۆ غەسلی سەیارە (2 ) ملیۆن دینار  خەرجی چاككردنی سەیارە (5 ) ملیۆن دینار    

(درەو):  دوێنێ لە گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، عومەر سەید عەلی رێكخەری دەستلەكاركێشاوەی گۆڕان لەگەڵ تیمی گۆڕان لە حكومەتی خۆجێی سلێمانی كۆبووەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەدوای ئەم كۆبونەوەیە مشتومڕ تا حاڵەتی پێكهەڵپژان لەنێوان دانا عەبدولكەریمی وەزیری ئاوەدانكردنەوە‌و سەرۆكی تیمی گۆڕان  لە حكومەت‌و دكتۆر (هەڵەت رەشید) سەرۆكی زانكۆی (چەرموو) لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان دروستبووە.  (درەو) زانیویەتی، ناكۆكییەكە پەیوەندی بە بڕیاری لابردنی یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆی چەرموو بۆ كاروباری خوێندكارانەوە هەبووە، ئەو كەسەی ئێستا لەم پۆستەدایە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە‌و دانا عەبدولكەریم داوای لە سەرۆكی زانكۆكە كردووە كار بكات بۆ ئەوەی ئەو مامۆستایە لە پۆستەكەی لانەبرێت.  بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەرۆكی زانكۆی چەرموو بە دانا عەبدولكەریمی راگەیاندووە، رێگرتن لە لابردنی ئەو مامۆستایە لە پۆستەكەی لە دەسەڵاتی ئەودا نییە، بڕیاری وەزارەتی خوێندنی باڵایە،ئەوە كاری نایاساییەو ئامادە نیە كاری نایاسایی بكات، ئەمە بوەتەهۆی توڕەبوونی وەزیری ئاوەدانكردنەوە‌و  تۆمەتبارىكردووە بەوەی لەژێر هەژموونی یەكێتیدايە، سەرۆكی زانكۆش وەڵامیداوەتەوە‌و  وتوويەتى من ئەوەم باشە وەك تۆ نەبووم بە پارتی.  ئەم مشتومڕەی سەرۆكی زانكۆی چەرموو وای لە دانا عەبدولكەریم كردووە پاسەوانە تایبەتەكانی بانگ بكات، بەڵام دواجار رێگری لە بەریەككەوتنی نێوانیان كراوە.  رۆژی 5ی ئەیلولی رابردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا پڕكردنەوەی (7)ی پۆستی زانكۆی چەرموو بەشێوەی سیڤی راگەیاند، بەپێی ئەوەی وەزارەتی خوێندنی باڵا دیاریكردووە، ئەوانەی ئەم پۆستانە پڕدەكەنەوە مەرجە كەسانێك بن كە هەڵگری بڕوانامەی (دكتۆرا)بن‌و نازناوی زانستییان (پرۆفیسۆری یاریدەدەر) بێت‌و خزمەتی زانكۆییان لە (10 ساڵ) كەمتر نەبێت.  بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئەو مامۆستایەی كە بەهۆیەوە مشتومڕ لەنێوان سەرۆكی زانكۆی چەرموو و وەزیری ئاوەدانكردنەوە دروستبووە، دووان لە مەرجە داواكراوەكانی تێدا نییە.

(درەو):  دۆسیەی سكاڵا یاساییەكەی لاهور شێخ جەنگی لەسەر بافڵ تاڵەبانی لە سلێمانییەوە گوازرایەوە بۆ هەولێر. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە دادگای بەرایی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، لەسەر داوای بریكارەكەی لاهور شێخ جەنگیی، دۆسیەی سكاڵا یاساییەكەی لاهور شێخ جەنگیی لە دادگای سلێمانییەوە گواستراوەتەوە بۆ دادگای هەولێر.  سەرۆكایەتی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان داوای لە دادگایی بەرایی سلێمانی كردووە، دۆسیە یاساییەكەی (لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانی) بگوازرێتەوە بۆ هەولێر بەمەبەستی پێداچوونەوەی دۆسیەكەیان لەسەر داوای بریكاری داواكار (لاهور جەنگی بورهان). (درەو) زانیویەتی ئەمڕۆ دۆسیەكەی لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانی گواسترایەوە بۆ هەولێر.  ئەم دۆسیەیە پەیوەندیی بەتەقینەوەی ناكۆكی نێوان هەردوو هاوسەرۆكەكەی یەكێتی (لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ  تاڵەبانی)یەوە هەیە لە رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە، كە یەكێك لە هاوسەرۆكەكان ئەوی تری لە حزب دورخستنەوە.   لەم رووداوانەدا بافڵ تاڵەبانی، لاهور شێخ جەنگی ئامۆزای تۆمەتبار كرد بەوەی "ژەهرخوارد"ی كردووە، لاهور شێخ جەنگیش ئەوی تۆمەتبار كرد بە ئەنجامدانی "كودەتا بەسەر شەرعیەت"ی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا.  ئەم دۆسیەیە هێشتا لەڕووی یاساییەوە یەكلانەكراوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم سكاڵا یاساییە كە لاهور شێخ جەنگی لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماریكردووە، دوو تەوەر لەخۆدەگرێت، تەوەری یەكەم پەیوەندیدارە دەسەڵاتەكانی هاوسەرۆك‌و تەوەری دووەمیش تایبەتە بە راگرتنی خەرجییەكانی هاوسەرۆكێك لەلایەن هاوسەرۆكەكەی ترەوە.  كۆتایی مانگی رابردوو دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ساڵێك بەسەر رووداوەكانی 8ی تەموزدا، سەركردایەتی یەكێتی كۆبووەوە‌و بە زۆرینەی دەنگ سیستەمی هاوسەرۆكایەتی هەڵوەشاندەوە‌و بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی جێگیركرد.  لاهور شێخ جەنگیی لەبارەی ئەو گۆڕانكارییە‌و كۆبونەوەكەی سەركردایەتییەوە تائێستا هیچ قسەیەكی نەكردووە. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لەوەتەی سەرۆکی ھەرێمی جاران و سەرۆکی ئێستای پارتی دیموکراتی کوردستان بە فەرمی لەناو دەزگاکانی حوکمڕانیدا نەماوە و ”بارەگای بارزانی“ لە دەرەوەی دەزگا فەرمییەکانی دەسەڵاتدارێتیەکەی ھەرێمدا دروستکردوە، چەندانجار گوێمان لەو دەنگانە بووە کە داوادەکەن ئەم پیاوە بکرێت بە ”مەرجەع“ و کورد ئەو ”مەرجەع“ەی پێویستە. لەمەشدا ئەو مۆدێلە دینییە شیعەیەیان لەبەرچاوە، کە لە ئێران و عێراقدا ھەیە و ئامادەیە. ھەرجارە و کەسێک ئەم بابەتە دەوروژێنێت و لە میدیاکاندا باسیدەکات. ھەمووشیان لە فەلەکی پارتی دیموکراتی کوردستاندا دەجوڵێن و زۆریشیان موچەرخۆری ئەو پارتە یان دەزگایەک لە دەزگاکانی ئەو پارتەن. ئەوەی شوێنی تێڕامانە ئەوەیە خودى بارزانی خۆیشی، بۆ جارێکیش نییە، نەھات و بە خەڵکی ئەم ھەرێمە بڵێت من پێگەی نافەرمیی و نایاسایی لەو شێوەیەم ناوێت، مەرجەعبوون ھەڵەیە و من نامەوێت دەسەڵاتێکی وا گەورە لە وڵاتەکەدا ھەبێت ھیچ کەسێک نەتوانێت لێیبپرسێتەوە و میکانیزمێک بۆ کۆنترۆڵ و بەرپرسیارکردنی، لەئارادانەبێت. نەک ھەر ئەمە ئەوانەی لە دەوری بارزانین و لێوەی نزیکن، زۆرجار خودی بارزانی وەک ”مەرجەع“ی کورد ناودەبەن و وەک ”مەرجەع“ی ھەر چوار پارچەکەش، نمایشیدەکەن، بەبێ ئەوەی ئەم پیاوە ناڕازییەکی بچوکیش بەرامبەر بەو ناونانە، دەرببڕێت.  ئەوەی ئەم دۆخە بەرجەستەی دەکات، لە زۆر ڕووەوە، ئەو دۆخەیە کە لە دونیای کۆندا سوڵتان و پاشا و خەلیفەکانی تێدابووە. لەو قۆناغەی مێژوی مرۆڤایەتیدا ھەمیشە کۆمەڵێک نووسەر ھەبوون، بۆ مەبەستی جیاواز، ئەم جۆرە قسانەیان بۆ پادشا و سوڵتان و خەلیفەکان کردوە. لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئیسلامیدا، بۆ نموونە، چوار جۆر کتێب ھەبوون کە باسیان لە چۆنیەتی ڕێکخستنی پەیوەندیی نێوان پیاوانی دین و پادشا و سیاسییە گەورەکان کردوە. تیایدا پادشا مەرجەعی سیاسیی و ئەوانیتر بەدەوریدا ھەموویان بوونەوەری کەمتر و گوێڕایەڵ بوون. ئەو کتێبانەش بریتیبوون لە: یەکەم  نصائح الملوك، ئامۆژگاریی پادشایان. دووھەم، الاداب السلطانیة، ئادابی سوڵتانیانە. سێھەم، ”مرایا الامراء“، ئاوێنەی ئەمیرەکان. چوارھەم، ”اداب الملوک“، ئادابی پادشایان. لە ھەموو ئەو کتێبانەدا پادشا و سوڵتان و ئەمیرەکان مەرجەع بوون و ئەوانیتر ڕەعیەتێکی گوێڕایەڵ، کە لە باشترین دۆخدا توانیویانە ئامۆژگاریی سوڵتان بکەن، بەبێ ئەوەی ئەو ئامۆژگارییانە ھێزی ئەوەیان ھەبووبێت پادشا بە دەرکردنی ئەم یان بەو بڕیار، ناچاربکەن. نووسەرانی ئەم جۆرە کتێبانە لە زیاد لە بوارێکدا کاریانکردوە، ھەیانبووە مێژوونووس بووە، ھەبووە فەقیە یان پیاوانی دین بوون، کەسانێکی تر ئەدەیب و نووسەربوون، ھەشبووە سەر بەو توێژەبوو کە ناویان ”کتاب“ بووە و لەناو حاشیەی سوڵتاندابوون. ئامانج لە نوسینی ئەم جۆرە کتێبانە، یان ھەوڵدانی نووسەرەکە بووە بۆ خۆنزیککردنەوە لە سوڵتان و لەوێوە بەدەستھێنانی ھەموو ئەو دەسکەوتە مادییانەو ئەم نزیکبوونەیە مەیسەری دەکات، یاخود ھەندێکجار خودی سوڵتان خۆی داوای نووسینی کتێبێکی لەو بابەتەی کردوە و لەسەر ئەمری ئەو نووسراوە.  مەبەست لە نووسینی ئەم جۆرە کتێبانە بەھێزکردن و پتەوکردنی پێگەی پادشا یان سوڵتان بووە وەک مەرجەعێکی سیاسیی بێڕکابەر. وەک تاکە بکەرێکی سیاسیی کە ھەموو ئەوانەی حوکمیان دەکات و بەسەریانەوە پادشایە، وەک ”ڕەعیەت“ مامەڵەدەکات. پەیوەندییەکە لە بنەڕەتیشەوە پەیوەندی حوکمڕانە بە ڕەعیەتەوە، ئەوەی غائیبە، لە سەرێکەوە، بیرۆکەی ھاوڵاتیی و مرۆڤی خاوەن مافە، لەسەرێکی دیکەوە، بیرۆکەی بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوەیە لە حاکم و دەسەڵاتدار.  کتێبەکان کۆمەڵێک ڕێوشوێنی تایبەت بۆ چۆنیەتی ھەڵسوکەوتی پادشا لەگەل ڕەعیەتەکانیدا، پێشنیاردەکەن. باس لە چۆنیەتی ھەڵبژاردن و مامەڵەکردنی وەزیرەکان و کەسانی دەوروبەرە نزیکەکەی پادشا دەکەن. پێشنیاردەکەن پادشا لەگەڵ کێدا ھەڵسێت و دانیشێت، چۆن مامەڵەی دوژمنەکانی بکات، چۆن لەگەڵ دۆستەکانیدا بجوڵێتەوە، ھتد.. ئەم کتێبانە ھەندێکجار کۆمەڵێک ئامۆژگاریی ئەخلاقیی پادشاشیان کردوە و بۆیان ڕوونکردۆتەوە ئەخلاقیاتی حوکمڕان چۆنبێت، لەوانەش، بۆ نموونە ئەو بەھایانە کامانەن کە پێویستە حوکمڕان ھەیبێت و ھەڵگریانبێت. لەوانە، بۆ نموونە، پێویستە: ئازابێت، بەخشندەبێت، لێبوردەبێت، دڵفراوانبێت، بە زەبر بێت، ڕاڕا و دوودڵ نەبێت، ھتد... بەھیچ شێوەیەکیش نابێت ترسنۆک و بێبڕیار و بەخیل بێت.  لە دونیای بەر لە دونیای مۆدێرندا، بوونی ئەم جۆرە ئاکارانە گرنگبوون، چونکە دەسەڵات دەسەڵاتێکی شەخسیی و جەستەیی بووە، دەزگا و یاسا و میکانیزمی تایبەت بۆ دابەشکردنی دەسەڵات و ڕێکخستنی حوکمڕانیی بوونیان نەبوەوە، لە نێوان دەسەڵات و خاوەنی دەسەڵاتدا مەسافەیەک نەبووە، خاوەنی دەسەڵات ھەموو دەسەڵات بووە. ھەموو ئەو ئامۆژگاریی و پێشنیارانە بە مەبەستی بەھێزکردن و درێژکردنی تەمەنی دەسەڵاتی پادشا و باڵادەستبوونی بەسەر ڕەعیەتەکانیدا بووە، خوازیاری پاراستنی پێگەکەی بووە وەک مەرجەعی سیاسەت  و درێژکردنی تەمەنی حوکمڕانییەکەی. لە ڕاستیدا زۆربەی ئەوانەی ئەوجۆرە کتێبانەیان نووسیوە، خۆیان باوەڕیان بەوە نەبووە پادشا یان سوڵتانێک ھەبێت دادپەروەر و پیاوچاکبێت. بۆیە نووسینی کتێبەکان دەکرێت، لە پاڵ تەماحی شەخسیی نووسەرەکانیاندا، وەک ھەوڵدانێکیش بۆ دروستکردنی پادشایەک بەلانی کەمی دادپەروەرییەوە، ببینرێت.  لە دونیای مۆدێرندا ئەم جۆرە نەسیحەت و ئادابی سوڵتانییە سەردەمی بەسەردەچێت و کۆتاییانپێدێت. شتێک بەناوی مەرجەعی سیاسییەوە بوونی نامێنێت. حوکمڕانان لە دونیای ئەمڕۆدا ھەڵدەبژێردرێن، ماوەیەکی دیاریکراو حوکمدەکەن و دوای ئەوە دەڕۆن و وازدەھێنن. شتێک بەناوی مەرجەعی سیاسییەوە بوونی نامێنێت، خۆ ئەگەر ناچاریش وابکات دەستەواژەی مەرجەع بەکاربھێنرێت، ئەوکاتە تەنھا باس لە ”دەستور“ی وڵاتەکە دەکرێت وەک مەرجەع، مەرجەعی ھەمووھێز و کەس و ڕێکخراوێکان، نەک بوونی ئەم یان ئەو سیاسیی و پیاوی دین. دونیای مۆدێرن دونیای سەندنەوەی دەسەڵاتە لە سوڵتان و بەخشینیەتی بە دەزگاکان، دابەشکرنیەتی بەسەر چەندان تەوەرەی جیاوازدا، ھێنانەدەرەوەیەتی لە ژووی حوکمڕان و مەرجەع و گواستنەوەی بۆ ناو ڕووبەری گشتیی کۆمەڵگا.  ئەوەی لە ئێستای وڵاتێکی وەک وڵاتی ئێمەدا پێویستە ڕووبدات گواستنەوەیە لە دەسەڵات و دەوڵەتی سوڵتانەوە وەک مەرجەع، بۆ دەسەڵات و سوڵتانی دەوڵەت خۆی وەک کۆمەڵێک دەزگا و یاسا و میکانیزمی ڕوون و شەفافی حوکمڕانییکردن. لەباتی ئەوەی خەریکی دروستکردنی مەرجەع و دەسەڵاتی شەخسیی بێلێپرسینەوەبین، وەک لە کۆمەڵێک وڵاتی ھەرە خراپی ناوچەکەدا دەیبینین، پێویستە لە خەمی کایەیەکی سیاسیی مۆدێرن و بیناکردنی دەوڵەتدا بین، وەک دەزگایەکی مۆدێرن. ئەوەی کورد و میلەتانی تری ئەم ناوچەیە پێویستیان پێیەتی سوڵتانێکی بەھێز یان عاقڵ یان ناعاقڵ نییە، مەرجەع نییە لە مۆدێلە سیاسیی و دینییەکەیدا، حوکمڕانییەکیش نییە بە نەسیحەت کاربکات، بەڵکو دەوڵەتێکی مۆدێرنە کە تیایدا سێ مەسەلەی سەرەکیی کاردەكەن: یەکەمیان دەستەبەرکردنی ماف، دووھەمیان پاراستنی کەرامەت، سێھەمیان بوونی بەرپرسیاریەت.

(درەو):  پادشای نوێی به‌ریتانیا حه‌زی به‌ نوكته‌و قسه‌ی خۆش هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌ڵێن عاده‌تێكی خراپی هه‌یه‌ زوو هه‌ڵئه‌چێ، نه‌یاره‌كانی ئه‌ڵێن ده‌ستوه‌ردان له‌ كاروباری سیاسیدا ئه‌كات، ره‌نگه‌ ئه‌مه‌ دواجار سیسته‌می پادشایه‌تی له‌ به‌ریتانیا بخاته‌ مه‌ترسییه‌وه‌، بۆ ئه‌و كوردانه‌شی به‌مدوایه‌ به‌ قاچاخ خۆیان گه‌یاندوه‌ته‌ به‌ریتانیا، ره‌نگه‌ هاتنی پادشای نوێ بۆ ئه‌وانیش له‌گه‌ڵ خۆیدا به‌ختی هێنا بێت، چونكه‌ پادشای نوێ دژی دیپۆرتكردنی زۆره‌ملێی په‌نابه‌رانه‌ بۆ رواندا، ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا. 70 ساڵ چاوه‌ڕوانی ته‌خت دوای مردنی شاژن ئیلیزابێسی دایكی، دواجار شازادە چارلز بوو بە پادشای بەریتانیا‌و 14 وڵاتی تر، بەمەش كۆتایی هات بە زیاتر لە 70 ساڵ چاوەڕوانی شازادە بۆ گەیشتن بە تەختی پادشایەتیی، ئەمە درێژترین وادەی چاوەڕوانی شازادەیەكە بۆ تەخت لە مێژووی بەریتانیادا.  چارلز روبەڕووی ئەركێكی سەخت دەبێتەوە، كۆچكردووی دایكی خاوەنی پێگەیەكی جەماوەریی بەهێز‌و رێزێكی زۆر بوو، بەڵام لەدوای خۆی خێزانێكی شاهانەی بەجێهێشتووە كە ئابڕوچونەكان‌و ناكۆكی خێزانی لەبەر یەكتری هەڵوەشاندووە، ئەمە لەپاڵ دەنگۆی بەردەوام لەبارەی رەگەزپەرەستیی بەرپرسانی كۆشكی باكنگهام.  چارلز كە لە تەمەنی (73) ساڵیدایە  كە روبەڕووی ئەم ئاڵنگارییانە دەبێتەوە، ئەو بەتەمەنترین پادشایە لەناو خێزانی شاهانەدا تەخت وەردەگرێت كە مێژووی حوكمڕانییان دەگەڕێتەوە بۆ (هەزار) ساڵ، هاوسەری دووەمی چارلز كە ناوی (كامێلا)یە، لەناو رایگشتی بەریتانیادا مشتومڕی لەسەرە.  ئەوانەی نەیارن دەڵێن، پادشای نوێ كەسایەتیی لاوازە‌و حەزی بە دەستوەردان لە سیاسەت هەیە‌و گونجاو نییە بۆ ئەو پلەیە. چارلز پێشتر روبەڕووی گاڵتەجاڕی بوەتەوە، ئەمە بەهۆی بانگەشەكردنی بۆ قسەكردن لەگەڵ درەخت‌و ئارەزووەكانی بۆ ئەندازیاری بیناسازی‌و ژینگە، ژیاننامەی ئەو هەمیشە دەبەسترێتەوە بە كۆچكردوو شازادە (دیانا)ی هاوسەری یەكەمی، وەكو هاوسەرگیرییەكی شكستخواردوو. بەڵام ئەوانەی پاڵپشتی لێدەكەن دەڵێن، ئەمە تەنیا بۆ شێواندنی كارە باشەكانی چارلزە‌و هەمیشە تێگەیشتنی هەڵەی بۆ دەكرێت، ئەو لە بواری گۆڕانكاری كەشوهەوادا پێش سەردەمی خۆی كەوتووە.  هەندێكی تریش بەو قسەیە پاڵپشتی لە چارلز دەكەن كە كەسایەتییەكی هۆشیارە‌و هەمیشە بایەخ بە خۆشگوزەرانی بەریتانییەكان دەدات لە هەموو چین‌و توێژەكانی كۆمەڵگا. دامەزراوە خێرخوازییەكەی كە ماوەی نزیكەی (50) ساڵە بەردەوامە، یارمەتی زیاتر لە (یەك ملیۆن) گەنجی هەژارو بێكاری داوە. چارلز جارێكیان لە فیلمێكی دیكۆمێنتاری تەلەفزیۆنیدا وتی:" كێشەكە ئەوەیە تۆ هەمیشە لە پێگەی دۆڕاوێكدا گیردەخۆیت.  تەنانەت ئەگەر هیچ شتێكیشت نەكردبێت.. هێشتا هەر سكاڵات لەدژ دەكەن". بەدرێژایی ژیانی خۆی، چارلز لەناو سیستەمێكی شاهانەدا گیری خواردووە كە سیستەمێكە هەوڵی نوێكردنەوەی خۆی دەدات لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی خێرا گۆڕاو و یەكسانخوازدا، ئەمە لەپاڵ پارێزگاریكردن لەو نەریتانەی كە بوون بە سێبەر بەسەر دامەزراوەی شاهانەوە.  ئەم نیگەرانییە زۆر بە ئاسانی دەتوانرێت لە ژیانی دوو كوڕەكەیدا ببینرێت، كوڕە گەورەكەی كە شازادە (ولیام)ی تەمەن (40 ساڵ)ە‌و ئێستا بووە بە شازادەی جێنشینی بەریتانیا، ژیانێكی پڕ لە كۆتوبەندی نەریتیی دەژی‌و زۆرینەی كاتەكان بۆ كاروباری خێرخوازی‌و دەركەوتن لە مەراسیمە سەربازییەكاندا تەرخان دەكات.  بەڵام كوڕە بچوكەكەی كە شازادە (هاری)ی تەمەن (37 ساڵ)ە، لە دەرەوەی لۆس ئەنجلیس لەگەڵ (میگن)ی هاوسەری‌و دوو منداڵەكەیدا دەژی، هاوسەرەكەی ئەكتەرێكی پێشووی سینەمای ئەمریكایە، ئەم شازادەیە شێوازێكی ژیان پەیڕەو دەكات كە زیاتر لە ژیانی ئەكتەرەكانی هۆلیوود دەچێت وەكو لەوەی لە شازادەیەكی كۆشكی باكنهگام بچێت.  ئەم دوو برایە پێشتر زۆر نزیك بوون لە یەكترەوە، بەڵام ئێستا زۆر بە دەگمەن لەگەڵ یەكتر قسە دەكەن.  گەورەبوونی چارلز چارلز فیلیپ ئارسەر جۆرج لە كۆشكی باكنگهام لە 14ی نۆڤێمبەری 1948 لەدایكبووە، لە ساڵی دوانزەیەمینی حوكمڕانی شا جۆرجی شەشەمی باپیریدا، لەوكاتەوە شارلز ئامادە دەكرێت بۆ ئەوەی رۆژێك لە رۆژان ببێت بە پادشا.  لە تەمەنی سێ ساڵیدا بووە كاتێك چارلز بووە بە شازادەی جێنشینی بەریتانیا، ئەمەش دوای ئەوەی دایكی لە ساڵی 1952دا تەختی پادشایەتی وەرگرتووە، بەڵام گەورەبوونی چارلز جیاواز بوو لەو شێواوەی كە پێشتر پادشاكانی بەریتانیا پێیدا تێپەڕیون، بەپێچەوانەی پێشینەكانەوە كە مامۆستای تایبەت وانەی پێ وتونەتەوە، چارلز چوەتە خوێندنگەی (هیل هاوس) لە خۆرئاوای لەندەن‌و دواتر بووە بە خوێندكاری خوێندنگەی (چیم) لە بیركشایەر كە شازادە فیلیبی باوكیشی لەم خوێندنگەیەدا خوێندویەتی.  دواتر نێردراوە بۆ خوێندنگەی گۆردۆنستۆن كە خوێندنگەیەكی ناوخۆیی بووە لە سكۆتلەندا، چارلز ئەم ماوەی ژیانی خۆی وەكو "دۆزەخ" ناودەبات، كە تێیدا توشی تەنیایی‌و قسەڵۆك بووەتەوە، تا ئەو رادەی ئەم ماوەیەی ژیانی بە "حوكمی زیندانیكردن" پێناسە دەكات.  چارلز جارێكی تر نەریتی باوی خێزانی شاهانەی شكاندووە، ئەوەش كاتێك بووە كە چووە بۆ كۆلیژی (ترینیتی) لە كامبردج بۆ خوێندنی زانستی شوێنەوارناسی‌و ئەنسرۆپۆلۆجیا، بەڵام دواتر رشتەی خۆی گۆڕیوە بۆ مێژوو.  لەماوەی خوێندنیدا، چارلز بە فەرمی وەكو شازادەی ویڵز دانراوە، ئەمە نازناوێكە كە بەشێوەیەكی نەریتی وەكو میراتگری تەختی شاهانە لە ئاهەنگێكی گەورەدا لە ساڵی 1969دا وەریگرتووە، ئەمەش دوای بەسەربردنی (9) هەفتە لە یەكێك لە زانكۆكانی ویڵز، وەكو خۆی دەڵێ لەو ماوەیەدا لەوێ بەشێوەیەكی نیمچە رۆژانە روبەڕووی ناڕەزایەتی نەتەوە پەرەستەكان بوەتەوە، بەڵام ساڵی دواتر بووە بە یەكەم شازادەی جێنشینی بەریتانیا كە بڕوانامەی زانكۆی بەدەستهێناوە.  وەكو زۆرێك لە ئەندامانی پێشووی خێزانی شاهانە، چارلز چوەتە ریزی هێزە چەكدارەكان، لە سەرەتادا لە ساڵی 1971 چوەتە هێزی ئاسمانی شاهانە‌و دواتریش بۆ هێزی دەریایی، پلەی سەربازی بەرزبوەتەوە تا بووە بە فەرماندەی پاككردنەوەی مین (ئێچ. ئێم. ئێست برۆننگتۆن)، لە ساڵی 1976 خزمەتی سەربازی تەواوكردووە.  لەسەردەمی لاوێتیدا وێنەیەك بۆ چارلز دروستكراوە كە وێنەی شازادەیەكی وەرزشكارە‌و حەزی بە یاری خلیسكێنەی سەر بەفر‌و سواربوونی شەپۆلەكانی دەریاو ژێرئاوگەڕیی هەیە، هەروەك ئارەزووی یاری ئەسپسواریی كردووە‌و لە زۆر  پێشبڕكێدا ئەسپسواریدا بەشداری كردووە.  ساڵی 1979دا مامی گەورەی چارلز كە ناوی لۆرد (مۆنتباتن) بووە لە تەقینەوەیەكی سوپای كۆماری ئیرلەندا كوژراوە، ئەم رووداوە زۆر كاریگەری هەبووە لەسەری. لەبارەی ئەم رووداوە وتویەتی:" پێدەچێت بناغەی هەموو ئەو شتانەی كە لەژیاندا شانازییان پێوە دەكەین، بەشێوەیەك داڕمابێت كە نەتوانین چاكی بكەینەوە".  كاتێك هێزی دەریایی لە ساڵی 1976دا بەجێهێشتووە، بەدوای رۆڵێكدا گەڕاوە لەناو ژیانی گشتیدا، ئەمە لەسەردەمێكدا كە هیچ ئەركێكی دەستوریی روون بۆ شوێنگرەوەی تەختی شاهانە دیاری نەكراوە، ئەو لەوبارەیەوە وتویەتی" ئەمە كارێكە كە لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا دەبێت خۆی دروستی بكات".  مۆتەكەی خاتوو دیانا ! بۆ زۆر كەس لە بەریتانیا‌و دەرەوەش ناوی چارلز هەمیشە بەستراوەتەوە بە هاوسەرگیرییە شومەكەی لەگەڵ خاتوو (دیانا سبنسر)‌و پەیوەندییەكەی لەگەڵ (كامێلا باركەر بولز)ی خۆشەویستی ژیانی.  كاتێك چارلز لەگەڵ دیانا لە ساڵی 1981دا هاوسەرگیری كرد، نزیكەی (750 ملیۆن) كەس لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە لەسەرتاسەری جیهان تەماشای ئاهەنگەكەیان كرد، وا دەركەوت دیانا باشترین بژاردەی چارلز بێت.  لەسەرەتاوە هەموو شتێك بە باشی تێپەڕی‌و لە ساڵانی 1982و 1984دا دوو منداڵیان بوو (ولیام‌و هاری)، بەڵام لە پشتی پەردەوە هاوسەرگیرییەكە دوچاری چەندین كێشە بووەوە، دیانا بەرپرسیارێتی داڕوخانی تەواوەتی هاوسەرگیرییەكەی لە ساڵی 1992دا خستە ئەستۆی (كامێلا)وە، لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا وتی" لەم هاوسەرگیرییەدا سێ كەس هەبوون"، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ كامێلای خۆشەویستی چارلز.  بەڵام چارلز دەیوت ئەو هێشتا وەفادارە بۆ دیانا "تا داڕمانی هاوسەرگیرییەكە بەشێوەی كۆتایی". كارەكە لە ساڵی 1996دا بە جیابونەوەی چارلز‌و دیانا كۆتایی هات.  كاتێك دیانا لە رووداوێكی هاوتوچۆدا لە پاریس لە ساڵی 1997دا گیانی لەدەستدا، لە میدیاكانەوە چارلز‌و كامێلا روبەڕووی شەپۆلێكی بەهێزی رەخنە بونەوە‌و بەمەش ئاستی جەماوەریی چارلز دابەزی.  سەرباری ئەوەی هێشتا بەراورد بە دایكی ئاستی جەماوەریی هەر لاواز بوو، بەڵام لە ساڵانی دواتردا وردە وردە وێنای لەناو رایگشتیدا هەندێك باشتر بوو. ساڵی 2005 دواجار چارلز هاوسەرگیری لەگەڵ كامێلای خۆشەویستی كرد‌و بەهۆی مامەڵەی ساكارو خاكیانەی خۆیەوە، كامێلا بەشێوەیەكی خێرا لەناو رایگشتیدا قبوڵكرا.  بەڵام سەرباری ئەمەش هێشتا مۆتەكەی دیانا بەشێوەیەكی بەردەوام چارلز راوەدوو دەنێت، ئەمەش بەهۆی ئەوەی خەڵك بایەخێكی زۆریان بۆ وردەكاری ژیانی دیانا هەیە، لەم ساڵانەی دوایدا ژیانی شازادەی كۆچكردوو بابەتی فیلمێكی گەورەو شانۆیەك بوو لە (برۆدوەی)، زنجیرە تەلەفزیۆنیی بەناوبانگی (زە كراون) كە بەرهەمی نێتفلێكس بوو، سەرەنجی خستبووە سەر پەیوەندی ئەو جوتە هاوسەرە.  سوكایەتیكردن بە میدیاكان كاتێك میدیاكان سەرەنجیان خستە سەر پەیوەندییەكانی، مامەڵەی چارلز لەگەڵ میدیاكاراندا گرژی تێكەوت، هەوڵی نەدەدا بێڕێزیكردنەكانی بەو وێنەگرانە بشارێتەوە كە شوێن كەسە بەناوبانگەكان دەكەون (پاپارازییەكان). ساڵی 1994 وتی" بەڕاستی من نازانم رۆڵی مەیمونی سەماكەر بگێڕم. من كەسێكم بایەخی بە ژیانی تایبەتی خۆم دەدەم".  لە میانی وێنەگرتنێكی پشووی خلیسكێنەی سەر بەفردا لە  ساڵی 2005دا، دەنگی چارلز بیسترا كاتێك دەزگاكانی راگەیاندنی بە كەسانی "خوێناوی" ناوبردو بە پەیامنێری كاروباری شاهانەی تۆڕی هەواڵی (BBC)ی وت" ناتوانم بەرگەی ئەو پیاوە بگرم، زۆر ترسناكە".  كاتێك میدیاكان سەرەنجیان خستبووە سەر ژیانی تایبەتی چارلز، ئەو هەوڵیدەدا لەبارەی پرسە كۆمەڵایەتیی‌و رۆحییەكانەوە قسە بكات، هەرگیز شەرمی لە دەربڕینی ئەو بابەتانە نەدەكرد كە خۆی بۆی گرنگ بوو.  بەڵام بەهۆی هەندێ كاری وەكو دامەزراندنی براندنی (دەچی ئۆریجناڵز)ی بازرگانییەوە كە بانگەشەی بۆ خۆراكە ئۆرگانییەكان دەكرد‌و قسەكەی لەبارەی ئەوەی لەگەڵ درەختەكانی گفتوگۆ دەكات‌و تەوقەیان لەگەڵ دەكات، جارێكی تر كەوتەوە بەر سەرەنجی میدیاكان‌و وەكو كەسێك ناویان برد كە هەڵسوكەوتی نامۆ دەكات‌و بۆ ئەوە باشە ببێت بە جوتیار نەك شازادە.  هەروەك روبەڕووی رەخنە بووەوە بەهۆی تێڕوانینە راشكاوەكانی سەبارەت بە ئەندازیاری تەلارسازیی، جارێك پاشكۆی هاوچەرخی گەلەری نیشتمانی لەندەنی بە "زیپكە" ناوبرد، هەروەها بەهۆی بانگەشەكردنی بۆ دەرمانی جێگرەوە، بەكەسێكی قۆڵبڕ ناوی هێنرا.  بەمدواییە میدیاكان تیری رەخنەكانیان لەسەر چارلز هەڵگرت‌و ئاڕاستەی كوڕەكەی (شازادە هاری)یان كرد، بەڵام هێشتاش بەتەواوەتی رەخنەكانیان لەسەر چارلز رانەگرتووە.  مانگی حوزەیرانی رابردوو میدیاكان رایانگەیاند، چارلز كەوتوەتە ناكۆكیی لەگەڵ سیاسەتەكانی حكومەتی بەریتانیا سەبارەت بە دیپۆرتكردنی پەنابەران بۆ رواندا، وەكو باسدەكرا شازادە چارلز ئەم هەنگاوەی بە "ترسناك" ناوبردووە‌و ئەمەش رەخنەی وەزیرو میدیاكانی بەدوای خۆیدا هێناوە. رۆژنامەی (دەیلی میل) لە سەروتاری خۆیدا لەبارەی هەڵوێستەكەی چارلزەوە نوسی " ئەگەر زۆر وریا نەبێت، ئەوانەی ناكۆكن لەگەڵیدا سەبارەت بە دەستوەردانە سیاسییەكانی، رەنگە بگەنە ئەو بڕوایەی چیتر پادشایەتی دەستوریی بەریتانیا شایستەی مانەوە نییە".  بایەخدان بە خەڵك  لایەنگرەكانی دەڵێن، هەڵوێستەكانی پادشای نوێ دەرخەری ئەوەن پادشا پیاوێكی جدیە‌و بایەخ بە گەلەكەی دەدات، بەلای هەندێك كەسەوە چارلز روبەڕووی ئەركێكی سەخت دەبێتەوە، ئەمەش لەنێوان تۆمەتباركردنی بە دەستوەردان لە كاروباری سیاسی لەلایەك‌و تۆمەتباركردنی بەوەی شازادەیەكی نازدارەو بایەخ بە كەسانی تر نادات لەلایەكی تر.  ساڵی 2021 شازادە چارلز لە گفتوگۆیەكی تەلەفزیۆنیدا وتی" بۆچی پێتان وایە من بەدرێژایی ئەو هەموو ساڵانە ئەم كارانەم  كردووە؟ چونكە من بایەخ بە نەوەی داهاتوو دەدەم‌و هەر بەوشێوەیەش دەمێنمەوە".  لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا لەماوەی داڕمانی ئابوری بەریتانیادا، چارلز پاداشتی كۆتایی خزمەتەكەی لە هێزی دەریایی كە بڕەكەی (7 هەزارو 400) جونەیهی ئەستەرلینی بووە، بەخشیی، لە قۆناغی دواتریشدا كە ئاژاوە‌و بێكاری لە زۆرێك لە شارەكانی بەریتانیا زیادی كردووە، ئەو كۆمەڵە خێرخوازییەكەی دروستكردووە بۆ یارمەتیدانی گەنجە بێكارەكان بۆ ئەوەی كاری بازرگانی تایبەت بە خۆیان بنیاد بنێن.  یەكێك لە دیاترین ئەو بوارانەی كە پادشای نوێی بەریتانیا بایەخی پێدەدات پرسی ژینگەیە، ئەو ئێستا ئیتر دەتوانێت شانازی بكات بە دەستكەوتی خۆیەوە كاتێك سەركردەكانی جیهان وەڵامی داواكارییەكەیان داوەتەوە بۆ پێویستی روبەڕوبونەوەی قەیرانی گۆڕانكاریی كەشوهەوا.  سەرچاوەی خۆشبەختیی دوور لە ئەركەكانی لە كۆشكی شاهانە‌و چالاكییە كۆمەڵایەتییەكانی، چارلز خۆشترین كاتەكانی لە باخچەی ماڵەكەی لە هایگرۆڤ لە خۆرئاوای بەریتانیا بەسەردەبات، یان وەكو كۆچكردووی دایكی لەناو موڵكەكانی خێزانی شاهانەدا لە سكۆتلەندا پیادەڕەوی دەكات‌و ماسی دەگرێت‌و بە رەنگی ئاویی وێنەدەكێشێت.  ئەو حەزی لە هونەرەكانیش هەیە، بەتایبەتی كارەكانی شكسپیرو ئۆپراو لیۆنارد كوهین.  یاریدەدەرەكانی دەڵێن حەزی بە نوكتەو قسەی خۆش هەیە، بەڵام  بەخێرایی هەڵدەچێت‌و داواكاری زۆرە، یاریدەدەرەكانی ئەو تۆمەتانە رەتدەكەنەوە كە باسلەوە دەكەن چارلز حەزی بە سیماكانی خۆشگوزەرانییە، بەڵام دەڵێن باوەڕی وایە ئەگەر پێویستی كرد دەبێت سروشتی فەخامەتی شاهانە دەربكەوێت.   

درەو: باربارا لیف یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی نزیك ئەمڕۆ نوێنەری ژمارەیەك لە دەزگاكانی راگەیاندن كۆبوەوە و لە وەڵامی پرسارێكی نێردراوی (درەو) تایبەت بە قوڵبونەوەی ناكۆكیەكانی نێوان هەرێم و بەغداد سەبارەت بە پرسی نەوت و رۆڵی ئەمریكا رایگەیاند: راستە لە چەند مانگی رابردودا ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغداد بەشێوەیەكی بەرچاو قوڵبونەوە.، لە ماوەی ٢٠ ساڵی چاودێری كردنی رەوشی عێراقدا چەندین كێشەو ناكۆكی چارەسەر نەكراو هەن كە ئەمەش یەكێكە لەوانە، ئەم كێشەیە بەراستی پێویستە چارەسەر بكرێت بە جۆرێك سەقامگیری بێنێتە ئاراوە بۆ ئەوەی بتوانرێت پلان و بەرنامەرێژی بكرێت بۆ بەشداری كۆمپانیا ئەمریكیەكان و هەر كۆمپانیایەكی دیكەی بواری نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان، هەر بۆیە لە كۆبونەوە تایبەتەكانمان لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكان باشترین پێشنیارو ئامۆژگاری خۆمان لەوبارەیەوە پێشكەش كردووە. سەبارەت بە ئازادی رۆژنامەوانوسان و فشارەكانی دەسەڵات لەسەر رۆژنامەنووسان و ئازادی رادەربڕین، یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند: دۆخی رۆژنامەوانی لە پاشەكشێدایە ئەوە بەرپرسیاێتی و كاری لە پێشینەی ئێمەیەو لە پەیوەندییەكانماندا بە پەرۆشەوە خستومانەتە ریزبەندی كارە لە پێشەنەكانمان كێشەكە لە گوێگرتنە لە رەخنەكان، كاربەدەستانی حكومەت پێیان خۆش نیە رەخنەیان لێبگیرێت، نایانەوێت گوێیان لە رەخنەگرتن بێت    

شیكاری: درەو # لە هەرێمی کوردستان نزیکەی (1.9 ملیۆن) ئۆتۆمبێل هەیە، کە (51%)ی لە پارێزگای هەولێر و (34%)ی لە سلێمانی و (15%)ی لە پارێزگای دهۆکە. # هەرێم ڕۆژانە پێویستی بە (5 ملیۆن) لیتر هەیە، واتە هەولێر (2.5 ملیۆن) و سلێمانی (1.6 ملیۆن) و دهۆک (754 هەزار) لیتر بەنزینیان دەوێت. # پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێم ئەگەر هەموو هێزی خۆیان بخەنەگەڕ و نەوتی خاویان بدرێتی، دەتوانن ڕۆژانە زیاتر لە (8.6 ملیۆن) لیتر بەنزین بەرهەم بهێنن.  # ئەو نەوتە خاوەی حکومەتی هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵ بە پاڵاوگەکانی داوە، تێکڕای ڕۆژانەی (3.9 ملیۆن) لیتر بووە، (21%)ی بەنزینی لێ بەرهەم هاتووە کە تەنها (835 هەزار) لیتر و (17%)ی خواستی ناوخۆ پڕ دەکاتەوە. یەکەم؛ ژمارەی و جۆری ئۆتۆمبێل پێداویستی بەنزین لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی هاتووچۆی هەرێمی کوردستان، لە سێ پارێزگاکەی هەرێم زیاتر لە (ملیۆنێک و 915 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن. سەرباری (19 هەزار) ئۆتۆمبێلی بێ سەرەتا و ئۆتۆمبێلەکانی وەزارەتی پێشمەرگە کە لە ئامارەکەدا تۆمارنەکراون، ژمارە و جۆرەکانی ئۆتۆمبێلی تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان بەمشێوەیەیە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)).  بەشی هەرە زۆری ئەو ئۆتۆمبێلانە بە بەنزین و بەشێکی کەمیشیان بە گازوایل کار دەکەن و بەپێی وتەی (وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان/ کەمال ئەتروشی) "هەرێمی کوردستان رۆژانە پێویستی بە (5 ملیۆن) لیتر بەنزینە، لەو بڕە تەنیا نزیکەی (1 ملیۆن) لیتر بەرهەمی نێوخۆییە و ئەوی دیکەی هاوردە دەکرێت". هاوکات بە وتەی (ئەحمەد محەمەد/ گوتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان) "بەپێی ئەو زانیارییانەی لای ئێمە هەیە، لە هەرێمی کوردستاندا رۆژانە نزیکەی (7 ملیۆن) لیتر بەنزین و گازوایل دەسووتێندرێن". ئەگەر هەرێمی کوردستان ڕۆژانە پێویستی بە (5 ملیۆن) لیتر بەنزین بێت ئەوا پارێزگای هەولێر ڕۆژانە پێویستی بە (2 ملیۆن و 571 هەزارو 409) لیتر بەنزین دەبێت بەو پێیەی زۆرترین ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێمی کوردستان دەکەوێتە ئەو پارێزگایەوە، پارێزگای سلێمانیش پێویستی بە (1 ملیۆن و 674 هەزارو 609) لیتر و پارێزگای دهۆکیش ڕۆژانە پێویستی بە (753 هەزارو 981) لیتر بەنزین هەیە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). دووەم؛ توانای پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەم هێنانی بەنزین لە ئێستادا پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە، بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، ئەوانیش بریتین لە؛ 1.     پاڵاوگەی کار (کەڵەک یان کەورگۆسک) 2.    پاڵاوگەی بازیان 3.    پاڵاوگەی لاناز  4.    پاڵاوگه‌ی تاوکێ بەڵام لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بدەین کە ئەو نەوتە خاوەی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان دەیپاڵێون بەگشتی هەر بەرمیلێک نەوتی خاو بە ڕێژەی (21.23%) بەنزینی لێ بەرهەم دەهێنرێت _ بەشێوەیەکی ڕێژەیی  و دەکرێت بەپێی جۆری نەوتەکە گۆڕانکاری لەو ڕێژەیە ڕووبدات_  و بەرهەمەکانی دیکەی بریتین لە (دیزڵ، نەوتی ڕەش، نەوتی سپی، بەنزینی و فڕۆکە و گازی ماڵان ...) بەرهەم دەهێنرێت.  کەواتە سەرجەم پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێم کە (4) پاڵاوگەن، ئەگەر بە سەرجەم توانای خۆیانەوە کاربکەن و ڕۆژانە (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو پاڵاوتە بکەن _ئەگەر بەرمیلێک نەوتی خاو بریتی بێت لە (159) لیتر وەک لە ستانداردی جیهاندا دەستنیشان کراوە_ ئەوا پاڵاوگەکان ڕۆژانە توانای پاوڵاتنی (40 ملیۆن و 704 هەزار) لیتر نەوتی خاویان دەبێت، لەو بڕەش ئەگەر (21.23%)ی بەرهەمەکەیان بریتی بێت لە بەنزین، ئەوا دەریدەخات کە دەتوانن بڕی (8 ملیۆن و 641 هەزار و 459) لیتر بەنزین بەرهەم بهێنن  کە بڕی (3 ملیۆن و 641 هەزار و 459) لیتری زیاترە لە خواستی ناوخۆ لە ئەو سوتەمەنییە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) سێیەم؛ پاڵپشتی حکومەتی هەرێم لە پاڵاوگە نەوتییەکان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ  بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم کە لە مانگی (تەموزی 2022) بڵاوی کردەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی (1ی کانونی دووەمی 2022 تا 31ی ئازاری 2022)، واتە لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا تەنها بڕی (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل نەوتی خاوی ڕادەستی پاڵاوگە نەوتییەکان کردووە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. واتە ڕۆژانە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕادەستی پاڵاوگەکان کردووە، خۆ ئەگەر هەر بەرمیلێکی نەوتی خاو بریتی بێت لە (159) لیتر بەپێی ستانداردی جیهانی _وەک پێشتریش ئاماژەمان پێدا_ ئەوا پاڵپشتییەکە بە لیتر دەکاتە (3 ملیۆن و 932 هەزار 747) نەوتی خاو، لەو بڕەش ئەگەر (21.23%)ی لە پاڵاوگەکان بەنزینی لێ بەرهەم بهێنرێت، ئەوا تەنها بڕی (834 هەزار و 922) لیتری دەمێنێتەوە بۆ پڕکردنەوەی سەرجەم پێداویستییەکانی ناوخۆ کە یەک لەسەر پێنجی ناکات و و (17%)ی خواست پڕ دەکاتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) سەرچاوە؛ -    درەو میدیا، نرخی بەنزین گیرفانی شۆفێرانی تەکاندووە، 25/8/2021؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8788 https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202022/RCOG%20Q1%202022%20Report%20on%20Oil%20and%20Gas%20review.pdf -    درەو میدیا، پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، 28/2/2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9777 -    درەو میدیا، توانای پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێم بۆ بەرهەمهێنانی نەوتی سپی، 28/2/2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10990 -    دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢ (وەرزی یەکەم)، تەموزی 2022؛  

راپۆرت: درەو دارایی یەكێتی لە (باوڵ)ەكەی دلێری سەید مەجیدەوە دەستیپێكرد، ئێستا كەوتوەتە ناو قاسەكەی شێخ ئەحمەدی نۆكانەوە، سەرۆكی یەكێتی بەدوای هۆكاری كەمبونەوەی داهاتەكانی حكومەتدا دەگەڕێت لە سنوری ئیدارەی سلێمانی، هەڵمەتێكی دەستپێكردووە، زۆرینەی ئەوانەی گیراون كاریان بۆ ئیدارەی گشتی حزبەكەی كردووە. دەستی ئیدارەی گشتی یەكێتی لەناو ئابوری سلێمانیدایە، تۆڕەكەی بافڵ تاڵەبانی تەنیا ماسییە بچوكەكان دەگرێت یان دەگاتە سەر نەهەنگەكانیش ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دۆخی دارایی  بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان هەڵمەتێكی دەستپێكردووە بۆ دەستگیركردنی ئەوانەی مامەڵە بە زەوی‌و زارەوە دەكەن لە سنوری ئیدارەی سلێمانی، زۆرینەی ئەوانەی لەم كەیسەدا تێوەگلاون ئەوانەن كە كاریان بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتیی كردووە. بافڵ تاڵەبانی نیگەرانە لە خراپی دۆخی دارایی سلێمانی‌و دەڵێ داهاتی سنورەكە بەشی خەرجییەكانی ناكات، رۆژی 10ی ئاب لە كۆبونەوەی كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم ناڕەزایەتی دەربڕی‌و هەڕەشەی كشانەوەی یەكێتی كرد لە حكومەت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا داهاتی سنورەكە بەشی خەرجییەكانی ناكات یاخود ئیدارەی گشتی یەكێتی ئابوری سلێمانی كون كردووە‌و داهاتەكان ناگەڕێنەوە بۆ خەزێنەی حكومەت؟ رۆژی 4ی ئەم مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت لەگەڵ بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتییەكانی سلێمانی كۆبووەوە، بەرپرسیارێتی راوەستانی پرۆژەكانی لە سنورەكە خستە ئەستۆی بەڕێوەبەرەكانەوە، زۆرینەی بەڕێوەبەرە گشتییەكان لە سلێمانی سەربە یەكێتین‌و زیاتر فەرمان لە ئیدارەی گشتی یەكێتیی وەردەگرن وەك ئەوەی فەرمان لە حكومەت وەربگرن. ئەو هەڵمەتەی كە كوڕەكانی تاڵەبانی بەمدواییە دەستیان پێكردووە وا وێنا دەكرێت تەنیا تۆڕێك بێت بۆ گرتنی ماسییە بچوكەكان‌و كەمپەینێكی میدیایی بێت بۆ راكێشانی سەرەنجی رایگشتی بەلای خۆیاندا، چونكە رزگاركردنی ئابوری سلێمانی لە قۆرخكاری بەر لە هەرشتێك پێویستی بەوەیە دەستی ئیدارەی گشتی‌و بەرپرسانی یەكێتیی لەناو بازاڕو پرۆژەكان بهێنرێتە دەرەوە. ئێستا لە سلێمانی‌و سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا رۆژانە سەرمایەداری نوێ سەردەردەهێنێت، لەبەرامبەریشدا زۆرینەی خەڵك رۆژ لەدوای رۆژ بارودۆخی گوزەرانیان خراپتر دەبێت، ئەمە دۆخێكە لە ناوچەیەكدا كە بەناوچەی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكان ناوبانگی دەركردووە‌و چارەسەركردنی پێویستی بە گۆڕانكاری ریشەیی هەیە. دەستی یەكێتی لە ئابوری سلێمانیدا بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، تێكڕای داهاتی مەكتەبی دارایی یەكێتی بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021 مانگانە گەیشتوەتە (7 بۆ 8) ملیۆن دۆلار، زانیارییە نافەرمییەكان باسلەوە دەكەن ئێستا تێكڕای داهاتی مانگانەی مەكتەبی دارایی یەكێتی بۆ نزیكەی (15  ملیۆن) دۆلار بەرزبوەتەوە. ئیدارەی گشتی یەكێتی بەرپرسی سەرجەم پرۆژە ئابورییەكانی یەكێتییە‌و سەربە مەكتەبی داراییە، (شێخ ئەحمەدی نۆكان)ی بەرپرسی مەكتەبی دارایی‌و ئیدارەی گشتییە، ئیدارەی گشتیی  مانگانە داهاتەكان كۆدەكاتەوە‌و رادەستی مەكتەبی دارایی دەكات، مەكتەبی دارایی لەسەر داوای سەرۆكی حزب خەرجییەكان دەكات.  دارایی ئیدارەی گشتی یەكێتی لە چەند سەرچاوەیەكەوە دێت كە ئەمانەن:  •    داهاتی كۆمپانیاو بازرگانەكانی یەكێتی لە دەروازە سنورییەكان •    داهاتی بەكرێدانی موڵكەكانی یەكێتیی •    داهاتی پشكی یەكێتی لە بازرگانی فڕۆكەخانەكان •    داهاتی ئیشوكارەكانی یەكێتی لەناو بازاڕ •    داهات‌و پشكی یەكێتی لە گرێبەستەكانی نەوت‌و غاز‌و بەنزین‌و كارگەكان •    داهات‌و پشكی یەكێتی لە پرۆژەكانی نیشتەجێبوون‌و بەنزینخانەكان‌و مامەڵەی زەوی‌و زار بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ساڵی 2007 بەهای كۆمپانیای نۆكان بە پارەی كاش‌و موڵك‌و ماڵ‌و پرۆژەكانییەوە بڕی (10 ملیار) دۆلار بووە، بەڵام لە ساڵی 2020دا بەهای كۆمپانیای نۆكان دابەزیوە بۆ (200 بۆ 300) ملیۆن دۆلار. لەسەردەمی هاوسەرۆكایەتییەكەی یەكێتیدا دوو هاوسەرۆكەكە باوەڕیانوابووە لەدوای نەخۆشكەوتن‌و كۆچی دوایی مام جەلالەوە بڕێكی زۆری پارەی یەكێتی دیارنەماوەو رەوانەی (دوبەی- لەندەن- سویسرا- یۆنان) كراوە، ئەمانەش هەموو داهاتی سنوری ئیدارەی سلێمانی پێكدەهێنن. یەكێتی‌و داراییەكەی سەرەتای بە كۆمپانیابوونی حزب لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 1992 دەگەڕێتەوە، ئەوكات جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتیی یەكەم كەس بووە بیری لەوەكردوەتەوە حزب كۆمپانیای هەبێت‌و بتوانێت جیاواز لە حكومەت لەڕێگەی بارزگانییەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، وەكو باسدەكرێت لەم بیرۆكەیەدا تاڵەبانی باوك سەرسام بووە بە رێكخراوی (رزگاریخوازی فەلەستین) كە ئەوكات خاوەنی ئابورییەكی گەورە بووە. یەكێتی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كۆمپانیای (نۆكان)ی دروستكرد، (نۆكان) تەنیا كۆمپانیایەك نەبوو، دواتر بوو بە زنجیرەیەك كۆمپانیا، بۆ نمونە لە كەرتی بیناسازیدا نۆكان ژمارەیەك كۆمپانیای دروستكردبوو بەناوەكانی (راز، دەرگەزێن، توژەڵە، رەزگە، قوباد، شكۆفە، رێكۆ، چیا، ئیرۆن)‌و چەندین كۆمپانیای تر كە ساڵانە پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی پەیدا دەكرد. كە نەوتیش دۆزرایەوە، كۆمپانیای نۆكان لە كەرتی وزەدا ژمارەیەك كۆمپانیای تری دروستكرد، لەوانە (مەهد، وزە، زەوی، باوان)‌و چەند كۆمپانیایەكی تر كە لەبواری نەوتدا كاریان دەكرد‌و پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی كۆدەكردەوە. كاتێك قسەوباس لەسەر كۆمپانیاكانی حزب زیادیان كرد، هاوكات لەگەڵ ململانێ ناوخۆییەكان لەسەر دارایی  یەكێتی، كۆمپانیای نۆكان بیری لە دروستكردنی كۆمپانیایەكی ئەمنی كردەوە بەناوی (داهۆڵ) بۆ پارێزكاریكردن لە زنجیرە كۆمپانیاكانی، ئەم هێزە ئەمنییەی ئیدارەی گشتی یەكێتی ئێستاش ماوە‌و دەوترێت هێزەكە لە (300) كەس پێكدێت.  كۆمپانیای نۆكان چووە ناو بواری بازرگانی ئۆتۆمبیلیشەوە، لەم بوارەدا كۆمپانیایەكی دروستكرد بەناوی (كارزۆن)، ئەم كۆمپانیایە ئۆتۆمبیلی بۆ سنوری زۆنی سەوز هاوردە دەكرد‌و ساڵانە پارەیەكی زۆری بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی دابین دەكرد. تاوەكو ساڵی 2016، نۆكان كۆمەڵێك كۆمپانیای تری دروستكرد كە لە بوارە جیاجیاكاندا كاریان دەكرد لەوانە (هوما، كەڕنت، كوردستان، سایكس، نزار، هێزنگ، دیوتی فری، غازكۆ). بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، تاوەكو ساڵی 2016 كۆمپانیای نۆكان (16) كارگەی هەبووە كە لەبواری پیشەسازی لەوانە دروستكردنی (PVC)‌و خشتی سورو بەرهەمهێنانی خوێ‌و دروستكردنی جلوبەرگ‌و چەند بوارێكی تر. نۆكان چەندین پرۆژەی تری لەناو شاری سلێمانیدا هەبوو لە كەرتی هۆتێل‌و چێشتخانەكاندا، لەوانە (ئاشتی، سلێمانی پاڵاس، ئەزمەڕ پاڵاس، میر، گوندی گەشتیاری دابان). لە كەرتی فڕۆكەوانیشدا، كۆمپانیای نۆكانی یەكێتی جێ پەنجەی خۆی دانا‌و دوو كۆمپانیای بەناوەكانی (ئەزمەڕ ئایەر)‌و (هۆما تراڤڵ) دروستكرد. ئەمە جگە لە كۆمپانیاكانی بواری نەوت‌و سكیوریتی‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و جگەرەو بوارەكانی تر. كۆمپانیای نۆكان راستەوخۆ لەلایەن ئیدارەی گشتی یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرا، گرێبەستی پرۆژەكانی وەردەگرت، ئابورییەكی گەورەی بۆ حزب دروستكرد. ئابوری یەكێتی لەدوای ساڵی 2000‌و دروستبوونی باڵی ریفۆرمەوە لەناو یەكێتی زیاتر سەرەنجی كەوتەسەر وەكو بابەتێكی كێشەلەسەر، دوای نەخۆشكەوتنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتی‌و دوركەوتنەوەی لە شانۆی سیاسی، ساڵی 2016 یەكێتی دابەش بوو بەسەر دوو جەمسەردا، جەمسەری هیرۆ ئیبراهیم ئەحمەدی هاوسەری تاڵەبانی‌و جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی‌و بەرهەم ساڵحی جێگری دووەمی سكرتێر گشتی، دوو جێگرەكەی سكرتێر رەوتێكیان لەناو یەكێتیدا بەناوی "ناوەندی بڕیار" راگەیاند، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی نێوان هەردوو جەمسەرەكە، دارایی حزب بوو. ئەوكات باڵی ناوەندی بڕیار لە بەیاننامەیەكدا باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو ماڵباتی تاڵەبانییان تۆمەتباركرد بەوەی یەكێتییان كردووە بە هێزێك بۆ "تاڵانكردنی نەوت‌و هەڵلوشینی سەروەت‌و سامانی خەڵك"‌و دارایی یەكێتییان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە. كۆتا رۆژەكانی 2019، یەكێتی كۆنگرەی چوارەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا دەستكاری مەكتەبی دارایی حزب نەكراو وەكو خۆی لای (دلێری سەید مەجید) مایەوە، بەڵام دوای كۆنگرە كاتێك سیستەمی هاوسەرۆكایەتیی جێگیركرا، دوو هاوسەرۆكەكە (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگیی) كە یەكەمیان كوڕە گەورەی تاڵەبانی‌و دووەمیان برازای بوو، دەستیان كرد بە گەڕان بەدوای دارایی یەكێتیدا، بۆ ئەمەش سەرەتا لیژنەیەكی سێ كەسییان دروستكرد، لیژنە سێ كەسییەكە پێكهاتبوو لە (هاوڕێ دارۆ شێخ  نوری- دانا دۆغرمەچی- هیوا ئاوات)، ئەم لیژنەیە شوێنی ئیدارەی گشتی گرتەوە‌و ئەمە بوو بە سەرەتای دوركەوتنەوەی (دلێری سەید مەجید) لە كاروباری ئیدارەی گشتی.   ئەوانەی ئەو سەردەمە ئاگاداری كاروباری دوو هاوسەرۆكەكە بوون دەڵێن، هێندە مكوڕبوون لە جڵەوكردنی ئابوری یەكێتی لەدەستی خۆیاندا تەنانەت زیندانیان لە قەلاچوالان ئامادەكردووە بۆ دەستگیركردنی بەرپرسانی پێشووی ئیدارەی گشتی‌و ئاشكراكردنی داراییەكانی یەكێتی لەناوەوە‌و دەرەوەی وڵات، یەكێك لەوانەی كە هاوسەرۆكەكان گومانیان لەسەر هەبووە (شێخ ئەحمەدی نۆكان) بووە.  تاوەكو رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021 كە ناكۆكی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە تەقییەوە، لیژنە سێ كەسییەكە كاروباری ئیدارەی گشتیی یەكێتییان بەڕێوەدەبرد، دوای 8ی تەموز لیژنەكە هەڵوەشایەوە، دوانیان وازیان هێنا‌و یەكێكیان مایەوە‌و بوو بە راوێژكاری بافڵ تاڵەبانی بۆ كاروباری دارایی.  بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، لەو ماوەیەدا كە كاریان كردووە، لیژنە سێ كەسییەكەی هەندێك سەرەداویان لەبارەی دارایی یەكێتی‌و موڵك‌و ماڵ‌و سامانەكەی كۆكردوەتەوە، بەڵام نەیانتوانیوە جڵەوی دارایی یەكێتی بەتەواوەتی بخەنەوە دەستی هاوسەرۆكەكان، چونكە زۆرینەی مۆڵكەكان بەناوی (دلێری سەید مەجید)ەوە بووە‌و ئەمانە هێشتا هەر بەناوی ئەوەوە ماونەتەوە‌و تەحویل نەكراون.  لە باوڵەكەی دلێرەوە بۆ قاسەكەی شێخ ئەحمەد دلێری سەید مەجید كە لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە بەرپرسیارێتی دارایی یەكێتی گرتوەتەدەست، سەرەتا دارایی یەكێتی لە (باوڵ)ێكدا هەڵگرتووە، بەڵام دوای راپەڕین‌و شەڕی ناوخۆ كە سەرچاوەی دارایی یەكێتی گەورەتر بووە ئیتر باوڵەكەی فڕێداوە‌و نازناوی "پیاوی پارەكە"ی پێدراوە.  لە كۆنگرەی چوارەمەوە، پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی بەجۆرێك دەستكاریی كرا، ئەو كەسانەی كە پۆستی بەرپرسی مەكتەبەكان  وەردەگرن دەبێت كەسانێك بن كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی بن، دلێری سەید مەجید لە كۆنگرەی چوارەمدا بوو بە ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی، بۆیە چاوەڕوانكراو بوو پۆستی بەرپرسی ئیدارەی گشتیی لێوەربگرێتەوە. لەدوای دوركەوتنەوەی (دلێر سەید مەجید)‌و كۆتایهاتنی كاری لیژنە سێ كەسییەكەی دوای كۆنگرەی چوارەم‌و رووداوەكانی 8ی تەموز، سەردەمێكی نوێ دەستیپێكرد كە لەڕووی داراییەوە دەتوانرێت ناوی لێبنرێت سەردەمی (شێخ ئەحمەدی نۆكان). ئێستا شێخ ئەحمەد بەرپرسی مەكتەبی دارایی‌و هاوكات ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتییە، ئەم پیاوە سەرەتای كاركردنی لەناو یەكێتیدا بە كاركردن لە بەشی دابینكردنی (ئازوقە) بۆ فەرماندەیی پێشمەرگە دەستی پێكردووە، دواتر چوەتە ئیدارەی گشتی یەكێتی‌و پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ دلێر سەید مەجید هەبووە، لەرێگەی ئەوەوە پەیوەندی لەگەڵ بازرگانانی ناوخۆ‌و دەرەوە دروستكردووە. دوای كۆنگرەی چوارەم چەسپاندنی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی ماوەیەك بارودۆخی شێخ ئەحمەد لەناو یەكێتیدا باش نەبوو، لەژێر چاودێری لیژنە سێ كەسییەكەی هاوسەرۆكەكاندا بوو، بەدوای دارایی‌و ئەو موڵك‌و ماڵانەدا دەگەڕان كە هی یەكێتی بوون‌و بەناوی شێخەوە بوون، بەڵام رووداوەكانی 8ی تەموز بە قازانجی شێخ ئەحمەد شكایەوە‌و بافڵ تاڵەبانی بە پێگەیەكی بەهێزترەوە هێنایەوە بۆ ناو دارایی یەكێتیی.  پەیوەندی شێخ ئەحمەد لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی نوێ نییە، ئەوانەی ئاگادارن دەڵێن سەرەتای پەیوەندییەكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتانەی كە هێشتا بافڵ تاڵەبانی لە بەریتانیا بووە‌و نەگەڕاوەتەوە بۆ كوردستان، لەو سەردەمەدا دلێری سەید مەجید لەڕێگەی شێخ ئەحمەدەوە پارەی بۆ بافڵ تاڵەبانی لە لەندەن حەواڵە كردووە.  ئێستا دۆسیەی بازرگانی دەروازە سنورییەكان‌و نەوت‌و گازو بەنزین‌و نەفتا‌و كاروباری بەڵێندەران‌و وەبەرهێنەران لەبوارەكانی خانوبەرەو بینای بازرگانی‌و تانەنەت هەندێكجار ئیفرازكردنی زەویش لای شێخ ئەحمەدە‌و رێژەی سەدی پرۆژەكان دیاریكراون‌و بەفلتەری شێخدا تێدەپەڕن‌و جڵەوی ئەو پرۆژانەشی كە پەیوەستن بە كاروباری كێڵگە نەوتییەكان‌و سكیوریتی‌و دابینكردنی لۆجستی داوەتە دەست كۆمپانیایەك بەناوی (نایترۆن) كە سەرۆكی ئەم كۆمپانیایە لەلایەن شێخ ئەحمەد خۆیەوە دانراوە‌و جگە لەو پارەیەی بۆ یەكێتی كۆیدەكاتەوە، بەپێی ئەوەی باسدەكرێت شێخ ئەحمەد خۆشی خاوەنی سەروەتێكی زۆرەو پرۆژەی تایبەت بەخۆی لەناوخۆی دەرەوەی وڵات هەیە‌و پشكی تایبەت بەخۆی لە پرۆژەكاندا هەیە. دوو بۆچوونی جیاواز هەیە لەبارەی گەڕانەوەی شێخ ئەحمەد بۆناو دارایی یەكێتی، بۆچونی یەكەم پێیوایە بافڵ تاڵەبانی بە گەڕاندنەوەی شێخ ئەحمەد دەیەوێت جارێكی تر سەرەداوی داراییە ونبووەكانی یەكێتی بدۆزێتەوە، بۆچونێكی تر هەیە پێیوایە گەڕاندنەوەی شێخ ئەحمەد بۆ قۆناغی راگوزەری دوای دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگیی بووە‌و بافڵ تاڵەبانی  دەیەوێت سەرلەنوێ مەكتەبی دارایی بە  شێوازێكی دیكە رێكبخاتەوە. 

درەو: وەزارەتی خوێندنی باڵا لە (10) پۆستی زانكۆی راپەڕین گۆڕینی (9) پۆستی راگەیاندووە، نەگۆڕینی پۆستێك ناڕەزایی لەناو مامۆستایان درووست كردووەو بە ناعەدالەتی لەقەڵەم دەدەن. وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی لە رۆژی 25ی ئابی رابردوو (9) پۆستی لە زانكۆی راپەڕین راگەیاند، (7) پۆستی راگری كۆلێجەكان و (2) پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ، بەڵام پۆستی یاریدەدەرێكی سەرۆكی زانكۆ رانەگەیەندرا ئەمەش نیگەرانی مامۆستایانی زانكۆی راپەڕینی لێكەوتووەتەوە. ئەو پۆستانەی گۆڕانكارییان تێدا دەكرێت:  1) یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا 2) یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری خوێندكاران  3) ڕاگری كۆلێژی زانست 4) ڕاگری كۆلێژی زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكان 5) ڕاگری كۆلێژی پەروەردە 6) ڕاگری كۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی 7) ڕاگری كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەكان 8) ڕاگری كۆلێژی پەرستاری 9) بەڕێوەبەری گشتیی سەنتەری توێژینەوەزانست  لە راگەیاندنی پۆستەكاندا، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری كارگێڕی و دارایی تێدا نیە، واتا سەرجەم پۆستی راگرو یاریدەدەرەكانی زانكۆ دەگۆڕدرین جگە لە یاریدەدەرێكی سەرۆكی زانكۆ. مامۆستایەكی زانكۆی راپەڕین كە نەویست ناوی ئاشكرابكرێت، بە (درەو)ی راگەیاند، گۆڕانكاری لەسەرجەم پۆستەكانی زانكۆی راپەڕین كارێكی زۆر باشە، بەڵام لەناو سەرجەم پۆستەكاندا تەنیا یەك پۆست ناگۆڕدرێت ئەوە ناعەدالەتیەو كێشەو ناڕەزایی لەناو مامۆستایانی زانكۆ درووست كردووە، بەجۆرێك راگری كۆلێج هەیە ساڵی دەستبەكاربوونەكەی زۆر لەدوای ئەو یاریدەدەرەوەیە بەڵام ئەو دەگۆڕدرێت و ئەو یاریدەدەرە ناگۆڕدرێت، سەبارەت بە هۆكاری نەگۆڕینی، ئەو مامۆستایەی زانكۆی راپەڕین وتی: پێویستە سەرۆكایەتی زانكۆو  وەزارەتی خوێندنی باڵا وەڵامی ئەوە بدەنەوە، چونكە ئەوە ناعەدالەتی درووست دەكات.  وەزارەتی خوێندنی باڵا لە رۆژی 1ی ئەیلول (3) پۆستی لە زانكۆی كۆیە راگەیاندووە: 1. یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا 2. ڕاگری فاكەڵتی ئەندازیاری 3. ڕاگری فاكەڵتی زانست و تەندروستی  وەزارەتی خوێندنی باڵا لە رۆژی 5ی ئەیلول (7) پۆستی لە زانكۆی چەرمۆ راگەیاندووە: 1) یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا 2) یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری كارگێڕی و دارایی 3) یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بۆ كاروباری خوێندكاران 4) ڕاگری كۆلێژی زانستە پزیشكی و كردارییەكان 5) ڕاگری كۆلێژی پەروەردە و زمان 6) ڕاگری كۆلێژی كار 7) ڕاگری سێنتەری چەرموو بۆ توێژینەوەو ڕاهێنان و ڕاوێژكاری  

درەو: راپۆرتی: روونبین  حكومەتی عێراق لە مانگی ئابدا (101) ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووەو هەرێم (11) ملیۆن، چین لە پلەی یەكەمی كڕیارانی نەوتی عێراقەو یۆنان لە پلەی یەكەمی كڕیارانەی نەوتی هەرێمی كوردستانە. لە مانگی ئابی 2022دا عێراق و هەرێم زیاتر لە ( 112 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوتیان هەناردە كردووە، حكومەتی هەرێم لە ماوەی مانگی ئابدا ( 11 ملیۆن و 500 هەزار) بەرمیلی هەناردە كردووە و حكومەتی بەغداش ( 101 ملیۆن و 100 هەزار) بەرمیلی هەناردە كردووە، كە كۆی گشتی ( 3 ملیۆن و 630 هەزار) بەرمیل لە رۆژێكدا هەناردە كردووە. هەناردەی هەرێم ( 10.2%)ی كۆی نەوتی هەناردەكراو پێكدەهێنێت. چین لە ریزبەندی یەكەمی كڕیارانی نەوتی حكومەتی فیدراڵە بە (33 ملیۆن و 600 هەزار ) بەرمیل و هیندستان بە ( 26 ملیۆن و 300 هەزار ) بەرمیل و ئەمریكاش بە (6 ملیۆن و 800 هەزار) بەرمیل. لە كاتێكدا یۆنان لە پلەی یەكەمی كڕیارانی نەوتی هەرێمدا هاتووە، دوای ئەو ئیتاڵیا بە دوو ملیۆن و 29 هەزار بەرمیل و ئیمارات بە (748 هەزار) بەرمیل لە پلەی سێیەمدایە.  

(درەو):  ئەندامانی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا كە ژمارەیان نزیكەی (160 هەزار) كەسە، خاتوو (لیز تره‌س)ی وەزیری دەرەوەیان وەكو رێبەری نوێی پارتەكەیان هەڵبژارد، ئەمە دەرگای لەبەردەم خاتوو تره‌س كردەوە تاوەكو پۆستی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا وەربگرێت.  هەڵبژاردنی خاتوو تره‌س دوای ئەوەهات (بۆریس جۆنسۆن)ی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بەهۆی یاخیبونێك كە لەناو تیمە حكومییەكەیدا وەكو ناڕەزایەتی دژی ئابڕوچونەكانی‌و دۆخی خراپی دارایی وڵات رویدا، دەستی لە سەرۆكایەتی پارتی پارێزگاران كێشایەوە. خاتوو تره‌س كێیە ؟ •    ساڵی 1975 لە شاری (ئۆكسفۆرد) لە باشوری ناوەڕاستی بەریتانیا لەدایكبووە واتە تەمەنی (47) ساڵە.  •    سەربە خێزانێكە لە چینی مامناوەند كە هەڵگری بیروباوەڕێكی بەهێزی چەپن.  •    بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2010 وەكو پەرلەمانتار لەسەر ناوچەی (ساوس وێست نۆرفۆلك) هەڵبژێردراوە.  •    بەهۆی بیروبۆچونە ئازادیخوازانەكانییەوە لەبواری ئابوری‌و بازرگانیدا بووە بە كارەكتەرێكی ناسراون لەناو ئەندامانی پارتی پارێزگاراندا.  •    دووەم ژن بووە لە بەریتانیا كە پۆستی وەزیری دەرەوە وەربگرێت، نازناوی (ژنە پۆڵاینەكە)ی پێبەخشراوە.  •    لەدوای جەنگی ئۆكرایناوە رۆڵی هەبووە لە سەپاندنی سزاكان بەسەر مۆسكۆ‌و ئۆلیگاریشە روسەكاندا.  •    چەندین پۆستی وزاری لە بەریتانیا بەڕێوەبردووە، رۆڵی هەبووە لە دانوستانی تایبەت بە رێككەوتنە بازرگانییەكان دوای دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا، ئەوكات وەزیری بازرگانی نێودەوڵەتیی بووە.  دیارترین بەڵێنەكانی •    هیچ باجێكی نوێ دانانێت‌و باجی زیادەی سەر كۆمپانیاكان هەڵدەوەشێنێتەوە كە پلانی بۆ دانراوە.  •    هەڵپەساردنی ئەو جۆرە باجەی كە بە "باجی سەوز" ناسراوە‌و بەشێكە لە كڵێشەی وزە كە دەدرێت بە پرۆژە كۆمەڵایەتی‌و سەوزەكان. •    بەڵێنیداوە تاوەكو ساڵی 2026 بڕی (2,5%)ی تێكڕای داهاتی ناوخۆیی بۆ بواری بەرگریی خەرج بكات‌و تاوەكو ساڵی 2030 بۆ رێژەكە بۆ (3%) بەرزبكاتەوە. ئاڵنگارییە گەورەكان لەوكاتەوە جۆنسۆن دەستی لەكاركێشاوەتەوە، چاوەڕوانییەكانی گەشەی ئابوری پاشەكشێی كردووە، هەروەك تێكڕای هەڵاوسانی ساڵانە بۆ سەرو 10% بەرزبوەتەوە‌و نرخی سوتەمەنی‌و خۆراكیش زیادیان كردووە.  نائومێدییەكی زۆر لەبارەی بەرزبونەوەی نرخی بژێوی دروستبووە‌و سەدان هەزار كرێكاری بەندەرەكان‌و هێڵەكانی شەمەندەفەرو بەرید مانگرتنیان راگەیاندووە. لەدوای ریفراندۆمی (برێكزێت)ەوە جونەیهی ئەستەرلینی خراپترین مانگی بەخۆیەوە بینیوە، بانكی ئینگلتەرا پێشبینی ئەوە دەكات لەگەڵ قەیرانی وزەدا رێژەی هەڵاوسان بۆ 13% بەرزببێتەوە، "سیتی گروپ" چاوەڕێ دەكات لە سەرەتاكانی ساڵی داهاتوودا رێژەی هەڵاوسان لە بەریتانیا بگاتە ترۆپكی خۆی كە 18%ە.  ئەم دۆخە وایكردووە بەریتانیا كە شەشەم گەورە ئابوری جیهانە پلەیەك لە ریزبەندییەكە بێتەخوارەوە‌و شوێنە بۆ هیندستان بەجێبهێڵێت. دەستبەكاربوونی سەرۆك وەزیرانی نوێ چاوەڕوان دەكرێت سبەینێ بۆریس جۆنسۆن دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە پۆستی سەرۆك وەزیران بخاتە بەردەم شاژنە ئیلیزابێسی دووەم لە شوێنی نیشتەجێبوونی هاوینەی شاژن لە (بالمۆراڵ)ی سكۆتلەندا، لەدوای ئەمەوە شاژن پێشوازی لە خاتوو (لیز تره‌س) دەكات بۆ ئەوەی ببێت بە (15) هەمین سەرۆك وەزیران لەسەردەمی شاژندا كە (70) ساڵە ئەم سەردەمە بەردەوامە.  دوای بینینی شاژن، خاتوو لیز تره‌س دەگەڕێتەوە بۆ لەندەن‌و لەوێ لەبەردەم تەلاری حكومەت لە "داوننگ ستریت" یەكەمین وتاری خوی دەخوێنێتەوە، ئەمەش بەر لە پێكهێنانی حكومەتەكەی‌و روبەڕووبونەوەی (كیر ستارمر) رێبەری ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمان لە رۆژی چوارشەممەدا.     

درەو:  ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتی مانگی ئابی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوای دەركردنی خەرجییەكانی نەوت (970 ملیار ) دینار بووە، لە كاتێكدا داهاتی نەوت ( ترلیۆنێك و 480 ملیار) دیناربووەو (830 ملیار) دیناری بۆ خەرجی و ( 650 ملیار) دیناری بۆ حكومەت ماوەتەوە.  پوختە   داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی ئاب = (287 ملیار) دینارە (بەپێی دوا لێداوانی وەزیری دارایی هەرێم) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی ئابی (2022)دا  بڕی (11  ملیۆن و 560 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  ئاب (100.45) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (88.45) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (11 ملیۆن و 560 هەزار) بەرمیل X (88.45) دۆلار = (1 ملیار و 22 ملیۆن و 482 هەزار ) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 22 ملیۆن و 482 هەزار) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 482 ملیار و 598 ملیۆن و 900 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 22 ملیۆن و 482 هەزار) دۆلار  X (56%) = (572 ملیۆن و 589 هەزارو 920) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (572 ملیۆن و 589 هەزارو 920) دۆلار X ((1450 دینار = (830 ملیار و 255 ملیۆن و 384 هەزار) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 22 ملیۆن و 482 هەزار) دۆلار  X (44%) = (449 ملیۆن و 892 هەزارو 80) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (449 ملیۆن و 892 هەزارو 80) دۆلار X (1450) دینار= (652 ملیار و 343 ملیۆن و 516 هەزار) دینار. کۆی داهات لە مانگی ئاب 2022 (دینار) (652 ملیار و 343 ملیۆن و 516 هەزار) داهاتی نەوت + (287 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (970 ملیار و 843 ملیۆن و 516 هەزار) دینار   

شیكاری: درەو # لە سێ ساڵی تەمەنی کابینەی نۆیەم مۆڵەت بە (206) پرۆژەی وەبەرهێنان بە سەرمایەی (11.6) ملیار دۆلار دراوە. # لە زۆنی زەرد (136) پرۆژە بە ڕێژەی (66%)، لە زۆنی سەوز(70) پرۆژە بە ڕێژەی (34%)، مۆڵەتیان وەرگرتووە. # قەبارەی سەرمایەی بەگەڕخراو لە زۆنی زەرد (9.5) ملیار دۆلار بە ڕێژەی (82%) بووە، لە زۆنی سەوز(2.1) ملیار دۆلار بە ڕێژەی (18%)بووە. یەکەم؛ پرۆژەکانی وەبەرهێنان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی فەرمانگەی میدیاو زانیاری، كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان لە ده‌ستبه‌كاربوونییه‌وه‌ واتە له‌ (٢٨ـی ته‌ممووزی ٢٠١٩ تاوه‌كو ٢٧ـی حوزه‌یرانی ٢٠٢٢)، له‌ سه‌رجه‌م سێكته‌ره‌كان به‌ تایبه‌ت سێكته‌ره‌ خزمه‌تگوزارییه‌ گشتییه‌كان پڕۆژه‌ی تایبه‌ت به‌ وه‌به‌رهێنانی ئه‌نجام داوه‌، لەو‌ ماوه‌یەش دا  مۆڵەت بە (٢٠٦) پرۆژەی وەبەرهێنان بە سەرمایەی (١١ ملیارو ٦٢٩ ملیۆن و ٣٥٥ هەزار) دۆلار لەسەر رووبەری (١٠ هەزار و ٨٢٤) دۆنم زەوی له‌ ناوچه‌ جیاجیاكانی هه‌رێمی كوردستان دراوە كه‌ به‌شێكی زۆری ئەو پڕۆژانه‌ له‌ لایه‌ن وه‌به‌رهێنه‌رانی ناوخۆییەوە ئه‌نجام دراون. بڕوانەی خشتەی ژمارە (1) بە جۆرێک؛ پرۆژەکانی ٢٠١٩ ساڵی ٢٠١٩ كه‌ سه‌ره‌تای ده‌ستپێكی كابینه‌ی نۆیه‌م بوو، (٦٤) پڕۆژه‌ مۆڵەت دراوە بە سەرمایەی (٢ ملیارو ٧٠٦ ملیۆن و ٤١٢ هەزار و ٢٦٤) دۆلار، كه‌ سه‌رجه‌میان له‌ لایه‌ن وه‌به‌رهێنه‌رانی ناوخۆییەوە ئەنجام دراون. بەڵام تەنها (١٦) پرۆژەیان هی کابینەی نۆیەم بوو بە قەبارەی سەرمایەی، (٤٨٥ ملیۆن و ٢٠٤ هەزار و ٢٥٦) دۆلار. ئەوی دی لەسەردەمی کابینەی هەشتەم مۆڵەتیان پێ دراوە. پرۆژەکانی ٢٠٢٠ له‌و ساڵه‌دا (٧٦) پڕۆژه‌ مۆڵەتیان وەرگرتووە، كه‌ له‌ كۆی ئه‌و ژماره‌یه‌ ته‌نیا (٢) پڕۆژه‌ به‌ هاوبه‌شی له‌ نێوان وه‌به‌رهێنه‌رانی خۆماڵی و بیانی ئه‌نجام دراون و (٧٤) پڕۆژه‌کەی دیکە له‌لایه‌ن وه‌به‌رهێنه‌رانی ناوخۆییەوە ئەنجام دراون، كه‌ كۆی گشتی پڕۆژه‌كانیش بە سەرمایەی (یەک ملیار و ٩٧٩ ملیۆن و ٥٢٤ هەزار و ٥٠٠) دۆلار بووه‌. پرۆژەکانی ٢٠٢١ ساڵی ٢٠٢١ دا (٧٠) پڕۆژه‌ی جۆراوجۆر بە سه‌رمایه‌ی (٨ ملیار و ٥١٥ ملیۆن و ٦٤٥ هەزار و ٨٦٤) دۆلار مۆڵەتیان وەرگرتووە،‌ له‌ كۆی ئه‌و ژماره‌یه‌ ته‌نیا یه‌ك پڕۆژه‌ له‌ ڕێگه‌ی وه‌به‌رهێنه‌ری بیانی بووه‌ و یەک پڕۆژه‌ش به‌ هاوبه‌شی بووه‌ و (٦٨) پڕۆژه‌كه‌ی دیکە له‌ لایه‌ن وه‌به‌رهێنه‌ری خۆماڵییه‌وه‌ جێبه‌جێ كراون، بووە.  پرۆژەکانی ٢٠٢٢ له‌ ٦مانگی یه‌كه‌می ساڵی ٢٠٢٢، حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام بووە لە پێدانی مۆڵەت بە پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان، به‌ شێوه‌یه‌ك  کە (٤٤) پڕۆژه‌ی جۆراوجۆر له‌ بواره‌ جیاوازه‌كان بە سه‌رمایه‌ی (٦٤٨ ملیۆن ٩٨٠ هەزار و٤٢٤) دۆلار مۆڵەتیان وەرگرتووە و سه‌رجه‌میان له‌ لایه‌ن كۆمپانیا خۆماڵییه‌كانەوە جێبه‌جێ كراون. دووەم؛ کۆی گشتی پرۆژەکان بەپێی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکان حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌‌ كابینه‌ی نۆیه‌مدا مۆڵەتی بە (٢٠٦) پڕۆژه‌ی هه‌مه‌جۆری له‌ سێكته‌ره‌ جیاوازه‌كان داوه‌، لەسەر ئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکان بەم جۆرە بووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) پارێزگای هەولێر  پارێزگای هەولێر (٨٨) پڕۆژه‌ به‌ سەرمایەی (٨ ملیار و ٩١١ ملیۆن و ٧٥٨ هەزار و ١١٣) دۆلاری بەرکەوتووە و پرۆژەکانیش لەسەر رووبەڕی (٤ هەزار و ٨٦٤) دۆنم ئه‌نجام دراون. پارێزگای سلێمانی پارێزگای سلێمانی بە پلەی دووەم دێت کە (٥٣) پڕۆژه‌ به‌ سه‌رمایه‌ی (یەک ملیار و ٥٩٤ ملیۆن و ٩١٥ هەزار و ٢١٣) دۆلار له‌ سه‌ر ڕووبه‌ری (هەزار و ٩٢٨) دۆنمی  تێدا ئەنجام دراون. ‌پارێزگای دهۆك  له‌پارێزگای دهۆك (٤٨) پڕۆژه‌ به‌ سەرمایەی (٥٩٨ ملیۆن و ٤١٣ هەزار و ٧٩٨) دۆلار له‌ سه‌ر ڕووبه‌ری (٢ هەزار و ٧٦٠) دۆنم زەوی ئەنجام دراون. پارێزگای هەڵەبجە لە پارێزگای هەڵەبجەش یەک پرۆژە بە سەرمایەی (٦ ملیۆن و ٨٤٦ هەزار) دۆلار لەسەر رووبەری (٧) دۆنم زەوی ئەنجام دراوە. ئیدارەی سەربەخۆی گه‌رمیان  لە ئیدارەی سەربەخۆی گه‌رمیان (١١) پڕۆژه‌ به‌ سه‌رمایه‌ی (٣٩١ ملیۆن و ٩٩٢ هەزار و ٤٣٩) دۆلار و له‌ سه‌ر ڕووبه‌ری (١ هەزارو ١٤٣) دۆنم زەوی ئەنجام دراون. ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین لە ئیدارەی سەربەخۆی ڕاپه‌ڕین (٥) پڕۆژه‌ بە گوژمەی (١٢٥ ملیۆن و ٤٢٩ هەزار و ٤٨١) دۆلار له‌ سه‌ر ڕووبه‌ری (١١٩) دۆنم زه‌وی پڕۆژه‌ی جیاواز ئەنجام دراون. سێیەم؛ کۆی گشتی پرۆژەکان بەپێی زۆنەکان لە کابینەی نۆیەم مۆڵەت بە (206) پرۆژەی وەبەرهێنان بە سەرمایەی (11 ملیارو 629 ملیۆن و 355 هەزار و 44) دۆلار دراوە. لە زۆنی زەرد (هەولێر و دهۆک) (136) پرۆژە بە ڕێژەی (66%)، لە زۆنی سەوز (سلێمانی، هەڵەبجە، گەرمیان و ڕاپەڕین) (70) پرۆژە بە ڕێژەی (34%)، مۆڵەتیان وەرگرتووە.  قەبارەی سەرمایەی بەگەڕخراو لە زۆنی زەرد (9 ملیار و 510 ملیۆن و 171 هەزار و 911) بە ڕێژەی (82%) بووە، لە زۆنی سەوز(2 ملیار و 119 ملیۆن و 183 هەزار و 133) دۆلار بە ڕێژەی (18%)بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) سەرچاوە؛ فەرمانگەی میدیاو زانیاری، لە سێ ساڵی کابینەی نۆیەم مۆڵەت بە ٢٠٦ پرۆژەی وەبەرهێنان بە سەرمایەی ١١ ملیار٦٢٩ ملیۆن دۆلار دراوە، ٢ی ئابی ٢٠٢٢.

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ھەر کەسێک بە وردیی لە دۆخی ئەمڕۆکەى کۆمەڵگای ئێمە ڕابمێنێت، چەندان گۆڕانکاریی دەبینێت کە دۆخی ئێستاکەی ئەو کۆمەڵگایە بەشێوەیەکی بەرفراوان، لەوەی نیو سەدەیەک لەمەوبەر لەئارادابووە، دادەبڕێت. ئەوەی ئەمڕۆ ھەیە و دروستکراوە  درێژکراوە و سەرلەنوێ بەرھەمھێنانەوەی ئەوە نییە، کە نیو سەدە لەمەوبەر لە ئارادابووە. تێنەگەیشتن لەم ڕاستییە سۆسیۆلۆژیە سادەیە یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی ئەو نائومێدییەی لای بەشە چالاک و زیندوەکەی کۆمەڵگای ئێمە ھەیە و ھەستیپێدەکرێت.  بەر لە ھەمووشتێک با سەرنجی سیستمی بەھاکان بدەین. ھەرکەسێک پێیوابێت کۆمەڵگای ئێمە لە ئێستادا کۆمەڵێک بەھا دەژیی، سەدەھا ساڵە ھەن و لەمڕۆشدا بەبێ گۆڕان و بەھەمان ناوەرۆکەوە ئامادەن، بە ھەڵەدا چووە. یاخود پێیوابێت سیستمێکی ئەخلاقیی لەو کۆمەڵگایەدا سەروەرە، کە بەھاکانی سەدەھا ساڵ تەمەنیان ھەیە و وەکخۆیان و بێگۆڕانکاریی لە ڕابردووەوە بۆ ئێستا، گواستراونەتەوە. ئەوەی ئێستا لە ئاستی بەھادا ئامادەیە، بەرھەمھێنانەوە و سەدبارەکردنەوەی بەھای کۆن و دێرین نییە، بەڵکو ئەو دۆخەیە کە چەندساڵێک لەمەوبەر لە نووسینێکمدا ناوی دۆخی ”شڵەژانی پێوانەیی“م لێنا. ”شڵەژانی پێوانەیی“ بەمانای تێکچوونی سەرجەمی ئەو بەھا سەرەکیی و بنەڕەتییانەی لە کۆمەڵگادا باش لە خراپ و دەشێت لە ناشێت و جوان لە ناشیرین و چاکەکاریی لە خراپەکاریی، جیادەکاتەوە. لەم ئاستەدا دۆخێک دروستبووە کە پەنجا ساڵێک لەمەوبەر بوونی نەبووە، کۆمەڵگایەک ھاتۆتەکایەوە جیاواز لەوەی جاران ھەبووە. لەم کۆمەڵگا تازەیەدا، کە بەرخۆریی لەناوەوە بونیادی بەھاکان و پەیوەندییەکانی داڕشتوە، توانای بەرخۆریی و مەسرەفکردن بووە بە بەھای ژمارە یەک و خودی بەرخۆریی خۆیشی بە ناو سەرجەمی کایە و بوار و فەزاکانی ئەو کۆمەڵگایەدا، بڵاوبۆتەوە.  بۆ نموونە پەککەوتنی مانای ئیشکردن و جێگرتنەوەی بە دەوڵەمەندبوونی خێرا لە ڕێگای دزیی و گەندەڵیی سیستماتیک و لە ڕێگای نزیکبوونەوەوە لە بازنە داخراوەکانی دەسەڵاتەوە. ئەم دۆخە مانایەکی بۆ ئیشکردنی ئاسایی، نەھێشتۆتەوە. ئەو بەھا تەقلیدیەی لە کۆمەڵگای ئێمەدا بەرگریی لەوەدەکرد کە ”دەستی ماندوو لەسەر سکی تێرە“ ، لەمڕۆدا گۆڕاوە بۆ ”دەستی دزیی و گەندەڵی لەسەر سک و ناوگەڵی تێرە“.  بەڵام ئابوریی تاڵانیی و بەرخۆریی تەنھا کاری بێمانا نەکردوە، بەڵکو یەکێک لە دەرەنجامە سەرەکییەکانی تری بریتییە لە بەرھەمھێنانی چەندان فۆرمی نارسیزمیی بیمار و ناتەندروست، نارسیزمێک ”من“ێکی بەرخۆری ئاوساو و فوتێکراو، بەڵام دابڕاوی لە لانی ھەرەکەمی خەم و خەون و بەرپرسیارێتی گشتیی، دروستکردوە. ”من“ێکی ئاوساو کە خۆی بەسەرەتا و کۆتایی ھەموو شتەکان دادەنێت و بە ھیچ مانایەک لە خەمی دروستکردنی جیھانێکی ھاوبەش و پێکەوەیی ئینسانیددا بۆ ھەمووان، نییە. لە ئاستە سیاسیەکەیدا، ئەم فۆرمە لە نارسیزم، لە سەرێکەوە لەدرستبوون و گەورەبوونی دەسەڵاتێکی خێزانیی و بنەماڵەیی تایبەتدا بەرجەستەیە، لەسەرێکی دیکەوە، ئەندامانی ئەو بنەماڵانەی والێکردوە خۆیان نەک تەنھا بە تاقە کەسانێکی شایستەی حوکمڕانیی بزانن، بەڵکو سەرجەمی وڵاتەکەش، بە دانیشتوانەکەشییەوە، وەک موڵکی شەخسیی خۆیان و بنەماڵەکانیان ببینن و مامەڵەبکەن. ھەموو کەسێکی ناڕازیی دەرەوەی خۆیشیان، بەر لەوەی وەک ھەڕەشەیەکی سیاسیی ببینن، وەک ھەڕەشە بۆ سەر ئەو نارسیزمە بیمارە تاکەکەسیی و خێزانیی و بنەماڵەییە دەبینن.   خاڵێکی دیکە کە پێویستە ئاشکرابێت ئەوەیە، ئەوە گۆڕانی میزاج و سایکۆلۆژیای تاکەکەسەکان نییە، کە ھۆکاری گۆڕانی بەھاکانە، بەڵکو ئەوەی ھۆکاری گۆڕانی بەھاکانە، ئەو شێوازی پەیوەندیی و جۆری کارلێکردن و کارلێکردنی پێچەوانانەیە، کە لە کۆمەڵگادا لەنێوان پێکھاتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانیدا، دێنەکایەوە. نەخشەی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگای ئێمە لە دوای ڕاپەڕینەوە گۆڕانی ھەمەلایەنی بەسەرداھاتوە، پێکھاتی چینایەتی، پێکھاتی نوخبەکان، پێکھاتی پیاوانی دین و ھێزە دینییەکان، ناوەندە میدیایی و ڕۆشنبیرییەکان، ھەموویان بە شێوەیەکی بەرچاو گۆڕانی گەورەیان بەسەرداھاتوە. ئەوەی لە ئێستادا دەیبینین لەدایکبوونی کۆمەڵگایەکە تیایدا سەدەھا دیاردەی نوێ لەدایکبووە، چەندەھا بکەری ئابوریی و سیاسیی و دینیی و فەرھەنگیی و میدیایی نوێی ھاتونەتەکایەوە، جۆری تازە و نوێی ڕۆشنبیر دروستبوون، کە ھیچیان پەنجا ساڵێک لەمەوبەر نەک بونیان نەبووە، بەڵکو لەناو خەیاڵی کۆمەڵایەتیی ئەو کۆمەڵگایەشدا ئامادەییان نەبووە. لە سەرجەمی ئەم ئاستانەدا لەباتی بەردەوامیی و خۆدووبارەکردنەوە، دابڕان ھەیە، دابڕانی گەورەش. ھەر لێرەوە ئەو بەھا تازانەی لە ئێستادا دروستبوون، ھیچ شتێک نایانباتەوە ناو ئەو بەھا تەقلدیی و باڵادەستانەی سەدەیک یان نیوسەدە لەمەوپێش لە کۆمەڵگای ئێمەدا ھەبوون و ئیشیانکردوە.  ئامادەگیی جۆری تازە لە دزیی و جەردەییش، فۆرمی نوێ لە ئابوریی مافیایی، بە کۆمپانیاکردنی حیزب، ھەڵئاوسانی ڕیزەکانی، شێوازی تازەی دەستێوەردانی شێوێنەرانە لە سیستمی بیرۆکراسیی، پەکخستنی دەزگاکان وەک دەزگای خاوەن لۆژیکی تایبەت بەخۆیان، دروستکردنی توانای نوێی کۆنترۆڵ و چاودێریکردن، تا بە چاودێریی وردەکارییەکانی ناو ژیانی شەخسیی کەسەکان دەگات، لە دەرکەوتە تازەکانی ئەو دۆخەیە کە ئێستا سەروەرە. ئینجا بەبازرگانیکردنێکی تەواوی سیستمی تەندروستیی، شێواندنی سیستمی خوێندن بەشێوەیەک سیستمی پەروەردە لەناوەوە تەواو پارچەپارچە ببێت، دروستبوونی ھەندەسەیەکی نوێ بۆ شارسازیی کە ھاتنەکایەی گیتۆی کۆمەڵایەتیی لە دەرەنجامە سەرەکییەکانیەتی، دروستبوونی چەند دنیایەکی لەیەکتری دابڕاو و تەریب بەیەک کە ھێز و توندوتیژیی بەیەکەوە گرێیانئەدات، دروستبوونی پاسەوان، لەدایکبوونی فۆرمی تازەی دەوڵەمەندبوون و فۆرمی تازەی ھەژارکەوتن.  ئینجا لەدایکبوونی کایەیەکی ڕۆشنبیریی و ئەدەبیی و ھونەری نوێ پڕ لە دابەشبوون و تاقمگەرایی و ململانێی خێڵەکییانە، دوور لە لانیکەمی ئەخلاقیاتی نووسین و ئاڵوگۆڕی فیکریی مەنھەجیی و زانستییانەوە.  بوارێکی تر کە گۆڕانکاریی گەورەی تیادا دروستبووە بواری دین و دیندارییە. دروستبوونی فۆرمی تازەی دینداریی کە پێشتر لە دونیای ئێمەدا بوونی نەبووە، گەشەی سەلەفیەتی دینیی، بە سیسیبوونێکی ھەمەلایەنەی دین، ھاتنەکایەی بازاڕی دروستکردنی لاشەی دینیی داپۆشراو، بەھێزبوونی ڕەھەندە نمایشکارەکانی دینداریی، دروستبوونی توریزمی دینیی، ھاتنەکایەی بانگخوازیی دینیی ھەمەجۆر، دروستبوونی دەیان کەناڵی دینیی جیاواز بۆ بڵاوکردنەوەی دین  لە دەرەوەی مزگەوتدا، بەناو کۆمەڵگادا. لەوانەش، بۆ نموونە، دروستبوونی دەیان ڕادیۆ و تەلەفیزیۆن و سایت و ماڵپەڕی دینیی، دروستبوونی کتێبخانە و سێنتەری دینیی تایبەت و جیاواز، دروستبوونی وەزارەت بۆ کاروباری دینیی، دروستبوونی چەندان پارتی سیاسیی دینیی و دروستبوونی دەیان ڕێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنیی دینیی. ئەمە جگە لە گەورەبوون و زیادبوونی ژمارە و بڕی مزگەوت و تەکیە و خانەقا دینییەکان خۆیان و زیندوکردنەوە و بەھێزکردنیان بە ئامانجی سیاسیی. لەپاڵ ھەموو ئەمانەدا ھاتنەکایەی گۆڕانکارییە تەکنۆلۆژییەکان، بە تایبەتیی گۆڕانکاریی لە بواری تەکنۆلۆژیای پەیوەندیدا. ئەم تەکنۆلۆژیایە بۆ یەکەمینجار لە مێژووی ئێمەدا توانای قسەکردن و خۆنمایشکردن بە کەسەکانێکی زۆری ئەو کۆمەڵگایە دەبەخشن، کە پێشتر نەبینراو و نەناسراو بوون. دروستبوونی ژینگەیەکی دیگیتاڵی تەریب بە دنیای ناو واقیع. ئەمەش لە ئاستێک لە ئاستەکاندا دابەشکردنی ژیانی کەسەکان بەسەر دوو جیھاندا، کە ھەریەکێکیان لۆژیکێکی جیاواز بەڕێوەیان دەبات و زۆرجار لەناویاندا کەسەکان شتی جیاواز و ناکۆک بەیەک، دەڵێن و دەنووسن و ئەزمووندەکەن.   یەکێک لە دەرەنجامە کۆمەڵایەتیی و سیاسییە سەرەکییەکانی ئەو دۆخەی لەسەرەوە باسکرا، دروستبوونی شێوازی نوێ و ھەمەلایەنەی دابەشبوون و پارچەپارچەبوونی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی و ڕەمزییە.  لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا کە دەپرسێت ”ئایا ئێمە پێویستە لە دۆخێکی لەو بابەتەدا چی بکەین“؟ دەبێت سەرەتا لەو خاڵەوە دەستپێبکەین کە شتێک بەناوی ”ئێمە“ەوە لە ئێستای ئەو کۆمەڵگایەدا لەئارادا نییە. ”ئێمە“ وەک ھێز و پرۆژەیەکی مێژوویی ڕێکخراو. ”ئێمە“، ھیچ ”ئێمە“یەک پێدراوێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و فەرھەنگیی و دینیی نییە کە بە سروشتی بوونی ھەبێت و ئامادەبێت، بەڵکو یەکەیەکی کۆمەڵایەتییە دەبێت دروستبکرێت. ھاوکات مەرجیش نییە ھەموو ”ئێمە“یەک ئێمەیەکی مێژوویی چالاک و خاوەن خەونی گۆڕانکاریی بێت، یاخود توانا و وزە و خەونی دەسکاریکردنی جیھانی ھەبێت، یان لانیکەم ئەگەری دەسکاریکردنی جیھانی لەناوخۆیدا ھەڵگرتبێت. بە کورتییەکەی، لەناو ئەو دونیا تازەیەدا کە دروستبووە لە پەیوەندیدا بە پرۆژەی گۆڕانکارییەوە، دروستکردنی ئەو ”ئێمە“ مێژووییە پێداویستیی ژمارە یەکی ئەو دۆخە مێژووییە تایبەتەیە. ”ئێمە“یەک بتوانێت دەسکاریی ئەو واقیعە پارچەپارچە و کۆنترۆڵکراوە بکات، یان ئەو ئەگەری دەسکاریکردنەی تێدابێت. بەبێ ھەوڵدان بۆ دروستکردنی ئەو ”ئێمە“یە، ئەوەی دەمێنێتەوە شێوە جیاوازەکانی  ڕەشبینیی و نائومێدییە. ئەوەی دونیای ئێمە پێویستی پێیەتیی دروستبوونی دیدێک نییە بەرگریی لەوەبکات ھەرکەسە و بە تەنھا خۆی ڕزگاربکات، بەڵکو پێویستی بە ”ئێمە“یەکی مێژوویی خاوەن پرۆژە و توانای گۆڕانکارییە. گرەوی ھیچ ساتەوەختێکی مێژوویی لەوەدا نییە ھەر کەسێک بە تەنھا و بە شێوەیەکی شەخسیی خۆی ڕزگاربکات، بەڵکو لەوەدایە ھەوڵی دروستکردنی ئەو ”ئێمە“یەی تێدابێت کە بتوانێت وەک بکەرێکی مێژوویی کاربکات و کاریگەربێت.  تەنھا ئەو ”ئێمە“ مێژووییە وەڵامە بە نائومێدییە گەورەکان.