راپۆرت: درەو باسی حكومەتی ئەلیكترۆنی‌و دیجیتاڵی كرد، بەڵام خۆی بوارد لە باسی (قەیرانی دواكەوتنی موچە، راوەستانی نزیكەی 900 پرۆژە، كۆبونەوەی زبڵ‌و خاشاك، فشار بۆسەر سەرمایەداران، بڵاوبونەوەی كولێرا، تێكدانی ژینگە‌و داگیركردنی زەوی، نەبوونی هەلی كار، قاچاخچێتی سنورەكان، ناشەفافی دۆسیەی نەوت، نادیاری داهاتی ناوخۆ)، ئەم مانگەش موچەی ژمارەیەك لە وەزارەتەكان لە سنوری سلێمانی دواكەوت، دۆخی سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی لەسەردەمی دەسەڵاتی قوباد تاڵەبانی لەم راپۆرتەدا.    قوباد تاڵەبانیش قسەی كرد ! بۆ یادی سێ ساڵەی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)ە، چەند رۆژێكە هەڵمەتێكی میدیایی دەستپێكردووە، حكومەت باسی دەستكەوتەكانی خۆی دەكات. فەرمانگەی میدیاو زانیاریی ئیدارەی ئەم هەڵمەتە میدیاییە دەدات، هەرجارێك وەزیرو بەرپرسێك دەخاتە سەر شاشە‌و باسی دەستكەوتەكانی دەكات.  فەرمانگەی میدیاو زانیاری، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانیشی ناچار كرد لەم یادەدا قسە بكات، قوباد تاڵەبانی قسەی كرد، بەڵام بە نابەدڵی، هێندە نابەدڵ بوو تەنانەت ڤیدیۆی قسەكانی لە ئەژمارەكانی خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاونەكردەوە.  ئەو جگە لە باسی "حكومەتی دیجیتاڵی"‌و "حكومەتی ئەلیكترۆنی"‌و "روبەڕووبونەوەی توندوتیژی دژی ژنان"، قسەیەكی تری نەبوو بۆ وتن لەبارەی خزمەتگوزارییەكانەوە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا.  لەسێ ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا، دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانی، روبەڕووی زۆرترین ناڕەزایەتی بوەتەوە لەبارەی (خراپی خزمەتگوزارییەكان، كێشەی موچە، خۆڵَ‌و خاشاك، راوەستانی پرۆژەكان، هێرشەكانی توركیا‌و ئێران.. هتد)ەوە.  قوباد تاڵەبانی لە حكومەت  قوباد تاڵەبانی كوڕی بچوكی جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە، ئەو بۆ جاری دووەم لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی وەرگرتەوە‌و هاوكات سەرۆكی تیمی یەكێتییە لە حكومەت. تاڵەبانی كوڕ لە هەڵبژاردنی 30 ئەیلولی 2018ی پەرلەمانی كوردستان براوەی ژمارەی یەك بوو لەسەر ئاستی هەرێم، ئەو كە سەرۆكی لیستی یەكێتی بوو، بەتەنیا خۆی (182 هەزارو 551) دەنگی هێنا، بەڵام زۆر دڵخۆش نەبوو بەم سەركەوتنە، چونكە هەرزوو بۆی دەركەوت هاوڕێ نزیكەكەی (نێچیرڤان بارزانی) چیتر لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا نامێنێتەوە. قوباد لەسەرەتای پرۆسەی دانوستانەكان بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا هێشتا دڵی لای نێچیرڤان بارزانی هاوڕێی بوو، حەزی لێبوو ئەمجارەیان لە سەرۆكایەتی هەرێم ببێت بە جێگری ئەو، بەڵام دواجار قایل بوو بەوەی جارێكی تر پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت وەربگرێتەوە‌و ئەمجارەیان لەبری نێچیرڤان بارزانی ببێت بە جێگری مەسرور بارزانی.  سەرەتای كاركردنی قوباد تاڵەبانی لە كابینەی نۆیەمدا بە نیگەرانی دەستی پێكرد، ئەو ناڕازیی بوو لەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەسەڵاتەكانی وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ دیاری نەكردووە، ئاخر لەسەردەمی نێچیرڤان بارزانی هاوڕێیدا وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سەوز مامەڵەی دەكرد، بەڵام مەسرور بارزانی ئەم شێوازی دابەشكردنەی دەسەڵاتی رەتدەكردەوە، ئەمەی بە تۆخكردنەوەی دووئیدارەیی ناودەبرد.  بەپێچەوانەی ئەوەی هەندێك لە سەركردەكانی حزبەكەی (یەكێتی) تۆمەتباریان دەكرد بەوەی كە "تەنیا جانتا بۆ نێچیرڤان بارزانی هەڵدەگرێت"، قوباد تاڵەبانی لەكابینەی هەشتەمدا سودی لە پەیوەندییە دۆستانەكەی لەگەڵ نێچیرڤان بینی بۆ جڵەوكردنی دەسەڵات لە زۆرنی سەوز، بەڵام لەسەردەمی كابینەی مەسرور بارزانیدا دۆخەكە گۆڕا، تا ئەو رادەیەی قوباد تاڵەبانی ناڕەزایەتی خۆی دژی مەسرور بارزانی گەیاندە مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و داوای دەسەڵاتەكانی جێگری سەرۆك وەزیرانی دەكرد، دواتر‌و لەچوارچێوەی گفتوگۆیەكدا لەگەڵ مەسرور بارزانی ئاشتەوایی كرد پێكهاتن، بەڵام هێشتاش دەسەڵاتەكانی سەردەمی نێچیرڤان بارزانی هەر وەرنەگرتەوە.  دوو ساڵی یەكەمی تەمەنی كابینەی نۆیەم بۆ قوباد تاڵەبانی باش نەبوو، هەم بەكاركردنی لەگەڵ مەسرور بارزانی خۆشحاڵ نەبوو، هەم سەركردایەتی هەڵبژێردراوی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی-ش فشاریان بۆ هێنابوو، فشارێك كە لەدواین قۆناغی خۆیدا گەیشتە سزادانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەریكێشا بۆ ئەوەی پۆستی جێگری سەرۆك وەزیرانیشی لێوەبگیرێتەوە.  بەڵام ماوەی ساڵێكە لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزو دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگیی‌و لەكارخستنی سەركردایەتییەوە، قوباد تاڵەبانی هەناسەیەكی هەڵمژیوە‌و ئێستا ئیتر ئەو هەمەكارەی یەكێتی‌و زۆنی دەسەڵاتدارێتی یەكێتییە، بەتایبەتیش كە مەسرور بارزانی لەچوارچێوەی پرۆژەی لامەركەزیەیی دا، دەسەڵاتی كارگێڕی‌و دارایی بۆ پارێزگاكان شۆڕكردوەتەوە.  پێشتر یەكێتییەكان رەخنەیان لێدەگرت بەوەی چوەتە هەولێرو ناگەڕێتەوە بۆ سلێمانی، بەڵام لەدوای 8ی تەموزەوە قوباد تاڵەبانی زیاتر لە سلێمانی دەبینرێت، دەركەوت ئامادەگیی قوباد تاڵەبانی لە سلێمانی وەكو جێگری سەرۆك وەزیران، كاریگەریی ئەوتۆی نەبووە لەسەر كەمكردنەوەی كێشەكانی زۆنی سەوز، لەماوەی ساڵی رابردوودا هەڵمەتی دابەشكردن‌و دەستبەسەرداگرتنی زەوی لە سلێمانی‌و تێكدانی ژینگە‌و كێشەی موچەی فەرمانبەران‌و نەمانی نەختینە لە بانكەكاندا زیاتر بووە. لەدوای 8ی تەموزەوە قسەوباسەكان لەبارەی نەگەڕانەوەی تەواوەتی داهاتی زۆنی سەوز بۆ خەزێنەی حكومەت زیاتر بووە، بەجۆرێك ئەم دۆخە وایكرد ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بڕواتە ماڵەوە‌و وەزارەتەكەی بەجێبهێڵێت.  لەماوەی یەكساڵی رابردوودا، قوباد تاڵەبانی هەوڵیداوە هەندێك گۆڕانكاریی ئیداری لە سنوری سلێمانیدا بكات، بەڵام گۆڕانكارییەكان بەباشی بەڕێوەنەچوون، كێشەی رۆتین‌و خراپی بەڕێوەبردن هێشتا وەكو خۆیان‌و لە هەندێك باردا زیاتریش بوون.  قوباد تاڵەبانی لە ماوەی یەكساڵی رابردوودا هێندەی سەرقاڵی كۆنترۆڵكردنی جومگەكانی ناوخۆی یەكێتی بووە، هێندە وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت دەرنەكەوتووە، تەنیا ئەوكاتانەی ویستویەتی بەرگێكی یاسایی بكات بەبەری گۆڕانكارییە حزبییەكاندا، سودی لە پۆستە حكومییەكەی وەرگرتووە، لیژنەیەكی بۆ گۆڕانكاریی ئیداری لە سنوری سلێمانی دروستكردووە، ئەم لیژنەیە هێشتا نەیتوانیوە دەست بۆ گۆڕانكاریی لە پۆستە گەورەكاندا ببات، بەجۆرێك كاریگەریی لەسەر باشكردنی شێوازی بەڕێوەبردن لە زۆنەكە دروست بكات. گەورەترین پرۆژەی خزمەتگوزاریی قوباد تاڵەبانی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە بۆیاخكردنی شۆستەی شەقامەكانی سلێمانی بوو، ئەویش بەنیوەناچڵی، گەورەترین شانازی ئەمدواییەی ئەو، نۆژەنكردنەوەی نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی بوو، ئەویش لەسەر ئەركی كۆمپانیای (قەیوان). لەدوای 8ی تەموزەوە قوباد تاڵەبانی یەكجار هەوڵی روبەرووبونەوەی لەگەڵ مەسرور بارزانی داوە، ئەویش كاتێك بوو لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق (10 ئۆكتۆبەری 2021) بەبێ ناوهێنانی مەسرور بارزانی وتی"چیتر تاكڕەوی قبوڵ ناكەین"، ئەم قسەیە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد قوباد تاڵەبانی لەبارەی قسەكانی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا رونكردنەوە بدات، ئەمە وایكرد بۆ ماوەی چەند كۆبونەوەیەك قوباد تاڵەبانی خۆی لە دانیشتنەكانی حكومەت بەدووربگرێت.  لە پرسی پەیوەندی لەگەڵ بەغداد، قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم بوو، بەڵام قسەی كۆتایی لای مەسرور بارزانی بوو، ئێستاش كە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندوەتەوە‌و داوا دەكات هەرێم نەوت‌و غاز رادەستی بەغداد بكات، قوباد تاڵەبانی بۆچونی جیاوازی هەیە لە مەسرور بارزانی، بەپێچەوانەی مەسرور بارزانییەوە كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رەتدەكاتەوە، قوباد تاڵەبانی دەڵێ دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئەم بڕیارەدا بكرێت بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی نێوان هەرێم‌و بەغداد بەشێوەیەكی ریشەیی، سەرباری ئەم بۆچونەی، قوباد تاڵەبانی بێدەنگە لەوەی مەسرور بارزانی بەناوی حكومەتەوە بەیاننامە دەردەكات‌و بڕیاری دادگا رەتدەكاتەوە. شكستی تیمی یەكێتی لە حكومەت ! بەپێی ئامارەكان، دۆخی سلێمانی لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران بووە بەمشێوەیە: •    قاچاخچێتی لە دەروازە سنورییەكان زیادی كردووە، ئەمە بووەتە هۆی كەمبونەوەی داهاتی گشتی ناوچەكە، بڕیاری سەرۆكی حكومەت بۆ لامەركەزیی دارایی كێشەو گرفتەكانی بەڕێوەبردن‌و ناشەفافیەتی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی زیاتر دەرخست.  •    تێكڕای داهاتی مانگانەی سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی (بەپێی لێدوانی عومەر گوڵپی پەرلەمانتاری كوردستان) بڕەكەی (120 ملیار) دینارە، یەكێتی لەم داهاتە دەبێت بڕی (51 ملیار)ی بۆ تەواوكاریی موچەی فەرمانبەران‌و بڕی (43 ملیار) دیناریش بۆ خەرجی بەكاربردن دابین بكات، واتە لە تێكڕای بڕی (120 ملیار) دینار، یەكێتی بڕی (94 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ دەگەڕێنێتەوە بۆ حكومەت‌و بەمەشەوە هێشتا كێشەی نەبوونی نەختینە لە بانكەكانی سنورەكەدا هەیە‌و مانگانە كێشە بۆ موچەخۆران دروست دەكات.   •    لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا  873 پرۆژە كاركردن تێیاندا راوەستاوە، ئێستا گەورەترین پرۆژەی سنورەكە، پرۆژەی شەقامی (100 مەتری)یە، كە ئەویش ئێستا كاركردن تێیدا بەتەواوەتی خاوبووەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە شەقامی (150 مەتریی) لە هەولێر لە قۆناغی تەواوبوندایە‌و كاركردن تێیدا بەردەوامە.   •    بۆ بۆری ئاوی چەمچەماڵ– گۆپتەپە مانگی نیسانی ئەمساڵ سەرۆكی حكومەت بڕی (70 ملیۆن‌و 45 هەزار) دۆلاری تەرخانكرد، ئەم پرۆژەیە جێبەجێ نەكراوە، تیمی یەكێتی لە حكومەت بێدەنگە.   •    حوزەیرانی ئەمساڵ حكومەت بڕی (60 ملیار) دینار تەرخانكرد بۆ تەواوكردنی رێگای كەلار- دەربەندیخان، ئەم پرۆژەیە كە پرۆژەی كابینەی پێشووە، هێشتا كابینەی نۆیەم تەواوی نەكردووە، تیمی یەكێتی بێدەنگە.  •    رێگای دوو سایدی دوكان- رانیە، پرۆژەی كابینەی پێشووە‌و لە سێ ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا تەواو نەكراوە، ئەمە لەكاتێكدایە رێگای هەولێر- دهۆك‌و رێگای زاخۆ- دهۆك لەم كابینەیەدا تەواو كران.  •    ئاوی دەربەندیخان (10 ملیار) دیناری بۆ تەرخانكراوە‌و جێبەجێ نەكراوە.   •    كۆمپانیاكانی پاككردنەی خۆڵَ‌و خاشاك لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی لەماوەی سێ ساڵی تەمەنی ئەم كابینەیەدا زیاتر لە سێجار مانگرتنیان راگەیاندووە بەهۆی ئەوەی حكومەت پارەیان بۆ خەرج ناكات، ئەمە لەكاتێكدایە كۆمپانیاكان لە هەولێر ئەم كێشەیان نییە.  •    بەپێی وتەی بەرپرسانی كۆمپانیاكانی دەرمان لە سنوری سلێمانی، ئەمساڵ هیچ بڕە پارەیەكیان بۆ خەرج نەكراوە، ئەمە قەیرانی دەرمانی لە نەخۆشخانە گشتییەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا دروستكردووە‌و تەنیا پشت بەو بڕە دەرمانە دەبەسترێت كە لە عێراقەوە دەنێردرێت، بڵاوبونەوەی نەخۆشی (كۆلێرا) دواین پەرەسەندنی تەندروستییە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا.  •    پارەی موچەی خانەنشینانی سلێمانی‌و بەشێك لە وەزارەتەكان بەردەوام دوادەكەوێت، خانەنشین لەسەرەی موچەدا دەمرێت، سەرۆكی حكومەت لەبارەی ئەم كێشەیەوە یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی داهات وەكو پێویست ناگەڕێننەوە بۆ خەزێنەی حكومەت،  تیمی یەكێتی لەمبارەیەوە وەڵامێكی قایلكەریان بۆ رایگشتی نەبووە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەم كێشەیە لە سنوری پارتیدا بەدی ناكرێت. •    لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی (سلێمانی- هەڵەبجە- ئیدارەكانی گەرمیان‌و راپەڕین) دەرماڵەی سێ مانگی خوێندكاران (مانگەكانی 4-5-6) نەدراوە، ئەمە لەكاتێدایە لە سنوری دەسەڵاتی پارتی دەرماڵەی مانگی (4-5) دراوە. •    كابینەی نۆیەم لەماوەی سێ ساڵی تەمەنی خۆیدا مۆڵەتی بە (201) پرۆژەی وەبەرهێنان داوە، لەم رێژەیە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (69) مۆڵەت وەرگرتووە‌و ئەویش جێبەجێ نەكراوە.  •    لەسەر ئاستی گشتیش، سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان كە سەربە یەكێتییە زیاد لە جارێك باسی لەوەكردووە ئاگاداری داهاتی نەوت نین، تیمی یەكێتی لە حكومەت لەمبارەیەوە هیچ قسەیەكی نەكردووە.  •    پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان زۆرینەی جومگەكانی لەدەستی پارتیدایە‌و یەكێتی ناڕازییە لەوەی هێشتا هەندێك لە پۆستەكانی وەرنەگرتووە، ئەم بابەتە هێشتا بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە. •    زیادبوونی فشارەكان بۆسەر سەرمایەدارو بازرگانەكان لە سلێمانی‌و كۆچكردنیان بۆ هەولێرو دەرەوەی هەرێمی كوردستان بەهۆی ململانێی ناوخۆییەكانی یەكێتییەوە.   •    بەڵێنی سەرەكی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی قوباد تاڵەبانی رەخساندنی هەلی كاربوو، لەماوەی سێ ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا بەهۆی نەبوونی هەلی كارەوە، ناوچەی دەسەڵاتدارێتی یەكێتی روبەڕووی چەند شەپۆلێكی كۆچ بەرەو هەندەران بووەوە‌و ژمارەیەكی زۆر قوربانیدا لە ئاوی ئیجەدا. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   دونیای ئێمە دونیایەکە پڕە لە ”ھەقیقەت“، ”ھەقیقەت“ی سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی و ئایدیۆلۆژیی و ئەمنیی. ئەوەی بەشی ھەرەزۆری ئەم ”ھەقیقەت“انە بەیەکتریەوە گرێئەدات خوێناویبوونیی ھەریەکێکیانە. زۆرینەی ئەو ھەقیقەتانە ”ھەقیقەت“ی خوێناویین. لە بواری دین و دینداریدا، لە بواری سیاسەت و دەسەڵاتدارێتیدا، لە بواری کولتور و فەرھەنگدا، لە بواری ئەخلاق و دەشێ و ناشێی کۆمەڵایەتیدا، لەبواری ئایدیۆلۆژیدا، ئەم تۆڕە لە ھەقیقەتی خوێناوی ئامادەیە و کاردەکات. مەبەست لە ”ھەقیقەت“ی خوێنیاوی ئەو ”ھەقیقەت“ ەیە کە بە زمانی خوێن قسەدەکات، کە تەنھا پەلاماری بۆچون و ڕا و دیدی بەرامبەرەکەی نادات، تەنھا ڕەخنە لەم یان لەو ئاستی بەکارھێنانی زمان و تەعبیرکردن ناگرێت، بەڵکو پەلاماری مرۆڤبوونی ئەو کەسە ئەدات و ئەو مرۆڤبوونەوە وەک مرۆڤبوونێکی ھەڵە و ناپاک و ھەڕەشەکەر مامەڵەدەکات، لانیکەم لە ئاستی زمان و تەعبیرکردندا حوکمی لەناوبردنی ئەدات. ئەم لە ئینسانخستنەی ئینسان، ئەم بێبەھا و بێنرخ و بێکەرامەتکردنە، ناوەرۆکێکی خوێناوی بەو ”ھەقیقەت“انە دەبەخشن.  ”ھەقیقەت“ی خوێناوی ”ھەقیقەت“ێکە بە زمانی خوێنڕشتن قسەدەکات.  کاتێک کەسێکی ئاسایی، یاخود ئەندامی ئەم یان ئەو پارتی سیاسیی، زۆر  بە ئاسانی بە کەسێکی تر ئەڵێت ”مولحید“، یان ”دوژمنی ئیسلام“، یان ”کافر و بێدین“، ئەو کەسە بەناوی ”ھەقیقەت“ێکی دینییەوە قسە دەکات، کە ”ھەقیقەت“ێکی خوێناوییە. چونکە لە پشتی ناونانەکەوە، نەک تەنھا بڕێکی گەورە لە توندوتیژیی ڕەمزیی ئامادەیە، بەڵکو ئەو جۆرە زمانە خۆی، بەشێکی سەرەکییە لە پرۆژەی لە ئینسانخستنی ئینسان بەناوی دینەوە. بۆ نموونە، بە مولحید ناونوسکردنی ئەوانەی لە ماوەی پێشودا بەرگرییان لە ئاژەڵان دەکرد و پێیانوابوو بە قوربانیکردنی  ئەو ئاژەڵەنە، کوشتنێکی بێڕەحمانە و نائینسانیانەی ئەو ئاژەڵانەیە. ئەم بە مولحید ناونوسکردنە ھەنگاوی یەکەمی ئیشکردنی ئەو ”ھەقیقەت“ە دینییە خوێناویەیە، کە ئەگەری ئەوەی بە کوشتن و لەناوبردن کۆتاییبێت، ئەگەرێکی گەورە و پێشتریش تاقیکراوەیە.  یان کاتێک ئەندامێک، یان ھەواداری ھێزێکی سیاسیی، بەکەسێک یان ھێزێکی تری وەک خۆی دەڵێت خائین، نیشتیمانفرۆش، نۆکەری بێگانە، جاش، بەبێئەوەی ئەو کەس و ھێزە شتێکی کردبێت خۆی نەیکردبێت، ھەمان لۆژیکی ئیشکردنی ”ھەقیقەت“ کاردەکات. لێرەدا ”ھەقیقەتێکی سیاسیی“ ئامادەیە کە بە زمانی خوێن دەدوێت. لێرەشدا ھەقیقەتێکی خوێناویی لە ئارادایە، کە ناوەرۆکی زمانە سیاسییەکە و فۆرمەکانی ئیشکردنی ھەڵگری ھەمان ستراتیژیەتی بەناپاک و خائینکردنی مرۆڤەکانی ھەڵگرتوە. لێرەشدا بڕێکی گەورە لە توندوتیژیی ڕەمزیی ئامادەیە، کە مەسەلەی گۆڕانی بۆ توندوتیژیی فیزیایی، تەنھا مەسەلەی کات و ڕەخسانی ھەلومەرجی گونجاوە. یان کاتێک درۆنەکانی ئەردۆگان لە دووری سەدان کیلۆمەترەوە لە خاکی تورکیا، لە شوێنێکی وەک کەلاردا،  بەناوی پاراستنی ئاسایشی تورکیاوە ،پەلاماری خەڵک ئەدەن و دەیانکوژن، لێرەشدا ”ھەقیقەت“ێکی ئایدیۆلۆژیی ئامادەیە، کە لەپێناوی پاراستنی وێنەیەک لە وێنەکانی خاکی تورکیا و لە پێناوی پاراستنی پێناسێک لە پێناسەکانی نەتەوەی تورکدا، ئامادەیە ھەزاران مرۆڤی تر لە ھەرکوێیەک بۆیانکرا، بکوژن و لەناوببەن. درۆن ئەو ئامرازیە کە ئەگەری گواستنەوەی ”توندوتیژیی ڕەمزیی“ بۆ توندوتیژیی فیزیایی بە ئاسانیی خولقاندوە. کاتێکیش کەسێک بە کەسێکی تر دەڵێت ”پیاوی خۆرئاوا“، یان ”خۆفرش بە خۆرئاوا“، یان ”قورمیشکراو لە لایەن خۆرئاواوە“، لەسەر کردنی قسەیەک جیاواز لە قسەکانی ئەو، لێرەشدا بە ھەمانشێوە دۆخێک لەئارادایە، کەسێک بەناوی ”ھەقیقەت“ێکی کولتوریی و فەرھەنگیی و دینییەوە قسەدەکات، کە دیسانەوە ئەمیش ھەقیقەتێکی خوێناوییە و ھەڵگری ھەمان ئەو ئاکارانەی سەرەوەیە. لە ھەموو ئەم دۆخانە و زۆر دۆخی دیکەدا، ئێمە لەبەردەم ڕستێک لە ”ھەقیقەت“ی ترسناکداین، کە خوێن ژێرخانە ئەخلاقیی و تەعبیرییەکەی دەستنیشان دەکات و خوێنیش لە شێوازی ئیشکردن و دابەزاندنیەوە بۆ ناو واقیع، دەچۆڕێت. زۆربەی جار توندوتیژیی ھاوڕێ و ھاوزمانی ئەو جۆرەیە لە تێگەیشتن و لە ڕوانین بۆ ”ھەقیقەت“.   بۆ ئەوەی لەم دۆخی توندوتیژیی و سوکایەتپێکردن و ئیھانەکردنە بەردەوامانە ڕزگارمانبێت، ھەنگاوی یەکەممان بە ھەوڵدان بۆ ڕزگاربوون لەو تێگەیشتنە ترسناکانە بۆ ”ھەقیقەت“ و لە جۆرە تایبەت و شەڕانگێزەی وێناکردنی ”ھەقیقەت“ دەستپێدەکات، ئەو ”ھەقیقەت“ە زۆرانەی کە لە دونیای ئێمەدا یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانی دروستکردنی ئەو جۆرە زمانە شەڕانگێز و پڕ توندوتیژییە کە لەمڕۆدا ئامادەیە. بێگومان مەسەلەکە مەسەلەی خواستی دەمکوتکردن و بێدەنگکردنی ئەو دەنگانە نییە، تەنانەت خواستی داخستنی ئەو بازاڕە ناھەموارەی بازرگانیکردن بە ”ھەقیقەت“ەوە نییە. بەڵکو ھەوڵدانە بۆ دروستکردنی قەناعەتێکی تازە لای ئەو کەسانە، کە ئەوەی ئەوان دەیڵێن و دەیبینن، جگە لە تەفسیر و لێکدانەوەیەک بۆ دیاردەکان، جگە لە ئەگەرێک لە ئەگەرەکانی دروستکردنی ”ھەقیقەت“، شتێکی دیکە نییە، ئەوەی پێویستە ئەوەیە ئەم فۆرمە لە عەقڵانیەت بێتەکایەوە کە وابکات، ھەقیقەتەکان وەک ڕێگایەک لە ڕێگاکانی بیبینین و وێناکردنی ”واقیع“ ببینرێن، نەک وەک تاقانە ڕێگا. ئەوەی لە دونیای ئێمەدا ئامادەیە ھەم جۆرێکە لە دینداریی و ھەم جۆرێکە لە تێگەیشتن لە سیاسەت و ھەم جۆرێکە لە ڕوانین بۆ ئەخلاق و  ھەم تێگەیشتنێکی تایبەتە لە ئایدیۆلۆژیا، کە ھەمویان تەپڵی جەنگ و پێکدادانی خوێناوی لێئەدەن، تەپڵی لە ئینسانخستنی ئەو ئینسانەی لە خۆیان ناچن و وەک ئەوان قسەناکەن و بەشێوەیەکی جیاواز بیردەکەنەوە. ترسناکترین پرۆژەیەک مێژووی مرۆڤایەتی بەخۆیەوە بینیبێتی، پرۆژەی کۆپیکردن و ئیستینساخکردنی مرۆڤەکانی ترە، لەسەر بنەمای مۆدێلێکی دینیی و سیاسیی و ئەخلاقیی و ئایدیۆلۆژیی تایبەت. دروستکردنی مرۆڤی کۆپیکراو گەورەترین تاوانێکە بەرامبەر بە مرۆڤ و بە مرۆڤبوون ئەنجامبدرێت.  پێموایە کاتی ئەوە ھاتووە ھەموومان ئەو وانە نیتشەییە سادەیە فێرببین کە پێ لەسەر فرەپێناسیی و فرەڕوانین و فرەڕاڤەکردنی واقیع، دادەگرێت. ئەو وانەیە کە تێگەیشتن لە واقیع بۆ یەکێک لە تێگەیشتنەکان کورتناکاتەوە. گومانی تێدانییە ھەموو واقیعێک بوونێکی مادیی دیاریکراوی ھەیە و ھەندێک چوارچێوەی گشتیی تایبەتیشی ھەیە، بەڵام ئەوەی واقیع لای کەسەکان دەکات بە واقیع، ئەوەی بەکەسێک نیشانئەدرێت لە چ واقیعێکدا دەژیی و ئەو واقیعە چ ”ھەقیقەت“ێکی ھەڵگرتوە، تەئویل و لێکدانەوەکانی ئەو واقیعەیە. ئەوەی ”ھەقیقەت“ و ”واقیع“ێک دەکات بە ھەقیقەت و واقعێکی ھەستپێکراو، تەئویلە، ڕاڤەکردنەکانی ئەو واقیعەیە. بۆیە ھەرچی شتێک دەبارەی جیھان بیڵێین، کۆمەڵێک ڕاڤەکردن و لێکدانەوەی ئەو دونیایە، نەک ھەقیقەتێکی سەخت و گەورەی ئەو جیھانە کە کەس نەتوانێت لێیلابدات. بێگومان ئەمە مانای ڕێژگەرایی نییە بە مانا سەتحیی و ڕۆژانەییەکەی. چونکە ھەمیشە ڕاڤەکردنێک لە ڕاڤەکردنەکان ”ڕاستتر“ و ”باشتر“ و ”ئینسانییتر“ە لەوانیتریان. پێوەری سەرەکیش لەمەدا ئەوەیە ئایا ئەو ڕاڤەکردنەکەی دەتوانێت چی لەناو مرۆڤەکاندا درووستبکات؟ ئایا ھێزی ژیان و چالاکبوونی مرۆڤەکان لەناو جیھاندا دروست و بەھێزدەکات؟  ئایا وامان لێدەکات باوەش بە ژیاندا بکەین، ریسک بکەین، شتە گەورە و مەزنەکانی ناومان بخەینەکار؟  یاخود وامان لێدەکات بگۆڕێين بۆ بوونەوەری تەمبەڵ و بێپرسیار و چاوەڕێکەری نابەرپرسیار؟  ئایا ئەو ڕاڤەکردنانە وامان لێدەکەن چاوەڕوانی گەورەمان لە خۆمان و لە کۆمەڵگاکەمان ھەبێت، یان بە پێچەوانەوە، بەرەو پاشەکشێ و مردن و بوغز و ڕق و حیقدمان دەبات؟ پێوەری جیاکردنەوەی ھەقیقەتەکان لەیەکتری ئەم شتانەن، بە تایبەتی ئەو کاتەی ئەو ھەقیقەتانە دادەبەزنە ناو ژیانی گشتیی و ناو پەیوەندیی مرۆڤەکانەوە لەگەڵیەکدا.  خاڵێکی دیکە کە بە ھەمان ڕادەی ئەو خاڵەی سەرەوە گرنگە و پێویستە بەردەوام لێی بەئاگابین، ئەو گریمانە تیورییە گرنگەیە کە پێیوایە دۆخی ئاسایی و سەرەتایی مرۆڤەکان دۆخی لەیەکتری تێنەگەیشتن و دۆخی حاڵی نەبووە لەیەکتری. یاخود خراپتر: دۆخی بە ھەڵە لەیەکتری تێگەیشتنە. ئەمە وادەکات ئەوەی پێویستبێت دروستکردنی زمانێکە درز و کەلێنە گەورەکانی ئەو لێکتێنەگیشتنانە، بچووک و بچووکتر بکاتەوە، گەر نەشیتوانی بیانسڕێتەوە.  لەیەکدانی ئەم ڕوانینانە بەیەکەوە دەشێت دۆخێک دروستبکەن خاڵیبێت لەبەشێکی زۆری ئەو زمانە ترسناک و توندوتیژییە ڕەمزیانەی لە دونیای ئێمەدا ئامادەن. ئاخر ئەو زمانە ھێرشبەر و پڕتوندوتیژییەی ئەمڕۆکە سەروەرکراوە، جگە لە جەنگ و پێکدادانی ئایندەیی، جگە لە ڕژانی خوێنی زیاتر و زیاتر، ھیچیتری لێ سەوزنابێت.

وەرگێڕانی: ئەنوەر کەریم    بەهای یۆرۆ  لەدابەزیندایە  لە چەند مانگی ڕابردوودا  وە ئیستا بەهاکەی هاوتا بوە لە گەڵ دۆلاری ئەمریکیدا.  شارەزایانی ئابوری  دوو هۆکاری سەرەکیان دەستنیشان کردوە  بۆ لەدەستدانی بەهای یۆرۆ وە کاریگەری  چیە  لەسەر  یەکێتی ئەوروپا .   هۆکارەکان  1-    بەرزی ڕیژەی  هەڵئاوسان  لە ناوچەی یۆرۆدا    . (    سوشانتا مالیک )   پڕۆفیسۆر لە بواری دارایی جیهاندا  لە زانکۆی ( کویین ماری ) لە لەندەن ووتی  تەنها ( پێنج )   ووڵاتی ناوچەی یۆرۆ   لە ژێر هیڵی تێکڕایدان بۆ هەڵئاوسان . ئەم هەلئاوسانەش بە هۆی بەرزبونەوەی نرخی ووزەیە ، بە هۆی کاریگەری شەڕی  رووسیاو ئۆکرانیاوە.  بە ڵام ئابوری ئەمریکا  کاریگەری ئەو شەڕەی زۆر کەمە لەسەری .بەهۆی بەرزبونەوەی زۆری نرخی ووزە وایکرد کە ئەمریکا دەستببات بۆ یەدەکی  نەوتیان . وە سەر چاوەی تری ووزە بەکار بهێنن .  هەر لەم ماوەیەدا یۆرۆ  زیاتر لە10  % لە بە هاکەی لەدسەتداوە .  2-      هۆکاری بەرزبونەوەی دۆلار  بەرامبەر بەیۆرۆ (  دۆلار وەک بەهەشتیكی سەلامەتی لێهاتوە بۆ وەبەرهێنەر) بە پێچەوانەی ئەوروپا  سودی بانکی لە ئەمریکا بۆ چەند مانگێکە  بەرزدەکرێتەوە  ئەمەش وادەکات کە دۆلاری ئەمەریکی زیاتر سەرنجی وەبەرهێنەر رابکێشێت  ( لوسیۆ سارنۆ ) پڕۆفیسۆر لە دارایی جیهاندا  لە (زانکۆی کامبرج ) ووتی  زیادکردنی  سودی بانکی  وادەکات خواست  لەسەر دۆلار زیاتربێت  وەک  رەمزێکی سەلامەتی  بۆ کاتی شەڕ .  بە کە ناڵی جزیرەی ئینگلیزی ووت .  هەر لەسەرەتای مانگی کانونی  دووهەمی ئەمساڵەوە  بەڕێوبەری بانکی یەدەکی  ئەمریکا  ئەڵێت  ئیمە بەبەردەوامی  سودی بانکی بەرزدەکەینەوە  ئەم بەرکردنەوەیەش بوە هۆی ئەوەی بەهای دۆلار لە هەڵکشاندا بێت ، بانکی ناوەندی  ئەوروپا  لەوە ئەچیت   ئەم مانگە  ڕێژەی سودی بانکی بەرزبکەنەوە تەنها بە  ڕێژەی 0.25%. بەڵام  بانکی  ناوەندی ئەمریکا  تەنها لە مانگی  حوزایراندا  سودی بانکی بەڕیژەی  0.75% بەرزکردۆتەوە  ئەمە ش لە 30 ساڵی رابردوودا لە ئەمریکا ئاوا  ڕێژەی سوودی بانکی بەرزنەکردۆتەوە .  وە ئەمریکا ریژەی سوودی بانکی لە ئیستاو داهاتوودا  زۆر زیاتر لە  لە یەکیتی ئەوروپا بەرزدەکاتەوە .    یەکێتی ئەوروپا بەبەرزکردنەوەی ڕێژەی سودی بانکی زیاتر وادەکات  کە بەهای  یۆرۆ  بەرەو بەرزبونەوە بڕوات .   دابەزینی بەهای زیاتری یۆرۆ وادەکات ڕیژەی  هە لئاوسان  لە ئەوروپادا زیاتر بەرزببیتەوە ، ئەمەش  بەهۆی ئەوەی نیوەی زیاتری هاوردەی ئەوروپا  بەدۆلار ئەکڕێت . بەکاربەران   ئەبێت چاوەڕێی   بەرزی نرخی زیاتر ببن  بەهۆی زیاتر بەرزبونەوەی نرخی ووزە و  کەرەسە سەرەتایەکان  هەتا   دۆخەکە  ئاسایی ئەبێتەوە .  .  یەکێتی ئەوروپا گەشەکردنی ئابوری پێویستە بۆ ئەوەی  کاریگەری   تێچووی ژیان  کەمبیتەوە  وە هێزی کڕیین  لاواز نەبێت  بۆ  تاک و خێزانەکان .  https://www.aljazeera.com/news/2022/7/13/what-prompted-euros-parity-with-us-dollar-and-whats-its-impact

درەو:  شۆڕشنامە  مەسعود بارزانی لە كتێبی بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد دەڵێت سامی عەبدولڕەحمان دەیویست پارتی بكاتە حزبێكی ماركسی: لەماوەی نێوان (11 تا 16ی ئابی 1976) لە شاری بەرلینی ئەڵمانیا، كۆنفرانسی پارتی بە بەشداریی حەفتا بۆ هەشتا هەڤاڵ لە ئەندامانی پێشووی پارتی وەك سامی عەبدولڕەحمان، نووری شاوەیس‌و چەندین كادیری پێشكەوتووی پارتی بەسترا. لە كۆنفرانسەكەدا، سامی عەبدولڕەحمان هەریەكە لە: دڵشاد میران، وریا ساعاتی، ئازاد خەفاف، عەبدولڕەحمان پێداوی‌و فازڵ جەلال)ی بۆ ئەندامانی سەركردایەتی زیادكرد... كاك سامی عەبدولڕەحمان لەگەڵ چەند كەسێكی تر هەوڵیاندا سوود لە كۆنفرانسەكە وەربگرن بەمەبەستی قایمتركرددنی شوێنپێی خۆیان‌و دەستەبەركردنی ناوەندێكی بەهێز بۆ خۆیان لەناو حزبدا، بۆ ئەوەی بتوانن لە كۆنفرانسەكەدا سەركردایەتیی پارتی بگرنە دەست. بۆ ئەم مەبەستەش چەندین هەڤاڵیان بۆ سەركردایەتی زیادكرد كە بە هیچ شێوەیەك نە مافیان بوو، نەشایانی ئەو پلەیەش بوون‌و نە لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتییەشدا بوون، بەڵام بۆ رێگەگرتن لە هەر جۆرە ناكۆكی‌و دووبەرەكییەك، چاوپۆشیمان لەو كارانە كرد. لە كۆنفرانسەكەدا، سامی عەبدولڕەحمان بەخۆی هەموو شتەكانی نووسی‌و لە لە كۆنفرانسدا رایگەیاند"ئێمە شتێكمان ئامادەكردووەو دەیخوێنینەوە". هەرچەندە هەڤاڵان ناڕەزایەتییەكی زۆریان نیشاندا، كەئەمە كۆنفرانسی لقە، نەك حزب... سامی عەبدولڕەحمان سوور بوو لەسەر هەڵوێستەكەی بۆ تەواوكردنی خوێندنەوەی بابەتەكەی. لە قسەكانیدا ئاماژەی بە بارەگای بارزانی كردو رەخنەی لێ گرت، بەڵام زۆرینەی بەشداربوانی كۆنفرانس بایەخ‌و گرنگییان پێنەداو وەك پێویست گوێی لێ‌ رانەگیراو ژمارەیەكی زۆری هەڤاڵان هەستانەوەو بابەتەكەیان رەتكردەوە‌و ناڕەزایەتییەكی توندیان نیشان دا. ئەو گۆڕانكاری‌و دەستكارییانەی سامی عەبدولڕەحمان لە پەیڕەوو پرۆگرامی ناوخۆی پارتیدا كردی، وێنەو روخسارێكی تەواو ماركسی بە پارتی بەخشی. لەلایەك زیانێكی گەورەی لە پارتی دا، لەلایەكی ترەوە بووە هۆی نانەوەی دووبەرەكی‌و ناكۆكی لەناو پارتیدا. ئەوان وا تێگەیشتبوون كە ئەگەر سیمایەكی ماركسی بە پارتی ببەخشن، دەبێتە هۆی پشتگیری‌و یارمەتیدانی جەمسەری رۆژهەڵات‌و وڵاتە سۆشیالیستەكان، ئەمەش تەنیا خەیاڵ بوو هیچ بنەمایەكی نەبوو. دوای گرتنی كۆنفرانس، بە هەڤاڵانی سەركردایەتی كاتیم راگەیاند كە بە هیچ شێوەیەك ئەم دەستكارییە قبووڵ ناكرێت. دووپاتم كردەوە كە راستە ئێمە دۆستی ماركسییەكانین، بەڵام ئێمە ماركسی نین. ئەوەی بەنیاز بێت روخسارێكی ماركسی بە پارتی ببەخشێت، یان پارتی بكاتە حزبێكی ماركسی، باشتروایە بچێتە ناو حزبێكی ماركسی، چونكە قاعیدەو بنكەی پارتی رێگە بەم كارە نادات. پارتی حزبێكی نەتەوەیی‌و دیموكراتییە، ئەمەیە پێناسەی پارتی. سەرچاوە: مەسعود بارزانی: بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی چوارەم (1975 - 1990)، شۆڕشی گوڵان، بەشی یەكەم، لاپەڕەكانی (54، 55، 56، 57).    

شیكاری: درەو بەپێی ئامارەکان، وەزارەتی نەوتی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا نزیکەی (600 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، ئەو بڕەش بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (103) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا  زۆرتر بووە لە (61.5 ملیار) دۆلار. لەو بڕە نەوتەی عێراق هەناردەی کردووە نزیکەی (14.5 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.4%) نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک بووە، بەهاکەشی نزیکەی (1.5) دۆلار بووە. یەکەم: داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022  بەپێی  ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (597 ملیۆن و 540 هەزار و 781) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 302 هەزار و 340) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (103) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (61 ملیار و 636 ملیۆن و 786 هەزار) دۆلار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە؛ چارتی (1، 2، 3)) 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 202 هەزار و 777) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (83.83) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (86.51) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (2.69) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 322 ملیۆن 679 هەزار) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2022 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (92 ملیۆن و 790 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 313 هەزار و 935) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (94.94) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (97.13) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (2.19) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 809 ملیۆن و 162 هەزار) دۆلار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (100 ملیۆن و 579 هەزار و 612) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 244 هەزار و 504) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (108.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (117.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (9) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (10 ملیار و 913 ملیۆن و 197 هەزار) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2022 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 390 هەزار و 662) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 379 هەزار و 689) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (104.09) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (104.63) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (0.54) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (10 ملیار و 609 ملیۆن 252 هەزار) دۆلار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئایاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2022) بڕی (102 ملیۆن و 303 هەزار و 20) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 300 هەزار و 97) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (112.19) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (112.73) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (0.54) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (11 ملیار و 477 ملیۆن 496 هەزار) دۆلار.  6.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی حوزەیرانی 2022 پاڵپشت ئامارە سەرەتاییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 191 هەزار و 236) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 373 هەزار و 41) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (113.70) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (122.86) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (9.16) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (10 ملیار و 505 ملیۆن) دۆلار. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) دووەم: بڕ و ڕێژە و داهاتی نەوتی کەرکوک لە هەناردەی گشتی نەوتی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی 2022 بەپێی  ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (597 ملیۆن و 540 هەزار و 781) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (14 ملیۆن و 413 هەزار و 476) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.4%) نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک بووە، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (103) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. واتە کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی کەرکوک لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (1 ملیار و 495 ملیۆن و 680 هەزار 51) دۆلار بووە. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەکوک بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە؛ چارتی (4)) 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی کانونی دووەمی 2022 وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (2 ملیۆن و 545 هەزار و 656) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.56%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (83.83) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (213 ملیۆن 389 هەزار و 614) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی شوباتی 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (1 ملیۆن و 475 هەزار و 345) بەرمیلی بە ڕێژەی (1.59%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (94.94) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (140 ملیۆن 63 هەزار و 353) دۆلار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (100 ملیۆن و 579 هەزار و 612) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (1 ملیۆن و 488 هەزار و 395) بەرمیلی بە ڕێژەی (1.48%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (108.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (161 ملیۆن 495 هەزار و 323) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی نیسانی 2022 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 390 هەزار و 662) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، لەو بڕەش (2 ملیۆن و 991 هەزار و 60) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.95%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (104.09) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (312 ملیۆن 954 هەزار و 608) دۆلار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی ئایاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2022) بڕی (102 ملیۆن و 303 هەزار و 20) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، لەو بڕەش (3 ملیۆن و 2 هەزار و 133) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.93%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (112.19) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (336 ملیۆن 809 هەزار و 301) دۆلار. 6.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی حوزەیرانی 2022 بەپێی ئامارە سەرەتاییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 191 هەزار و 236) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، لەو بڕەش (2 ملیۆن و 910 هەزار و 887) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.88%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (113.70) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (330 ملیۆن 967 هەزار و 852) دۆلار. خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (4)    سەرچاوەکان؛   ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2022، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=909 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=951 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1003 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1039  -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1099  -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية الاولیة للصادرات النفطية لشهر حزيران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1102  

درەو: وەرگیراوە لە (BBC)  لە 30 حوزەیران (سومەیە) کچە گەنجێکی (18) ساڵ بوو، لەگەڵ زەکەریا رۆستەمی هاوسەری کە تەمەنی (21) ساڵ بوو لە ناو شوققەکەی خۆیاندا لە هەولێر کوژران، ئەنجامدەری تاوانەکە برای سومەیە بوو، چونکە بە پڕۆسەی هاوسەرگیرییەکەیان ناڕازی بوو. سومەیە و زەکەریا یەکتریان خۆشدەویست، کاتێک پەیوەندییەکەیان ئاشکرا دەبێت سومەیە روبەڕووی لێدانێکی توند دەبێتەوە لە لایەن خێزانەکەیەوە، لە ئەنجامی ئەمە سومەیە هەوڵی خۆکوشتنی داوە. بۆ چارەسەری کێشەی ناڕازی بوونی خێزانی سومەیە بە هاوسەرگیری کچەکەیان لەگەڵ خۆشەویستەکەی و رێگری کردن لە خوێنڕشتن بەپێی رێککەوتنێکی خێڵەکی لە بەرامبەر رازیبوونی بنەماڵەی سومەیە بە پڕۆسەی هاوسەرگیری کچەکەیان سێ کچی بنەماڵەی زەکەریا درا بە براکانی سومەیە. یەکێک لە براکانی سومەیە کە لە ئەنجامی سوڵحەکە خوشکێکی زەکەریای بەرکەوتبوو بەڵام ناڕازی بوو بە رێککەوتنەکە، لە دوای ساڵ و نیوێک چووە سەر ماڵیان، سومەیە و زەکەریای بەیەکەوە بە دەمانچەکەی کوشت. مانگێک پێش ئەم رووداوە، چالاکوانی ناسراوی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان (ئیمان سامی مەغدید) ناسراو بە ماریا لە لایەن براکەیەوە کوژرا، یەکێک لە کەناڵە ناوخۆییەکانی هەرێم چاوپێکەوتنی لەگەڵ براکەی ماریا کە تۆمەتبارە بە کوشتنی خوشکەکەی ئەنجامدا، ئەو کەناڵەی وەک سەکۆیەک بەکارهێنا بۆ تۆمەتبارکردنی ماریای خوشکی و هێنانەوەی پاساوی کوشتنەکەی. لە کۆتایی مانگی ئازاردا تەرمی (کوێستان پیرۆت خدر) لە هەولێر دۆزرایەوە، ئەو تەمەنی (35) ساڵ بووکاتێک هاوسەرەکەی سەریبڕی. (فاتمە زراعی) لەهەولێر کاری دەکرد، تەمەنی (23) ساڵ بوو، لە لایەن هاوسەرەکەیەوە لە 26 حوزەیراندا بە چەقۆ کوژرا، لە دوای خۆی منداڵیكی (5) ساڵانەی بەجێهێشت. بە پێی ئامار و زانیارییەکانی رێکخراوی (ئێمە) بۆ پارێزگاری لە مافەکانی ژنانی هەرێم، لە ماوەی (6) مانگی یەکەمی ئەمساڵدا لە هەرێمی کوردستان (22) ژن کوژراوە، (31) ژن خۆی کوشتووە، (29) ژن خۆیان سوتاندووە. لە ساڵی (2021)دا (40) ژن کوژراوە لە لایەن یەکێک لە ئەندامانی خێزانەکەیانەوە بە بیانوی پاراستنی شەرەف، (61) ژن خۆی کوشتووە، بە پێی ئاماری رێکخراوی پشتیوانی یاسایی ژنان کە ناوەندەکەی لە سلێمانییە. بەپێی بیروڕای بەشێک لە چالاکوانەکانی بواری ژنان گومانیان هەیە لە زۆرینەی حاڵەتەکانی خۆکوشتنی ژنان، ئایا بەڕاستی خۆکوشتنن؟ یان بەزۆر خۆکوشتنن؟ ئایا چ فشارێک لەسەر ژنان مومارەسە دەکرێت کە تەنها خۆکوشتن دەروازەی رزگاری بێت بۆیان؟ شیلان حەمەنوری، توێژەری کۆمەڵایەتی و چالاکوانی بواری جێندەری و مافەکانی ژنان، بە بی بی سی راگەیاند "حکومەت و رێکخراوەکانی ژنان، بەڕێوەبەرایەتی  بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و خێزان، تاوانەکانی دەرهەق بە ژنان دۆکیومێنت دەکەن، بەڵام ناتوانم بڵێم ئەم دۆکیومێنت کردنە زۆر وردە" هەروەها دەڵێت "هەندێک جار رووداوێک بە خۆکوشتن تۆمار دەکرێت، بەڵام لە زۆربەی حاڵەتەکاندا (استنحار)ن واتە زۆرلێکردن و هاندانی ژنە بۆ خۆکوشتن، هەندێک جار ژنان بە خنکاندن دەکوژرێن یان سوتاندن پاشان حاڵەتەکە بە خۆکوشتن تۆمار دەکرێت، یان بە قەزاو قەدەر، رەنگە هەندێکجار هۆکارەکە هەوڵنەدان بێت بۆ زانینی هۆکاری راستەقینەی مردنەکە، تەنها بە وتەی شاهێدحاڵەکان کەیسەکە یەکلا دەکەنەوە، ئەمە بە تەنها بەس نییە، پۆلیسیش زانیاری پێویستی لانییە تا راستییەکان دەربکەون". قەبرە بێ ناونیشانەکان لە کاتی روودانی تاوانی کوشتنی ژنان لە کوردستان، پرسیارێک دێتە ئاراوە " چی کردبوو؟"، هەندێک ئەم پرسیارە بە یەکەم بەڵگەی تێڕوانینی دوژمنکارانە بۆ ژنان دەزانن، کۆمەڵگە داننانێت بە ماف و ئازادی و هەڵبژاردنی ژناندا، ئەم پرسیارە لە خودی خۆیدا بە دانپێدانانێکی ناڕاستەوخۆ دەردەکەوێت کە هەندێک رەفتاری دیاریکراوی ژنە هۆکارە بۆ کوشتنی. بنەماڵەی قوربانیانی ئەم جۆرە تاوانانەی لە ژێر بیانووی پارێزگاری لە شەرەف ئەنجام دەدرێت رەتیدەکەنەوە تەرمی قوربانییەکەیان بە شێوەکەی شایستە بنێژرێت، تەرمی قوربانییەکان لە قەبرستانی تایبەت و بەبێ ناو وناونیشان دەنێژرێن، لەم دواییەدا قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم دەستپیشخەری کرد بۆ دانانی کێل لەسەر ئەو قەبرانە، بەڵام لە جێگەی ناوی قوربانییەکە دەستەواژەیەکی نووسی کە بریتی بوو لە "شوێنی ژیان". ئێمە لەگەڵ سێ داکۆکیکار لە مافەکانی ژنان قسە دەکەین، هەوڵ دەدەین هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لە هەرێمی کوردستان تێبگەین، ریشە کۆمەڵایەتییەکەی، کاریگەری ژینگەی سیاسی، ئایا رۆڵی رێکخراوەکانی ژنان بۆ وەستاندنی تاوانەکانی دژ بە ژنان چییە؟ تا چەند ئەم رێکخراوانە لە ژێر پەردەی حزبیدا هاتونەتە دەرەوە؟ هەروەها لە پەراوێزی فەراهەمکراوی کارکردنی چالاکوانەکانی بواری ژنان دەڕوانین، چی مەترسییەک هەیە لە تێپەڕاندنی ئەو سنوری کارکردنە؟ ئایا کەس هەوڵی داوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر تا دوو جار ژنان نەکوژرێن بەوەی لە گۆڕی بێناونیشان دەنێژرێن؟ لەگەڵ بوونی چەندین ژن لە حکومەت، حزبەکان و پەرلەماندا، لە پێش هەموویانەوە رێواز فایەق کە سەرۆکی پەرلەمانە، دەبێت بپرسین بە شێوەیەکی گشتی چییان پێشکەشی دۆزی ژنان کردووە؟ ئایا رۆڵیان هەیە لە گۆڕانکاری راستەقینەی پەیوەندیدار بە تاوانەکانی دەرهەق بە ژنان و سزادانی تاوانباران؟ بۆچی ژن دەکوژرێت؟ سەرەتا، هۆکاری زیادبوونی تاوانەکانی دەرهەق بە ژنان و توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی کوردستانی عێراق چییە؟ شیلان نوری لە سلێمانییەوە بە بی بی سی راگەیاند، میراتی کۆمەڵایەتی هۆکاری سەرەکییە،کۆمەڵگە "تێڕوانینی بۆ ژن تەنها لە روانگەی جەستەوەیە، بە هێمای شەرەفی خێڵ و خێزانی دەزانێت، شەرەفی ئەو نامێنێ بە نەمانی پەردەی کچێنی" هەروەها " مەیلی پیاو سالاری لای بەشێک لە پیاوانی ئایینی، لە کاتێکدا تەفسیری ئەوان دژ دەوەستێتەوە لەگەڵ خودی ئاییندا وەک خەتەنەی کچان و بێبەشکردنی ژنان لە میرات و فێربووندا" هەروەها شیلان ئاماژەی دا بە " هەندێک لە حزبە ئیسلامییە توندڕەوەکان رۆڵێکی نەرێنی دەبینن" وای دەبین داواکاری چالاکوان و رێکخراوەکانی بواری ژنان "لەگەڵ ئایین یەکناگرێتەوە و پێشێلکردنی رەوشتە، ئەم حزبانە لە گوتارەکانیاندا دژایەتی ژنە چالاکوانەکان دەکەن". هۆکارێکی تر لاوازی رۆڵی یاسایە، دەڵێت: "کاتێک ژن پەنا بۆ دادگاکان دەبات، شۆک دەبێت بە خاو بەڕێوەچوونی رێکارەکان تا ئاستێک بە ناچاری واز لە مافەکانی دەهێنێت". سەبارەت بە سزادانی ئەنجامدەرانی تاوانی کوشتنی ژنان دەڵێت، سەرەڕای هەموارکردنەوەی یاسا لە دوای هەوڵی ژنە چالاکوانەکان، ناساندنی تاوانی ژنان بە بیانوی شەرەف وەک تاوانی بە ئەنقەست " گرفتەکە رادەستکردنی تاوانبارە بە دادگا، هەندێک جار تاوانبار نادیارە (بە رێککەوتن لەگەڵ خێزان یان خێڵ) یان پەنا دەباتە بەر یەکێک لە بەرپرسەکان یان خاوەن پێگە سیاسییەکان، یان دەچێتە دەرەوەی وڵات، تاوانی کوشتنی ژنیش زۆرە کە تاوانباران دەستگیرنەکراون". شیلان لەسەر رۆڵی دەزگاکانی راگەیاندن و پەروەردە دەڵێت " نەرێنین زیاترلەوەی ئەرێنی بن، زۆربەی جار لە بری هەوڵدان بۆ پێشکەوتن، میراتە کۆمەڵایەتییەکە بەرهەم دەهێنێتەوە". کۆمەڵگە و حزبەکان و هەردوو دەزگای ئاسایش و دادوەری ڤینۆس فایەق، نوسەر و شاعیری نیشتەجێ لە هۆڵەندا کە گرنگی بە دۆزی ژنان و بەرگری لە مافەکانیان دەدات، بە بی بی سی راگەیاند، زیادبوونی تاوانی کوشتنی ژنان لە کوردستان " بابەتێکی بە ئازارە، ناوەڕۆکی بابەتەکە ئاڵۆزە لە کۆمەڵگەیەکدا عەقڵێکی خێڵەکی حوکمی دەکات، هاوشانی عەقڵێکی سیاسی نابەرپرسی پێنەگەیشتوو". ئەو دەڵێت کۆمەڵگە "هۆشیاری کەمەو تا ئێستا بەبەهێزی بڕوای بە نزمی و پلەدوویی ژنان و یەکسان نەبوونی لەگەڵ پیاواندا هەیە، عەقڵیەتی دینی رەگوڕیشەی لە سادە ترین وردەکاری یاسادا داکوتیوە". بە ڕای ئەو دامەزراوە حزبییەکانی دەسەڵاتدار لە کوردستاندا "دەستێکی بەهێزی هەیە لە هەموو جومگەکانی دەوڵەتدا، بە تایبەت لە داداگاکاندا، هەر بەرپرسێکی بچوکی حزبی دەتوانێت رێڕەوی مەترسیدارترین دۆسییەی کوشتن یان خراپەکاری بگۆڕێت،چجای ئەوەی بابەتەکە کوشتنی ژن بێت". زۆربەی جار تاوانەکانی کوشتن ناگەنە دادگاکان، وەک ڤینۆس دەڵێت "کاتێک ژن دەکوژرێت بە شێوەیەکی خێڵەکییانە سوڵح دەکرێت" دەشڵێت کاتێک هەواڵەکە لە تۆرە کۆمەڵایەتییەکان بڵاو دەبێتەوە، هەندێک جار هۆکار دەبێت تا کەس و کاری قوربانییەکە پەنا بۆ یاسا ببەن "بەڵام لەبەر ئەوەی بکەری تاوانەکە نێرە یاسا لایەنی ئەو دەگرێت، دۆسییەکە دەشێوێنرێت، بە بەرگریکردن لە شەرەف گرێی دەدەنەوە"  هەروەها دەڵێت،ئەگەر ئەنجامدەری تاوانەکە "پشتێکی حزبی هەبێت ئەگەر لاوازیش بێت ئەوا کەسوکاری قوربانییەکە بێدەنگ دەکرێن، هەندێک جار بڕە پارەی زۆر دەدەن لە بەرامبەر پاشگەزبوونەوە لە داواکە، بەتایبەت کە دۆخی ئابووری هەرێمی کوردستان زۆر خراپە"  ڤینۆس جەختدەکاتەوە کە ئەم تاوانانە بەشێوەیەکی سروشتی پەرەدەسەنن "ئەگەر رێگرییەکی یاسای بەهێز نەبێت تاوانباران سزا بدات" جێبەجێنەکردنی یاساو دەستێوەردانی حزبی ئاڤان جاف، سەرۆکی بەشی راگەیاندن لە رێکخراوی (ئێمە) لەهەرێمی کوردستان وای دەبینێت "جێبەجێنەکردنی یاسا و دەستێوەردانی سیاسی و حزبی لە بڕیارەکانی دادگاکاندا" هۆکاری سەرەکی پەرەسەندنی تاوانی دژ بە ژنانە. هەروەها بە بی بی سی وت"پیاوسالاری ستەمکار هەیە، هەمیشە چارەسەری کوشتنی ژنان بە سوڵحی عەشایەری و لەسەر حسابی مافی ژن دەکرێت، نەبوونی ئیستراتیژێک بۆ وەستانەوە دژی توندوتیژی بەرامبەر ژنان، کێشە سیاسییە بەردەوامەکانی هەرێم". بزوتنەوەکانی ژنان چی دەکەن؟ بە رای ئاڤان، رێکخراوەکانی ژنان بە شێوەیەکی کارا چالاکن لە روبەڕوبوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان وتاوانەکانی کوشتنیان، لەگەڵ بوونی ئەنجومەنێکی باڵای خانمان و بەڕێوەبەرایەتییەکی تایبەتیش بە وەستانەوە لە دژی توندوتیژی دژی ژنان. ئاڤان دەڵێت رێکخراوی (ئێمە) "پلانی ستراتیژی هەیە بۆ بەرگری لە ژنان دژی توندوتیژی، لەنێویاندا دروستکردنی هاوپەیمانییەکی گشتگیرە بۆ ژنان" رێکخراوەکە لە 8 ئازاردا کە رۆژی ژنانە "کۆبوونەوەیەکی ناڕەزایەتی رێکخست، تیایدا بەیانیک دەرکرا ناڕەزایەتی ئێمەی لە دژی توندوتیژی دژ بە ژنان جەختلێکردەوە، بەیاننامەکەمان رادەستی سەرۆکایەتی پەرلەمان و حکومەت کرد، داوامان لێکردن کاری جددی بکەن لە پێناو وەستاندنی تاوانەکانی کوشتنی ژنان، کە بەردەوام لە هەرێم لە زیادبووندایە". ئایا گرفتەکە لە کوێدایە، بۆچی تا ئێستا کوشتنی ژنان بەردەوامە؟ ئاڤان دەڵێت " ستراتیژی حکومەتی کوردستان سەبارەت بە یەکسانەی جێندەری لاوازە، دەتوانین بڵێین بڕوابوون بەم یەکسانییە لای زۆر کەس نییە" "ئامادەبوونی شانۆییانەی ژنان لە ژێر سێبەری عەبای حزبدا" ڤینۆس فایەق، پێی وایە ئامادەبوونی ژنان لە کوردستان گەشبینانە نییە، ئەو دەڵێت "لە کوردستان بزوتنەوەی ژنان نیە بەڵکو رێکخراوی ژنان هەیە، ئەوانیش لەسەر ئاڕاستەیەکی فکری و فەلسەفی رانەوەستاون" "رێکخراوەکانی ژنان لە کوردستان خەباتێکی تەواو کۆمەڵایەتی و سیاسی ژنان ئاڕاستە ناکەن، بەڵکو ئەم رێکخراوانە لە ژێر عەبای حزبە پیاوسالارەکاندا دامەزراون کە راپەرینیان لە کوردستان هەڵگیرساندووە، سەرکردایەتی شۆڕشێکی پیاوسالارانەیان کردووە، دەوڵەتێکی پیاوسالاریان دروستکردووە".هەروەها دەڵێت، ئامادەبوونی ژنان تەنها بە وێنە بووە "دەوڵەت  لە رێگەی رێکخراوەکانی ژنانەوە دایناوە تا وێنەی حزبێکی شارستانی دروستکراوی پێتەواوبکات". لێرەدا بێتوانایی لە روودانی گۆڕانکاری لە دۆخی ژناندا دروستدەبێت وەک ڤینۆس دەڵێت "هەموو رێکخراو و چوارچێوە ژنانییەکان هەموو ئەو رێکخراوانەی بە رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی ناودەهێنرێن لە کوردستاندا، لە هەناوی حزبەکانی دەسەڵاتەوە دەرچوون،ئەوان کۆنترۆڵی ئابووریان کردووە، سەرچاوەی ئابووری ئەو رێکخراوانە بەدەست ئەوانەو ئەگەر پیجەوانەی بەرنامەی حزب بجوڵێنەوە سەرچاوە داراییەکەیان نامێنێت". ڤینۆس فایەق، سەرەڕای ئەوەی هەوڵی چالاکوانەکان نادیدە ناگرێت، بەڵام پێی وایە جووڵەی ئەوان لە سنورێکی بەرتەسکدا دەمێنێتەوە، دەڵێت "هەندێک چالاکوان هەیە هەوڵدەدەن بۆ گەیشتن بە بەشێک لەو دروشمانەی با کەمیش بێت کە بەرزیان کردۆتەوە، بەڵام ئەوان لە سنورێکی بەرتەسکدا دەجوڵێن، دڵسۆزیان بۆ حزب هەمیشە لە پلەی یەکەمدا دێت". لەبەر ئەو هۆکارانەیە زەحمەتە گۆڕانگاری رووبدات. هەروەها دەڵێت" ئەم رێکخراوانە زەحمەتە بتوانن هیچ گۆڕانکارییەک لە دەرەوەی بەرنامەو ئایدۆلۆجیای حزبەکانیان بکەن لە کۆمەڵگەدا،ئەمە رەشبینی نییە بەڵکو ڕاستی واقیعەکەیە". شیلان نوری، توێژەری کۆمەڵایەتی زۆر گەشبین نییە، ئەویش هەروەها وای دەبینێت پەیوەندی حزبی رێگرە لە بوونی رۆڵی کاریگەری چالاکوانە ژنەکان، دەڵێت "زۆرینەی ژنە چالاکوانەکانی بواری مافەکانی ژن پەیوەندی سیاسییان هەیە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر جوڵانەوەکە دەبێت، هەندێک جار ئەم پەیوەندییەیان ناچاریان دەکات بێدەنگی هەڵبژێرن ئەگەر بێتو مافەکانی لەگەڵ بەرژەوەندییە حزبییەکە ناکۆک بێت". هەروەها شیلان وتی"هەندێک جار حزبەکان فەرمان بە ئەندام پەرلەمانەکانیان دەکەن دەنگ بە پرۆژەیەکی دیاریکراو بدەن یان نەیدەن، ئەگەر ژنە پەرلەمانتارێک رێنماییەکانی حزبی رەتکردەوە ئەگەری سزادانی لە ناو حزبدا هەیە، ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر جولانەوەی ژنان دەبێت، دوو شت تێکەڵ دەکات، حوکم دەکات لەسەر رۆڵی ژنە چالاکوانە سەربەخۆکان پشتبەستوو بەوەی حزبییەکان ئەنجامی دەدەن". هەڕەشەکانی کوشتن و رفاندن وەستانەوە بە رووی توندوتیژی دژی ژنان هەندێک جار مەترسیدارە، شیلان دەڵیت، ژنە چالاکوانە سەربەخۆکان لە بەرگرییان لە مافەفەکانی ژنان "روبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە" لە دوو لایەنەوە، "خێزانی ئەو ژنانەی پەنایان  بۆ دەهێن و داوای پشتیوانی دەکەن لەگەڵ کەسەکانی ناو دەسەڵات" شیلان بۆ بی بی سی ئاشکرای دەکات، خودی خۆی لە جارێک زیاتر روبەڕووی هەڕەشە بۆتەوە "بە کوشتنی کچەکانم و رفاندنیان هەڕەشەیان لێکردوم، بە هۆی بوونی قوربانییەکی توندوتیژی لە پەناگەیەکی ژناندا کە من بەڕێوەم دەبرد". هەروەها دەڵێت "هەندێک جار نامەی هەڕەشەم لە مۆبایلەکەمەوە پێدەگات، یان تەلەفۆنی ماڵەکەم، لە رێگەی ئیمەیڵی ئەلەکترۆنی، وە لە دوایین هەڕەشەدا  لە نیوەی شەودا تەقە لە ماڵەکەمان کرا، تا ئێستا ئەنجامدەرانی نەناسراون، سەرەڕای ئەوەی پەنام بۆ پۆلیس و بەڕێوەبەرایەتی ئاسایش بردووە". ژنان بۆ دەرباز بوون لە توندوتیژی پەنا بۆ کوێ ببەن؟ شیلان نوری دەڵێت، هەموو ئەو پەناگانەی تایبەتن بە لەخۆگرتنی ئەو ژنانەی روبەڕووی توندوتیژی خێزانی دەبنەوە یان هەڕەشەی کوشتنیان لەسەرە و سەر بە رێکخراوەکانن لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە لەبەر "هۆکاری ئەمنی" داخراون. هەروەها دەڵێت " زیاتر لە پەناگەیەک روبەڕووی هێرش بۆتەوە و چەند ژن بریندار بوون، لەبەر بێتوانایی حکومەت لە پارێزگاری ژنانی ناو پەناگاکان و دابینکردنی سەلامەتییان هەموو پەناگاکان داخران، پەناگەی تایبەت بە بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان و خێزان لە هەموو شارەکانی هەرێم کرانەوە".  هەروەها دەڵێت "دامەزراندنی کارمەند و بەرپرسی ئەم پەناگایانە بە داخەوە لە سەر بوونی تواناو بڕوابوون بە بیری یەکسانی نەبوو، ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر چۆنێتی کارەکە و پێشکەشکردنی هاوکاری و دۆزینەوەی چارەسەری کێشەکان هەبوو".   ئەدای ژنان لە حکومەتدا بە شێوەیەکی گشتی ئامادەیی ژنان لە حکومەتدا دەبێت رەنگدانەوەیەکی ئەرێنی هەبێت لە دۆخی ژنانی هەرێمدا، چاوەڕوانی لێدەکرێت هاندەر بێت بۆ جوڵانەوەیەکی فەرمی دژ بە کوشتنی ژنان، ژنە چالاکوانەکان چۆن سەیری ئەدای ژنان دەکەن لە حکومەتدا؟ ڤینۆس فایەق دەڵێت "هەبوونی ژنان لە پۆستە حکومییەکاندا مانای ئەوە نییە ئەوان چالاکوانی دیفاع لە مافەکانی ژنانن، بەڵام جەختدەکەمەوە کە پێویستە نمونەی ژنێکی بەتوانا بن، خاوەنی بەهرەو لێهاتووی بن، لەبەر لێهاتووییان لە پۆستدا بن نەک بە تەزکییەی حزبی، یان لەبەر ئەوەی نێرینەیەکی خزمی بەرپرسێکی حزبییە یان شەهیدی یەکێکە لە حزبەکان" هەروەها دەڵێت "زۆرینەی ژنان بەپێی یاسای کۆتا پۆست و ئیمتیازات وەردەگرن، بەمەرجی دڵسۆزی تەواویان بۆ حزب دیاریدەکرێن،تا راددەیەک ئەمە ئاساییە، بەڵام دانانی ژنی لاواز لە پێگە حکومییە هەستیارەکاندا تەنها بۆ ئەوەی بڵێن ئەم حزبە پێشکەوتوو مەدەنیە، واتە ئەو ژنانە وەک بوکەڵە وان بە دەست حزبەوەو دەیانجوڵێنن، بوون و نەبوونیان وەک یەکە". ئاڤان جاف رایەکی جیاوازی هەیە، ئەو رێواز فایەقی سەرۆک پەرلەمان بە بەنازیر بۆتۆی کوردستان وەسفدەکات، ئاڤان دەڵێت " سەرۆکی پەرلەمان ژنێکی بە تواناو بەهێزە، رۆڵی کاریگەری هەبووە لە دەرکردنی یاسای مەدەنی، کراوەو پێشکەوتوخواز بۆ بەرگری لە مافەکانی ژنان، ئەو هەمیشە پشتیوانی رێکخراوەکانی ژنانە لە هەموو چالاکییەکانیاندا". بەڵام ئاڤان پێی وایە، ئاستەنگ هەیە لە بەردەم گۆڕانکارییەکاندا، دەڵێت "رای گشتی بەشێوەیەکی پێویست پشتیوانی ژنان ناکات و لەگەڵی نییە، گرنگی زۆر بە بەرگری لە ژنان نادات کاتێک روبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە تەنها بە قسەو دروشم نەبێت،بێ ئەوەی بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە". ئایا چارەسەر هەیە؟ شیلان نوری دەڵێت بۆ ئەوەی گۆڕانکاری رووبدات دەبێت "سەرلەنوێ بە هەموو ئەو هۆکارانەدا بچینەوە کە لەسەرەوە باسمکردووە، ئەوانە ژینگەیەکیان دروستکردووە کە هاوکارە بۆ توندوتیژی دژی ژنان، دەبیت هەمواری بکەینەوەو بیانگۆڕین، کاربکەین بۆ رۆشنبیرکردنی کۆمەڵگەو هۆشیارکردنەوەی، زامنکردنی مافەکانی ژنان لە یاساو دادگاکاندا". هەروەها دەڵێت "دەبێت کار بە مەبدەئی جیاکاری ئەرێنی بکرێت لە کەیسەکانی تایبەت بە مافی ژنان لە دادگادا، بەتایبەت تاوانەکانی کوشتنی ژنان". روونیدەکاتەوە "حوکمی دۆسییەکانی کوشتنی ژنان لە ماوەیەکی کورتدا دەربچێت،نەک لە دوای دوو ساڵ ،بۆ ئەوەی ببێتە رێگرییەک حوکمەکە لە رادیۆ و تەلەفزیۆنەکان رابگەیەنرێت، دەبێت ئەوانەی تاوانی توندوتیژییان لە دژی ژنان ئەنجامداوە هیچ لێبوردنێکی حکومەت نەیانگرێتەوە، رێگری لە سوڵح بە پارە یان پێدانی کچان بۆ هاوسەرگیری تا کێشەکە یەکلابکەنەوە، دەبێت ئەوەی تاوانباران داڵدە بدات جا هەر کەس بێت وەک هاوبەشی تاوانەکە سەیر بکرێت". هەروەها دەڵێت زۆر گرنگە:"ئەم کێشەیە بە کێشەی هەموو کۆمەڵگە سەیر بکرێت نەک تەنها کێشەی ژن". ئەو وایدەبینێت کە"ئەگەر عەقلییەتی زاڵ نەگۆڕدرێت، زەحمەتە بۆ ژنان ئازادی بڕیاردان و بەشداری کارایان لە دروستکردنی بڕیاردا وەکو پیاوان بۆ فەراهەم ببێت بێ ئەوەی روبەڕووی توندوتیژی یان کوشتن ببێتەوە". ناو بۆ قوربانییەکە بگێڕنەوە ئاڤان دەڵێت، ئەو کەسەی زۆرترین بەرگری لە مافەکانی ژنان دەکات لە هەرێمدا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەتە، ئەو فەرمانی نووسینی ناوی قوربانییەکانی کردووە لەسەر کێلی گۆڕەکانیان بەڵام خێزانی قوربانییەکان نایانەوێ ئەو ناوانە هەبێت تا بە تەواوی لە بیربچنەوە. هەروەها دەڵێت "دەمەوێت ئاماژە بە ژنانی رێکخراوەکان، ژنە چالاکوانەکانی تر کە هەمیشە و بەردەوام لە هەوڵدان لە پێناو بەهێزکردنی ژنان و بەرزکردنەوەی پێگەو رۆڵیان،پڕۆژە یاسایەکیان پیشکەش کردووە چاوەڕێ دەکرێت پەرلەمان گفتوگی لەبارەوە بکات". سەرچاوە: لە بی بی سی وەرگیراوە  

درەو: توێژینەوەی: هێمن ئەمین شوانی، بەشی راگەیاندنی كۆلێژی ئاداب و هونەر- زانكۆی جیهان - هەولێر  یەکێک لە مەترسیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان لە هەرێمی كوردستان تەرخانكردنی كاتێكی زۆری رۆژانەیە بۆ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، لە دەرئەنجامی توێژینەوەکدا دەرکەوتوە (%77.7)  ڕۆژانە (1-4) کاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێن، لە ڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونیەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بونەتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی گرفت و دیاردە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (خیانەت و ناپاکی، درۆکردن، دڵپیسی، فێڵکردن، لاوازبونی پەیوەندییە خێزانیەکان، متمانە و ڕێزگرتن)، هەموو ئەوانەش بەهۆکارە سەرەکی و گشتیەکانی جیابونەوەی ژنی و مێرد لە قەڵەم دەدرێن.   🔹 دەقی توێژینەوەكە پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان- جیابونەوە بەنموونە/ توێژینەوەیەکی مەیدانیە لە شاری هەولێر هێمن ئەمین جەلال شوانی     بەشی ڕاگەیاندن، کۆلێژی ئاداب و هونەر، زانکۆی جیهان- هەولێر، كوردستان، عێراق ______________________________________________________________________________________ پوختەی توێژینەوە خێزان بەیەکەم خانەی پێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگە دادەنرێ، لەژێر چەتری خیزاندا ئاسایشی ئەندامان تاڕادەیەکی زۆر پارێزراو دەبێ، بەڵام جیابونەوە بەگەورەترین هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر خێزان دادەنرێ. ئامانجی سەرەکی ئەم توێژینەوەیە بریتیە لە دەستنیشانکردنی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان، کە جیابونەوە بەنمونە وەرگیراوە، لەم توێژینەوەیەدا میتۆدی (وەسفی- بەڕێگەی ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە) بەکارهاتوە بۆ وەسفكردن و هەڵسەنگاندن و گەیشتن بەئەنجامەكان و دیاریكردنی ئاستی پەیوەندییەکانی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بەتایبەت جیابونەوە بۆ ئەوەش (170) کەس لە هەولێر، کە ژیانی هاوسەریان پێکهێناوە بونەتە نمونەی توێژینەوەکە. وەک لە توێژینەوەکەدا خراوەتەڕو، داتا و ئامارەکانی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی کوردستان دەریدەخەن، زیادبونی ڕێژەی جیابونەوە لە کوردستان هاوکات لەگەڵ بڵاوبونەوەی زیاتری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە کوردستان، لە دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیەدا دەرکەوتوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەناویاندا فەیسبووك و ئینستاگرام مەترسی گەورەیان لەسەر ئاسایشی خێزان و ژیانی هاوسەران دروستکردوە و، بونەتە یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی جیابونەوەی ژن و مێرد لە یەکتر. کلیلە وشەکان: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئاسایش، خێزان، ئاسایشی خێزان، جیابونەوە .   1.    پێشەکی ئاسایشی خێزان بەیەکێک لە پایە گرنگەکانی ژیانی تاک دادەنرێ، هەر کاتێک ئاسایشی خێزان کەوتە بەر هەڕەشە و مەترسی، دڵنیایی و سەلامەتی تاکەکانیش دەکەوێتە ژێر هەڕەشە، چەندین فاکتەری گرنگ کاریگەریان هەیە لەسەر تێکچونی و لەباربردنی ئاسایشی خێزان، یەکێک لەوانە جیابونەوەیە، چونکە بەجیابونەوەی ژن و مێرد لەیەکتر ئیتر شتێک نامێنێ بەناوی ئاسایشی خێزان، کە پێشتر لەژێر چەترەکەیدا تاکەکانی (ژن، مێرد، منداڵ) بەئارامی ژیانیان دەگوزەراند. لەو چوارچێوەیەدا، ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکی زانستیە بۆ دەستنیشانکردنی و شیکردنەوەی پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان، کە جیابونەوەی هاوسەران بەنمونە وەرگیراوە، بۆ ئەو مەبەستە توێژینەوەکە لە ڕێگەی سێ باس تاوتوێی بابەتەکەی کردوە، باسی یەکەم تەرخانکراوە بۆ میتۆدۆلۆژیای توێژینه‌وه‌كه، هەرچی باسی دوەمە تەرخانکراوە بۆ لایەنی تیوری توێژینەوەکە، بۆ ئەوەش جگە لە پێناسەکردنی چەمکەکان، تایبەتمەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و ژمارە و ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران لە کوردستان و لە سنوری پارێزگای هەولێر بەتایبەت خستۆتەڕو، لە باسی سێیەمدا ئەنجامی توێژینەوە مەیدانیەکەمان خستۆتەڕو و گفتوگۆی دەرئەنجام و لایەنە جیاکانی توێژینەوەکە خراوەتەڕو. 2.    میتۆدۆلۆیای توێژینەوەکە 2.1    ڕەهەندەکای توێژینەوە یەکەم/ گرفتی توێژینەوە: یئه‌و بارودۆخ و گۆڕانكاریانەی له‌ هەرێمی كوردستان به‌تایبه‌ت له‌ دوای ساڵی (2003) ڕویدا، كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری لە بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری و..به‌دوای خۆیدا هێنا، بەشێک لەو گۆڕانكاریانه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر خێزان دروستکردوە، گرفتی ئەم توێژینەوە بریتیە لە دەرخستن ودیاریكردنی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بە جیابونه‌وه‌ی هاوسەران‌ لە كوردستان، بۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی زیاتری گرفتی توێژینه‌وه‌كه‌، توێژینه‌وه‌كه‌ به‌دوای وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌دا ده‌گه‌ڕێ‌: •    ئایا بەكارهێنانی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان وه‌ك ئامرازێكی نوێی ڕاگه‌یاندن کاریگەری له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان و بەتایبەت جیابونەوە دروستكردووه‌‌؟ •    مه‌ترسی خزمەتگوزاری و تایبەتمەندییەكانی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان چیه‌؟ •    ڕه‌نگدانه‌وه‌ی مەترسییەكانی بڵاوبوونەوەی هەواڵ و زانیارییەكانی تایبەت بەجیابونەوە  لە تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان  له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان چۆنه‌؟ دووەم/ گرنگی توێژینەوە: جیابونه‌وه‌ نه‌ك شوێنه‌وار و كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر خێزان دروست ده‌كات و، ئه‌ندامه‌كانی په‌رته‌وازه‌ ده‌كات، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌ كایه‌ جیاكانی كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌بێ و، به‌هۆیه‌وه‌ جۆرها گرفتی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ سه‌رهه‌ڵده‌دات، بۆیە گرنگی ئه‌م توێژینەوەیە بە دوای پەیوەندی نێوان هۆكاره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی كێشه‌ی نێوان هاوسه‌ران دەگەڕێ، بەتایبەت لە ڕێگەی شیكردنه‌وه‌ی داتا و زانیارییەکانی تایبەت بەبەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌رجه‌م هۆكار و بارودۆخه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌ر له‌ گه‌یشتن به‌ جیابونه‌وه‌ ده‌خاته‌ڕوو، بۆیه‌  ئه‌م تویژینه‌وه‌ گرنگیه‌كه‌ی له‌وه‌دایه‌:-  •    لەڕوی تیۆریەوە زیادكردن و دەوڵەمەندكردنی لایه‌نی زانیاری و مەعریفەیه‌ سەبارەت به‌ جیابوونەوەی ژن و مێرد یەهۆی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان. •    لەڕوی پراكتیكیەوە ئەنجام و دەرئەنجامەكانی ئەم توێژینەویە دەبێتە ڕێگە نیشاندەر و بەرچاوڕونیه‌ك بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان بۆ ئەوەی كاری لەسەر بكەن، تا ڕێژەی جیابونه‌وه‌ بەرەو كەمبوونەوە ببردرێت، چونکە تێکچونی ئاسایشی خێزان ڕەنگدانەوەی لەسەر کۆمەڵگە دەبێ. سێیەم/ ئامانجی توێژینەوە: هەموو توێژینەوەیەك هه‌وڵ بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی دەدات، توێژەر لە ڕێگەی ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە دەخوازێ هەوڵی بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەی خوارەوە بدات:  •    ئاشنابون بەپەیوەندی نێوان بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌سه‌ر جیابونه‌وه‌. •    ئاشکراکردنی شێوازی مامەڵەکردنی هاوسەران لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان. •    دەستنیشانکردنی کاریگەری جیابونەوە لەسەر ئاسایشی خێزان.  2.2    میتۆدی توێژینەوە عند تقدیم لەم توێژینەوەیەدا پشت بەمیتۆدی وەسفی بەستراوە بۆ توێژینەوەکە، لە بنەڕەتدا یەکێک لە ڕێگەکانی میتۆدی وەسفی بریتییە لە ڕووپێوی كۆمەڵایەتی (Social survey)، ڕووپێوی كۆمەڵایەتیش دوو جۆری هەیە، یەكەمیان (ڕووپێوی گشتی)، كە زانیاری لەبارەی سەرجەم بوارەكانی دیاردەی لێتوێژراو لە هەموو یەكەكانی توێژینەوەكە كۆدەكاتەوە، جا تاك بن، یان كۆمەڵ، جۆری دووەمیان پێیدەوترێت (ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە)، كە ئەمەیان لە توێژینەوە گشتگیرەكان زیاتر بەربڵاوترە ئەوەش "لەبەر كەمی تێچوون و توانای دەستكەوتنی دەرئەنجامی هاوشێووە، واتا دەكرێت لەسەر هەموو یەكەكانی كۆمەڵگە بگشتێندرێت" (خه‌مه‌ش، 2012: 379).     بەهۆی ئەستەمی ڕووپێوی گشتی و سروشتی ئەم توێژینەوەیە و كەمی تێچوون و ڕەچاوكردنی بنەما زانستیەكان لە بەدەستهێنانی زانیارییەكان، لەم توێژینەوەیەدا توێژەر میتۆدی (وەسفی- بەڕێگەی ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە)ی بەكارهێنا بۆ وەسفكردن و هەڵسەنگاندن و گەیشتن بەئەنجامەكان و دیاریكردنی ئاستی پەیوەندییەکانی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بەتایبەت مەترسیەکانی جیابونەوە. 2.3    کۆمەڵگەی توێژینەوە و نموونەی توێژینەوە یەکەم/ کۆمەڵگەی توێژینەوە: بەشێوەیەكی گشتی لە توێژینەوەی زانستیدا دوو جۆر لە كۆمه‌ڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ هەیە، "یەكەمیان كۆمەڵگەی سنوردارە:  چەمکێکە بۆ کۆمەڵگەیەک بە کاردەهێنرێ لەڕووی ژمارەوە سنورداربێ و بکرێ تاکەکانی قەتیس بکرێن و، توێژەر دەزانێ ژمارەیان چەندە، بۆ نموونە توێژینەوە لەسەر خوێندکارانی زانکۆیەکی دیاریکراو و...هتد، بەڵام لە جۆری دووەمیان، كە کۆمەڵگەی ناسنوردار، بریتیە لەو كۆمەڵگەیەی كە ناکرێ تاکەکانی لە ڕووی ژمارەوە سنورداربێ و دیاریكراوبن" (الكاف، 2014: 20).   له‌م توێژینه‌وه‌یەدا، وەك‌ لەناونیشانەكەدا ئاماژەی بۆ كراوە پێكدێ له‌ سه‌رجه‌م ئەو تاكانەی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن و لە سنوری شاری هەولێر نیشتەجێن، بەڵام بەهۆی نەبوونی بانكی زانیاری هیچ داتا و ئامارێكی تایبەت لەسەر ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەشاری هەولێر لەهیچ دامەزراوەیەكی فەرمی و نافەرمی بەردەست نەبوو، لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانەی سەرەوە ئەم توێژینەوەیە لە چوارچێوەی )كۆمەڵگەیەكی ناسنوردار) مامەڵەی لەگەڵ ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە هەولێر كردوە. دووەم/ نموونەی توێژینەوە: سەبارەت بەقەبارە و جۆری نموونەی توێژینەوە، بەم شێوەیەی خوارەوەیە: .1قەبارەی نموونەی توێژینەوە: لەم توێژینەوەیەدا، بەهۆی ئەوەی كۆمەڵگەی توێژینەوەكە، كۆمەڵگەیەكی ناسنوردارە و، ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان دیار و ناسراو نین و ژمارەشیان نەزاندراوە، بۆیە (170) كەس لە بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە هەولێر بوونە نموونەی توێژینەوەكە.  .2جۆری نموونەی توێژینەوە: سەبارەت بەشێوازی وەرگرتنی نموونەی توێژینەوەكە، بەهۆی ئەوەی كۆمەڵگەی توێژینەوەكە لە ڕووی خەسڵەتەكانی وەك، تەمەن، ڕەگەز، باری كۆمەڵایەتی، ئاستی خوێندن، داهات و لایەنی ئابووی و پیشە لە یەكتری جیاوازن، بۆیە توێژەر بە پشتبەستن بەنمونەی (نائەگەری لە جۆری مەبەستدار) نموونەی توێژینەوەكەی هەڵبژارد، "نموونەی مەبەستدار بریتیە لەو جۆرە نمونەیەی کە توێژەر بەشێوەیەکی مەبەستدار هەڵیاندەبژێرێ، بە لەبەرچاوگرتنی هەندێ خەسڵەتی دیاریكراو و بابەتی" (عزیز، 2014: 20). بەو هۆیەوە پێوەری توێژینەوەكە لەهەردوو ڕەگەز (نێر و مێ) و سەرجەم گروپەكانی تەمەن و ئاستی خوێندن و باری كۆمەڵایەتی و ئاستی بژێوی ژیان ئاراستەی ئەو كەسانە كرا، كە تا ڕێكەوتی (1/2/2022)  تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیان بەكارهێناوە. 2.4    بوارەکانی توێژینەوە     ئەم توێژینەوەیە وەك هەر توێژینەوەیەكی دیكە سێ‌ بوار دەگرێتەوە، كە بریتین لە:- .1بـواری مـرۆیـی:  بازنەی مرۆیی توێژینەوەكە هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن و لە هەولێر نیشتەجێن، لەناویاندا (170) كەس (110 نێر/ 60مێ) وەك نموونە لە زۆربەی پیشە و ئاستەكانی خوێندن و تەمەن و باری كۆمەڵایەتی و لایەنی ئابووری وەرگیراون. .2بـواری شـوێـن: بازنەی توێژینەوەكەمان لەچوارچێوەی شاری هەولێرە، بەو مانایەی ڕووپێوی توێژینەوەكەمان ئەو نموونانە دەگرێتەوە، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن. .3بـواری كــات: كارە مەیدانیەكانی ئەم توێژینەوەیە لە ڕێكەوتی (1/1/2022) تا (1/2/2022)ی خایاندووە.   2.5    ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیارییەکان .1پێوەری توێژینەوە: له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا (پێوەری توێژینەوە) ‌سەرەكیترین ئامرازی كۆكردنەوەی زانیارییەكان بوو، بۆ ئەوەش توێژەر لە ڕێگەی گفتوگۆكردن لەگەڵ پسپۆڕ و شارەزایانی كۆمەڵناسی و ڕاگەیاندن و، بەسوود وەرگرتن لە تویژینەوەكانی پێشوو ڕەشنووسی پێوەری توێژینەوەكەمان دیاریكرد، كە كۆی گشتی پرسیار و بڕگەكانی گەیشتە (٢٥) پرسیار و بڕگە. .2ڕاستێتی ڕووكەشی پێوەری توێژینەوە: بەئامانجی دڵنیابوون لەڕادەی ڕاستێتی پێوەری توێژینەوەكە، لەهەنگاوێكی دیكەدا پێوەرەكە بەسەر دەستەیەكی پسپۆڕ لە پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر دابەشمان كرد، لە ئاكامدا و دوای لێكدانەوەی بڕگە دروستەكان ڕێژەی ڕاستێتی ڕووكەشی پێوەری توێژینەوەكەمان بووە (89 %)، ئەم ڕێژەیەش ئاستێكی بەرزی پێوەرەكە پیشان دەدات، كە بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لە یەكەكانی توێژینەوەكە شیاو  بوو. .3جێگیری پێوەری توێژینەوە: جێگیری بریتییە لە هەڵسەنگاندنی سەرجەم ئەو بڕگانەی دانراون، بەئامانجی زانین و پێوانەكردنی هەموو ئەو بڕگانەی بابەتەكە پێوانە دەكەن (Maltby, Liz Day and Macaskill, 2007: 577)، ئەم شێوازەش بریتییە لە بەدەستهێنانی تێكڕای بەشكردنی نیوەیی لە ئەنجامی تاقیكردنەوەی هەموو ئامانجەكان، یان بەشە پەیوەندیدارەكانی بابەتی توێژینەوەكە، كاتێك ژمارەكە بەرز دەبێت ئاماژەیە بۆ پەیوەستبوونێكی بەهێز (عمر و ئەوانی دیكە، 2010: 228)، ئینجا بەسوود وەرگرتن لە بەرنامەی (SPSS) لە نێوان بڕگە تاك و جوتەكان، كە ژمارەیان (13) بڕگەیە، بەبەكارهێنانی هاوكۆڵەكەی ئەلفا كرنۆباخ (Cronbach Alpha) و دابەشكردنی نیوەیی (التجزئە النصفیە Split-Half )، پەیوەستیمان دۆزییەوە، لە ئەنجامدا دەركەوت جێگیری پێوەری توێژینەوەكە لەسەر ئاستی ئامانجەكان و گشتی بەهایەكی بەرزی جێگیری هەیە و گەیشتۆتە (0.86). .4دابەشكردنی پێوەری توێژینەوە: دوای تێپەڕبوون بەو هەنگاو و ڕێكارانە پێوەری توێژینەوەكەمان ئامادەكرد، پاشان لە ڕێگەی وێبسایتی (docs.google.com/forms) و دانانی هەژمار و ناو و وشەی نهێنی و تایبەت، پرسیار و بڕگەكانی پێوەرەكە بەشێوەیەكی زانستیانە بەئۆنلان ئامادەكرا؛ دواتر بەسودوەرگرتن لە ئامێرەكانی مۆبایل و لاپتۆپ و تابلێت و بەرنامە ئەلیكترۆنیەكان فۆرمەكە بەڕەچاوكردنی جۆری نموونەكە (مەبەستدار) ئاراستەی ئەو كەسانە كرا، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، ئینجا وەڵامەكان ڕاستەوخۆ گواسترانەوە ناو سێرڤەری گشتی زانیارییەكان لە شێوەی وەڵامی نوسراو و كۆدكراو بەژمارە، پاش وردبینیكردنی تەواوی زانیارییەكان، دواتر لە ڕێگەی ئامرازە ئامارییەكان لە بەرنامەی (SPSS)، مامەڵەی زانستی لەگەڵ زانیارییەكان كرا و شیكردنەوە بۆ ئەنجام و دەرئەنجامەكان كرا. .5ئاستی دابەشبوونی سروشتی زانیارییەكان: بۆ دڵنیابوون لە ئاستی دابەشبوونی سروشتی زانیارییەكان، بەجۆرێك توێژەر هیچ گومانێكی لەوە نەبێ، كە تا چ ڕادەیەك زانیارییە بەدەستهاتووەكان بەشێوەیەكی سروشتی دابەشبوون یاخود نا، بۆ ئەو مەبەستە و بە پشت بستن بەتاقیکردنەوەی ڕوکردنە چەقی ناوەند (Central Tendency) لەبەرنامەی (SPSS)، دەركەوت بەهای ناوەندی ژمێریی بریتییە لە (38.2941)، ناوەندین (38.0000)، مینوال (38.00)، بەهای لادانی پێوەریش بریتییە لە (6.60791)، هەرچی بەهای هەریەک لە جیاکاری (43.664)، ناچونیەکی (-.590) و تەختبون (1.047)، هەوروەها بەهای مەودا (36.00). ئەو داتا و دەرئەنجامانە ئەو پیشان دەدات دابەشبوونی كۆمەڵگەی توێژینەوە تاڕادەیەکی باش نزیكە لە دابەشبوونێكی سروشتی، هەروەك ئەوەی لە خشتەی (1) و شێوەی (1)دا خراوەتەڕوو.   شێوەی  .1ئاستی دابەشبوونی سروشتی وەڵامی یەكەكانی توێژینەوەكە دەخاتەڕوو 3.    لایەنی تیۆری توێژینەوەکە 3.1    چەمکەکانی توێژینەوە كۆمه‌ڵێك چه‌مك له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌كارهێنراون و، له‌ ڕوانگه‌ی جیا جیاوه‌ پێناسه‌كراون، له‌هه‌مان كاتدا مه‌به‌ستی به‌كارهێنانیان له‌ توێژینه‌وه‌كه‌ وه‌ك پێناسه‌ی كارڕایی خراوه‌ته‌ڕو: یەکەم/ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان (Social Media):  تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان چەندین پێناسەی لەلایەن پسپۆڕان بۆ کراوە، لەو بارەیەوە: جەبار پێی وایە "تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان زاراوەیەکە بە کۆمەڵە وێبسایتێک دەوترێ، کە لەگەڵ نەوەی دووەمی وێب دەرکەوتوون، بەهۆیەوە ڕێگە بەگرێدانی بەتاکەکان دەدات لە ژینگەی کۆمەڵگەیەکی گریمانەیی کۆببنەوە و پەیوەندی دروست بکەن" (جبار، 2017: 50). بەلای (احمد)ەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان "كۆمەڵێك پێگەی ئەلیكترۆنین، یان پڕۆگرامی كۆمپیوتەرین، كە رێگە بەخەڵك دەدات بۆ پەیوەندیكردن و ئاڵوگۆڕی زانیاری لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت لەڕێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر یان مۆبایلەوە" (احمد، 2019: 10). لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بریتیە لەو شێواز و ئامرازانەی کە بەهۆیانەوە ئەندامانی خێزان ئاڵوگۆڕی زانیارییەکانی تێدا تۆمار دەکەن و، پەیوەندی خێرا لەگەڵ زۆترین ژمارەی جەماوەری و کەلتووری جیاواز بەشێوەیەکی کاریگەرتر دروست دەکەن. دووەم/ ئاسایش (Security): لەو بارەیەوە (زامل و، رسن) لە توێژینەوەیەکی هاوبەشدا پێیان وایە ئاسایش واتە پاراستن و دڵنیاکردنەوە و سەلامەتی لە هەر هەڕەشەیەک کە لەوانەیە سەرھەڵبدات (زامل و، رسن، 2010: 35). لەلایەکی دیکەوە (کوراری) پێی وایە چەمکی ئاسایش پێناسە دەکرێ "بەمانەوە و گەشەکردنی تاک و کۆمەڵگە و نەتەوە لەسەر بنەمای ڕاستگۆیی و دادپەروەری و ئاسایشی و ئازادی بەبێ ترس" (الکواری، 2012: 15). لەو توێژینەوەیەدا، مەبەست لە ئاسایش بریتیە لە دڵنیابونەوەی خێزان لە نەبوونی ترسی ڕاگەیاندن و، بونی ئۆقرەیی و ئارامی و ڕاستگۆیی لە پێناو گەشەپێدان بەتوانا و بەهەرەی تاکەکانی.  سێیەم/ خێزان (Family):  بەلای (غنام)ەوە خێزان مانای ئەوە دەگەیەنێت کە "لە کۆمەڵێک لە تاکێک پێکدێ، لە ژینگەی فەرمی خۆیاندا نیشتەجێن و بە پەیوەندی بایۆلۆژی و دەروونی و سۆزداری و کۆمەڵایەتی و ئابووری و شەرعی و یاساییەوە پێکەوە گرێدراون" (غنام، 2010: 40). بەڵام بەبۆچونی (حنونە) خێزان "گروپێکی کۆمەڵایەتی بنەڕەتی و بەردەوامە و سیستمێکی کۆمەڵایەتی و سەرۆکایەتی هەیە، لە بنەڕەتدا بەتەنها بنەمای دروستبوونی کۆمەڵگە دادەنانرێت، بەڵکو ڕەوشت و کۆڵەگەی یەکەمە بۆ کۆنترۆڵکردنی هەڵسوکەوت و چوارچێوەیەکیشە، کە تێیدا مرۆڤ یەکەم وانەی ژیانی کۆمەڵایەتی لێی وەردەگرێت وەردەگرێت" (حنونە، 2013: 16). لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە خێزان "یەکەمین گروپی کۆمەڵایەتیەیە، کە کۆمەڵگەی لەسەر بونیاد دەنرێ و،  خاوەن سیستمێکی سەرەکیە بۆ پێگەیاندن و کۆنترۆڵکردن و دابینکردنی پێداویستی ئەندامەکانی، لەسەر بنەمای پەیوەندی بایۆلۆژی و دەرونی و ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی و ئابوری و و پەروەردەی و ئاینی بەڕێوەدەچێ". چوارەم/ ئاسایشی خێزان (Family Security) : بەهەمان شێوە چەمکی ئاسایشی خێزان لە ڕوانگەی جیاوە خوێندنەوەی بۆ کراوە، چەمکی ئاسایشی خێزان (الحسینی) بەم واتایە دێ "پاراستنی خێزانە لە هەر هەڕەشە و مەترسیەک بۆ سەر ژیانی ئەندامان و موڵکەکانی بەشێوەیەک ئەندامەکانی خێزانە هەست بە دڵنیایی بکەن و ڕۆڵ و شوێنیان لە کۆمەڵگەدا هەبێ و، بتوانن هەموو مافەکانیان بەئاسایش و سەلامەتی پیادە بکەن" (الحسینی، 2016: 171). هەروەها (السعدی)یش لە توێژینەوەکەیدا تایبەت بەئاسایشی خێزان گەیشتۆتە ئەم پێناسەیە و پێی وایە "ئاسایشی خێزان پێویستییەکی کۆمەڵایەتی و بەرپرسیارێتیەکی هاوبەشی هەموو ئەندامانی خێزانە، بۆ ئەوەی خێزانەکە خۆی لە ڕوخانی سیستمی بەها لەنێو ئەندامەکانیدا بەدوور بگرێت و نەبێتە هۆی لەناوچوونی" (السعدی، 2018: 35). لەلایەکی دیکەوە (الگیب) بەم شێوەیە پێناسەی ئاسایشی خێزانی کردوە " ئاسایشی خێزان بریتییە لەئاسایشی گشتگیر بۆ هەموو بوارەکانی ژیانی خێزان، پەیوەست بەگەشەی کۆمەڵایەتی و پێگەکەی و ڕۆڵی لە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی، جگە لەوەش سیستمی ئاسایشی خێزان هەموو بوارەکانی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و ئابووری و هتد دەگرێتەوە بۆ پیادەکردنی مافی ئەندامەکانی لەژینگەیەکی ئاسایش و ئارامیدا" (الگیب، 2018: 299). لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە ئاسایشی خێزان بریتیە لە بونی پەیوەندییەکی خێزانی بەهێز لەسەر بنەمای کارلێککردنێکی بەردەوام لەنێوان ئەندامانی خێزان بەتایبەت ژن و پیاو، بەشێوەیەک بتوانن لە یەک ژینگەی کۆمەڵایەتی تاکەکان ئامادە بکەن بۆ ژیانی کەلتووری و کۆمەڵایەتی و ئابوری و ڕۆشنبیری و ئایینی، ئەم پەیوەندییانەش بە خۆشەویستی و متمانە و ڕاستگۆیی و سۆز و ئاسایش و ڕاگۆڕینەوە و هەماهەنگی نێوان ئەندامانی خێزان لە بەڕێوەبردنی کاروباری خێزاندا بەدی دێ. پێنجەم/ جیابونەوە (Divorce): سەبارەت بەچەمکی جیابونەوە (ج. ك. كۆفمان ) پێیی وایە "جیابونه‌وه‌ دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی ترسناكه‌ ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵته‌كاندنی خێزان و كۆمه‌ڵ" (كۆفمان، 2009: 62). بەڵام (ئامێدیان) دەڵێ "جیابونه‌وه‌ بریتیه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی گرێبه‌ستی نێوان ژن و مێرد و كۆتایهینان به‌ئه‌ركه‌كانی خێزانی" (ئامێدیان، 2013: 208). هەرچی (Soltanion ( بەم شێوەیە پێناسەی جیابونەوە دەکات و پێیی وایە "جیابونه‌وه‌ به‌مانایی جیابونه‌وه‌ و وازهێنان له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان وكۆتایهێنان به‌ژیانی هاوسه‌ری نێوان هاوسه‌ره‌كان دێ، بۆیه‌ جیابونه‌وه‌ به‌ئامرازێكی ڕێكخراو بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ژیانی هاوبه‌ش و یه‌كسانی داده‌نرێت"  (Soltanion ، 2017: 201). لەم توێژینەوەیەدا مەبەست لە جیابونه‌وه‌: ئه‌و دیارده‌ كۆمەڵایەتیەیه‌، كه‌ له‌ ئه‌نجامی كه‌ڵه‌كه‌بونی كۆمه‌ڵێك كێشه‌، یان كێشه‌یه‌كی وەک خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هاوسه‌ره‌كان په‌نای بۆ ده‌به‌ن بۆ كۆتایهێنان به‌كێشه‌كانی نێوانیان، به‌و ‌هۆیه‌شه‌‌وه‌ گرێبه‌ستی هاوسه‌ریان هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌. 3.2    تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و تایبەتمەندییەکانی یەکەم/ سه‌ره‌تایه‌ك ده‌رباری تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان: كاتێك باس له‌ دەرکەوتنی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان ده‌كرێ، ئاماژە بە دوو قۆناغ دەکرێ، قۆناغه‌ یه‌كه‌م دەبەسترێتەوە به‌نه‌وه‌ی یه‌كه‌م(Web 1.0) ، مێژوی دەرکەوتنی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌م قۆناغەدا‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵی (1995) كاتێك پێگه‌ی (Classmates) و دواتر پێگه‌ی (Sixdegrees) ‌دامه‌زرا، له‌و پێگه‌یانه‌‌دا ده‌رفه‌ت به‌به‌كارهێنه‌ر ده‌درا دۆسییه‌ی كه‌سی خۆیان دابنێن و كۆمێنت له‌سه‌ر هه‌واڵه‌كان بنووسن، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌رفه‌تێكی كه‌می بۆ كارلێكی نێوان به‌كارهێنه‌رانی ده‌ڕه‌خساند، كه‌ ده‌یانتوانی نامه‌ی كورت بۆ یه‌كتری ڕه‌وانه‌ بكه‌ن، ئه‌و قۆناغه‌ تا ساڵی (2001) به‌رده‌وام بوو، له‌و ماوه‌یه‌دا پێگه‌كانی (Live Journal، Black Planet، Asian Avenue) دامه‌زران (شوانی، 2021: ل:78).    هەرچی پەیوەندی قۆناغی دووه‌می دەرکەوتنی نه‌وه‌ی دووه‌م (Web 2.0)ی تۆڕه‌ کۆمەڵایەتییه‌كان هەیە، ئه‌و قۆناغه‌ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2002) کاتێک، کە تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی (Ester Friend) دامەزرا، (قاسم و، جدای 2019، 18)، كه‌ به‌دوایدا چه‌ندین تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی دیكه‌ی وه‌ك (,Twitter, Pinterest, Myspace Tumbler, Instagram, Linkedin, Tiktok, facebook, YouTube...هتد) دامه‌زراوه‌ و تا قۆناغە ئێستاش به‌رده‌وامه و چه‌ندینی دیكه‌ دامه‌زراون،‌ توێژینه‌وه‌کانیش لەبارەی "دەرەنجامەکانی تەندروستیی و تێکەڵاوبوونی کۆمەڵایەتی و دەروونی و پەروەردەیی، سەرباری دوودڵیەکانی ئەوەی ئایا تۆڕه‌ کۆمەڵایەتیه‌كان بوونەتە لایەنێکی نەخوازراو یان نا (حمیدان و، مبارك، 2020: 529-530). دووەم/ تایبەتمەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان: تۆڕه‌‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان سه‌ره‌ڕای هه‌مه‌جۆریان، بەڵام لە كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی خاڵی هاوبەش لە نێوانیاندا هەیە،‌ هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو وایكرد پشكی ئه‌و تۆڕانه‌ سه‌باره‌ت به‌ به‌كارهێنه‌ران ڕۆژانە به‌رز ببێته‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین بەشێک لە تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌دا بخه‌ینه‌ڕو:- [1]    هاوبەشیکردن: دەرفەت بەبەکارهێنەران دەدات هاوبەشی لە وێنە، نوسین، ڤیدیۆ لەگەڵ یەکتری بکەن. [2]    گفتوگۆکردن: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پشت بەگفتوگۆکردنی دوولایەنە دەبەستێت، ئەوەش پێچەوانەی میدیای کۆنە، کە تەنها کار لەبارەی بڵاوکردنەوە و پەخشکردنی زانیاریەکان بەیەک ئاراستە دەکات. [3]    کۆکردنەوە: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرفەت بەژماریەکی زۆر لە بەشداربوان دەدەن لەگەڵ یەکتری کۆببنەوە و، گفتوگۆ لەبارەی خاڵە هاوبەشەکانیان بکەن (هتیمی، 2015: 84). [4]    کارلێکەر: بەهۆی ئەوەی نێرە و وەرگر لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەتوانن بنوسن و وەڵامی یەکتر بدەنەوە، بۆیە بەئاسانی کارلێک دەکەن و کاریگەری لەسەر یەکتر دروست دەکەن. [5]    سادەیی لە بەکارهێنان: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئەوەی ئاسانە لە بڵاوکردنەوەی وێنە و ڤیدیۆ و نوسین و هاوبەشیکردن لە کار و چالاکیەکان، هاوکات لە بەکارهێنانیشیان ئاسانە و پڕۆسەیەکی ئاڵۆز و ئەستەم نیە. [6]    تێچویەکی کەم: لە ڕوی دارایەوە پێویستیان بەبڕە پارەیەکی زۆر نیەن بەڵکو بۆ بەشداریکردن تێچوەیەکی کەمی دەوێ. [7]    جیهانین: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان چڕ نەکراوەنەتەوە لە ناوچەیەک یان وڵاتێکی دیاریکراو، بەڵکو تۆڕی جیهانیان و لەسەرانسەری وڵاتانی جیهان بەکارهێنەریان هەیە (سلمان، 2017: 34-35). 3.3    جیابونەوەی هاوسەران لە کوردستان    په‌یوه‌ندی هاوسه‌ری به‌پیرۆزترین په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤ داده‌نرێ، چونكه‌ له‌ ڕێگه‌ی په‌یوه‌ستیه‌كی یاسایی، شه‌رعی و كۆمه‌ڵایه‌تیی خێزانی لێ دروست ده‌بێ، ئه‌وه‌ش بناخه‌ی سه‌قامگیری لایه‌نی ده‌رونی مرۆڤ و دواجار كۆمه‌ڵگه‌یه‌، چونكه‌ خێزان بچوكترین یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌، بەڵام جیابونه‌وه‌ی ژن و پیاو بەگەورەترین هەڕەشە لەبەردەم ئاسایشی خێزان دادەنرێ، چونکە ئاسایشی خێزان واتا " بریتیە لە دەستەبەرکردنی دۆخێک تێیدا ئاسایش و ئارامیەکی گشتگیر لەسەرجەم بوارەکانی (ئابوری، کۆمەڵایەتی، دەروونی) بۆ تاکەکان دابین دەکات و، بەتەواوی لە مەترسیەکانی لێکترازان و شڵەژانی خێزانی پارێزراو دەبن و سۆز و ئەوین و خۆشەویستی بەرهەم دێ" (حمدامین، 2020، 39)، به‌پێی داتا و ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان هۆکارەکانی جیابونەوە بریتین لە هۆکاری (ئابوری، جیاوازی تەمەن، جیاوازی کەلتوری، کۆمەڵایەتی، تەندروستی، کێشەی نیشتەجێبون، خیانەت، نەگونجان لەگەڵ یەکتر، دەستتێوەردانی دەرەکی، هاوسەری پێش وەختە..هتد) (krjc.org, 2022). له‌ ماوه‌ی (12) ساڵی ڕابردودا (2010-2021) گۆڕانكارییه‌كان كه‌ له‌ كوردستان ڕویانداوه‌ كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ڕێژه‌ی جیابونه‌وه‌ی هاوسه‌ران هه‌بوه‌، چونكه‌ ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی تازه‌ی له‌گه‌ڵ خۆی هێناوه‌ته‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیه‌وه‌، سه‌رباری مانه‌وه‌ی هه‌ندێ كه‌لتوری كۆن لە ئێستاشدا تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ڕەنگدانەوەی لەسەر ژیانی هاوسەران دروستکردوە. به‌رده‌ستبونی مۆبایل و هێڵه‌كانی ئینته‌رنێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاسان و بڵاوبونه‌وه‌ی له‌ كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی خێرا بۆته‌ هۆكارێكی گرنگ بۆ فراوانكردنی بازنه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی تاك له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌، هه‌ر ئه‌وه‌ش بۆته‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی كه‌ تاك ڕۆژانه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانیدا كاتێكی زۆر به‌خۆسه‌رقاڵكردن به‌ مۆبایل و ئینته‌رنێت به‌سه‌ر به‌رێت، به‌شێوه‌یه‌ك له‌ هه‌ندێ كاتدا تاکەکان په‌یوه‌ندی ڕێگه‌پێنه‌دراو له‌ ڕوی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌ دروست ده‌كه‌ن، ئەوە ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ باسكردن و بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵه‌كانی جیابوونه‌وه‌ به‌تایبه‌ت جیابوونه‌وه‌ی ئه‌كته‌ر و خانمه‌ مۆدێله‌كان و پێشکەشکار و مەیکەپ ئاڕتیستەکان، بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ هه‌واڵانه‌ لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەربارەی جیابوونەوە ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی تاك بە" ئاسانی خۆشەویستێك بۆ یەكێكی تر، هاوسەرێك بۆ یەكێكی تر بگۆڕن، بەبێ‌ ئەوەی كۆمەڵگە هیچ بەربەستێكی نامووسی و ڕەوشتیان بۆ دروست بكات‌" (شوانی، 2021، 95). بەپێی داتا و ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌  (2010)  تا (2021) تەنها له‌ سنووری پارێزگای هه‌ولێر (35755) حاڵه‌تی جیابونه‌وه‌ تۆماركراوه‌، واتا (71510) هاوسەر لە یەکتری جیابونەوە و، ژیانی خێزانیان هەڵوەشاندۆتەوە و، ئاسایشی خێزانەکانیان لەناوچوە، ئەو داتایە ئەوەمان پیشان دەدات، کە ڕێژه‌ی جیابونه‌وه‌ له‌ ساڵی (2010) ته‌نها (11.32 %) بووه‌، به‌ڵام لە ساڵی (2019) ڕێژه‌كه‌ به‌رزبۆته‌وه‌ و گه‌یشتۆته‌ (21.69 %)، لە ساڵی (2020) ڕێژەکە کەمبۆتەوە بۆ (% 16.25)، بەڵام ئەو ڕێژەیە لە ساڵی (2021) جارێکی دیکە بەرزبۆتەوە و گەیشتۆتە (% 17.57)، وەک ئەوەی لە شێوەی (2) پیشاندراوە.   شێوەی 2. جیابونەوە و هاوسەری لە نێوان (2010-2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر سەرچاوە: krjc.org       ئەوە لە کاتێکدایە ڕێژەی پێکهێنانی ژیانی هاوسەریش لەو ماوەیەدا بەڕێژەیەکی بەرچاو کەمیکردوە، بۆ نمونە لە ساڵی (2010) ڕێژەی پێکهێنانی ژیانی هاوسەری بریتیە بووە لە (88.7%)، ئەم ڕێژەیە لە ساڵی (2011) بەرزبۆتەوە بۆ (%90.7)، بەڵام تا کۆتایی ساڵی (2021) ڕێژەکە بەشێوەیەکی کەمیکردوە گەیشتۆتە (83.6%). 3.4    جیابونەوەی خێزان و کاریگەرییەکانی     خێزان به‌ پایه‌كی گرنگ له‌ پایه‌كانی بونیادی كۆمه‌ڵگه‌ داده‌نرێ، بۆیه‌ تێكچونی شیرازه‌ی خێزان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی و جیابونه‌وه‌ی ژن و مێرد له‌یه‌كتر له‌ چه‌ندین ڕوه‌وه‌ كاریگه‌ری دروست ده‌كات و، كاریگه‌ری له‌سه‌ر سه‌قامگیری خێزان ده‌بێت و، مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان و دواجار كۆمه‌ڵایه‌تی دروست ده‌كات. یەکەم/ جیابونه‌وه‌ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌ندامانی خێزان   .1ژن: یه‌كه‌مین زیان، له‌ پڕۆسه‌ی جیابونه‌وه‌ كه‌ لە ڕوی کۆمەڵایەتیەوە بەر ‌ژن ده‌كه‌وێ، پێیی ده‌وترێت (بێوه‌ژن)، ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ له‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی، چونكه‌ هیچ جۆره‌ په‌یوه‌ندییه‌كی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌ی نامێنێ‌، ئه‌وه‌ له‌كاتێكدایه‌، كه‌ پیاو گرنگی زۆری له‌ ژیانی ژندا هه‌یه‌، هه‌ربۆیه‌ له‌ زۆرێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌كان "كۆتایهێنان به‌ژیانی هاوسه‌ری واتای كۆتایهێنان به‌ڕۆڵی زیندوی ژن له‌ ژیان دێ، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ته‌مه‌نێكی زۆری له‌گه‌ڵ پیاوه‌كه‌یدا‌ به‌سه‌ر بردبێ، چونكه‌ نه‌بونی پیاو، هه‌ستی نه‌بونی ئارامی و دڵنه‌وایی له‌لای ژن دروست ده‌كات" (Rahimi, Shakarbigi & Naderi: 2012; 4640) ، له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌سێكی له‌ده‌ستداوه‌ كه‌ به‌نمونه‌ی باڵا و پێشه‌نگ بۆ منداڵه‌كانی له‌ قه‌ڵه‌می ده‌دا و، زۆرێك له‌ به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانی ژیانی له‌ ئه‌ستۆگرتبوو، به‌ڵام به‌جیابونه‌وه‌ دوچاری كۆمه‌ڵێك گرفت ده‌بێته‌وه‌ و، ده‌بێ جارێكی دیكه‌ بە به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانیدا بچێته‌وه‌ (سمیر، 2009 :94).  سه‌رچاوه‌ زانستیه‌كان ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن له‌ ڕوی داراییه‌وه ژنان به‌پله‌ی یه‌كه‌م زیانمه‌ندن، به‌شێوه‌یه‌ك " ئاستی بژیوه‌ی ژیانی ژن دوای جیابونه‌وه‌ی به‌ڕێژه‌ی (73%) نزم ده‌بێته‌وه‌، به‌ڵام ئاستی ژیانی پیاو دوای جیابونه‌وه‌ به‌ڕێژه‌ی (42%) زیاد ده‌كات، ئه‌وه‌ش به‌هۆی ڕاوه‌ستان، یان كه‌مبونه‌وه‌ی خه‌رجی"(خه‌لیل، 2007: 234)، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ‌ "ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی باس له‌ هۆكار و ئه‌نجامه‌كانی جیابونه‌وه‌ ده‌كه‌ن ئاماژه‌ بەهۆكاری ئابوری ده‌كه‌ن، چونكه‌ كاریگه‌ری خراپی له‌سه‌ر خه‌رجی ژن ده‌بێت، بۆ نمونه‌ ئه‌و ژنانه‌ی دوای جیابونه‌وه‌ منداڵ لای خۆیان ده‌هێڵنه‌وه‌، زۆرجار پیاو خۆی له‌خه‌رجی منداڵه‌كانی ده‌دزێته‌وه‌، ڕه‌نگه‌ زۆربه‌ی ژنان پێویستیان به‌و خه‌رجیه‌‌ بۆ خۆراك و پۆشاك و چاره‌سه‌ر و فێركردنی منداڵەکان هه‌بێت"(گاهر، 2010: 57)، بەڵام دابینەکردنی ئەو خەرجیە دەبێتە هۆی ئەوەی ژن په‌نا بباته‌ به‌ر كاركردنی زیاتر، زۆرجاریش به‌ئاسانی كاری ده‌ست ناكه‌وێ، بۆیه‌ هەندێجار دوچاری لادان یان ده‌ستدرێژی و توندوتیژی ده‌بێته‌وه‌، هه‌ربۆیه‌ "توێژینه‌وه‌كان ده‌ریانخستوه‌ ئەو ژنانەی لە هاوسەرەکانیان جیابونه‌ته‌وه‌ لە ڕوی دەرونیەوە دوچاری کۆمەڵێک گرفت دەبن، هەربۆیە ڕێژه‌ی خۆكوشتن تێیاندا به‌رزه‌، هه‌روه‌ك توێژینه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ ده‌ریخستوه‌ ژنی ته‌ڵاقدراو توڕه‌بون و خه‌مۆكی و ته‌نهایی بۆ ماوه‌ی (10) ساڵ له‌ ژیانیدا به‌رده‌وام ده‌بێ" (گاهر، 2010: 57) ئه‌وه‌ش زۆرجار دوچاری لادانی ڕه‌وشتی ده‌كاته‌وه‌‌، هه‌ركاتێكیش لادان زۆر بوو، كۆمه‌ڵگه‌ش دوچاری مه‌ترسی ده‌بێته‌وه‌ و، کاریگەری لەسەر ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست دەکات.  .2پیاو: لە پڕۆسەی جیابونەوەدا پیاویش زیانی بەردەکەوێ و  كاریگه‌ری له‌سه‌ر دروست ده‌كات، "به‌تایبه‌ت له‌ لایه‌نی ئابوریه‌وه، چونكه‌ کاتێک نەتوانێت ئه‌ركه‌كانی سه‌رشانی بەتەواوەتی ئه‌نجام بدات، بیر له‌ تاوان ده‌كاته‌وه‌"(گاهر، 2010: 61)، هۆكاری ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی "هه‌ندێك له‌ یاساكان بڕێك له‌ وابه‌ستبونی ماددی به‌ته‌نها ده‌خاته‌ سەر ئەستۆی مێرد ده‌بێت به‌ ژن و منداڵه‌كانی بدات، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ توانای به‌خێوكردنی خۆی و منداڵه‌كانیشی هه‌بێت" (النشوی، ٢٠١٧: ٢٧)، بۆیە ئه‌گه‌ر هاتوو پیاوەکە خاوه‌ن داهاتێكی جێگیر نه‌بوو، یاخود بێكار بوو، ئه‌وه‌ش زۆرجار واده‌كات په‌نا ببات به‌ر لادان و تاوان بۆ په‌یداكردنی ئه‌و وابه‌سته‌ داراییه‌ی كه‌ یاسا ده‌یخاته‌ ئه‌ستۆی. بەهەمان شێوە جیابونەوە لە ڕوی دەرونیەوە كاریگه‌ری له‌سه‌ر پیاو ده‌بێ، چونكه‌ "بیروڕاكانی جێگیر نابن، به‌ڵكو زۆرجار پێچه‌وانه‌ و دژ به‌یه‌ك ده‌بن، حكومه‌كانیشی ناڕه‌سه‌ن و لاواز ده‌بێ، سه‌رباری دودوڵی و ڕاڕایی و حه‌زنه‌كردن به‌بینینی دۆست و هاوڕێیه‌كانی، به‌ڵام ترسی گه‌وره‌ له‌لای ئه‌و، بریتیه‌ له‌و ترسی لە دەستدانی منداڵه‌كانی، هه‌ربۆیه‌ ئه‌م ترسه‌ وای لێ ده‌كات پێش جیابونه‌وه‌ زیاتر په‌یوه‌ستی منداڵه‌كانی ببێ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستیان نه‌دات، وه‌كچۆن دایكیانی له‌ده‌ستتدا" (Fagan, Churchill, 2012: 5)، ئه‌وه‌ش "واده‌كات زۆر جار پیاو دوچاری ده‌مارگیری بێت به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ كه‌سانی ده‌وروبه‌ری، تاڕاده‌یه‌ك ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ر نه‌كرێت ڕه‌نگه‌ كۆنتڕۆڵی خۆی له‌ده‌ست بدات، ئه‌وه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاسایشی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێ، (گاهر، 2010: 59).  بەشێک لە پیاوان کە لە هاوسەرەکانیان جیادەبنەوە و هەموو شتێک لە دەست دەدات، بۆ لە بیرکردنی خۆی پەنا دەباتە به‌ر به‌كارهێنانی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان! "یه‌كێك له‌ گرنگترین ئاكامه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌كارهێنانی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان، زیادبونی ئه‌نجامدانی كاره‌ نزمەکان و لادانی كۆمه‌ڵایه‌تی و تاوانه‌كانی وه‌ك دزی، خۆكوژی، كوشتنی ژن یان منداڵ، قاچاغیكردن، ڕوداوی ئۆتۆمبێل، شه‌ڕو پێكدادان و برینداركردن" (محه‌ممه‌د، 2013: 249). هەر یەکێک لەو ڕەفتارانە دەچێتە چوارچێوەی لادان و تاوان، بەوەش دۆخی کۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری دەبات.  .3منداڵ: ئه‌وه‌ی له‌ پڕۆسه‌ی جیابونه‌وه‌ی ژن و پیاو ده‌بێته‌ قوربانی به‌پله‌ی یه‌كه‌م منداڵانن، بەتایبەت لەو وڵات و کۆمەڵگەیانەی مافی منداڵ بەتەواوەتی پارێزراو نیە، لەهەرێمی کورستان به‌هۆی ئه‌وه‌ی نه‌ دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت وه‌ك وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كان له‌ ئاستی پێویستدان بۆ دابینكردنی مافی منداڵان و هه‌ندێجار له‌خۆگرتنیان، له‌لایه‌كی دیكه‌ش نه‌ریته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان به‌تایبه‌ت له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی وایه‌، كه‌ منداڵان له‌لای هه‌ر كامێكیان بێ (دایك، باوك) زۆرجار له‌ نازی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بێ به‌شی ده‌كات، بۆیه‌ جیابونه‌وه‌ بۆ منداڵ كێشه‌ی زۆر دروست ده‌كات،‌ "نه‌بوونی سه‌رپه‌رشتی و باوان پێکەوە له ناو خێزان‌ کاریگەری لەسەر دروستبونی كه‌سایه‌تی منداڵ ده‌كات و دوچاری جۆرها ڕه‌فتاری ده‌كات، ئه‌وه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی خوێندن و باری ده‌رونی و کۆمەڵایەتی ده‌بێت" (گاهر، 2010: 61).  له‌ ڕوی ده‌رونیه‌وه‌ " له‌و كاته‌ی خێزان هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌ منداڵ پاڵنه‌رێكی شه‌ڕانگێزی له‌ ناخی خۆی به‌رامبه‌ر به‌تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگەکەی و خێزانەکە ‌هه‌ڵده‌گرێت، له‌هه‌مان كاتدا به‌رده‌وام جیاوازی له‌ نێوان و دایك و باوكه‌ كۆنه‌كه‌ی و خێزانه‌ نوییه‌كه‌ی ده‌كات، ئه‌وه‌ش دوچاری شڵه‌ژانی ده‌رونی و نامۆبونی ده‌كات، به‌و هۆیه‌وه‌ش ده‌بێته‌ خاوه‌ن كه‌سایه‌تیه‌كی ناجێگیر و به‌به‌رده‌وامی بیر ده‌كاته‌وه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر منداڵه‌كه‌‌ له‌ ته‌مه‌نێکی زۆر بچوك نه‌بێ، جاری واش هه‌یه‌ به‌هۆی منداڵ ڕق و كینه‌ نازانێ و دایك و باوكی وه‌ك یه‌ك خۆشده‌وێ، بەڵام له‌ ئه‌نجامی ململانێی دایك و باوكی دوچاری دڵه‌ڕاوكێی ده‌رونی ده‌بێ" (Rahimi, Shakarbigi & Naderi: 2012; 4641) و، دایک یان باوک بەشێوەیەکی ناتەندروست مامەڵە لەگەڵ منداڵ دەکات و دەیگلێننە ناو ململانێیەکان و کینە و ڕق لە هزری منداڵەکەدا دەچێنن.  ئه‌م لایه‌نه‌ درونیه‌ی منداڵ كاریگه‌ری له‌سه‌ر لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تیش ده‌بێ، له‌ بواری په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان " كاریگه‌ری له‌سه‌ر منداڵ ده‌بێت چ له‌ قوتابخانه ‌بێت یان له‌گه‌ڵ هاوڕییەكانی، یاخود له‌گه‌ڵ خزمانی دایان و باوانی به‌تایبه‌ت له‌ كاتی بۆنه‌كاندا ئه‌م دۆخه‌ ده‌رده‌كه‌وێت، جگه‌ له‌وه‌ش فێربونی به‌ها و داب و نه‌ریته‌كانی كۆمه‌ڵگه له‌ ده‌ست ده‌دات، له‌ كۆتاییدا منداڵ دوچاری چه‌ندین ڕه‌وشت و ڕه‌فتاری خراپ و نه‌شیاو ده‌بێت، وه‌ك درۆكردن، سواڵكردن، دزیكردن، شه‌ڕانگێزی، دواتریش لە کۆمەڵگە به‌كه‌سێكی لاده‌ر ناوزه‌د ده‌كرێت"(عه‌بدوڵا، 2014: 86)، كه‌سی لادریش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاسایشی خێزانەکان بەتایبەت و  كۆمه‌ڵگه‌ بەگشتی دروست ده‌كات.‌   دووەم/ جیابونه‌وه‌ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ خێزان بەگرنگترین یەکەی پاراستنی ئەندامەکانی لە مەترسی و هەڕەشەکان دادەنرێ و، گرنگترین ژینگەیە بۆ پەروەردەکردنی تاکەکانی لە سەر بنەمای ڕێز و خۆشەویستی و لێبوردەیی و ڕاستگۆیی، بەڵام به‌جیابونه‌وه‌ی ژن و مێرد له‌یه‌كتری، "خێزان پایه‌كانی خۆشه‌ویستی و ئارامی و دڵنه‌وایی و لێبورده‌یی له‌ده‌ست ده‌دات، له‌هه‌مان كاتدا ئامرازێكی گرنگی به‌كۆمه‌ڵایه‌تبونی تاك، كه‌ خێزانه‌ نامێنێ، جگه‌ له‌وه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر باری دارایی و بژێوی ژیانی ئه‌ندامه‌كانی به‌جێ ده‌ھێڵێ، ئه‌وه‌ش جۆرێك له‌ بێبشبون ودابڕان و ناسه‌قامگیری ده‌رونی دێنێته‌ ئاراوه‌، كه‌ دواجار ڕۆڵیان ده‌بێ له‌ دروستبونی كه‌سایه‌تی شه‌ڕانگێز و لاده‌ر" (سلیم، 2019: 18). جیابونه‌وه‌ وه‌ك دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر "یه‌كانگیری خێزانی و سه‌قامگیری ئاسایشی خێزانی و به‌كۆمه‌ڵایه‌تیبون هه‌یه‌، چونكه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ به‌ته‌واوه‌تی به‌ئاماده‌بونی دایك و باوك له‌ناو خێزان به‌دی دێ، بەڵام‌ "جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی داڕمانی پایه‌كانی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی خێزان و، ئه‌ندامه‌كانی دوچاری ئه‌نجامێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو ده‌كات و، له‌ خۆشییه‌كانی ژیان و سۆز و وه‌فا و خۆشه‌ویستی دایك و باوك بێبه‌شیان ده‌كات" (عامر، 2018: 42).  له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ "په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌كان بنه‌مای په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ پێكدهێنن، په‌یوه‌ستی و یه‌كانگیری خێزانی به‌پایه‌كی گرنگی پاراستنی ئاسایش و یه‌كانگیری خێزان و كۆمه‌ڵگه‌ داده‌نرێ به‌تایبه‌ت بۆ ده‌ستپێوه‌گرتن و پارێزگاریكردن له‌ به‌ها باشه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌، به‌ڵام "جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌ربه‌رستێكی گه‌وره‌ له‌به‌رده‌م جێبه‌جێكردن و گه‌یاندنی ئه‌و په‌یامه‌ی خێزان، كه‌ بریتیه‌ له‌ یه‌كێتیی و هێزی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تی، هه‌روه‌ها خێزان به‌ئامرازێكی گرنكی كۆنتڕۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی داده‌نرێ، كه‌ ئه‌ركی بریتیه‌ له‌ پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و پێگه‌یاندنی كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕاهێنانی تاكه‌كان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌ ئه‌رێنیه‌كان، به‌شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ یه‌كبگرێته‌وه" (سعدو، 2011: 10). کەواتە‌ خێزان به‌كۆڵەگه‌ی یه‌كه‌م و له‌ گروپه‌ یه‌كه‌مینه‌ گرنگه‌كان داده‌نرێ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ پێكده‌هێنن، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ ده‌توانین بڵێین "خێزان وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی نوێنه‌رایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات بۆ گواستنه‌وه‌ی كه‌لتوری كۆمه‌ڵگه‌ له‌ نه‌وه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ نه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ و، به‌هۆی هێز و كاریگه‌رییه‌كه‌ی خاڵی كڕۆكی به‌رده‌وامبونی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌، بۆیه‌ تێكچونی ئاسایشی خێزان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ته‌واوی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێ، بەڵام باشكردنی دۆخی خێزانه‌كان كاریگه‌ری زۆری ده‌بێ له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌، ئه‌گه‌ر خێزانیش خراپ و لاده‌ر بوو، كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌بێته‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خراپ و لاده‌ر"(سعدو، 2011: 12). ئەوەش دەمانگەێنێتە ئەو ڕاستیەی‌ چه‌نده‌ ژماره‌ی خێزانه‌ له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاوه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا زۆر بێ، ئه‌وه‌نده‌ش ڕێژه‌ی لادان و تاوان زۆر ده‌بێ، چونكه‌ خێزان له‌و دۆخه‌دا ناتوانێ وه‌ك جاران ڕۆڵی بونیادنانی خۆی بگێڕێ و ئاسایشی تاکەکانی بپارێزێ، هه‌روه‌ك ناتوانێ ئه‌ندامه‌كانی له‌ تاوان و لادان بپارێزێ، به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بینین‌ "تاوان و لادان و جیابونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر هه‌یه‌، هه‌ر كاتێكیش جیابونه‌وه‌ زیاد بوو و، ئاسایشی خێزان تێکدەچێ، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبونی تاوان و لادان، كه‌ تاوان و لادان زیاد بوو ئاسایشی كۆمه‌ڵگەیەش ده‌كه‌وێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ و دوچاری ناسه‌قامگیری ده‌بێ" (المری، 2006 :45).  توێژینه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ بواری تاوانناسی باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن، كه‌ "جیابونه‌وه‌ی خێزان یان لەبەریەک هەڵوەشانەوەی خێزان‌ به‌یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانی پاڵنه‌ری منداڵ بۆ تاوان له‌ ئیستا و داهاتوو داده‌نێن، چونكه‌ جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌ربه‌ستێكی گەورەوە بۆ پاراستنی ئاسایشی خێزان و بەجێگەیاندنی ئەرکەکانی بۆ پێگه‌یاندنی منداڵ و گونجانی له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌، ‌ نه‌بونی (دایك، باوك) له‌ ژیانی منداڵ به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی ده‌بێ، ئینجا به‌هۆی نه‌بونی چاودێركردن و په‌روه‌رده‌كردنی به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ، منداڵیش بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی په‌نا ده‌باته‌ به‌ر لادان و ئه‌نجامدانی تاوانی وه‌ك دزیكردن" (نصار، 2011: 252)، ئه‌م ڕه‌فتاره‌ش له‌گه‌ڵ منداڵ گه‌وره‌ ده‌بێت و تا ده‌بێ به‌خوو، كه‌ گه‌وره‌ش ده‌بێ تاوانی گه‌وره‌ ئه‌نجام ده‌دات، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌وه‌، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ بۆ ژن و پیاو به‌هه‌مان شێوه‌ كاریگه‌ری هه‌یه‌، چونكه‌ " هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان كاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك به‌های و نه‌ریتی باش له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دروست ده‌كات، هه‌روه‌ها كاریگه‌ری له‌سه‌ر چه‌مك و تێگه‌یشتنی خۆشه‌ویستی و هاوكاری و لێبورده‌یی و یارمه‌تیدانی ئه‌وانی دیكه‌ دروست ده‌كات و، تاك دوچاری بێ هیوایه‌كی به‌هێز ده‌كات، هه‌موو ئه‌وانه‌ش وای لێ ده‌كات گله‌یی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ بكات، به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌و دۆخه‌ی كه‌ خێزانه‌كه‌ی دوچاری هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ هاتووه‌ هاوكاری نه‌كردوه‌، بۆیه‌ له‌ به‌هاكانی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی یاخی ده‌بێ" (الصنیع، 2019) و به‌په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیاندا ده‌چنه‌وه‌ و، له‌ كۆمه‌ڵگه‌ش یاخی ده‌بن و به‌ڕه‌فتار و كرداری نه‌شیاو زیان به‌ كۆمه‌ڵگه‌ و ئاسایشی خێزانەکان و سەقامگیری كۆمه‌ڵگە ده‌گه‌ێنن.  4.    لایەنی مەیدانی توێژینەوەکە 4.1    خستنه‌ڕوو تایبەتمەندییە گشتیەكانی یەكەكانی توێژینەوە     تایبەتمەندی و خەسڵەتە گشتیەكان، چەند گۆڕاوێكی دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕۆشنبیریی نموونەی توێژینەوەكەیە، گرنگی ئەو زانیارییانە لەوەدایە، كە بەهۆیەوە ئاشنای نموونەی توێژینەوەكە دەبین، كە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی داتا و زانیارییەكانی لایەنی مەیدانی بەدەستهاتوون، هەروەک شێوەی دابەشبوونی نموونەی توێژینەوەكە پیشان دەدات، بۆ نمونە ڕەگەز یەكێكە لە گۆڕاوە گرنگەكانی ئەم توێژینەوەیە، لەم توێژینەوەیەدا (110)یان لە ڕەگەزی نێرن، کە ڕێژەی (64.7 %) نموونەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، بەڵام (60)یان لە ڕەگەزی مێن، کە دەکاتە ڕێژەی ( 35.3 %) نموونەی توێژینەوەكە، وەک ئەوەی لە شێوەی (3) پیشاندراوە.   شێوەی .3 ڕەگەزی نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات پەیوەست بەباری كۆمەڵایەتی، کە بەیەكێك لە گۆڕاو گرنگەكانی توێژینەوەكە دادەنرێت، چونكە تێڕوانینی تاكی خێزاندارە لەگەڵ تاكی لێكجیابۆوە بەرامبەر بەدیاردەكانی ناو كۆمەڵگە جیاوازییان هەیە، بەتایبەت لەم توێژینەوەیەدا کە پەیوەستە بەژیانی خێزانی و ئاسایشی خێزان، وەک لە شێوەی ژمارە (4) دەردەكەوێت، (164) یەكەكانی توێژینەوەكە خێزاندارن، بەڵام ئەوانەی لە هاوسەرەکانیان جیابونەتەوە ڕێژەی (4 %) یەکەکانی توێژینەوەکە پێکدەهێنن، کە ژمارەیان دەگاتە (6) یەکە، لەبەرئەوەی توێژینەوەکە پەیوەست بوو بەژیانی خێزانی، بۆیە ئەوانەی سەڵتن، یان هاوسەرەکانیان کۆچی دوایی کردوە، بەشداری توێژینەوەکەیان پێنەکرا.   شێوەی .4  باری کۆمەڵایەتی نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات لەلایەکی دیکەوە یەكێكە دیکە لەو گۆڕاوانەی كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر هەڵوێست و چۆنیەتی بیركردنەوە و ڕەفتارنواندنی تاكەكان هەیە، بریتیە لە گۆڕاوی تەمەن، بەپێیی ئەو زانیارییانەی بەدەستهاتوون، ئەوانەی تەمەنیان لەنێوان (39-30) ساڵاندایە زۆرترین ڕێژەی یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن و گەیشتۆتە (48.8 %)، هەروەها گروپی تەمەنی نێوان (49-40) بەڕێژەی (48.8%) بەپلەی دووەم دێ، پاشان گروپی (29-20) ساڵ بەڕێژەی (12.9 %) دێ، بەڕێژەی كەمتر لەوانیش كە دەكاتە ڕێژەی (5.9 %) ئەوانەن كەتەمەنیان لە نێوان (59-50) ساڵاندایە، لەو ڕێژەیەش كەمتر گروپی تەمەن (69-60) ساڵانە كە ڕێژەی (2.9%) یەكەكان پێكدەهێنن. سەبارەت بەداهاتی خێزانی یەکەکانی توێژینەوەکە، دەرکەوتووە ئەوانەی داهاتیان لەنێوان (500 هەزار تا 1،000،000) میلۆن دینارە بەڕێژەی (42.9 %) بەڕیزبەندی یەكەم لە یەكەكانی توێژینەوەكە دێن، پاشان (1،000،000 تا 1،500،000) بەڕێژەی (24.1 %) بەڕیزبەندی دووەم دێن، هەروەها ئەوانەی داهاتیان لەنێوان (1،500،000 تا 2،000،000) بەڕێژەی (14.1 %) بەڕیزبەندی سێیەم دێن، بەڵام ئەوانەی داهاتیان لە (500،000) هەزار دینار کەمترە بەڕێژەی (7.1%)  بەڕیزبەندی چوارەم لە یەکەکانی توێژینەوەکە دێن، دواتر بەڕێژەی (%4.7) ئەوانە دێن کە داهاتیان لە (3،000،000) ملیۆن دینار زیاترە، بەڵام ئەوانەی داهاتیان لە نێوان (2،000،000 تا 2،500،000) ملیۆن دینارە ڕێژەی (4.1 %) یەکەکانی توێژینەوەکە پێکدەهێنن، لە كۆتایدا و لە ڕیزبەندی حەوتەمدا بەڕێژەی (2.9 %) ئەوانە دێن كە داهاتیان لەنێوان (2،500،000 تا 3،000،000) ملیۆن دینارە. سەبارەت بە ماوە و كاتی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دوو گۆڕاوی دیكەن، كە خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی یەكەكانی توێژینەوەكە پیشان دەدات، ڕێژەی (41.2 %)ی یەكەكانی توێژینەوەكە لەماوەی (24) كاتژمێردا (1-2) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، هەروەها بەڕێژەی (36.5 %) ڕۆژانە ماوەی (4-3) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، هاوکات لە یەک ئاست و بەڕێژەی (%8.8) ئەو یەكانەی توێژینەوە هاتوون کە لە ماوەی (24) كاتژمێر (5-6) كاتژمێر یان کەمتر لە کاتژمێرێک تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، لە كۆتایشدا ئەوانەی ڕۆژانە زیاتر لە (7) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن ڕێژەیان گەیشتۆتە (4.7 %).    پەیوەست بە كاتی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، دەرکەوتووە ڕێژەی (57.6%) لە یەكەی توێژینەوەكە هەركاتێك دەرفەتیان هەبێ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، بەڵام ڕێژەی (35.9%) لە یەکەکانی توێژینەوەکە شەوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، ئەوانەشی تەنها لە ئێواران تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن ڕێژەی (5.3 %) لە یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، لە كۆتایشدا دەركەوتووە ڕێژەی (1.2 %) یەكەی توێژینەوەكە تەنها بەیانیان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن. تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان سەرباری ئەوەی کۆمەڵێک تایبەتمەندی و خاڵی گشتی هاوبەشیان هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە وردەکاریدا هەر تۆڕە کۆمەڵایەتیەک خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی، لە هەرێمی کوردستان بەگشتی و لە شاری هەولێریش بەتایبەت شوێنکەتووانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ڕێژەیان جیاوازە. شێوەی .5 بەکارهێنەرانی جۆری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لای نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات وەک لە شێوەی (5)دا دەرکەوتووە، ڕێژەی زۆرینەی یەکەکانی ئەم توێژینەوەیە کە دەگاتە (%41) تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بەکاردەهێنن، پاشان بەڕێژەی (%19) ئینیستاگرام بەکاردەهێنن، هەرچی ئەوانەی یوتوب و سناپ چات بەکاردەهێنن بەڕێژەی (%13) لە یەک ئاستدان، بەڵام تۆڕی کۆمەڵایەتی تیکتۆک کە بەراورد بەتۆڕەکانی دیکە مێژوویەکی زۆر کۆنی نیە ڕێژەی بەکارهێنانی لەناو نمونەی توێژینەوەکە گەیشتۆتە (%7)، تۆڕەکانی دیکەش وەک ئەوەی لە شێوەی (4) نمایش کراوە، گەیشتۆتە (%7)، بەتێببینکردن و سەرەنجدان لەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕۆژانە هەواڵی جۆراوجۆر پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە و ئاسایشی تاکەکانی خێزان بڵاودەکرێنەوە، کە دواجار ڕەنگدانەوەی لەسەر خێزان وەک یەکەیەکی گرنگی کۆمەڵگە دەبێ.    پیشە یەكێكی دیكەیە لە كۆڵەگە و پێوەرەكانی دیاریكردنی پاشخانی كۆمەڵایەتی یەكەكان، كە كاریگەری لەسەر ئاستی هۆشیاری بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەکان هەیە، بەپێیی ئەو زانیارییانەی بەدەستهاتوون، ڕێژەی (31.2 %) یەكەكانی توێژینەوەكە فەرمانبەرن، هەروەها ڕێژەی (24.7 %) مامۆستان، بەڵام مامۆستایانی زانکۆ ڕێژەی (7 %) یەكەكانی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، هەرچی پزیشکانن بەڕێژەی (5.3 %) یەكەی توێژینەوەكەیان پێکهێناوە، لەلایەكی دیكەوە کابانی ماڵ و خەڵكی كاسب هەریەکەیان بەڕێژەی (4.1 %) یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن.     لە ڕیزبەندی شەشەم پارێزەر و قوتابی هەریەکەین بەڕێژەی (3 %) بەدوای یەکدا دێن، بەدوای ئەواندا ئەندازیاران و میدیاکاران هەریەک بەڕێژەی (2.4 %) یەكەی توێژینەوەكە پێكدەێنن، لەهەمان كاتدا ڕێژەی (1.8 %) یەكەی توێژینەوەكە لە خەڵكی بێكار و پۆلیس پێكهاتووە، دواتر ئەفسەر و پێشمەرگە بەیەك ئاست و بەڕێژەی (1.2 %) بەڕیزبەندی نۆیەم دێن، هەروەك پێشمەرگە و هونەرمەندیش بەیەك ئاست و بەڕێژەی (1.6 %) ڕیزبەندی دەیەم لە پێكهێنانی یەكەكانی توێژینەوەكە گرتووە، لە كۆتایشدا، توێژەری کۆمەڵایەتی، سەرپەرشتیاری پەروەردەیی، خانەنشین، ژمێریار، بایۆلۆجیست و ڕێنماییکاری دەرونی بەڕێژەی (0.6 %) بوونەتە بەشێكی دیكەی یەكەكانی توێژینەوەكە، ئەوەش ئەوەمان پیشان دەدات، کە بەشێکی زۆری توێژ و پێکهاتە جیاکانی کۆمەڵگە بونەتە نموونەی توێژینەوە و، ئەکرێ بڵێن نمونەی توێژینەوەکە بەتەواوەتی ڕەنگدانەوەی پێکهاتەی دانیشتوانی هەولێرە بەتایبەت لە ڕووی پێکهاتەی پیشە و کار.   لەلایەکی دیکەوە، سەبارەت بەئاستی خوێندن، کە بەهۆیەوە دەتوانرێ ئاستی هەستكردنی یەكەكانی توێژینەوەكە بەچۆنیەتی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بزانرێت، لە ئەنجامدا دەركەوتووە، هەڵگرانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس بەڕێژەی (54.1 %) لە یەكەی توێژینەوەكە بەڕیزبەندی یەكەم دێن، پاشان هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر بەڕێژەی (17.6 %) و، دواتر بەڕێژەی (11.8 %) هەڵگرانی بڕوانامەی دبلۆم دێ، بەدوایدا خاوەن بڕوانامە دکتۆرا بەڕێژەی (6.5 %)، هەروەها ئامادەیی بەڕێژەی (3.5 %)، هەرچی ناوەندی و سەرەتایی بەیەک ئاست و بەڕێژەی (4.9 %) هاتووە، لە ڕیزبەندی كۆتایشدا دبلۆمی باڵایە بەڕێژەی (0.6 %) هاتووە، بەوشێوەیە دەتوانین بڵێن لە ڕووی ئاستی خوێندەوارییەوە یەكەكانی توێژینەوەكە تاڕادەیەكی باش گوزارشت لە كۆمەڵگەی توێژینەوەكە دەكات، چونكە هەموو ئاستەكانی خوێندەواری تاڕادەیەك بەڕێژەی گونجاوی لەخۆگرتووە. دانانی ناو و وێنەی كەسی و وشەی نهێنی لە تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان، یەكێكن لەو بابەتە گرنگانەی، كە ڕاستەخۆ پەیوەندی بەلایەنی ئاسایشی خێزان و پەیوەندی نێوان هاوسەرەکان هەیە، هەربۆیە چۆنیەتی مامەڵەكردن یەكەكان لەگەڵ ئەم بابەتانە جیاوازیان لە نێواندا هەیە. ئەوەی پەیوەستە بەزانینی وشەی نهێنی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەلایەن هاوسەرەکانیان دەركەوتووە ڕێژەی (77.1 %) وەڵامەکەیان بەبەڵێ و (%22.9) دەڵێن نەخێر هاوسەرەکانمان وشەی نهێنی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نازانن، ئەوەش ڕێژەیەکی بەرزە و دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانە لە نێوان هاوسەرەکان، یان بوونی شتی شاراوە و نهێنی و شاردنەوەیان لە هاوسەرەکانیان. سەبارەت بەدانانی وێنەی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرکەوتووە، ڕێژەی (72.4 %)ی نموونەی توێژینەوەكە وێنەی خۆیان داناوە، بەڵام ئەوانەی وێنەی خۆیان دانەناوە ڕێژەکەیان گەیشتۆتە (27.6 %)، سەبارەت بەناوی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەهەمان شێوەدا بەهۆی زانیارییە بەدەستهاتووەكان دەركەوتووە، ڕێژەی (95.3 %) یەكەی توێژینەوەكە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیان بەناوی خۆیانەوەیە، بەڵام ڕێژەی (4.7 %) بەناوێكی دیكەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن.   یەكێك لە كۆڵەگە سەرەكیەكانی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەیوەندی هەیە بە مەبەست و چۆنیەتی بەکارهێنانی، چونكە لەو ڕێگەیەوە دەتوانرێ ئاستی هەستكردنی یەكەكانی توێژینەوەكە بەچۆنیەتی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و، ئاستی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بزانرێت، وەک ئەوەی لە شێوەی (6)دا خراوەتەڕوو و، یەكەكانی توێژینەوەكە زیاتر لە هەڵبژاردەیەکیان دەستنیشان کردوە. لە ئەنجامدا دەرکەوتووە، بەپلەی یەکەم یەکەکانی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ ئاگاداربوون لە ڕوداو و زانیارییەکان بەکاریان دەهێنن، پاشان بۆ خۆڕۆشنبیریکردن، ئینجا بۆ کاتبەسەربردن، بەدوایدا یەکەیەکانی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ گوزارشتکردن لە ڕاوبۆچونەکانیان بەکاردەهێنن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەک لە یەکەکانی توێژینەوەکە بۆ مەبەستی دیکە بەکاردەهێنن، بەشێکی دیکە لە هەڵبژاردەی یەکەکانی توێژینەوە بۆ ڕاکردن لە واقیعی ژیان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێنن، هەروەها یەکترناسین و لایەنی بازرگانی دوو هەڵبژاردەی دیکەی یەکەکانی توێژینەوەکەن.   شێوەی 6. مەبەستی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لای نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات 4.2    پێوانەكردنی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر جیابونەوە بەپێی بڕگەکان بۆ زانینی پەیوەندی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران بەتایبەت، بەسوود وەرگرتن لە وەڵامی یەكەكانی توێژینەوەكە و بەكارهێنانی ناوه‌ندی سه‌نگكراو (Weighted Mean) ئاستی سەرجەم بڕگە پەیوەندیدارەکانمان بەم شێوەیەی خوارەوە دەرکرد.  بەپێی خشتەی (2) كە ‌‌دەستنیشانكردنی پەیوەندییەکانی به‌كارهێنه‌رانی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان  به‌ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی و جیابونەوەی هاوسەران‌ ڕوون دەكاتەوە، دەركەوتووە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر سستبون و لاوازی پەیوەندییە خێزانیەکان هەیە بەتایبەت لە نێوان ژن و پیاو بە به‌های ناوه‌ندی سه‌نگكراوی ئەو بڕگەیە ده‌گاته (3.22)، واتا به‌ئاستێكی (به‌هێز) پەیوەندی لە بوارەکەدا دروستكردووە.     ئەنجامەکە ئەوەش پیشان دەدات، کە هۆکاری یەکەم کاریگەری هەبوە لەسەر بەجێگەیاندنی ئەرکە خێزانیەکان بەتایبەت لە  نێوان هاوسەرەکان و، پاشان  کەمکردنەوەی گفتوگۆی بابەتە خێزانیەکانی نێوان هاوسەرەکانە بە ناوەندی سەنگكراو (3.14) به‌ئاستێكی (به‌هێز) پێکەوە بەڕیزبەندی دووەم دێن، لەلایەکی دیکەوە ئەنجامەکان ئەوە پیشان دەدەن، بەهۆی ئەو هەواڵ و بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەبارەی جیابونەوە بڵاودەکرێنەوە، بۆنەتە هۆکاری ئەوەی جیابونەوەی ژن و مێردی ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، ئەوەش بەناوەندی سەنگكراو (3.00) بەڕیزبەندی سێیەم و بەئاستێکی بەهێز دێ، چونکە زۆرینەی نمونەی توێژینەوەکە بە ناوەندی سەنگكراوی (2.96) پێیان وایە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆنەتە هۆکاری بڵاوبونەوەی (ناپاکی) لە نێوان هاوسەران.      هەر لە ئاستی مەترسی بەهێزدا بە ناوەندی سەنگكراوی (2.94) دەردەكەوێ باسکردن و بڵاوبونەوەی هەواڵی بەردەوامی جیابونەوەی کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان دروستکردوە، له‌لایەکی دیکەوە دەرکەوتوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری دروستکردوە لەبارەی بڵاوبونەوەی دیاریدەی (درۆکردن) لە نێوان هاوسەران بەناوەندی سەنگكراوی (2.79)، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازکردنی (متمانە) لە نێوان هاوسەران بەئاستێکی بەهێز و ناوەندی سەنگكراو (2.77) بەڕێزبەندی حەوتەم دێ، هەر ئەو هۆکارانەش بونە هۆی دروستکردنی کاریگەری نەرێنی لەسەر هزر و ڕەفتاری هاوسەران لەلایەک و، لاوازکردنی بەهای ڕێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران بەناوەندی سەنگکراوی (2.76). لە ئاستی مەترسی مامناوەندی و، بە ناوەندی سەنگكراوی (2.46) لەیەک کاتدا ئەنجامەکان ئەوە ڕون دەکەنەوە سەباری ئەوەی هاوسەران ڕۆژانە نامە و پەیامی خۆشەویستی بەڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ یەکتری ڕەوانە دەکەن، بەڵام بۆتە هۆکارێکیش بۆ فریودان و(فێڵ لێکردنیان)، هەربۆیە بەناوەندی سەنگكراو (2.09) لە نموونەی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆتە هۆکاری ئەوەی دڵپیسی و (غیره) لە هاوسەرەکانیان بکەن، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی بەنهێنی چاودێری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی هاوسەرەکانیان بکەن، بەڵام بەناوەندی سەنگکراوی (1.80) لە ئاستی ناوەندایە. 4.3    پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ جیابونەوەی هاوسەران بەپێی گۆڕاوی ڕەگەز و باری کۆمەڵایەتی     بەبەكارهێنانی هاوكێشەی (Independent Samples T.Test) بۆ دۆزینەوەی جیاوازی نێوان گۆڕاوی ڕەگەز و باری کۆمەڵایەتی و بڕگەکانی توێژینەوەكە، دەردەكەوێت لە گۆڕاوی ڕەگەز جیاوازی لە نێوان یەکەکانی توێژینەوەکە لەبارەی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هەیە، بەڵام لە گۆڕاوی باری کۆمەڵایەتی جیاوازی لە نێوان نموونەكانی توێژینەوەكە و پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نیە، وەک ئەوەی لە خشتەی (3)دا خراوەتەڕوو. لە خشتەی (3) دەردەكەوێت، بەهای (t) دەرهێنراو (-2.406) گەورەترە لە بەهای خشتەیی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، بەپێی ئەو ئەنجامەش بوونی جیاوازییەكە لە بەرژەوەندی ڕەگەزی (مێ)دایە، چونكە ناوەندی ژمێرەكەی بریتییە لە (39.9500)، ئەوەش گەورترە لە ناوەندی ژمێرەیی نێر، کە بریتیە لە (37.3909)، كەواتە ئەو بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێنەوە و، پەیوەندییان بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە ڕەگەزی مێ زیاتر لە ڕەگەزی نێر دركی پێدەكەن.     هەروەها لە گۆڕاوی باری کۆمەڵایەتی دەركەوتووە بەهای (t) دەرهێنراو بریتیە لە (-.758)، ئەمەش بچوکترە لە بەهای خشتەی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، ناوەندی ژمێرەیی لە نێوان ئەوانەی جیابونەتەوە لەگەڵ ئەوانەی لە قۆناخی هاوسەریدان تاڕادەیەكی زۆر لەیەكتر نزیكن، بۆیە جیاوازی نێوانیان سەبارەت بەو بابەت و هەواڵانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێتەوە لەگەڵ چۆنیەتی مامەڵەی هاوسەران لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نەگەیشتۆتە ئاستی ئاماژە ئاماری.  4.4    پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان بەپێی گۆڕاوەكانی دیكە بەبەكارهێنانی هاوكێشەی (One-Way ANOVA) بۆ دۆزینەوەی جیاوازی نێوان گۆڕاوەكانی دیکەی توێژینەوەكە (تەمەن، داهاتی خێزان و ئاستی خوێندن)  لەگەڵ بڕگەکان توێژینەوەكە سەبارەت بە بە پەیوەندی نێوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و جیابونەوەی خێزان دیاریکرد، لە ئەنجامدا دەركەوت جیاوازییەكە ناگاتە ئاستی ئاماژە ئاماری هەروەك لە خشتەی (4) خراوەتەڕوو. خشتەی  4 تاقیكردنەوەی (F) بۆ دۆزینەوەی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان بەپێی گۆڕاوەكان دەخاتەڕوو لە خشتەی (4)دا، دەردەكەوێ تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ گۆڕاوی تەمەن بریتییە لە (121.406) بەنمرەی ئازادی (4) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.906) و، ئاستی دەلالەتی (0.023)ە، ئەوەش بچووكترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازی بەڵگداری ئامارییە، جیاوازیەکەش دەگەڕێتەوە بۆ گروپەکانی تەمەنی (49-40)ساڵ و (59-50) ساڵ، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە گروپی تەمەن گەورەکان زیاتر لە تەمەن بچوکەکان درک بەپەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران دەکەن، هەربۆیە جیابونەوەش لە نێو تەمەن بچوکەکان زیاترە بەراورد بەتەمەن گەورەکان.      لەلایەكی دیكەوە، هەر لە خشتەی (4)دا دەردەكەوێت تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ بژاردەكانی گۆڕاوی داهاتی خێزان بریتییە لە (84.840) بەنمرەی ئازادی (6) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.013)ە و ئاستی دەلالەتی (0.067)ە ئەوەش گەورەترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازییەكەی نەگەیشتۆتە ئاستی ئاماری.       لە كۆتایدا و پەیوەست بە تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ بژاردەكانی گۆڕاوی ئاستی خوێندن لە خشتەی (4)دا بریتییە لە (31.965) بەنمرەی ئازادی (7) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (0.725)ە و ئاستی دەلالەتی (0.630)ە ئەوەش گەورەترە لە (0.05)، بۆیە ئەم جیاوازییەش ئاستی ئاماری تۆمار نەكردووە. 4.5    ئەنجام لە ئەنجامی ئەم ئامانجەی توێژینەوەكەدا، دەردەكەوێت، بەهای (t) دەرهێنراو (-2.406) گەورەترە لە بەهای خشتەیی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، بەپێی ئەو ئەنجامەش بوونی جیاوازییەكە لە بەرژەوەندی ڕەگەزی (مێ)دایە، چونكە ناوەندی ژمێرەكەی بریتییە لە (39.9500)، ئەوەش گەورترە لە ناوەندی ژمێرەیی نێر، کە بریتیە لە (37.3909)، كەواتە ئەو بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێنەوە و، پەیوەندییان بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە هاوکات ئەوەش توێژینەوەکە گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی، کە ڕەگەزی مێ زیاتر لە ڕەگەزی نێر درك پەیوەندییەکان دەكەن. ئەنجامێکی دیکەی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە، کەتێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ گۆڕاوی تەمەن بریتییە لە (121.406) بەنمرەی ئازادی (4) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.906) و، ئاستی دەلالەتی (0.023)ە، ئەوەش بچووكترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازی بەڵگداری ئامارییە، جیاوازیەکەش دەگەڕێتەوە بۆ گروپەکانی تەمەنی (49-40)ساڵ و (59-50) ساڵ، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە گروپی تەمەن گەورەکان زیاتر لە تەمەن بچوکەکان درک بەپەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران دەکەن، ئەوەش بەهۆی ئەو پاشخانە هزری و ئەزمونەی کە هەیانە، هەربۆیە جیابونەوەش لە نێو تەمەن بچوکەکان زیاترە بەراورد بەتەمەن گەورەکان. لە خاڵێکی دیکەی ئەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیە دەرکەوتووە ڕێژەی زۆرینەی یەکەکانی ئەم توێژینەوەیە کە دەگاتە (%41) تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بەکاردەهێنن، پاشان بەڕێژەی (%19) ئینیستاگرام بەکاردەهێنن، پاشان یوتوب و سناپ چات بەڕێژەی (%13)، تیکتۆک بەڕێژەی (%7)، تۆڕەکانی دیکەش بەڕێژەی (%7)، بەتێببینکردن و سەرەنجدان لەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕۆژانە هەواڵی جۆراوجۆر پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە و ئاسایشی تاکەکانی خێزان بڵاودەکرێنەوە، ئەوەش ڕەنگدانەوەی لەسەر خێزان وەک یەکەیەکی گرنگی کۆمەڵگە دەبێ.   توێژینەوەکە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی، کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاستێکی بەهێز کاریگەری لەسەر سستبون و لاوازی پەیوەندییە خێزانیەکان دروستکردوە بەتایبەت لە نێوان ژن و پیاو، ئەوەش ڕەنگدانەوەی لەسەر بەجێگەیاندنی ئەرکە خێزانیەکان و کەمکردنەوەی گفتوگۆی بابەتە خێزانیەکان بەتایبەت لە  نێوان هاوسەرەکان هەبوە. ئەو هەواڵ و بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەبارەی جیابونەوە بڵاودەکرێنەوە، بۆنەتە هۆکاری ئەوەی جیابونەوەی ژن و مێردی ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، باسکردن و بڵاوبونەوەی هەواڵی بەردەوامی جیابونەوەی کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان هەبوە. لەلایەکی دیکەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری هەبوە لەسەر لبڵاوبونەوەی کۆمەڵێک دیاردەی وەک (درۆکردن) و، لاوازکردنی (متمانە) لە نێوان هاوسەران، ئەوانەش کاریگەری نەرێنی لەسەر هزر و ڕەفتاری هاوسەران لەلایەک و، لاوازکردنی بەهای ڕێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران دروستکردوە. لە کۆتایدا، توێژینەوەکە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی، کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆتە هۆکارێک بۆ فریودان و(فێڵ لێکردنی) بەکارهێنەران، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی بەکارهێنەران دڵپیسی و (غیره) لە هاوسەرەکانیان بکەن، هەربۆیە بەنهێنی چاودێری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی هاوسەرەکانیان دەکەن. 5.    ده‌رئه‌نجام وپێشنیاز و ڕاسپارده‌كانی توێژینەوەكە لە کۆتایدا توێژینەوەکە، دوای تاوتوێکردنی سەرجەم لایەنە تیۆری و مەیدانیەکانی توێژینەوەکە، گەیشتە کۆمەڵێک دەرئەنجام و پێشنیاز و ڕاسپاردە: 5.1    دەرئەنجامەکان دوای خستنەڕووی ئەنجامەكانی توێژینەوەكە و، گفتوگركردنی ئەنجامەكان، توێژینەوەكە گەیشتە ئەم دەرئەنجامانە: 1.    داتا و ئاماری ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی کوردستان دەریدەخەن، زیادبونی ڕێژەی جیابونەوە لە کوردستان هاوکات لەگەڵ بڵاوبونەوەی زیاتری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە کوردستان، بۆ نمونە کاتێک تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەو شێوەیەی ئێستا لە کوردستان بڵاونەبووبوەوە ڕێژەی جیابونەوە کەمتر بوو، بەڵام ئەم ڕێژەیە ساڵ دوای ساڵ زیاتر دەبێ و، مەترسی گەورە لەسەر ئایندەی کۆمەڵگەی کوردی و سەقامگیری خێزانەکان دروستکردوە. 2.    لە سەر ئاستی كۆی ئامانجەكان، لە دەرئەنجامدا دەركەوت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەیوەندییەکی بەهێزی بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە. 3.    لە دەرئەنجامی توێژینەوەکەدا دەرکەوت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەناویاندا فەیسبووك و ئینستاگرام مەترسی گەورەیان لەسەر ئاسایشی خێزان و ژیانی هاوسەران دروستکردوە، ئەوەش دوپاتکردنەوەی هەمان بۆچونی جەیمس سیکستۆن (James J. Sexton)پارێزەری دیاری جیابونەوەی هاوسەران لە ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکایە، کە لە کتێبە نوێیەکەیدا دوپاتی دەکاتەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هۆکاری سەرەکی جیابونەوەن، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک فەیسبووک دەرفەت دەدەنە هەرکەسێک کە کارلێک لەگەڵ ئەو کەسانەدا بکات کە ڕەنگە "ژەهراوی" بن بۆ پەیوەندیەکەیان، چونکە جاری وایە لە پەیوەندییەکان وێنایەک دروست دەکەن، بەشێوەیەک هەست دەکەن بەپێوەری هاوتەمەنەکانیان ناتوانن ژیان و خۆشەویستی بکەن، یاخود لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پەیوەندی لەگەڵ کەسانێکدا دروست دەکەن کە هیچ کار و هاوبەشیەکیان نییە بۆ پەیوەندیکردن، ئەوەش هۆکارە بۆ خیانەت، خیانەتیش هاوسەرگیری ژەهراوی دەکات و بەجیابونەوە کۆتای دێ(Sexton ,2018:112-113). 4.    بەتێببینکردن و سەرەنجدان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و، وەڵامی یەکەکانی توێژینەوەکە، دەرکەوت ئەو هەواڵی جۆراوجۆرانەی ڕۆژانە پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان بڵاودەکرێنەوە، کاریگەری لەسەر زیادبونی ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان هەبوە، چونکە جیابونەوەی ژن و مێردیان کردۆتە ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، بەبی لەبەرچاوگرتنی ڕەهەندە مەترسیەکانی ئەو پڕۆسەیە. 5.    تەرخانکردنی کاتێکی زۆری ڕۆژانە بۆ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئەوەش یەکێکە لە مەترسیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان، دەرئەنجامی توێژینەوەکەدا دەرکەوتوە (%77.7)  ڕۆژانە (١-٤) کاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێن. 6.    لە ڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونیەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بونەتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی گرفت و دیارەدە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (خیانەت و ناپاکی، درۆکردن، دڵپیسی، فێڵکردن، لاوازبونی پەیوەندییە خێزانیەکان، متمانە و ڕێزگرتن)، هەموو ئەوانەش بەهۆکارە سەرەکی و گشتیەکانی جیابونەوەی ژنی و مێرد لە قەڵەم دەدرێن. 5.2    پێشنیازەکان 1.    بۆ پاڕلەمانی كوردستان پێشنیاز دەكەین، یاسای خراپبه‌كارهێنانی ئامێره‌كانی په‌یوه‌ندیی‌ ‌ژماره‌ (6) ساڵی (2008) بەشێوەیەک هەموار بكاتەوە، کە دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن و هاوسەران باشتر پابەندنی بنەماکانی ئاسایشی خێزان بکەن. 2.    بۆ وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوان پێشنیاز دەكەین، چاودێری دامەزراوەكانی ڕاگەیاندن و میدیاكاران بكات و پابەندی بنەما گشتیەكانی ئاسایشی خێزانیان بن، بەتایبەت لەو هەواڵ و بابەتانەی پەیوەندیان هەیە بەجیابونەوەی هاوسەران. 3.    بۆ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەتایبەت ڕێکخراوەکانی ژنان و ئافرەتان پێشنیاز خولی هۆشیاری چڕ بۆ ژنان و ئافرەتان بکەنەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان. 4.    هەروەک بۆ سەندیکای ڕۆژنامەنوسان و ڕێکخراوەکانی بواری ڕۆژنامەوانی پێشنیاز دەکەین، خولی ڕۆژنامەوانی جۆراوجۆر بۆ میدیاکاران و دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن بکەنەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ بابەتە کۆمەڵایەتیەکان بەتایبەت ئەو بابەتانەی پەیوەندیان بەئاسایشی خێزان هەیە، لەوانە جیابونەوە. 5.    پێشنیاز دەکەین دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن لە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و بابەتە کۆمەڵایەتیەکاندا پرس بەپسپۆڕانی کۆمەڵایەتی و دەروونی بکەن، یان ڕاوێژکاری کۆمەڵایەتی و دەرونناسی دابمەزرێنن تا بتوانن هاوکاربن لە پتەوکردنی پایەکانی ئاسایشی خێزان. 6.    بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی پێشنیاز دەکەین لە چوارچێوەی پڕۆگرامەکانی خوێندندا بایەخ بەئاسایشی خێزان بدەن و، کوڕان و کچان هۆشیار بکەنەوە سەبارەت بەگرنگی پاراستنی کۆڵگەکانی ئاسایشی خێزان. 7.    گرنگە وەزارەتی ناوەخۆ لە ڕێگەی (پۆلیسی کۆمەڵگەیی) لەناوەندەکانی خوێندن بەڕێکخستنی سمینار و کۆڕ و کۆبونەوەی جیا هاوکاربن لە هۆشیارکردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و پاراستنی ئاسایشی خێزان. 8.    بۆ وەزارەتی داد پێشنیاز دەکەین، بەر لە بەستنی گرێبەستی هاوسەری کچان و کوڕان پابەندی بینینی خولی تایبەت بەهۆشیاری خێزانی بکرێن، ئەوەش لە ڕێگەی کردنەوەی دامەزراوەیەکی تایبەت بەو مەبەستە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و چارەسەرکردنی ئەو گرفتانەی لە ژیانی هاوسەریدا ڕوبەڕویان دەبێتەوە.  5.3    ڕاسپاردەکان 1.    ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی لەبارەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و کاریگەری لەسەر ئاسایشی خێزان، بەشێوەیەک پایەکانی دیکەی خێزان بەنموونە وەربگیرێ، لەوانە ئاڵودەبونی منداڵ بەیارییە ئەلکترۆنیەکان. 2.    بەباشی دەزانین توێژەران لە داهاتوودا توێژینەوەی زانستی لەبارەی کاریگەری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر بڵاوبونەوەی تاوان ئەنجام بدەن (خێزان لێکترازاوەکان بەنمونە وەربگیرێ). 3.    ئەنجامدانی توێژینەوەی بەراوردکاری بۆ زانینی ئاستی پارێزراوی ئاسایشی خێزان لە نێوان ئەو خێزانانەی بەڕادەی جیاواز تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێنن بەجیاوازیکردن لە نێوان تەمەن، پیشە و پاشخانی کۆمەڵایەتی و ئاستی زانستی. 6.    لیستی سەرچاوەکان   پەرتوک: ئامێدیان، فه‌خره‌دین. (2013). فه‌رهه‌نگی شیكاری زاراوه‌كانی كۆمه‌ڵناسی. ناوه‌ندی چاپی شه‌میمی سنه‌. سنه‌.  حمدامین، إدریس قادر (2020) ئاسایشى خێزان. لە کتێبى شکۆى خێزان. ئامادەکردنى: زەکیە فەقێ موحەمەد موحەمەد و، عەبدولوەهاب رەمەزان عەبدولوەهاب. هەولێر: چاپخانەى هەڤاڵى هونەرى. خه‌لیل، مه‌عن (2007) كۆمه‌ڵناسی خێزان. وه‌رگێڕانی: ئارام ئه‌مین جه‌لال. دهۆك: چاپخانه‌ی خانی.  خه‌مه‌ش، مه‌جده‌ده‌ین عومه‌ر خه‌یری (2012) كۆمه‌ڵناسی بابه‌ت و میتۆد. وه‌رگێڕانی: عبدالله‌ خورشید و، عبدالله‌ اسماعیل و، محمد شوانی و، زیره‌ك عبدالله‌ و، دیدار ئه‌بوزێد و، سه‌نگه‌ر زراری و، نه‌وزاد عه‌باس. هه‌ولێر: ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. شوانى، هێمن ئەمین (2021) ڕاگەیاندن و ئاسایشى کۆمەڵایەتى. هەولێر: ناوەندى هەولێرى مەکتەبى ڕاگەیاندنى (ى.ن.ک). عمر، محمود أحمد و، فخرو، حصة عبدالرحمان و، السبیعي، تركی و، تركی، امنه عبداللە (2010) القیاس النفسي و التربوي. عمان: دار المسیرة للنشر و التوزیع. قاسم، أحمد و، جداى، سلیم (2019) تأثیر المواقع التواصل الاجتماعي على الأمن المجتمعي للدول الخلیجیة. المانیا: المرکز الدیموقراطي العربي. الكاف، عبداللە عمر زین (2014) تطبيق العمليات الإحصائية في البحوث العلمية مع استخدام برنامج . SPSS. الریاض: مكتبة القانون و الاقتصاد. كۆڤمان، ج،ك. (2009). كۆمه‌ڵناسی هاوسه‌رگیری (ستار باقی كه‌ریم، وه‌رگێڕ). هه‌ولێر. الکوارى، حنان عبداللە (2012) الأمن الاجتماعي و تأثیره على التربیة في ضوء التحدیات المعاصرة، الإسکندریة: دار الوفاء لدنیا الطباعة و النشر. محه‌ممه‌د، فائیز ئیبراهیم (2013) كۆمه‌ڵناسی خووگرتن به‌مادده ‌هۆشبه‌ره‌كان. هه‌ولێر: چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. نصار، عبدالكریم (2011) أساسیات علم الاجرام و العقاب. بغداد: مطبعة الذاكرة للنشر و التوزیع. هتیمی، أ.حسین محمود (2015) العلاقات العامة والشبکات التواصل الاجتماعي. عمان: دار أسامة للنشر و التوزیع. نامەى ماستەر: حنونة، جمیل جمال (2013) تأثير الفقر على الأمن الاجتماعی للأسر الفلسطينية في قطاع غزة- دراسة حالة على محافظة شمال قطاع غزة. رسالة ماجستير (غیر منشورة) السودان: جامعة السودان للعلوم والتكنولوجيا. سلمان، أحمد حسن (2017) شبكات التواصل الاجتماعي و دورها في نشـر الشـائعات من وجية نظر أعضاء هيئة التدريس في جـامعة ديـالى. رسالة ماجستير غیر منشورة. عمان: جامعة الشـرق الأوسـط. سمير، فارح (2009) ظاهرة العود للإدمان على المخدرات والتفكك الأسري. رسالة ماجستیر (غیر منشورة) الجزائر: جامعة بن يوسف بن خدة . طاهر، زەریا احمد (2010) جیابوونەوەی ژن و مێرد و هۆكار و ئه‌نجامەكانی توێژینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانیه‌ له‌ شاری هه‌ولێر. نامه‌ی ماستەر (بڵاونه‌كراوه‌ته‌وه)‌هه‌ولێر: زانكۆی سەڵاحەددین/ هەولێر.  عزیز، عبدی (2014) أثر حجم العینة علی الخصائص السیكومتریة للاختبار. رسالة ماجستر غیر منشورة. الجزائر: جامعة عبد الحميد بن باديس مستغانم. غنام، صلیحة (2010) عمالة الأطفال و علاقتها بظروف الأسرة- دراسة میدانیة بمدینة باتنة. رسالة ماجستر غیر منشورة. الجزائر: جامعة الحاج الخضر-باتنة. توێژینەوەى زانستى: احمد، ئاراز رمضان (2019) كاریگەری بەكارهێنانی ئينتەرنێت لەسەر پەیوەندیيە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستان، توێژینەوەیەكی مەیدانییە. مجلة جامعة جيهان-اربيل للعلوم الانسانية والاجتماعية (3/2) .8-19 جبار، عبیر محمود (2017) أعتماد طلبة جامعة جيهان على الإعلام الجديد كمصدر للمعلومات والاخبار. مجلة جامعة جیهان-اربیل العلمیة (1/2) .42-65 الحسيني، د. عزيز أحمد صالح ناصر (2016) الأمن الأسري المفاهيم – المقومات – المعوقات مع دراسة ميدانية في مدينة صنعاء. مجلة الاندلس للعلوم الإنسانية والاجتماعية (12/15) 161-231. حميدان، بدر الدين و، مبارك، حفيظة (2020) الخصوصية بين الزوجين في ظل مواقع التواصل الاجتماعي - دراسة ميدانية. مجلة المعيار.  جامعة الأمير عبد القادر للعلوم الإسلامية قسنطينة (24/52) .522-538 زامل، يوسف عناد و، رسن، عامر عبد(2010) الأمن الوطني ماهيته، أبعاده، مقوماته، مهدداته، وأثره على التماسك الاجتماعي في المجتمع العراقي- بحث تحليلي في علم الاجتماع السياسي، مجلة لارك للفلسفة واللسانیات و العلوم الاجتماعیة. العراق: جامعة واسط. (4): 33-67. السعدي، د. رحاب عارف (2018) واقع الأمن الأسري في المجتمع الفلسطيني كما يدركها الشباب الجامعي الفلسطيني )دراسة ميدانية في الجامعة العربية الأمريكية/محافظة جنين( مركز جيل البحث العلمي. اعمال المؤتمر الدولي المحكم حول التفكك الأسري: الأسباب والحلول. لبنان: طرابلس.  الطیب، د. عثمان (2018) تجليات الأمن الأسري في الخطاب المسجدي (دراسة ميدانية لعينة من الخطب المنبرية( مركز الدولي للإستراتيجيات التربوية و الأسرية. اعمال المؤتمر الدولي الأول حول الامن الأسري: الواقع والتحديات. ترکیا: إسطنبول. عه‌بدوڵا، فه‌وزیه‌ (2014) دیارده‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی منداڵ. گوڤاری شیكار. له‌ بڵاوكراوه‌كانی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان. ژماره‌ (6-7) 77-90. المري، علی بن ربیع (2006) التفكك الأسري و خطره‌ علی الأمن الاجتماعي. مجلة (الامن و الحیاة) الریاض: (305).  وێبسایتى ئەلیکترۆنى: سعدو، أحمد مظهر (2011) التفكك الأسري ودوره في جنوح الأحداث متاح على الموقع (التفكك الأسري ودوره في جنوح الأحداث - ديوان العرب (diwanalarab.com)) تاریخ زیارة (15/1/2022). سلیم، العايب (2019)   التفكك الأسري و أثره على انحراف الطفل  متاح على الموقع (Manifestations Univ Ouargla - التفكك الأسري و أثره على انحراف الطفل (univ-ouargla.dz)) تاریخ زیارة (28/1/2022). الصنيع، صالح بن إبراهيم (2019) التفكك الأسري.. الأسباب والآثار. له‌ ڕێكه‌وتی (10/1/2022) له‌م به‌سته‌ره‌ وه‌رم گرتووه (https://www.hellooha.com/articles/98-التفكك-الأُسري،-أسبابه-وآثاره-وحلوله) عامر، عادل (2018) أسباب التفكك الأسري وأثره على انحراف الأطفال والمجتمع. متاح على الموقع (أسباب التفكك الأسري وأثره على انحراف الأطفال والمجتمع (doniaelflos.com)) تاریخ زیارة (28/1/2022). النشوي، أ.ساري أحمد (2017) التفكك الأسري وأثره على الفرد والمجتمع. متاح على الموقع (http://bit.ly/2pfWwv1) تاریخ زیارة (15/1/2022). krjc.org (2022) داتاو ئاماری دادگاكان- ئاماره‌كانی جیابونه‌وه‌ و هاوسه‌ری له‌ پارێزگای هه‌ولێر. له‌م به‌سته‌ره‌ به‌رده‌سته‌:) ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى هه‌رێمى كوردستان (krjc.org)) ڕێكه‌وتی سه‌ردان (20/1/2022). سەرچاوەى ئینگلیزى: Abdol Rahimi, Shahram , Shakarbigi, Ali Reza  and Naderi , Ghoobad (2012) Phenomena Effects of Divorce on Families and Society, Journal of Basic and Applied Scientific Research. (2/5)4639-4647. Fagan, Patrick F. and Churchill, Aaron (2012) The Effects of Divorce on Children. Marri Research. USA: Marriage and Religion Research Initiative. Maltby, john, Liz Day and Macaskill (2007) personality, individual differences and intelligence. England: Pearson prentice Hall.  Sexton, James J (2018) If You're In My Office, It's Already Too Late: A Divorce Lawyer's Guide to Staying Together. USA. New York: Henry Holt and Company. Soltanion, Farangis. (2017). Evaluation of psych-social factor influential an emotional Divorce among attendants to social Emergency service. ALMNHAL. 15: 201-204.       🔹 دەقی توێژینەوەكە View of The Relation of Social Media to the Family Security (cihanuniversity.edu.iq)

درەو: شۆڕشنامە  لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ رۆژنامەنوسێكی بەریتانی، نەوشیروان مستەفا، دەڵێت: من كەیفم بە برێمەر نەدەهات. نێچیرڤان بارزانی دەڵێت: برێمەر لەخۆبایی بوو، دەیویست وانیشان بدات كەسێكی توندو بڕیاردەرە، بافڵ تاڵەبانیش دەڵێت: لە كۆبونەوەیەكدا دەمویست لە برێمەر بدەم. پۆڵ برێمەر حاكمی سیاسی ئەمەریكا لە عێراق لە ماوەی ساڵانی (2003 و 2004)، كاتێك بۆ یەكەمجار سەردانی كوردستانی كرد، لە بارەگای مەكتەبی سیاسی پارتی وێنەیەكی مستەفا بارزانی بینی، لە مەسعود بارزانی پرسی: ئەو پیاوە خانەدانە كێیە؟ لەو كاتەدا نێچیرڤان بارزانی لەتەك برێمەردا وەستابوو، هەستی بە شەرمەزاری كرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا خۆی تێك نەدا. نێچیرڤان لەبارەی ئەو كاتەوە دەڵێت: هەستی ئێمە ئەرێنی بوو، بەڵام كاتێك دەركمان بەوە كرد كە برێمەر هیچ شتێك نازانێت، دواتریش ئێمە بەو حاڵە لەگەڵی ئاسوودە بووین" نێچیرڤان ئەو قسانەی بە پێكەنینەوە گێڕایەوە. داڤید ئەكویلا كویل لۆرنس، پەیامنێری كەناڵی بی بی سی، دیمانەو گفتوگۆكانی لەگەڵ سەركردەكانی كوردا لە چوارچێوەی كتێبێكدا بەناونیشانی (نەتەوەیەكی نادیار) بڵاوكردۆتەوە. نەوشیروان مستەفا، كە لەو دەمەدا جێگری سكرتێری گشتیی ی.ن.ك بووە، دەڵێت: من خۆم كەیفم بە برێمەر نەدەهات، بەڵام بەلای منەوە ئەوەی زۆر گرینگ بوو، ئەوە بوو ئەو توانیی سوپای عێراق، بەعس‌و هەواڵگری لەناو ببات، ئەمانەش بەخششی خودا بوون بۆ من، ناتوانی بڕوا بەمە بكەی". بەڵام نێچیرڤان بارزانی دەڵێت: لەڕاستیدا من كەیفم بە برێمەر دێت.. ئەگەر تاكە كوردێك هەبێت كە كەیفی بە برێمەر بێت، ئەوا منم، چونكە ئەگەر لەبەر برێمەر نەبوایە، بارودۆخی عێراق هەرگیز وەك ئەمڕۆ نەدەبوو... لە ئێستا زۆر باشتر دەبوو!". هەروەها دەڵێت: برێمەر لەخۆبایی بوو، بەڵام لەوانەیە دەركی بەوە نەكردبێت كە ئێمە چەند سودمان لێی بینی. برێمەر دەیویست وانیشان بدات كەسێكی توندە، ئەو بەرپرسیارە، ئەو كەسەیە كە بڕیار دەدات، ئێوەیش هیچ نین.. تەنها بە یەك واژۆ برێمەر چوار دامەزراوەی عێراقی تواندەوە، كە گرینگترین دامەزراوەكانی عێراق بوون‌و مایەی چەرمەسەرییەكانی كورد بوون". بافڵ تاڵەبانی دێتەوە یادی كە لە كۆبونەوەیەك لە بەغداد بەشداریی كردوە، كە لەنێوان پۆڵ برێمەرو هەندێك لە سەركردە كوردەكان رێكخرابوو، چەندین ساڵ دوای ئەمە بافڵ نایەتەوە بیری كە ئەو كۆبونەوەیە پەیوەست بوو بە چییەوە. تەنها ژێرەوەی پووتەكەی برێمەری دێتەوە یاد، كە لەسەر ئەژنۆكانی دای نابوو، لەكاتی قسەكردنیشدا نیشانی میوانە بەڕێزەكانی دەدا. بافڵ دەڵێت: دەمویست لە برێمەر بدەم.. ئەو پووتە قوڕاوییەی هێنابوە نزیك ڕوخسارم.. گوتم نا بافڵ لێی گەڕێ‌.. لێی گەڕێ‌...، بەڵام پووتەكان لەناو چاومدا بوون! من ماوەی دوازدە ساڵ لە ئینگلتەرا بووم، نازانم ئەو پیاوە دەتوانێت چی بكات لەبەردەم سەركردەیەكی عەشایەری ئەو وڵاتەدا؟! * سەرچاوە: كویل لۆرنس: نەتەوەیەكی نادیار: هەوڵی كوردەكان بۆ سەربەخۆیی‌و داڕشتنەوەی عێراق‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، وەرگێڕانی: هاوكار عەبدوڵا، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای ئایدیا، چاپی یەكەم، 2020، لاپەڕەكانی (319 - 322، 360)  

(درەو): رۆژنامەی (الشرق الاوسط): •    دادگای فیدراڵی چوەتە سەر هێڵی ناكۆكییە (حزبی- خێزانییەكانی)ی یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە، كە بەر لە ساڵێك لەنێوان بافڵ تاڵەبانی كوڕی رێبەری كۆچكردوو سەرۆك جەلال تاڵەبانی‌و كوڕە مامەكەی (لاهور شێخ جەنگی)دا تەقییەوە. •    بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ كوڕە مامەكەیدا پێكەوە سەرۆكایەتی یەكێتییان دەكرد، ئەمە بەر لەوەی لە كۆتایی مانگی ئایاردا هاوكێشەی هاوسەرۆكایەتی لەبەرژەوەندی یەك سەرۆك هەڵگەڕێتەوە كە ئەویش بافڵ تاڵەبانییە.  •    ئەمە ناكۆكی لەنێوان هەردوو باڵەكەی یەكێتیدا قوڵكردەوە، وای لە لاهور شێخ جەنگی كرد پەنا بۆ دادگای عێراق ببات بەمەبەستی دروستكردنی گرفت بۆ ئەو گۆڕانكارییانەی كە باڵی بافڵ تاڵەبانی لەناو پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكەدا ئەنجامیدا،  بەجۆرێك سەرۆكایەتی بەبێ شەریك تەنیا بۆ ئەوبێت. •    ناكۆكی نێوان كوڕە مامەكان (ئامۆزاكان) لەچوارچێوەی بەرتەسكی حزبییەوە گواسترایەوە بۆ (دادگای فیدراڵی)، ئەمە دوای ئەوەی لاهور شێخ جەنگی لەرێگەی بریكارەكەیەوە داوای دەركردنی "ئەمری وەلائی"كرد بۆ راگرتنی ئەو رێوشوێنانەی كە تایبەتن بە هەمواركردنی پەیڕەوی ناوخۆی حزب‌و دورخستنەوەی ئەو لە هاوسەرۆكایەتی.  •    بەگوێرەی نوسراوێك كە دادگا ئاڕاستەی فەرمانگەی كاروباری حزب‌و رێكخراوە سیاسییەكانگی كردووە لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، داوا لە بافڵ تاڵەبانی كراوە لە دانیشتنی دادگا ئامادەبێت، ئەم نوسراوە لەلایەن باڵی لاهور شێخ جەنگییەوە دزەی پێكرا بۆ میدیاكان،  بەڵام دواتر یەكێتی نیشتمانی رەتیكردەوە‌و ئەویش لای خۆیەوە دزەی بە نوسراوێكی تری دادگا كرد كە ئاماژە بەوە دەكات دادگا سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگیی رەتكردوەتەوە بۆ دەركردنی "ئەمری وەلائی".  •    تائێستا دادگا هیچ بەیاننامەیەكی دەرنەكردووە لەبارەی پشتڕاستكردنەوە یاخود رەتكردنەوەی دەركردنی "ئەمری وەلائی" لەبارەی ئەم دۆسیەوە.  "ئەمری وەلائی" چییە ؟ مەبەست لە "ئەمری وەلائی" ئەو فەرمانەیە كە دادگا لەسەر بنەمای داوای لایەنێك دەریدەكات بەبێ ئاگاداركردنەوەی لایەنەكەی تر، ئەمە بڕیارێكی "كاتی"یە، دادوەر لەو حاڵەتانەدا دەریدەكات كە لە یاسای بەركاردا بۆی دیاریكراوە، بەمەرجێك لەم بڕیارەدا، بنەڕەتی مافەكان زیانیان بەرنەكەوێت. لەدۆسیەی سكاڵای لاهور شێخ جەنگیدا داواكاری بۆ دەركردنی "ئەمری وەلائی" بۆ ئەوەیە جاری بەر لە بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگا لەسەر سكاڵاكە، پێشوەختە رێوشوێنەكانی بافڵ تاڵەبانی دژی لاهور شێخ جەنگیی‌و دەستكاریكردنی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی رابگیرێت تا ئەوكاتەی بابەتی سكاڵاكە یەكلادەبێتەوە.   

عەلی مەحمود   دوای 22 ڕۆژ لە كیمیابارانكردنی گوندەكانی بالیسان و شێخ وەسانان لە باشووری كوردستان بەهۆی بوونی بارەگای پاسدار لە گوندەكەیان, لە رێكەوتی 16-4-1987لە باشووری كوردستان, شارێكی دیكە كوردستان كەوتە بەر شاڵاوی كیمیابارانكردن لە لایەن فڕۆكە جەنگیەكانی حكومەتی ئێراقەوە, ئەویش شاری سەردەشت بوو لە رۆژهەلاتی كوردستان, بەمەش شاری سەردەشت بووە یەكەم شار كیمیاباران بكرێت لە جیهاندا, وە سێیەم شار دوای هێرۆشیماو ناكازاكی بەر چەكی كۆكوژ بدرێت و خەڵكەكەی كۆمەڵكوژ بكرێت. بۆ حكومەتی عێراقی شاری سەردەشتی هەڵبژارد لەو كات و ساتەدا؟. بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت لە روداوەكانی چەند رۆژ پێشووتری ئەو ناوچەیە بڕوانین, دەستنیشانی روداوەكان و جوڵە سەربازییەكانی بەرەی بەرامبەرعێراق بكەین ئەوانەی گوزەراون, بۆ هۆكاری كیمیابارانكردنی ئەمەش سەرەتا  با لە زمانی شایەد حاڵەكانی خەڵكی شارەكەوە بزانین شاری سەردەشت لەو چركە ساتەدا بۆچوونی ئەوان لەو بارەیەوە چی بووە؟, بۆچی عێراق شاری سەردەشت و خەڵكە سڤیلەكەی كردە نیشانەی خۆی لەو كات و ساتەدا؟؟, بزانین لەم بارەیەوە لە لایەن خڵكی شارەكەوە چی وتراوە: (( لە پاش روودانی ئەو كارەساتە و رۆژێك دواتر لە نێو خەڵكی شاردا بڵاوبۆوە، كە بەرەی كوردستانی (باشووری كوردستان) لە شوێنێكی شاری سەردەشت كۆبوونەوەیان كردووە و رێژیمی عێراق لەو كۆبوونەوەیە ئاگادار بوون. بە واتایەكی دیكە، ئەوكات باسی ئەوە دەكرا، كە كەسانی ئاگادار و تەنانەت بەشدار لە كۆبوونەوەی بەرەی كوردستانی، وەك سیخوڕ بەرپرسانی عێڕاقیان لە شوێن و كاتی كۆبوونەوە ئاگادار كردۆتەوە. شایانی باسە، كە هیچ كام لە بەرپرسی حیزب و رێكخراوە سیاسییەكانی باشووری كوردستان باسیان لە دروستی و ناڕاستی ئەو هەواڵە نەكردۆتەوە و تەنانەت لە راگەیاندنی فەرمی خۆیاندا زۆر بە كەمی باسی ئەو كارەساتە دەكەن.- 22 ساڵەی یادی كارەساتی بۆمبارانكرانی شاری سەردەشت بە بۆمبی شیمیایی -ئا: عەزیز شێخانی )). دیارە لە راستیدا لەو كاتەدا بەرەی كوردستانی دانەمەزرابوو, بگرە بیرۆكەی دامەزراندنیشی هێشتا نەهاتبووە ئاراوە, بۆ زانیاریتان لە 7ی ئایاری 1988 بەرەی كوردستانی راگەیەنراوە,  وە لە كۆی 7 پارتی بەرەی كوردستانی چواریان "شیوعی, پاسۆك, گەل, زەحمەتكێشان" بەشداری هیچ جەنگێكی هاوبەشی  پێشمەرگە -ئێرانی نەكردووە.  لێ لێكۆڵەری بە ناو بانگی هۆڵەندی یۆست هلتەرمان لە بارەی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت و هۆكارەكەی دەڵێت: ((سەردەشت كە شارۆچكەیەكی كورد نشینی سەر سنوور و نزیكی بەرەبوو (مەبەست بەرەی شەڕی عێراق ئێرانە), بوو بووە داڵدە و پەناگای گوندنشینە ئاوارەكان و سەربازگەی هێزەكانی ئێران, كە وەك ناوچەیەكی پشتی بەرە بەكاریان دەهێنا, پێشتر سەردەشت گەلێ جار بە فڕۆكە بۆردمان كرابوو چەند ڕۆژێك پێش هیرشە كیمیاویەكەش, هێزەكانی ئێران و عێراق كەوتبوونە شەڕەوە لە نزیك چیای مامەندە و پاشان لە هێڵەكانی بەرەدا, یەكەمجار ئێرانییەكان بە یارمەتی پێشمەرگەكانی ینك, بەر لە هێرشێكی عێراق بگرن و بیانشكێنن, بەڵام وەك حەمەی حەمە سەعید, كە بەشداربوویەكی ینك بوو لەو شەڕانەدا (چاوپێكەوتنێكی ساڵی2002دا) دەیگێڕێتەوە كە هێزەكانی عێراق خۆیان كۆكردەوە و جارێكیتر هێرشیان كردەوە و كۆنترۆڵی تەواوی ناوچەكەیان كرد, ئا لەم كاتەدا بوو كە عێراق بە كیمیاوی پەلاماری شارۆچكەكەیدا. گەلێ شایەتحاڵ لە سەردەشتدا دەگێڕنەوە كە فڕۆكەكانی عێراق چەندین بۆمبی كیمیاییان خستووەتە خوارەوە و پاشان بۆ ماوەی بیست دەقیقە بە ئاسمانی ناوچەكەدا سوڕاونەتەوە, پێش ئەوەی لە ئاسۆدا لە چاو ونبن - كارێكی ژەهراوی-یۆست هلتەرمان، وەرگێڕانی محەمەد حەمە ساڵەح تۆفیق-كۆمپانیای ئاوێنە- ل112)). ئۆپەراسیۆنەكانی نەسری 4 و 5  ئەو جەنگە هاوبەشە كە كاك حەمەی حەمە سەعید باسی كردووە,  ئێران ناوی ناوە ئۆپەراسیۆنی نەسری 5, ئەم ئۆپەراسیۆنە لە رێكەوتی 21-6-1987 قاسم سلێمانی فەرماندەیی  كردووە, بووە هۆی دەیان هەزار كوژراو بریندار, یەكێكە لەو جەنگانەی قاسم سلێمانی سەركردایەتی كردووەو شكستی  تێدا هێناوە.  ئۆپەراسیۆنی نەسری پێنج لە كاتژمێر 0:15 شەوی 22-6-1987بە دروشمی یا زەهرا لە بەرزاییەكانی فەرفەرە لە باشووری خۆرئاوای شاری سەردەشت دەستی پێكرد, ئامانجی سەرەكیش لێی رێگا گرتن بوو لە هاتوچۆی پێشمەرگەی  رۆژهەلات بۆ دەشتی بۆجار لەناوچەی سەردەشت. ئەم ئۆپەراسیۆنە بە دوای ئۆپەراسیۆنی كەربەلا 10 لە رێكەوتی 14-4-1987 بۆ 25-4-1987 لە ناوچەی سەردەشت--بانە لە رۆژهەڵات و  ناوچەی ماوەت بەرەو سوركێو لە باشووری كوردستان بە بەشداری پێشمەرگەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەنجام درا, تیایدا 250 كم چوارگۆشە خاكی عێراق لە لایەن رژێمی ئێرانەوە داگیر كرا, لەم ئۆپەراسیۆنە فەرماندەی تۆپخانەی هێزی زەمینی سوپای پاسداران حەسەن شەفیزادە و چەند فەرماندەیەكی دیكە كوژران. هاوكات لە گەڵ ئۆپەراسیۆنی نەسری پێنج , رۆژی پێشتر ئۆپەراسیۆنی نەسری چوار لە رێكەوتی 21-6-1987 بۆ رۆژی هەینی 26-6-1987 لە میحوەری سەردەشت - بانە بە هاوكاری پێشمەرگەكانی ینك ئەنجامدرا, تیایدا شارۆچكەی ماوەت داگیر كرا وە 6000  كەس لە هێزەكانی عێراق كوژرا وە 557 كەسیش دیل كران بە وتەی كۆماری ئیسلامی  ئێران. ئەدی ئامارەكانی حكومەتی عێراقی چی دەڵێن؟ رژێمی عێراقی لە رێگای نامەیەكەوە كە بە واژۆی عەمیدی روكن بەڕێوەبەری ناوچەی رۆژهەڵاتی هەواڵگری سەربازی نووسراوەو ئاراستەی بەڕێوەبەری هەواڵگری سەربازی یەكەی پێنج  كراوە وەك زانیاری, لە رێكەوتی 4ی ئۆگستۆسی 1987 , بە  ژمارە ش1-ق1-81-ق ص-1654. سەبارەت بە زیانەكانی مانگی نیسان كە ئۆپەراسیۆنی كەربەلای 10, شەڕێكی هاوبەشە  لە نێوان كۆماری ئیسلامی و هێزەكانی ینك وەك ئاماژەمان پێدا, لە ناوچەی سەردەشت -بانە, سەرجەم  18000  كوژراو 24000 بریندار هەبووە, لێ  بە پێی حكومەتی عێراقی زیانەكانی ئێران لە ئۆپەراسیۆنەكانی مانگی یۆنی  كە هەردوو ئۆپەراسیۆنی نەسری 4 و 5 ە, لە هەردوو دیوی باكورو باشووری ماوەت" 12000 كوژراو, 14700 بریندار,8500 دیل ,4600 كوژراو بەهۆی لێدانی چەكی تایبەت"كیمیاوی" ەوە", وە 155  شەهید  و 4600  بریندار لە شاری  سەردەشت بە چەكی كیمیاوی. زیانەكانی خەڵكی شاری سەردەشت ئەوەی شایانی باسە لەم تاوانە دژ بە مرۆڤایەتیەدا كە دەوڵەتی عێراق ئەنجامی دا, بەپێی ئامارە فەرمییەكان، 8025 كەس لە كۆی 12000 دانیشتووانی شاری سەردەشت  شەهید و بریندار بوون, واتا نزیك 67%ی كۆی دانیشتووانی شارەكە, لانی كەم  4500 كەس لەو بریندارانە واتا 56%ی كۆی بریندارەكان پێویستیان بە چارەسەری بەردەوام هەبووە, لەوانە 1500 كەسیان لە نەخۆشخانەكان ماونەتەوە لە دەرەوەی شاری سەردەشت, لە چركە ساتی یەكەم 20 كەس بوونەتە قوربانی و دواتر وردە وردە ژمارەی قوربانیان بۆ 130 كەس بەرزبۆتەوە. داوای  لێبوردن بكەن هەفتەی پێش كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت, دوو ئۆپەراسیۆنی گەورەی  ئێران و پێشمەرگەی ینك لە ناوچەی سەردەشت بەناوەكانی نەسری 4 و 5   بەڕێوە چووە, درێژەی ئۆپەراسیۆنی كەربەلای 10 بوونە لە هەمان ناوچە, كە 57 رۆژ پێشتر لە هەمان جوگرافیا ئەنجامدراوە, لە هەموو ئۆپەراسیۆنەكاندا سوپای كۆماری ئیسلامی دەستپێشخەر بووە لە هێرشەكەیاندا. وەك هەموو جارەكان دیكە, نهێنی كیمیابارانەكە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكانی نەسری 4 و 5 ە, قوربانیش بۆ ئەم ئۆپەراسیۆنە هاوبەشانە خەڵكی سڤیلی شاری سەردەشت  و رێگاگرتن لە چالاكی پێشمەرگەی رۆژهەڵات بووە لە رێگای رێگاگرتن لە چوونە ناوەوە لە دەروازەی بێجاڕەوە. واتا شاری سەردەشت بە دەردی دەستەخوشكەكەی هەڵەبجە چوو, گەل كوژەی كورد شەڕی هاوبەش سەرچاوەی دەردە سەرەكییەكەی هەردوو شارەكەو هەشتاكانی گەلی كوردە. خەڵكی شاری سەردەشت لە كۆڕ و كۆبونەوەكان, نەیان شاردۆتەوە ڕاشكاوانە لێرەو لەوێ ئۆباڵی كیمیابارانكردنی شارەكەیان خستۆتە سەر هاوكاری ئێران-پێشمەرگە لەو ئۆپەراسیۆنانەی ئاماژەمان پێی دا ((جێگای ئاماژەكردنە، كە نە ‌ ئێران و بەرپرسانی رێژیمی تاران لە بیری هەزاران برینداری كارەساتی ٧ ی پووشپەڕدان و نە بەرپرسە كوردەكانی باشووری كوردستان، كە هۆكارێك بوون بۆ ئەو پەلامارە بە هیچ جۆر ئاوڕیان لە قوربانییەكان و ئازاردیتوەكانی ئەو رووداوە ژانهێنەرە نەداوەتەوە -22 ساڵەی یادی كارەساتی بۆمبارانكرانی شاری سەردەشت بە بۆمبی شیمیایی-ئا: عەزیز شێخانی )) .  كەواتا ئەركێكی ئەخلاقییە ئەوانەی بڕیاری ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكەیان دا, وە بەشدارییان تێدا كرد, داوای لێبوردن لە خەڵكی شاری سەردەشت و گوندەكانی  بكەن, وە پەیمان بدەن ئەم جۆرە ئۆپەراسیۆنانە لە داهاتوودا دوبارە نەكەنەوە لە گەڵ هەر وڵاتێكی دیكە, بە  هەر شێوازو جۆرێكی دیكە لە هەموو كات و زەمانێكدا, وە مۆنمێنتی تایبەت بۆ قوربانیانی شاری سەەردەشت دروست بكەن, جێگایەك یان چەندێك بە ناویانەوە بكەنەوە, قەرەبووی مادی قوربانیەكانی تاوانەكە بكەنەوەو بە شەهید و برینداری چەكی كیمیاوی دیارییان بكەن, وەك هێمایەكیش پڕۆژەیەكی ئاوەدانی لە شاری سەردەشت ئاوا بكەنەوە لە خزمەت برینداران و قوربانیانی تاوانەكە.

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ٢-٢ ھەفتەی پێشو، لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینە و لە پەیوەندیدا بە مەسەلەی دەنگۆی دەسکاریکردنی ”پەروەردەی ئیسلامیی“ لە قوتابخانەکانی ھەرێمدا، من بەرگریم لەوەکرد باشترە بۆ منداڵانی ئەم وڵاتە فێری پەروەردەیەکی دینیی کراوە بکرێن کە کورتنەبێتەوە بۆ گێڕانەوەی مێژوی ئەم یان ئەو دین بەتەنھا و ڕوانینێک بۆ دین گەشەپێبدات کە خودا لە موڵکایەتی ئەم یان ئەو دین بەتەنھا ڕزگاربکات و ئەو ناکۆکیی و ڕق و بوغز و جەنگ و کوشتن و بڕیارانە سنوورداربکات کە بەناوی دین و بەناوی خوداوە لەسەر زەوی ئەنجامئەدرێن. پەروەردەیەکی دینی مرۆڤەکان بکات بە ھاوسێ و ھاوڵاتیی و ھاوچارەنووسی یەکتریی، وێنەیەکی خودایان بۆ دروستبکات وەک خودایەکی بەخشندە و میھرەبان و لێبوردە، کە لە خەمی مرۆڤ و مرۆڤایەتیدایە وەک گشتێک، نەک خودای ئەم یان ئەو گروپی دینیی و سیاسیی بە تەنھا، یان خودایەک بەرگریی لەم دین یان لەو دین بە تەنھا، بکات. فرەقەیەک لە فرقەکان بکاتە فرقی ڕزگارکەر و ھەموو ئەوانیتر بۆ ھەتاھەتایە لە ئاگری جەھەنەمدا بسوتێنێت. ئەوەی پێویستە وێنەی خودایەکە دڵی مرۆڤی ئیماندار بداتەوە، چاوگ و سێنتەری خۆشەویستیی بێت بۆی، خودای لێوردن و دۆستایەتی و ئازادییەکانی مرۆڤ بێت، خودایەک بێت لە ساتەوەختە زەحمەت و کارەساتاویەکاندا لە تەنیشت مرۆڤەوە بێت و لەناوەوە ھاریکاریی ئیمانداران بکات و ھێز و وزەی ناوەکییان پێببەخشێت. ھاوکات خودایەک بێت مرۆڤ تووشی سادەیی و تەوازوع بکات.  بەڵام ئەو کاردانەوانەی کە ڕوویاندا نیشانیداین کە بکەرە دینییە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە ھێجگار لەو وێناکردنە ئینسانییەوە بۆ خودا و لەو تێگەیشتنە پلورال و ئینساندۆستەوە بۆ دین، دوورن. بۆ نموونە، کاک سەلاحەدین بەھادین، ئەمینداری گشتیی یەکگرتوی ئیسلامی، دەسکاریکردنی وانەی ”پەروەردەی ئیسلامی“ بە ھەوڵدان بۆ ”دابڕانی کورد“ لە ئیسلام ناوبرد و بە زمانێکی ھەڕەشەئامێز باسی لەوەکرد کە ئەوان ئامادەن لە پێناوی ئیسلامدا ”گیانی خۆیان بەختبکەن“. ژمارەیەکی زۆریش لە کادر و چالاکەوانەکانی ئیسلامی سیاسیی لە وەڵامدانەوەی مندا، پێیان لەسەر ئەوەداگرت کە من بۆم نییە باسی دین بکەم، چونکە من مەلا یان خوێندەوارێکی دینیی نیم. ئەوانەی بۆیان ھەیە لەبارەی دینەوە بدوێن، تەنھا ئەوانن کە ئەندامی پارتێکی سیاسیی ئیسلامین، یان کەسانێکن خوێندەواری ڕشتە دینییەکان. ئەوان پێیانوایە تەنھا کەسانی دینیی دەتوانن پێمنابڵێن دین چییە و چۆن سەیربکرێت و لێکبدرێتەوە. لە دەرەوەی ئەواندا، کەسیتر بۆی نییە، قسە لەسەر دین بکات. بەبۆچونی من ئەم ڕوانینە بۆ دین و بۆ قسەکردن لەسەر دین، بەر لە ھەمووشتێک، نیشاندەری چۆنیەتی ئیشکردنی عەقڵیەتێکی دینیی قۆرخکارە، کە بنەمای دامەزراندنی دەسەڵاتێکی قۆرخکارترە. بە حوکمی ئەوەی دین لە دونیای ئێمەدا گۆڕاوە بۆ ھێزێک بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕەھەندە جیاوازەکانی ژیانی تاکەکەسیی و دەستەجەمعیی، بۆیە ھەموو کەسێک مافی ئەوەی ھەیە لەبەرامبەر ئەو ئامادەگییە گشتیی و بەرفراوانەی دین لەناو ژیانیدا، قسەی لەسەر دین ھەبێت و بتوانێت دەربارەی دین بدوێت. لەمەش بترازێت قسەکردن لەسەر دین کورتناکرێتەوە تەنھا بۆ قسەکردنی پیاوانی دین لەسەر دین، یان بۆ قسەکردنی دینییانە لەسەر دین. کۆمەڵێک زانستی جیاواز ھەن کە قسەی زۆریان لەسەر دین و لەسەر شێوازەکانی دینداریی ھەیە کە وادەکەن تەنھا خوێندەوارە دینییەکان و چالاکەوانە سیاسییە دینییەکان خاوەنی قسەکردن لەسەر دین نەبن، بەڵکو ھەموو ئەوانەش قسەکەربن کە لەو بوارە زانستییانەدا کاردەکەن، لەوانەش: بوارەکانی کۆمەڵناسیی دین، دەرونناسیی دین، ئەنترۆپۆلۆژیای دین، فەلسەفەی دین، بواری لێکۆڵینەوە کولتورییەکان، ھتد... ئەوەی من بەدرێژایی تەمەنی نووسینم لەسەر دین نووسیومە، نە دژی دینە و نە بەرگریکردنیشە لە دین. بەلای منەوە گرنگ نییە کەسێک دیندار یان بێدین بێت، ئەوەی بەلای منەوە گرنگە مرۆڤ ڕێزی مرۆڤبوونی کەسەکانی دەوروبەری بگرێت و وەک مرۆڤی یەکسان و خاوەن ماف سەیریان بکات. ئەوەی من دەنیوسم نە دژ بە دینە و نە دژ بە نادین، بەڵکو دژ بە دۆگما و چەقبەستنی عەقڵیی و بەستەڵەکی فیکرییە، دژ بە داخرانی بیرکردنەوە و فیکری مرۆڤە بەڕووی کۆمەڵێک کڵێشە و بۆچوون و ڕوانینی سەرپێییدا، کە زۆربەیجار تەواو مەترسیدار و ترسناکن. ئەوەی من دژایەتی دەکەم ئەو ڕوانینەیە بۆ دین کە لە بەرگریکردن لە پێگەیەکی سیاسییەوە سەرچاوەدەگرێت، نەک ڕوانینێک بۆ دین لە خەمی ژیانی گشتیی و لە خەمی دەوڵەمەندکردنی ژیان و بەھێزکردنی پێگەی پاراستنی کەرامەت و مامەڵەکردنی ئینساندا بێت، وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف و جیاواز و یەکسان بەوانیتر. ئەم دژایەتیکردنەی دۆگما و داخرانی فیکریی، تەنھا لە بەرامبەر دین و فیکری دینیدا نییە، بەڵکو لەبەرامبەر ھەموو فۆرمەکانی فیکری نادینیی و دژەدینیشدایە. ئەوەی من بەرگریلێدەکەم ئازادیی عەقڵ و ئازادیی ئینسان و ئازادیی تواناکانی ئینسانە لە خوێندنەوە و ڕاڤەکردن و داھێناندا، نەک سنووردارکردنی بە ناوی دین یان نادینەوە.  ئەو تێگەیشتنانەی ئەمڕۆکە  لە دونیای ئێمەدا بۆ دین ھەن، بەتایبەتی تێگەیشتنی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی و ھێزە سەلەفییە ڕێکخراو و ڕێکنەخراوەکان، تێگەیشتنی ڕەھا و داخراون، وێناکردنەکانیان بۆ دین بەردەوام دوولایانەن، لە لایەک ئیسلام ھەیە و لە لایەکیتر کوفر، لە لایەک بەرگریکردن لە ئیسلام ھەیە، وەک سەلاحەدین بەھادین دەڵێت، تەنانەت تا ئاستی گیانبەخشین و مردنیش، لەلایەکی ترەوە ھێرش بۆ لەنابردنی ئیسلام و سڕینەوەی ھەیە. لە سەرێکەوە دینداریی ڕەھا ھەیە و لەسەرێکی دیکەوە دژەدینیی ڕەھا. ئەم وێناکردنە ڕەھا و ھەڵانە، کە بەرھەمی بیرکردنەوەیەکی ھەڵە و بەگەڕخستنێکی ھەڵەی لۆژیکی ڕاڤەکردنە، بەدرێژایی مێژوو جگە لە جەنگ و پێکدادانی خوێناوی، جگە لە سوکایەتکردن بە کەسانی جیاواز، جگە لە ئیھانەکردنی ھەمەلایەنە بە ئینسان، شتێکی تری لێ سەوزنەبووە.  بە بۆچونی من بۆ پەیوەندیکردن بە خوداوە، کەس پێویستی بە سەلاحەدین بەھادین و عەبدولەتیفی سەلەفی، یان بە یەکگرتوی ئیسلامی و کۆمەڵەی ئیسلامیی نییە. ئەسڵەن ڕزگارکردنی پەیوەندیکردن بە خوداوە لە ئەمر و نەھیەکانی ئەم بەڕێزانە و لەو لەشکرە لە کادری دینیی سیاسیی کە دروستیانکردوە، کە ژمارەیەکی زۆریان کەسانی جنێوفرۆشی عەیار بیست و چوارن، مەرجی سەرەکیی گەیشتنی ڕاستەقینەی مرۆڤی باوەڕداریی دونیای ئێمەیە، بە خوداکەی. ڕزگارکردنی پەیوەندیی ئینسانی ئێمە بە خوداکەیەوە لە سەرجەمی ئەو دەسەڵاتە دینییانەی ئەمڕۆکە لە کۆمەڵگای ئێمەدا دروستبوون، مەرجێکی گرنگیی دروستبوونی ئیمانداریی و دیندارییەکە کە نرخ بۆ ئیمان و نرخ بۆ دینداریی و نرخ بۆ ئینسان خۆیشی، بگەڕێنێتەوە. ڕزگارکردنی ئیمان لە بکەرە سیاسییە دینییە ئایدیۆلۆژییەکانی دونیای ئێمە و دونیای دراوسێکانمان، یەکێکە لە مەرجە سەرەکییەکانی لەدایکبوونی دیندارییەک بتوانێت بەشێکبێت لە دروستکردنی مرۆڤێکی دینداریی کراوە و ڕێزگر لە خۆی و مرۆڤ. پاراستنی ئیمانی مرۆڤە سادەکەن لەم بکەرە سیاسییە دینییە ڕێکخراو و تەقلیدیانە، ئەرکی یەکەمی ئیماندارێکە بیەوێت لەگەڵ خوداکەیدا بژی بەبێ مەرج، خودایەک ھەم ئەم خۆشیبوێت و ھەم ئەویش ئەمی خۆشبوێت. ئیسلامی سیاسیی ئیسلامی دینداریی و ئیسلامی باوەڕی دینیی تاکەکەسە باوەڕدارەکان نییە، بەڵکو ئیسلامی ھێزێکی سیاسییە کە دەیەوێت دەسەڵاتدارا و حوکمڕان بێت. ئەوەی بەسەریدا پیادەدەبێت خواستە عەقڵیی و ویژدانیی و ڕۆحیەکانی دینداریی نییە، بەلکو خواستە سیاسییەکانی گەشەکردن و بەھێزبوونی سیاسییە. بە بۆچونی من وەک چۆن میلەتان مافی دیاریکردنی چارەنووسیی خۆیان ھەیە، ئاواش موسڵمانان و دیندارانی وڵاتی ئێمە مافی چارەی خۆنوسینی دینیی خۆیان ھەیە. مافی ئەوەیان ھەیە خۆیان مافی چارەنووسی دینیی خۆیان دەستنیشانبکات، نەک ئەوەوەی کۆمەڵێک چالاکەوانی سیاسیی و دینیی بۆیان دەستنیشانبکەن، کە لەپشتی چالاکییەکانیانەوە دنیایەک تەماحی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و شەخسیی ئامادەیە. ئەوەی دینداریی لە دونیای ئێمەدا پێویستیی پێیەتی ئەوەیە تاکەکەسیی موسڵمان ھەم تاکەکەس بێت و ھەم موسڵمان، نەک ئەوەی ئەم یان ئەو گوتاربێژ، یاخود ئەم یان ئەو موچەخۆری بواری موقەدەس، یان ئەم یان ئەو چالاکەوانی سیاسیی، پێیبڵێت دینداریی چییە و کامەیە.

درەو: راپۆرتی وەرگێڕدراو: گۆڤاری ئاییندەناسی   پوختە ئامانجی ئەم توێژینەوە، لێکۆڵینەوەی جیۆپۆلەتیکیی وزەی عێراق و گۆڕانکارییە سیاسی و ئابوورییە جیھانی و ھەرێمییەکانی پەیوەندیدار بەو بابەتەیە لە داھاتوودا. ئامانجی نووسەران، شیکردنەوەی ڕەوتە گرنگەکانە لەسەر پیشەسازیی وزەی عێراق بۆ خستنەڕووی وێنەیەكی ڕوون لە داھاتووی جووڵە و كاریگەریی ئێران لە جیۆپۆلەتیکی وزە لەو وڵاتەیە. سیاسەتی عێراق لەسەر فرەچەشنیی بنەماكانی ھاوردەکردنی وزە، پێشکەوتنی ژێرخانی وزە نوێبووەوەکان، فراوانکردنی وەبەرھێنانی دەرەکی و لە ھەمان کاتدا ئابڵووقە ئابوورییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، لە نموونەی پڕۆسە کاریگەرەکانی سەر بەرکەوتنی ئێرانە لە جیۆپۆلەتیکی وزەی عێراق. لەسەر ئەم بنەمایە، پرسیاری ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە پڕۆسە گەورەکانی سیاسی و ئابووریی کاریگەر لەسەر بازاڕی وزەی عێراق، چ کاریگەرییەکی لەسەر پێگەی ئێران لە جیۆپۆلەتیکی وزەی ئەم وڵاتە دەبێت؟ نووسەران گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە بەردەوامیی ئەم پڕۆسە سیاسی و ئابوورییانە لە ماوەیەکی کورتمەودادا دەبیتە ھۆی ئەوەی سوودی تایبەتی جیۆپۆلەتیکی ئێران لە تۆڕی وزەی عێراق تووشی ئاڵنگاری بێت.   كلیلەوشەكان: جیۆپۆلەتیكی وزە، عێراق، وزە نوێبووەوەکان ، هێزە گەورەكان، سزاكان (ئابڵووقه، تحریم) پێشەکی عێراق لەگەڵ ئەوەی کە یەکێکە لە دیارترین بەرھەمھێنەرەکانی نەوت و بە دووەم گەورەترین ھەناردەکەری ڕێکخراوی ئۆپیک ئەژمار دەکرێت، بۆ دابینکردنی پێویستییەکانی کارەبا ناچار بووە بە ھاوردەکردنی کارەبا بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان غاز بۆ وێستگەکانی بەرھەمھێنانی کارەبا. دوای لادانی سەددام لە ساڵی ٢٠٠٣، لە کاتێکدا کە دراوسێ عەرەبەکانی عێراق بەتایبەت وڵاتانی کەنداو پەرێزیان لە ھاوکاریی سیاسی یان ئابووری لەگەڵ حکومەتی نوێی عێراق گرت، کۆماری ئیسلامیی ئێران پەیوەندییە سیاسی، ئابووری، ئەمنی و کۆمەڵایەتییەکانی خۆی لەگەڵ ئەو وڵاتە پتەوتر کردەوە. باشتربوونی پەویوەندییەکانی ئەم دوو وڵاتە، ئیمتیازێکی تایبەت بووە لە ھاوکێشە جیۆپۆلەتیکییەکانی ناوچەکە بۆ ئێران. لەگەڵ ئەوەشدا، سنووردارێتییەکانی ئەم پەیوەندییە کە لە ئەنجامی وابەستەبوون بە وزەی ھاوردەکراو و فشارەکانی ئەمەریکا لەسەر عێراق بۆ پچڕاندنی پەیوەندی لەگەڵ ئێرانە، عێراقی ناچار کردووە کە لەم ساڵانەی کۆتاییدا بەشوێن چەندێتیی ھاوردەکردنی وزە یان پێشخستنی ژێرخانی پیشەسازیی وزەوە بێت. دوای چەند دەیەیەک شەڕ و ئابڵوقە، عێراق شوێنپێی خۆی لەنێو گەورەترین بەرھەمھێنەرانی نەوتی جیھان قایم کردووە. وەبەرھێنانە دروستەکان لە بەشی وزە، بەرھەمی نەوتی عێراقی بۆ زیاتر لە ٤.٨ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠١٩ بەرز کردووەتەوە. بەغداد لەگەڵ ھەندێک کۆمپانیای دەرەکی لە بواری نەوت لە بارەی ڕێککەوتننامەکانی تایبەت بە بەرھەمھێنان دانوستانی کردووە و عێراقی گەیاندووەتە لێواری بەرھەمھێنانی ٩ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە تا ساڵی ٢٠٢٠ کە نزیک دەبێـتەوە لە بەرھەمی ئێستای عەرەبستانی سعودی یان ڕووسیا. ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە (IEA) پێشبینیی کردووە کە تا کۆتایی ئەم دەیەیە، بەرھەمی نەوتی عێراق دەگاتە نزیکەی ٦ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە (Businessline, 2019). لەگەڵ ئەوەشدا، ھاوکاری لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بە ئاڕاستەی وزەی پاک و نوێبووەوە، عێراقی خستووەتە سەر ڕێڕەوێکی دروستی جیۆپۆلەتیکی وزە. ئەم وڵاتە خەریکی بەرنامەڕێژییە بۆ بەکۆتاگەیاندنی پڕۆژە نوێییەکانی وزەی خۆر (سۆلار) لەگەڵ کۆمپانیا دەرەکییەکان بۆ پێشخستنی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە بۆ ٣٣% لە کۆی گشتیی وزە تا ساڵی ٢٠٣٠. ئەم بارودۆخە دەبێتە ھۆکار بۆ ئێران کە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس کە سوودێکی تایبەتی لە جیۆپۆلەتیکی عێراق دەست کەوتووە، تووشی ئاڵنگاری لە سیستمی نوێی ھەرێمی ببێتەوە. پرسیارەکە ئەمەیە کە پڕۆسە گەورەکانی سیاسی و ئابووریی کاریگەر لەسەر بازاڕی وزەی عێراق، چ کاریگەرییەکی لەسەر پێگەی ئێران لە داھاتووی جیۆپۆلەتیکی وزەی ئەم وڵاتە دەبێت؟ نووسەران ھەوڵ دەدەن لەسەر بنەمای چوارچێوەی چەمكی جیۆپۆلەتیکی وزە، لێکۆڵینەوە لە پێگەی عێراق لە جیۆپۆلەتیکی جیھانی وزە دەکات، دواتر بە شیکردنەوەی ئاڕاستە فراوانەكان و گەڕان و بزووتنە زاڵەكان، دیدێکی ڕوون لە ھەڵکەوتەی ئێران لە جیۆپۆلەتیکی وزەی عێراق تا ساڵی ٢٠٣٠ بخەنە ڕوو. جیۆپۆلەتیکی وزەی عێراق و گرنگیی بۆ ئێران عێراق لەدوای سعودیە، دووەمین بەرھەمھێنەری گەورەی نەوتی خاو لە ڕێکخراوی وڵاتانی ھەناردەکەری نەوت (ئۆپیک)ە. ئەم وڵاتە خاوەنی پێنجەمین گەنجینەی گەورەی سەلمێنراوی نەوتی خاوە لە جیھان کە ١٤٥ ملیار بەرمیلە، کە دەکاتە ١٧%ی گەنجینەی سەلمێنراو لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ٨% لە گەنجینەی گشتیی جیھان (Oil& Gas Jurnal, 2020) . زۆرترین کێڵگە سەرەکییە ناسراوەکانی عێراق (کە ھەموویان کەوتوونەتە وشکانییەوە)، لە حاڵەتی بەرھەم یان لە قۆناغی کارکردن بۆ بەرھەمھێنانن. بەرھەمھێنانی نەوتی خاوی عێراق لە ساڵی ٢٠١٣ تاوەكو ٢٠١٩، نزیکەی ٣٠٠٠٠٠ بەرمیلی ڕۆژانە گەشەی کردووە و ڕێژەی بەرھەمھێنانی نەوتی خاو لەم وڵاتەدا بە شێوەی بە تێکڕایی لە ساڵی ٢٠١٩، ٤.٧ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە بووە. پێشبینی دەکرێت بەرھەمھێنانی نەوت لە عێراق تا ساڵی ٢٠٣٠ نزیکەی ١.٣ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە گەشە دەکات و ئەم وڵاتە دوای ئەمەریکا و بەڕازیل، سێیەمین گەورە سەرچاوەی نەوت لە ئاستی جیھاندا دەبێت (International Energy Agency, 2019) .   ئابووریی عێراق پەیوەندییەکی زۆری بە داھاتی ھەناردەی نەوتی خاوەوە ھەیە. بە پێی ڕاگەیەنراوی سندووقی نێودەوڵەتیی دراو(IMF) ، لە ساڵی ٢٠١٨ داھاتی ھەناردەکردنی نەوتی خاو ٩١% لە کۆی گشتیی داھاتەکانی وڵاتی عێراقی لەخۆ گرتووە (International Monetary Fund, 2019) . ھەر چەند عێراق وەبەرھێنەرێکی دیاری نەوت و دووەم گەورەترین ھەناردەکەری ئۆپیکە، بەڵام نەبوونی توانای خۆبژێوی لە سووتەمەنیی بەکارھێن بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا، توانای ئەم وڵاتەی لە ڕووبەڕووبونەوەی قەیرانی کارەبا و وزە کەم کردووەتەوە. عێراق ناچارە بۆ کارپێکردنی مۆلیدەکانی کارەبا، غازی پێویست لە دەرەوە و بەتایبەت لە ئێران ھاوردە بکات. بە شێوەی گشتی عێراق لەبەر دوو ھۆکار بۆ ئێران گرنگە: یەکەم، ئەو ڕۆڵەیە کە ئەم وڵاتە لە پاراستنی ئاسایشی ئێران دەیگێڕێت. ھەوڵەکانی ئێران بۆ سەپاندنی ئاسایش لە عێراق لەسەر بنەمای زۆرێک لە واقیعە بنەڕەتییەکانی پەیوەندیی نێوان ئەم دوو وڵاتەیە. گۆڕانکارییە نوێیەکانی دەرەنجامی ھێرشی ئەمەریکا بۆ عێراق و پێشھاتەکانی، ئێرانی ناچار کرد کە ئاسایشی خۆی پتەوتر بکات و ھاوکارییەکی سیاسیی بەھێز لەگەڵ حکومەتی نوێی دراوسێ دروست بکات. ھەبوونی پەیوەندییەکی سیاسی-ستراتیژی لەگەڵ حکومەتێکی دۆستی شیعە، دەتوانێت یارمەتیی ئێران بدات تا لە ئەنجامەکانی مانەوەی درێژمەودای ئەمەریکا لە عێراق بیپارێزێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو ھەڕەشانەی کە بە ھۆکاری بارودۆخی نێوخۆیی عێراق و شەڕی دەسەڵات لە ئێستادا (ئەگەری ھەڵوەشانەوە، شەڕی نێوخۆیی، کێبەرکێی باڵەکان و… ھتد) سەرچاوە دەگرن، دەتوانێت کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێران ھەبێت. بە سەرنجدان لەوەی ئێران خاوەنی پەیوەندییەکی زۆر باش لەگەڵ جیھانی عەرەبی و ئەکتەرەکانی تری ناوچەکە وەکوو سعودیە و میسڕ بە بەراورد لەگەڵ عێراق نییە، دەبێت لە کاریگەرییەکانی ئەم بەریەککەوتنانە ھۆشیار بێت. ھۆکاری دووەم، دروستکردنی دەرفەتە ئابوورییەکانە کە عێراق دەتوانێت بۆ ئێران ھەیبێت. ئەم ھۆکارە لەسەر دوو بنەما وەستاوە؛ یەکەم، عێراق لەدوای سەددام دەتوانێت ھەندێک دەرفەت بۆ ئێران دروست بکات کە بە شێوەیەکی چالاک بتوانێت کاریگەری لەسەر پەیوەندییە ھەرێمی و نێودەوڵەتییەکان دروست بکات. کۆماری ئیسلامیی ئێران بە شێوەیەکی تایبەت لە دروستکردنی سەقامگیری لە عێراقی نوێدا ڕۆڵی کاریگەری ھەیە. دووەم، بارودۆخێکی نوێ دەرفەتی تایبەتی خستووەتە بەردەم بڕیاردرانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران تا لە گەیشتن بە بەشێک لە ئامانجە ئابوورییەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی فشارە ئابوورییەکان کە دەرەنجامی سزاکانی ئەمەریکایە، ھاوکاری بکات. لە بواری ئابووریدا عێراق بەردەوام بازاڕێکی باش بۆ بازرگانە ئێرانییەکان بووە، بەڵام ئەوەی گرنگیی ئابووریی عێراق بۆ ئێران بەرجەستە دەکات، پێویستی و وابەستەبوونی ئەو وڵاتە بە غازی ئێرانە. بە پێی بەرنامەی دیدگای ٢٠ ساڵە (چشم انداز 20 ساله)، ئێران دەبێت تا ساڵی ٢٠٢٥ ھەموو ژێرخانە پێویستەکانی بۆ بوون بە جەمسەرێکی کارەبای ناوچەیی ئامادە بکات. عێراق گەورەترین ھاوردەکەری کارەبای ئێرانە. ھەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٠٥ ڕێککەوتننامەیەکیان لەسەر ھەناردەکردنی کارەبای ئێران بۆ عێراق واژۆ کرد. عێراق پێویستی بە ٢٦ مێگاوات کارەبا ھەیە، بەڵام توانای بەرھەمھێنانی تەنیا ١٩ بۆ ٢١ ھەزار مێگاوات ھەیە. نزیکەی یەک لەسەر سێی (٢٦%) کارەبا و غازی پێویستیی عێراق، لە ئێرانەوە بۆ ئەو وڵاتە ھەناردە دەکرێت ((Tehran Times, 2019. ئێران بازاڕی عێراق بە گرنگترین دەرفەت بۆ ھەناسەدانی ئابووری لەم بارودۆخە قورسەی سزاکانی سەر ئەو وڵاتە دادەنێت. عێراق لەگەڵ ئەوەی خاوەنی ١٣٥ ترلیۆن مەتر سێجا لە گەنجینەی سەرچاوەی سروشتیی سەلمێنراوی غازی سروشتییە و دوانزەیەمین گەورە گەنجینەی جیھانە، بە ھۆی نەبوونی بۆری و ژێرخانی پێویست، بەشێکی گەورە لە غازەکەی سوودی لێ وەرناگیرێت و دەسووتێت. دوای ڕووسیا، عێراق زیاتر لە ھەر وڵاتێکی تری جیھان غازی سووتاوی ھەیە. بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٧، عێراق نزیکەی ٦٢٩ پێی سێجا غازی سروشتیی سووتاند (٢٠١٨ (National Centers  for Environmental Information, . لە ساڵی ٢٠١٩ ئەم وڵاتە ٣٨١.٣٩ ملیار پێی سێجا (١٠.٨ ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتیی بەرھەم ھێناوە، لە کاتێکدا ڕێژەی بەکاربردنی نزیکەی ٧٠٢.٧٦ ملیار پێی سێجا (١٩.٩ لیار مەتر سێجا) بووە. لەم بڕە، تەنیا بەشێکی بچووکی بۆ دروستکردنی کارەبا سوودی لێ وەرگیراوە(BP, BP Statistical Review) . لەسەر ئەم بنەمایە، عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ چەند ڕێککەوتننامەیەکی بۆ ھاوردەکردنی کارەبای ئێران واژۆ کردووە. لە ساڵی ٢٠٠٩، ھەردوو وڵات ڕێککەوتننامەیەکیان بۆ وەرگرتنی ھەناردەی غازی ئێران واژۆ کرد. بە پێی خاڵەکانی ئەم ڕێککەوتنە، ئێران پابەند بوو کە ڕۆژانە ٧١ بۆ ٨٨ ملیۆن پێی سێجا (٢٠-٢٥ ملیۆن مەتر سێجا) غازی سروشتی ھەناردە بکات. عێراق دوای ڕێککەوتننامەکانی ساڵی ٢٠١٣ و ٢٠١٥ کە لە بەشەکانی تری توێژینەوەکە ئاماژەی پێ دەکرێت، بە شێوەیەکی فەرمی بووە ھاوردەکەری غازی سروشتیی ئێران بۆ دروستکردنی کارەبا و لە ئێستادا کڕیاری سەرەکیی کارەبای ئێرانە. ئەم وڵاتە نزیکەی ٤٠% لە غازی ھاوردەکراو لە ئێران بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا لە وێستگەکانی دروستکردنی کارەبا بەکار دەھێنێت و بۆ قەرەبووی کورتھێنان نزیکەی ١٤٠٠ مێگاوات کارەبا لە ئێرانەوە ھاوردە دەکات ((Shokri Kalehsar, 2020 . بابەتێک کە تەنانەت لەگەڵ بوونی فشارەکانی ئەمەریکا لە سەردەمی ترامپدا نەیتوانی وابەستەبوونی عێراق بە غازی ئێران کەم بکاتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ھەندێک پڕۆسە لە جیۆپۆلەتیکی ئەو وڵاتە لە حاڵەتی دروستبووندان، کە لەوانەیە داھاتووی کاریگەریی ئێران لە بازاڕی وزەی عێراق سنووردار بکات.   شرۆڤەی ڕەوتە زاڵەكانی سەر بازاڕی وزەی عێراق   لە بازاڕی وزەی عێراق، ھەندێک پڕۆسە لە حاڵەتی دروستبووندان کە دەتوانن داھاتووی کاریگەربوونی ئێران بخەنە مەترسییەوە. فراوانبوونی ھاوکاریی ناوچەییەکان، زیادبوونی ئامادەبوونی ھێزە گەورەکان لە پیشەسازیی وزەی عێراق و وەبەرھێنانەکانی ئەم وڵاتە لە بواری وزەی نوێبووەوە؛ لە نموونەی ئەم پڕۆسانەن کە کاریگەریی قووڵیان لەسەر داھاتووی جیۆپۆلەتیکی وزەی ئەم وڵاتە ھەیە.   داڕشتنی ستراتیژی بەرزەفڕانەی وزە وەک ئاماژەی پێکرا دیدی ئابووریی عێراق زۆر پەیوەستە بە پێشخستنی بەشی وزەی ئەم وڵاتە، چونکە ٩٨%ی کۆی گشتیی ھەناردە و ٩٦%ی داھاتی بودجە لەم بەشەوە دابین دەبێت (٨, p٢٠٢٠Saadi & Gordon, ). عێراق بە پاڵپشتیی سندووقی ئەمانەتی عێراق کە لەژێر دەسەڵاتی بانکی جیھانییە، “ستراتیژی یەکپارچەیی نەتەوەیی وزە”ی (Integrated National Energy Strategy) خۆی لە ساڵی ٢٠١٤ داڕشتووە. ئەم ستراتیژە پلانەکانی چاککردن و وەبەرھێنانی زیاتر لە ٦٠٠ ملیار دۆلار لە بەشی نەوت، غاز و کارەبا و بابەتە پەیوەندیدارەکان ڕادەگەیەنێت. بە شێوەیەک کە تا ساڵی ٢٠٣٠، تا ٦ ترلیۆن دۆلار داھاتی گشتی و ١٠ ملیۆن ھەلی کار لە ئابووریی عێراقدا پێشبینی دەکرێت. ئەم ستراتیژە ٦٠٠ ملیار دۆلار وەبەرھێنان لە بەشی وزە و بابەتە پەیوەندیدارەکان بە “بەھای زیادکراو” وەکوو پترۆکیمیایی، سەماد، ئاسن و بەرھەمھێنانی ئەلەمنیۆم پێشبینی دەکات. ھەروەھا چاکسازی و گەشەی ناوەندەکانی بەشی وزە و زیادبوونی بەشداریی کەرتی تایبەت و وەبەرھێنان لە بەشی وزەی عێراق و پیشەسازییە پەیوەستەکان، لە ئامانجەکانی ئەم ستراتیژە ئەژمار دەکرێن (٢٠١٤Iraq’s Integrated National Energy Strategy, ). بێگومان گەیشتن بەم ئامانجانە، پێشھاتی جیۆپۆلەتیکی کاریگەری بۆ عێراق و ھەروەھا ئێران دەبێت کە بەشێکی گەورەی پێداویستییەکانی ئەم وڵاتە دابین دەکات.   فراوانبوونی ھاوکاری لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە عێراق لەم ساڵانەی کۆتاییدا لەژێر فشارەکانی ئەمەریکا بە مەبەستی چەند جۆر کردن لە بنەماکانی دابینکردنی وزە و کارەبا و گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە، ھەوڵ دەدات پەیوەندییە ناوچەییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەی ڕۆژئاوای ئاسیا برەو پێ بدات تا پەیوەستبوونی خۆی بە ھاوردەکردنی کارەبای ئێران کەم بکاتەوە. لە ساڵی ٢٠١٩، عێراق یەکەمین ڕێککەوتننامەی ھەناردەکردنی کارەبای لەگەڵ ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو  بۆ ھێڵێکی کارەبای ٣٠٠ کیلۆمەتری واژۆ کرد. ئەم ڕێککەوتننامە ڕێگە بە عێراق دەدات کە ٥٠٠ مێگاوات کارەبا لە کوەیتەوە بۆ بەندەری فاوی باشوور ھاوردە بکات (٢٠١٩Middle East Monitor, ). بە پێی ئەم ڕێککەوتننامەیە، ھەردوو لا پابەند بوون بەوەی ژێرخانی پێویست لە سنوورەکان ئەنجام بدەن. عێراق ژێرخانی تایبەت بە خۆی لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٠ تەواو کرد (٢٠٢٠NAS News, ). عێراق ھەروەھا بەجیا گفتوگۆی لەگەڵ سعودیە کرد تا کارەبا نەک تەنھا بۆ بەغداد، بەڵکوو بۆ بەشی باکووری عێراق وەکوو ڕێڕەوێک بۆ وڵاتانی تر ھاوردە بکات. کۆمپانیای ئەکواپاوەر (ACWA Power)ی سعودی جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی وزەی بەکارھاتووی لە عێراق دەست پێ کردووە. ھاوکاریی عێراق لەگەڵ سعودیە لە قۆناغەکانی سەرەتادایە و لەم نێوەندەدا ھەندێک کۆبوونەوە لە ئاستی باڵادا بەڕێوە چووە کە تیایدا سعودیە پابەند بووە بە وەبەرھێنانی ١٠٠ ملیار دۆلاری لە عێراق و نۆژەنکردنەوەی شارە سوننەنشینەکانی وەک فەلوجە، ڕومادی، تکریت و موسڵ. سعودیە لە ھەوڵدایە ھێڵی بۆری ھەناردەی نەوتی عێراق دووبارە چالاک بکاتەوە و لە وەبەرھێنان لە ژێرخانەکان و بەشەکانی وزەی چەندین وڵات بۆ زیاترکردنی دەستڕۆیشتوویی سیاسیی خۆی لە عێراق سوود وەربگرێت تا ئاڕاستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی عێراق بخاتە ژێر ڕکێفی خۆی. ئەم ھەنگاوەی سعودیە کە وەکوو ڕێگایەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە عێراق ناو دەبرێت، وا دێتە پێش چاو بەو ھێزە داراییە گەورەیەی کە ئەو وڵاتە لەبەر دەستیدایە، بتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ لە عێراقی دوای داعش بگێڕێت (٢٠١٩Shokri Kalehsar, ). لەگەڵ ئەوەشدا عێراق لەگەڵ کۆمپانیای ئیسداری ئیماراتی بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی سۆلار لە گفتوگۆدایە کە ئامانجی زیادکردنی کارەبای ئەو وڵاتە تا ٢ گێگاواتە. کۆمپانیای وزە پاکەکانی میسدار، کۆمپانیایەکی گەشەپێدەر و جێبەجێکاری پڕۆژەکانی وزەی بەکارھاتووە، پڕۆژەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ڕاوێژکاری خزمەتگوزاریی وزەیە. ھەروەھا کوەیت لەم دواییانەدا ڕایگەیاند کە خەریکی پلاندانانن بۆ کردنەوەی گەورەترین تێرمیناڵی وەرگرتنی ئێڵ ئێن جی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە مارچی ساڵی ٢٠٢١دا. پێشبینی دەکرێت تێرمیناڵی ئەلزور ساڵانە ٢٢ ملیۆن تەن ئێڵ ئێن جی وەربگرێت کە توانای ناوچەکە دوو ھێندە دەکات (٢٠٢٠Bloomberg, ). ھەروەھا کوەیت بۆ پشتیوانیی ئابووری لە عێراق ڕۆڵێی گرنگی لە دانیشتنەکانی ڕێککەوتنی سێپتەمبەری ٢٠١٩ی نێوان بەغداد و کارگێڕیی پەیوەندییەکانی ئەنجوومەنی کەنداو بۆ ھێڵی گواستنەوەی سپۆنسەرکراو لەلایەن ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو گێڕا کە ٥٠٠ مێگاوات کارەبای لە کاتژمێرێکدا لە ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو بۆ بەندری فاو دابین دەکرد کە لە کوەیت تێدەپەڕێت (٢٠٢٠Occhiuto, ). ھەر چەندە سەرچاوەی پێویستی غازی ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو وەکوو جێگرەوەی سەرچاوەکانی ئێران بۆ عێراق دڵنیا نییە، بەڵام ئەگەر وڵاتانی ئەنجوومەنی ھاوکاری ئامرازەکانی ھاوردەی ئێڵ ئێن جی فراوان بکەن، درزی دابینکردنی غازی ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو دەتوانێت بە ئەگەرێکی زۆر لە زەمەنێکی نێوەندمەودا و درێژمەودادا کەم بێتەوە. جگە لە وڵاتای عەرەبی، پەیوەندی لەگەڵ تورکیاش گەشە دەکات. بە سەرنجدان لە دۆخی خراپی ئابووریی عێراق، تورکیا خۆی وەکوو دەروازەیەک بۆ ھەناردەکردنی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ ئەورووپا ناساندووە. لەسەر ئەم بنەمایە، تورکیا ھێڵێکی بۆریی گواستنەوەی دروست کردووە کە لە کەرکووکەوە تا بەندەری جەیھانی تورکی درێژ دەبێتەوە و ئێستاکە نزیکەی ٢٥% لە ھەناردەکردنی نەوتی عێراقی لەئەستۆ گرتووە (٢٠٢١Khafaji, ). ئەمە لە کاتێکدایە کە بازاڕەکانی عێراق پێش کشانەوەی دۆناڵد ترەمپ لە ڕێککەوتننامەی ئەتۆمی لە مانگی مەیی ساڵی ٢٠١٨، تا ئاستێکی زۆر لە کۆنترۆڵی ئێراندا بوو و ئەمەش ڕێگای بۆ ئێران خۆش کردبوو کە سووڕانەوە بەدەوری ھەندێک لە سزاکانی بکات. بەم حاڵەوە، لەو کاتەوە بازاڕەکان لە ئێران دوور دەکەونەوە و لە بەرانبەردا بە شێوەیەکی گەشەسێنەر لەژێر کۆنترۆڵی دوو ڕکابەری تری ناوچەکە واتە تورکیادان. لەوانەیە گرنگترین ڕووەکانی ھاوکارییە ناوچەییەکانی لە پڕۆژەی شام جیددی ببینرێن. شوێنێک کە عێراق ھەوڵ دەدات ھاوکارییەکانی وزەی خۆی لەگەڵ وڵاتانی میسڕ و ئەردەن پتەوتر بکات. بە پێی پڕۆژەی “شام جدید”، جۆرێک لە یەکگرتنی ئابووریی فراوان لەنێوان ھەرسێ وڵاتی عێراق، میسڕ و ئەردەن دروست دەبێت. بە پێی پڕۆژەکە، ھێڵێکی بۆریی گواستنەوەی نەوت لە بەندەری بەسڕە لە باکووری عێراق تا بەندەری “العوقبە” لە ئەردەن و دواتر میسڕ دروست دەکرێت. ئەم پڕۆژەیە جەخت لەسەر توخمە تەواوکەرەکان واتە نەوت، وزە، گواستنەوە، بازرگانیی کەلوپەل و ھێزی کار دەکاتەوە. ھێڵێکی بۆریی نەوت لە بەندەری بەسڕە لە باکووری عێراق تا بەندەری عوقبە لە ئەردەن و دواتر تا میسڕ درێژ دەبێتەوە. لە کاتێکدا کە ئەردەن نەوتی عێراق بە نرخێکی کەمتر لە نرخی نێودەوڵەتی وەردەگرێت، جگە لە خەرجییەکانی ترانزێت، میسڕ لە پاڵاوتنی بەشێک لە نەوتی عێراق لە وڵاتەکەیدا سوودمەند دەبێت. لە لایەکی ترەوە عێراق کارەبا لە میسڕەوە ھاوردە دەکات و ھەروەھا دەتوانێت لە پسپۆڕیی میسڕ لە ڕێڕەوەکانی نۆژەنکردنەوە سوود وەربگرێت. بە سەرنجدان لە تواناییەکانی ئەردەن لەم بوارەدا، لە ھێزی ئەو وڵاتە لە بواری گواستنەوەدا سوود وەردەگیرێت. ھەروەھا کاڵاکان لە ئەردەن و میسڕەوە ھەناردەی عێراق دەکرێن. پڕۆژەی “شام جدید” بڕیارە لە دوو قۆناغدا پێش بکەوێت کە قۆناغی یەکەم پەیوەندیی میسڕ لەگەڵ ئەردەن زیاد دەکات و قۆناغی دووەم بریتی دەبێت لە فراوانکردنی ٣٠٠ کیلۆمەتر ھێڵی بۆریی گواستنەوە لە ئەردەنەوە بۆ عێراق. خەرجییەکانی ھەموو پڕۆژەکە بە ٢.٢ ملیار دۆلار خەمڵێنراوە. ئەمەش دەرفەت دەداتە عێراق ٧٠٠ مێگاوات کارەبای میسڕ لە ڕێی ئەردەنەوە ھاوردە بکات (٢٠٢١Energy & Utilities, ). پێویستە بوترێت میسڕ لە کاتی ئێستادا بەشێک لە کارەبا بۆ وڵاتانی کەنداو ھەناردە دەکات. ئەم وڵاتە بە سوودوەرگرتن لە وەبەرھێنان لە پڕۆژە گەورەکانی وزە نوێبووەکان، لە ئێستادا یەکێک لە سەرەکیترین وڵاتانی بەرھەمێنەری وزە نوێبووەکان لە باکووری ئەفەریقا و ناوچەی ڕۆژھەڵات (مینا)یە. توانایی ئەم وڵاتە زیاتر لە بەشی وزەی ھەوا و سۆلارە. بە پێی پێشبینییەکانی ئەنجوومەنی نێودەوڵەتیی وزەی خۆر ((The International Solar Energy Society (ISES)، ئامانجی میسڕ ئەوەیە کە تا ساڵی ٢٠٢٢ بەشی وزە نوێبووەکان لە بەرھەمھێنانی کارەبا تا ٢٠% بەرز بکاتەوە و ئەم ڕێژەیە تا ساڵی ٢٠٣٥ بگەیەنێتە ٤٢% (٢٠١٨, ٣ .(egypt Renewable   ئەم پڕۆژەیە ڕێگریی زۆری بۆ ئێران دروست کرد، چونکە ئەم یەکگرتنە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ عێراق لە سیستمی عەرەبییەوە نزیک دەکاتەوە و دەبێتە ھۆی ئەوەی عێراق خۆی لە بلۆکێکی نوێی عەرەبی خۆی ببینێتەوە کە لەو ڕێیەوە بتوانێت لە سیستمی عەرەبیدا کاریگەرتر بێت. ئەنجامەکەشی کشانەوەی یەکێک لە پایەکانی پڕۆژەی ستراتیژیی ئێران لە ڕۆژھەڵاتی ناوین و دروستبوونی درزێکی گەورە لە ستراتیژی ناوچەیی وڵاتەکەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم یەکگرتنە دەبێتە ھۆی ئەوەی ئێران بازاڕی عێراق کە تاکە ڕێی ھەناردەی بەرھەمەکانی ئێرانە، لەدەست بدات. قەبارەی ھاوردەی عێراق لە ئێران نزیکەی ١٢ ملیار دۆلارە و سەنگی بازرگانی بە ١٠٠% بە سوودی ئێران دەشکێتەوە (٢٠٢٠The Emirates Policy Center, ). کەواتە دوورە کە ئێران لەدەستدانی دەستڕۆیشتوویی خۆی لە عێراق قبووڵ بکات و پێشنیاری ئەوە دەداتە نوێنەرەکانی خۆی لەو وڵاتە کە ئەم یەکگرتنە بەشێکە لە پیلانەکانی کەنداو و ئەمەریکا. لە ھەموو ڕێگاکان بۆ دروستکردنی ڕێگری لە ڕێڕەوەکانی یەکگرتن وەک ناسەقامگیرکردنی عێراق، سوود وەردەگرێت.    ھاوکاری لەگەڵ کۆمپانیا گەورەکانی جیھان بە ئامانجی گەشەی بەرھەمھێنان  توانای بەرھەمھێنانی نەوتی عێراق لە ئێستادا ٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانەیە و ئامانجی گەیشتنە بە توانای بەرھەمی ٧ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە و وەستاندنی بەفیڕۆچوونی غازی گڕگرتوو و ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە تا ساڵی (٢٠١٥)یە. ئەم وڵاتە ھەروەھا نزیکەی ٨٠%ی کۆی پڕۆژە غازییەکانی کە یارمەتیی کەمکردنەوەی سووتانی غازی ھاوردەکراو لە ئێرانەوە دەدات، خستووەتە بواری جێبەجێکردنەوە (٢٠٢٠Saadi & Jumaat, ). وەک ئەوەی لە چارتی ژمارە ٣ نیشان دراوە، لە ئەنجامی گەشەی بەرھەمھێنانی نەوت و غاز، بەرھەمھێنانی کارەبای عێراق لە دەیەی کۆتاییدا زیادی کردووە. ھەر چەندە بەرھەمھێنانی نەوتی عێراق لە مەودای ساڵەکانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨، بە ھۆی شەڕی داعشەوە لە حاڵەتی دابەزین بوو. لەدوای “بەرنامەی اقدام سریع”، وەزیری ئێستای کارەبا، لوئەی ئەلخەتیب، کە باس لە زیندووکردنەوەی پڕۆژە وەستاوەکانی کارەبا بە ئاسانکاریکردنی پێویستییەکانی ڕێککەوتننامەکان و گۆڕینی سەرنجی کۆمپانیا ناوچەییەکان بۆ بەرنامەکانی نۆژەنکردنەوە و سەرپەرشتی لە ساڵی ٢٠١٩ دەکرد، بازدانێکی گەورە لە بەرھەمھێنانی کارەبای عێراق ڕووی دا. بە شێوەیەک کە بووە ھۆی گەشەی ساڵانەی ٢٠%، بە بەراورد بە ماوە ھاوشێوەکەی ساڵی ٢٠١٨ (٢٠٢٠Saadi & Jumaat, )، واتە کاتێک کە ناڕەزاییە توندوتیژەکان لە ناوچەکانی باشوور دروست بوو. ھەروەھا کارەبای تۆڕی نیشتمانی بۆ ناوچە ئازادکراوەکانی ژێردەستی داعش، بۆ یەکەم جار دوای پچڕانی ٥ ساڵەی، کەوتەوە کار. “پڕۆژەی غازی الرتاوی”(Ar Ratawi project) ، گەورەترین پڕۆژەی غازی ئەم وڵاتە کە بە ھۆی کەمیی بودجەوە دوا خرابوو، لە سەرەتادا ٣٠٠ ملیۆن پێی سێجای ڕۆژانە بەرھەم دەھێنێت و لە کۆتاییدا دەگاتە یەک ملیار پێی سێجا کە دەتوانێت ١.٢ گێگاوات کارەبا بەرھەم بھێنێت. ئەم پڕۆژە غازییە کە وەکوو بەشێک لە مامەڵەی وزەی ٨ ملیار دۆلاری کە ئەنجامی ڕێککەوتننامەی کۆمپانیای ئەمەریکیی ھۆنی وێل(Honeywell)  و وەزارەتی نەوتی عێراقە، توانایی ئەوە بە عێراق دەبەخشێت کە پڕۆسەی بەرھەمێنانی خۆی گەشە پێ بدات و ئامانجی بەکارھێنانی سەرچاوەکانی نێوخۆیی وەک جێگرەوەی ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوەیە. عێراق لەژێر فشاری ئەمەریکادایە تا ھاوردەکردنی کارەبا و غاز لە ئێرانەوە بپچڕێنێت کە بە ھۆی کەمیی کارەبا و بەردەستنەبوونی تەکنەلۆژیای ڕێگری لە سووتانی غازی فلۆرین(Fluorine)  لە عێراق و سووتانی غازی پەیوەست پێیەوە پێویستە، ئەم ڕێگرییەش بە ھۆی پابەندبوونی ئەو وڵاتە بە کەمکردنەوەی بەرھەمی ئۆپیک پڵەس، سنووردارێتیی بەرھەمھێنانی ھەیە. بە پێی توێژینەوەی بانکی جیھانی لە مانگی جون بڵاو کرایەوە، لەدوای ڕووسیا، عێراق بە ١٨ ملیار مەتر سێجا لە ساڵی ٢٠١٩ زۆرترین ڕێژەی غازی لە جیھاندا دەسووتێنێت (٢٠٢٠Saadi & Jumaat,). عێراق بە ئامانجی زیادکردنی بەرھەمی نەوت و غاز، لە سێپتەمبەری ٢٠٢١ ڕێککەوتننامەیەکی بە بەھای ٢٧ ملیار دۆلار لەگەڵ کۆمپانیای تۆتاڵ واژۆ کرد. ئەم ڕێککەوتننامەیە چوار پڕۆژەی وزەی گەورە لە باشووری عێراق لەخۆ دەگرێت. بە وتەی ئیحسان عەبدولجەبار؛ وەزیری نەوتی عێراق، قۆناغی یەکەم بریتییە لە وەبەرھێنانی ٣ ملیار دۆلاری لەلایەن گرووپی فەڕەنسیی تۆتاڵ لە پڕۆژەی گەیاندنی ئاوی دەریا بۆ کێڵگە نەوتییەکان بە مەبەستی باشترکردنی پڕۆسەی دەرھێنانە. تۆتاڵ بۆ دروستکردنی کارگەیەکی پاڵاوتن بۆ ئەو غازەی کە لە (کێڵگەکانی باشوور، قەرنەی ڕۆژئاوا٢، مجنون، الرتاوی، توبی و لوھیس) بەرھەم دێت، دوو ملیار دۆلار دابین دەکات. چاوەڕوان دەکرێت ئەم پڕۆژەیە ٣٠٠ ملیۆن پێی سێجا لە ڕۆژێکدا غاز بەرھەم بھێنێت و لە قۆناغی دووەم گەشەی بەرھەمھێنانی بگاتە دوو ھێندە. غازی بەرھەمھێنراو لە پڕۆژەی توتاڵ لە باشووری عێراق یارمەتیی ئەو وڵاتە دەدات کە ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە ڕابگرێت، لەبەر ئەوەی غازێک لە ناوخۆ بەرھەم بھێنرێت، لە غازی ئێران ھەرزانتر دەبێت. لە کاتێکدا کە خەرجیی ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە نزیکەی ٨ دۆلارە بۆ ھەر ملیۆنێک یەکەی “Btu[1]” و غازێك کە لە پڕۆژەی تۆتاڵ بەرھەم دەھێنرێت یەک دۆلار و نیو بۆ ھەر یەک ملیۆن “Btu” ھەرزانتر دەکەوێت (خبرگزاری ایسنا، ١٤٠٠). لە پەراوێزی دیداری مستەفا کازمی لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی ئەو وڵاتە بە بڵاوکردنەوەی ڕاگەیەنراوێک، دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی ھاوکارییەکان و فراوانکردنی شەراکەتی ئابووری لەنێوان عێراق و ئەمەریکای ڕاگەیاند. پێنج کۆمپانیای ئەمەریکیی وەکوو چیڤرۆن (Chevron)، ھۆنی وێل، بەیکر ھاگز (Baker Hughes)، جەنەراڵ ئەلکتریک(General Electric)  و ستیلار ئینێرجی(Stellar Energy) لە ھاوینی ٢٠٢٠ بە ئامانجی بەھێزترکردنی سەربەخۆیی وزەی عێراق لە ئێران، چەند ڕێککەوتننامەیەکی بازرگانیی بە بەھای ٨ ملیار دۆلاری لەگەڵ وەزیرەکانی نەوت و وزەی عێراق واژۆ کرد (٢٠٢٠Reuters, ). لەگەڵ ئەوەشدا، کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕووسیا و چین لەم ساڵانەی دواییدا بە شێوەیەکی چالاک لە بازاڕی وزەی عێراق ئامادە بوون. لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠، بەرپرسانی ڕووسیا ڕایانگەیاند کە ٢٠ ملیار دۆلار پڕۆژەی دەرھێنانی ھایدرۆکاربۆن لە داھاتوویەکی نزیکدا کە بریتین لە زارۆبژنەفت (Zarubezhneft)، تات نەفت(Tatneft)  و ناوەندە نەوتی و غازییەکانی پەیوەست بە ڕووس نەفت، وەبەرھێنان بکەن. گازپرۆم و ھاوبەشەکانیشی، وەبەرھێنانی ٢.٥ ملیار دۆلاری لە باکووری عێراق ئەنجام داوە. دێوەزمەی وزەی حکومیی ڕووسیا، ٣ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە کێڵگەکانی سەرقەڵا لە گەرمیان بەرھەم دەھێنێت و چەندین پڕۆژەی پشکنینی لە کێڵگەکانی ھەڵەبجە و شنگال دامەزراندووە. دەبێت سەرنج بدرێت بوونی ڕووسیا لە عێراق لەم ساڵانەی کۆتاییدا خێرایی پێ بەخشرا، بەتایبەت لە ساڵی ٢٠١٤ کە بەغداد بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی داعش پێویستی بە ھاوکاری بوو و واشنتۆن ھاوکارییە سەربازییە پێویستەکانی دوا خست. لە ساڵی ٢٠١٦، یەکێک لە گەورەترین وەفدەکانی ڕووسیا بۆ قسەکردن لەسەر زیادکردنی ھاوکارییە ئەمنییەکان بەرەو عێراق ھات، لەبەر ئەوەی وەبەرھێنانی زیاتری وزە لەگەڵ مامەڵەی چەک ئەنجام دەدرا. لە ساڵی ٢٠١٧، ڕووس نەفت ٣.٥ ملیار دۆلار قەرزی دا بە حکومەتی ھەرێمی کوردستان. لە سەرەتاکانی مانگی مەیی ٢٠٢٠، باڵوێزی ڕووسیا لە عێراق، ماکسیم ماکسیمۆف، ڕایگەیاند کە کێڵگەی غازی “المنێوریە” لە دیالە دەبێتە ئامانجی وەبەرھێنانێکی دیار (Kurdistan Conflict and Crisis Research Cente, 2021). ھێڵی بۆری بەو پێشھاتە جیۆپۆلەتیکییانەی کە ھەیانە، بە ھێزی جووڵێنەری بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەی عێراق ئەژمار دەکرێن. بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٨، ڕووس نەفت زۆربەی پشکەکانی ھێڵی بۆریی گواستنەوەی نەوتی کوردستانیی عێراقی بۆ تورکیای کڕییەوە و ڕێک کەوت کە بۆرییەکی گواستنەوەی غاز ھاوتەریبی ئەو ھێڵە دروست بکات (٢٠٢٠TRT World, ). ھەروەھا کۆمپانیا نەوتییەکانی چین بەشدارییەکی چالاکیان لە پڕۆژە نەوتییەکانی عێراقدا ھەیە، لە سێپتەمبەری ٢٠٢٠ عادل عەبدولمەھدی؛ سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق بەرەو پەکین سەفەری کرد و لەگەڵ سەرۆککۆماری چین کۆ بوویەوە، لە پەراوێزی ئەم دیدارەدا ھەردوو لا لەسەر بەرزکردنەوەی قەبارەی بازرگانی تا ٣٠ ملیار دۆلار لە ساڵێکدا کۆک بوون. لەم دیدارەدا چین پلانی خۆی بۆ وەبەرھێنانی ٢٠ ملیار دۆلاری لە عێراق خستە ڕوو. بە وتەی عەبدولمەھدی، ھەناردەکردنی ڕۆژانەی یەک ملیۆن بەرمیل نەوت لە عێراقەوە بۆ چین دەتوانێت چوارچێوەیەکی دارایی پێویست بۆ دابینکردنی بودجەی پڕۆژە گەورە ژێرخانییەکان دروست بکات. چین دەیەوێت لە ژێرخانی عێراقی لە پڕۆژەی “یەك ڕێگا، یەك پشتێنە” سوود وەربگرێت. ھەروەھا لە ئێستادا کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕووسیا وەک لوک ئۆیڵ، گازپرۆم، بە واژۆکردنی ڕێککەوتنی درێژمەودا لە عێراقدا بوونیان ھەیە (شکری، ١٣٩). ھەروەھا پلانی نێوەندمەودای عێراق ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠٣٠ ڕۆژانە ٦ ملیۆن بەرمیل نەوت بەرھەم بھێنێت (٢٠١٩Thehindubusinessline, )، زیادبوونی بەرھەمی نەوتی عێراق لە بەرژەوەندیی ئێران و وڵاتانی تری بەرھەمھێنەری نەوت نییە، ھەر چەند بە ھۆی سزاکانی ئەمەریکا، ئێران توانای زیادکردنی بەرھەمی نییە، بەڵام لە ئەگەری نەمانی سزاکانیش، ئەرکێکی ئاسانی بۆ وەرگرتنەوەی بەشی خۆی لە بازاڕی ناوچەکەدا نابێت.   وەبەرھێنان لە وزە نوێبووەوەکان عێراق بە ئامانجی چەندێتیکردنی سەرچاوەی وزە و کەمکردنەوەی وابەستەبوون بە سەرچاوەی دەرەکی، پلانێکی جیاواز و ئامانجداری دەست پێ کردووە، کە بە پێی ئەو پلانە ئەم وڵاتە دەتوانێت ١٠% لە پێداویستییەکانی وزەی خۆی تا ساڵی ٢٠٢٨ لە ڕێی وێستگەکانی سۆلار و با و بایۆماس دابین بکات. وەبەرھێنانی دیاریکراو بۆ ئەم بابەتە، زیاتر لە ٥٠ ملیار دۆلارە. عێراق بەو توانا زۆرەی کە لە بواری وزەی ھەتاو و با ھەیەتی، دەتوانێت بە دوور لە وابەستەبوونی بە سووتەمەنیی بەبەردبوو لە دەیەی داھاتوو بەرھەمی وزەی کارەبای خۆی فراوان بکات. چاوەڕوان دەکرێت تا ساڵی ٢٠٢٨، توانای دامەزراو بۆ وێستگەکانی وزەی خۆر لەم وڵاتە ٥ گێگاوات و توانای دامەزراو بۆ وزەی با نزیکەی یەک گێگاوات و توانای دامەزراو بۆ بایۆماس نزیکەی ٢ گێگاوات دەبێت (٢٠١٩pv-magazine, ). عێراق بۆ پێش ساڵی ٢٠٢٣، چەندین پڕۆژەی بۆ پێشخستنی ٧.٥ گێگاوات وزەی نوێبووەوە بە بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیران داڕشتووە. بە وتەی ئەحمەد مووسا وتەبێژی وەزارەتی کارەبای ئەم وڵاتە، ئەم پڕۆژانە گبەشێکن لە پڕۆژەی چاکسازی لە سیستمی وزە کە ئامانج لێی بەرھەمھێنانی ٦٣% وزەیە لە ماوەی ٥ ساڵە. تاکوو ئێستا وڵاتی عێراق چەند ڕێککەوتننامەیەکی لەگەڵ گرووپێک لە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی پسپۆڕ لە بواری وزەی پاک بۆ دامەزراندنی وێستگەکانی کارەبا بە توانای ٣.٥ گێگاوات وەکوو بەشێک لە پڕۆژەی بەرھەمھێنانی ١٢ گێگاوات واژۆ کردووە. لەم دواییانەدا عێراق لەگەڵ کۆمپانیای حکومیی “مصدار ابوظبی” ڕێککەوتننامەیەکی بۆ گەشەی پڕۆژەکانی فۆتۆڤۆڵتایەکی خۆر بە توانای گونجاوی ١ گێگاوات واژۆ کرد. قۆناغی یەکەمی ئەم پڕۆژانە لە ئێستادا لە جێبەجێکردندان کە بریتین لە وێستگەیەکی ٤٥٠ مێگاواتی لە زیقار، وێستگەیەکی ٣٥٠ مێگاواتی لە ئەنبار، وێستگەیەکی ١٠٠ مێگاواتی لە نەینەوا و وێستگەیەکی ١٠٠ مێگاواتی لە میسان. حکومەتی عێراق ھەروەھا ڕێککەوتننامەیەکی لەگەڵ کۆمپانیای فەڕەنسیی تۆتاڵ ئینێرجی بۆ دامەزراندنی وێستگەیەکی سۆلاریی ١ گێگاواتی لە ناوچەی بەسڕە واژۆ کردووە. ھەروەھا ڕێککەوتننامەیەکی لەگەڵ “Scatec”ی نەرویج بۆ دامەزراندنی پڕۆژەیەکی سۆلاریی ٥٢٥ مێگاواتی کە پێک ھاتووە لە وێستگەیەکی ٣٠٠ مێگاواتی لە کەربەلا و وێستگەیەکی ٢٢٥ مێگاواتی لە بابل واژۆ کردووە (٢٠٢١Zidane, ). عێراق خەریکی پلاندانانە بۆ تەواوکردنی پڕۆژە نوێیەکانی وزەی خۆر لەگەڵ کۆمپانیا دەرەکییەکانە بۆ گەشەی سەرچاوەکانی وزەی نوێبووەوە بۆ ٣٣% لە کۆی ئەو وزەیە تا ساڵی ٢٠٣٠. بە پێی وتەی ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق، پڕۆژە واژۆکراوەکان لە ساڵی ٢٠٢١ و ڕێککەوتننامە نوێیە پلان بۆ دانراوەکان لەلایەن عێراقەوە، کۆی وزەی خۆر بۆ نزیکەی ١٢٠٠٠ مێگاوات لە ساڵی ٢٠٣٠ دەگەیەنێت (٢٠٢١Zawya.com, ). گەشەی عێراق بەرەو وزەی پاک، دەتوانێت ساڵانە زیاتر لە ٥ ملیار دۆلار بۆ بودجەی وڵات زیاد بکات کە بە سوودوەرگرتن لە نەوتی خاو بتوانێت وێستگەکانی کارەبا دابمەزرێنێت و ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە کۆتایی پێ بھێنێت.    ئێران و داھاتووی بازاڕی وزەی عێراق ئێران یەکێک لە سەرەکیترین دابینکەرانی عێراق لە بەشی کارەبایە. ھەناردەی کارەبای ئێران بۆ عێراق لە ساڵی (٢٠٠٤)ەوە دەستی پێ کردووە و بەردەوام زیادی کردووە، بەتایبەت کە وڵاتە عەرەبییەکان لەم ساڵانەی کۆتاییدا عێراقیان پەراوێز خستبوو و ئەمەش یەکێ لە گرنگترین ھۆکارەکانی نزیکبوونەوەی عێراق بوو لە ئێران. ئێران لە ئێستادا یەک لەسەر سێی پێویستییەکانی وزەی کارەبا و غازی عێراق دابین دەکات. ئامارەکان دەریدەخەن ڕێژەی ھەناردەی غازی ئێران بۆ عێراق لەگەڵ ھەبوونی سزاکانیش لە مارچی ساڵی ٢٠٢٠، نزیکەی ٢٦% بە بەراورد لەگەڵ ساڵی پێشوو زیادی کردووە و بۆ ١٧.٥ ملیار مەتر سێجا بەرز بووەتەوە (٢٠٢٠Khatinoglu, ). ھەناردەی غازی سروشتیی ئێران بۆ عێراق بە پێی دوو ڕێککەوتننامە لە ساڵەکانی ٢٠١٣ و ٢٠١٥ ئەنجام درا. بە پێی یەکەمین ڕێککەوتنامە، ئێران پابەند بووە بە لایەنی زۆرەوە ٣٥ ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە غاز بۆ وێستگەی بسمایە کە گەورەترین وێستگەی سووتێنەری غازە، ھەناردە بکات. ئەم ڕێککەوتننامەیە کارەبای بەغدادی پایتەخت دابین دەکات. ڕێککەوتننامەی دووەم داوا لە ئێران دەکات کە ٢٠ بۆ ٣٥ ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە غازی باشووری عێراق دابین بکات کە بڕەکەی پەیوەستە بە پێویستیی ناوچەکان. ھەناردەی غازی سروشتیی ئێران بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠١٧، بە قەبارەی ٧ ملیۆن مەتر سێجا بۆ دابینکردنی سووتەمەنیی وێستگەکانی کارەبای نزیک لە بەغداد وەکوو بسمایە، قدس، مەنسووڕیە و سەدر بەفەڕمی دەستی پێ کرد. عێراق بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا، بە شێوەی ڕاستەوخۆ نەوتی خاو لە وێستگەکان دەسووتێنێت تا کەمیی مەوادی خاوی سووتەمەنییەکانی تر قەرەبوو بکاتەوە. بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٥ لە مەوسمی زۆرترین بەکارھێنانی کارەبا ڕۆژانە ٢٢٣ ھەزار بەرمیل نەوتی خاوی دەسووتاند، بەڵام ھاوردەکردنی غازی سروشتی لە ئێرانەوە و سوودوەرگرتن لە نەوتی خاو بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا لە عێراق لە ١٦٩ ھەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠١٦، بۆ ١٢٩ ھەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠١٧ کەم کردەوە (,p.7 ٢٠٢٠Kadhim& Vakhshouri, ). سەپاندنی سزا قورسەکانی ئەمەریکا لە ساڵی ٢٠١٨، کێشە بۆ ھەناردەکردنی غازی سروشتیی ئێران بۆ عێراق دروست بوو و عێراق لەژێر فشاری ئەمەریکا ھەوڵی داوە چەندێتی ببەخشێتە سەرچاوەکانی غازی ھاوردە و لەم ڕێڕەوەدا چەندین ڕێککەوتننامەی لەگەڵ وڵاتە ناوچەیی و سەرووناوچەییەکان واژۆ کرد. لوئی ئەلخەتیب لە یاداشتێکدا کە لە foreign affairs لە ساڵی ٢٠١٨ بڵاوی کردووەتەوە، دەڵێت لە ساڵانی کۆتاییدا عێراق كۆمەلێك پێشنیاری گرانبەھای لەلایەن کۆمپانیا دەرەکییە گەورەکانی وەکوو زیمینسی ئەڵمانیا و جەنەراڵ ئەلەکتریکی ئەمەریکا و ھەندێک لە کۆمپانیا چینی و ناوچەییەکان بۆ داڕشتنی نەخشەڕێگای وزەی عێراق بۆ ھاتووە. لەگەڵ ئەوەی ئەم پێشنیارانە شایستە دێنە بەرچاو، بەڵام لەو ڕووەوە کە ئەم وڵاتە لە کۆتاییدا پێویستی بە نەخشەڕێگای نیشتمانیی عێراق بوو، بە ھاوکاریی ڕێکخراوە چەند لایەنەکان و ھاوبەشە ناوچەییەکانی ھەوڵی داڕشتنی نەخشەڕێگای عێراقی داوە تا لە ھەمان کاتدا باشترین ھەڵبژاردنە بازرگانییەکان بۆ تەواوکردنی نەخشەی نیشتمانی ھەڵبژێرێت. پلانی گەشەی نیشتمانیی عێراق دوو ڕەھەندی نێوخۆیی و دەرەکیی ھەیە: یەکەمیان، نەخشەڕێگای عێراق پەیوەستە بە دروستکردنی ھاوسەنگی لەنێوان پێویستییە بەپەلەکانی وزەی عێراق (واتە سەرچاوەی کارەبای باوەڕپێکراو بۆ ھەموو عێراقییەکان) و ئامانجە بەرزەفڕەکان بۆ سەربەخۆیی وزە تا ساڵی ٢٠٣٠. دووەمیان، پلاندانان بە مەبەستی گەیشتن بە سەقامگیریی وزە. لەسەر ئەم بنەمایە، عێراق ھەوڵی داوە بە ڕۆیشتن بەرەو بەڕێوەبردنی تێکەڵەی سووتەمەنی بە جەختکردنەوە لەسەر غاز و کارەبا و ھەروەھا بەرھەمھێنانی ٣٠% لە سەرچاوەی وزەی وڵات لە سەرچاوە نوێبووەوەکان ئاسایشی وزەی خۆی دابین بکات (٢٠١٨Al-Khatteeb, ). پڕۆسەکانی ئێستا دەریدەخەن عێراق بە وەبەرھێنان لە پیشەسازیی وزە تا دەیەی داھاتوو دەتوانێت ھاوردەی وزە بۆ کەمترین ئاست نزم بکاتەوە و لەگەڵ ئەوەشدا بۆ وڵاتانی دراوسێ وەکوو کوەیت و ئەردەن ھەناردەی ھەبێت. ئەم وڵاتە بە سەرنجدان لە پلانەکانی کە بۆ زیادکردنی بەرھەمھێنانی نەوت، ڕێگری لە سووتاندنی غاز و گەشەی سەرچاوە سەربەخۆکان ھەیەتی، بەرەو چەندێتی بەخشین بە ھاوردەکانی وزە دەڕوات. بەم حاڵەوە ئەم بابەتە واتای پچڕانی یەکجاری لەگەڵ ئێران نایێت، لەبەر ئەوەی کاتێک دەتوانێت لە چەند سەرچاوەیەکەوە ھاوردەی ھەبێـت، دەرفەتی گفتوگۆی زیاتر دەبێت. لە لایەکی ترەوە، ھەلومەرجی ئێران بە شێوەیەکە کە تا کاتێک کە توانای ھەناردەکردنی سنوورداری ھەبێت، دەرفەتی گفتوگۆی زۆری نابێت. لەم ھەلومەرجەدا لەوانەیە خواستی ئێران ئەوە بێت کە کۆمپانیا حکومی و تایبەتەکانی خۆی بە ئامانجی گەشەی تۆڕی گواستنەوە و دابەشکردنی کارەبای عێراق بخاتە گەڕ. ھەر جۆرە دروستکردنێکی وەھا داواکارییەک، لە ڕاستیدا بە واتای دروستکردنی داواکاری بۆ ھەناردەی غاز و پیشەگەرانی بواری کارەبا دەبێت. ستراتیژی ئێران بۆ دروستکردنی داواکاریی درێژمەودا بۆ ھەناردەی غاز، دەتوانێت دەرچەی چوونەژوورەوەی بێت بۆ بەشی گەشەی وێستگەیی و تۆڕی کارەبای عێراق. ھەر جۆرە درەنگکەوتنێک لەم بابەتە، دەبێـتە دەرفەت بۆ ڕکابەرەکانی تر. لەگەڵ ئەوەی ئێران دەتوانێت بچێتە ناو پڕۆژەی گەیاندنی غاز بۆ ماڵان لە عێراق، بە ھەمان شێوەی ڕووسیا کە بۆ دروستکردنی داواکاری لەسەر غازی خۆی بۆ ئۆکرانیا ئەنجامی دا.   ئەنجام دوای لادانی سەددام لە ساڵی ٢٠٠٣، لە کاتێکدا کە دراوسێ عەرەببییەکانی عێراق بەتایبەت وڵاتانی عەرەبی کەنداو کە بەرھەمھێنەری نەوت بوون، لە ھاوکاریی سیاسی یان ئابووری لەگەڵ حکومەتی نوێی عێراق خۆیان لا دا. ئێران سیستمێک لە پەیوەندیی سیاسی، ئابووری، ئەمنی و کۆمەڵایەتیی لەگەڵ عێراقدا دروست کرد و پێویستییەکانی وزەی ئەم وڵاتەی دابین کرد. بە شێوەیەک کە لە دوو دەیەی ڕابردوودا ئێران لەنێو ئەکتەرە ناوچەییەکان لە تۆڕی ئابووریی عێراق، سوودێکی تایبەتی بەدەست ھێناوە. لە ڕاستیدا وەھا یەکگرتنێک بەتایبەت بە سەرنجدان لە دوژمنایەتیی بەرانبەر، لەنێوان ھەندێک وڵاتی عەرەبی و ئێران سەرنجڕاکێشە، بەڵام پڕۆسەکانی وەکوو ھاوکارییە ناوچەییەکان، زۆربوونی وەبەرھێنان، گەشەی بەرھەمھێنان و لە کۆتاییدا ئامادەبوونی زلھێزەکان، ڕێگا بۆ کەمبوونەوەی وابەستەبوونی عێراق بە ئێران لە بواری دابینکردنی کارەبا دروست دەکات. ئەو پڕۆسانەی ئێستا لە بازاڕی وزەی عێراقدا بەڕێوە دەچن، ئاماژە بەو ڕاستییە دەکەن کە بازاڕی وزەی عێراق لە داھاتوودا گۆڕانکاریی جیۆپۆلەتیک بەخۆیەوە دەبینێت بە جۆرێک کە گۆڕانکاری لەسەر پەیوەندیی وزەی ئەو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت ئێران دروت دەکات. چەندێتی بەخشین بە سەرچاوە ھاوردەکان، بابەتێکی لۆجیکی بۆ ھەر وڵاتێک بەتایبەت عێراقە. لەگەڵ ئەوەشدا، بێنیازبوونی عێراق لە وزەی ھاوردەکراوی ئێران، نیگەرانی بەدوای خۆیدا دەھێنێت، بەتایبەت کە وزە گرنگترین ھۆکاری بوونی ھەژموونی ئێران لە عێراق لە دوو دەیەی کۆتاییدا بووە. عێراق دەیەوێت ھاوتەریبی ھاوردەی کارەبا، تۆڕی کارەبای خۆی لە شێوەی خولی تێکەڵاو بۆ بەرھەمی کارەبای ئەتۆمی گەشە پێ بدات و لە ئێستادا گەورەترین ڕێککەوتننامەی بەرھەمھێنانی کارەبای لەگەڵ وڵاتانی ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفەریقا و ھەروەھا وڵاتە پێشکەوتووەکانی ڕۆژئاوا لە بوارە جیاوازەکان لەبەر دەستدایە. بە سەرنجدان لەوەی کە عێراق لە ساڵانی داھاتوودا لە وابەستەبوونی تەواو بە وزەی ئێران دەردەچێت، دپلۆماسیی وزەی ئێران دەبێت بۆ مانەوەی خۆی لە بازاڕی وزەی عێراق چالاکتر بێت و بۆ ھەر کام لەم پڕۆسانە پلانی پێویست دابنێت. ئەوەی لەم بارودۆخەدا گرنگە، ئەوەیە کە ئێران نابێت بە ھیچ شێوەیەک بازاڕی عێراق لەدەست بدات، لەبەر ئەوەی عێراق بە شێوەیەکی تر ھەم بە ژیان و ھەناسەی ئێران لە کاتی سەپاندنی سزاکاندا ئەژمار دەکرێت، ھەم بە قووڵایی جیۆپۆلەتیکی ئێران دێتە ئەژمار. بۆچوونی نووسەران ئەوەیە ئەگەر ئێران نەتوانێت تا ساڵی ٢٠٣٠ بەشی خۆی لە بازاڕی غازی عێراق (جگە لە ھەناردە و بەشی پێشکەوتن) بپارێزێت، ئیتر دەرفەتی تری بۆ ھەبوونی ھەژموونی خۆی لەم وڵاتەدا نابێت.   سەرچاوەکان (بۆ بینینی لیستی سەرچاوەكان، سەردانی ماڵپەڕی تایبەت بە سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بكەن) [1] British thermal unit: یەکەیەکی پێوانەیی بەریتانی بۆ پێوانەی بەرھەمە نەوتییەکانە كە ھەر یەک ملیۆن “Btu”، یەکسانە بە ٢٨.٢٦ مەتر سێجا. نووسەران: عەلی ئادەمی/ مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، زانكۆی عەللامەی تەباتەبایی – تاران مورتەزا شوكری/ توێژەری پۆست­دكتۆرای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، زانكۆی عەللامەی تەباتەبایی – تاران وەرگێڕان: موجاهید وەهاب سەرچاوە: وەرزنامەی ئەكادیمیی پەیوەندییە دەرەكییەكان، ساڵی سیانزەیەم، ژمارەی چوار، زستانی 2022

شیكاری: درەو کۆی ئەو داهاتەی لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە  (1.34 ملیار) دۆلار بووە، بەپێی داتاکان هەربەرمیلێک نەوتی هەرێم لە ماوەی ناوبراودا بە کەمتر لە (11) دۆلار فرۆشراوە، بەراورد بە نرخی سۆمۆو. بەراورد بە نرخە جیهانییەکەش نرخی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (15) دۆلار کەمتر ساغکراوەتەوە، هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم تەنها (38) دۆلاری گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و موچەی موچەخۆران، لە کاتێکدا بەتێکڕا نرخی نەوت لە بازاڕاکانی جیهان زیاتر لە (100) دۆلار بووەو نەوتی هەرێم بە (85) دۆلار فرۆشراوە. یەکەم؛ داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق  بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوت، حکومەتی عێراق لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (292 ملیۆن و 640 هەزار و 250) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 253 هەزار و 570) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، هەر بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (96.26) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە (28 ملیار و 196 ملیۆن و 897 هەزار و 810) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2022)دا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (3 ملیار و 572 ملیۆن و 546 هەزار و 953) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلار، واتە بڕی (2 ملیار و 228 ملیۆن و 705 هەزار و 721) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای "سۆمۆ"دا  بەپێی ئەو داتایانەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (7/7/2022) بڵاوی کردوونەتەوە دەربارەی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بەهەردووە شێوەی (ناوخۆ و هەناردەکردن بە ڕێگەی بۆری) بڕی (35 ملیۆن و 332 هەزار و 205) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (388 هەزار و 35) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بڕی (4 هەزار و 545) بەرمیلیشی ڕۆژانە لەناوخۆدا فرۆشتووە. (بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی داتاکانی حکومەتی هەرێم بڕوانە چارتی ژمارە (1))  بەپێی داتاکان هەربەرمیلێک نەوتی هەرێم لە ماوەی ناوبراودابە کەمتر لە (11) دۆلار فرۆشتووە، بەراورد بە نرخی سۆمۆو، بەراورد بە نرخە جیهانییەکەش نرخی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (15) دۆلار کەمتر ساغکراوەتەوە. واتە بە تێکڕای سێ مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (85.48) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە (3 ملیار و 63 ملیۆن و 356 هەزار و 891) دۆلار، هەر بەپێی داتاکەی حکومەتی هەرێم (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم ڕۆشتووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بریتی بووە لە بڕی (1 ملیار و 719 ملیۆن و 515 هەزار و 659) دۆلار و بڕی (44%) ماوەتەوە بۆخەرجی موچە لە ماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلار. بەکورتییەکەی هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم تەنها (38) دۆلاری گەڕاوەتەو بۆ وەزارەتی دارایی و موچەی موچەخۆران، لە کاتێکدا بەتێکڕا نرخی نەوت لە بازاڕاکانی جیهان زیاتر لە (100) دۆلار بووەوە نەوتی هەرێم بە کەمتر لە (85) دۆلار فرۆشراوە. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (96.26) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 401 ملیۆن و 78 هەزار و 53) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە ماوەی سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (2 ملیار و 57 ملیۆن و 236 هەزار و 821) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم تێیدا   لە تەوەری یەکەمی باسەکەدا تیشکمان خستە سەر پشکی هەرێم لە فرۆشی نەوتی عێراقدا بەپێی یاسای بودجەی گشتی، بەبێ لە بەرچاوگرتنی ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەکات، بۆیە ئەگەر نەوتی هەرێم و نەوتی عێراق پێکەوە لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکرێت، ئەوا بێگومان ڕێژەی هەناردەکردنی نەوتی عێراق بەرز دەبێتەوە، بۆیە داهاتەکەشی زیاد دەکات، بە هەمان پێوەری پشکی هەرێمیش بەپێی یاسای بودجە لە داهاتی نەوت زیاد دەکات ئەویش بە جۆرێک؛ لە چارەکی یەکەمی (2022)دا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (327 ملیۆن و 972 هەزار و 455) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 279 هەزار و 725) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، هەر بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (96.26) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی دەبوو لە (31 ملیار و 570 ملیۆن و 628 هەزار و 512) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی ئەم سێ مانگەدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 999 ملیۆن و 998 هەزار و 633) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلار، واتە بڕی (2 ملیار و 656 ملیۆن و 157 هەزار و 401) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ زیانە داراییەکانی فرۆشی نەوتی سەربەخۆ لە چارەکی یەکەمی 2022 بەو پێوەدانگانەی سەرەوە، هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆ لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان زیانی گەورەی دارایی بە هەرێم گەیاندووە هەر یەک لە (خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (2)) بە ئاشکرا ئەو زیانە داراییانەی ڕوونکردووەتەوە. بە جۆرێک؛ کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە بریتی بووە لە (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلار. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی بە شێوەی سەربەخۆ هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕ بخرایە داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 401 ملیۆن و 78 هەزار و 53) دۆلار. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە پشکی هەرێم ڕانەگیرایە، بەپێی یاسای بودجە بڕی (3 ملیار و 572 ملیۆن و 546 هەزار و 953) بەشی هەرێم دەبوو تەنها لە داهاتی نەوتی عێراقدا. زیاتر لەوەش ئەگەر نەوتی هەرێم و عێراق پێکەوە لە ڕێگەی سۆمۆوە هەناردە بکرایە، ئەوا پشکی هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی (2022)دا بە پێی یاسا تەنها لە فرۆشی نەوت بڕی (3 ملیار و 999 ملیۆن و 998 هەزار و 633) دۆلار دەبوو. خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (2) سەرچاوەکان -    قانون رقم (23) لسنة 2021 الموازنة العامة الاتحادية لجمهورية العراق للسنة المالية 2021؛ https://moj.gov.iq/view.5555/ -    اعلنت وزارة النفط عن مجموع  الكميات والايرادات المتحققة لصادرات النفط، مجموع الصادرات النفطية والايرادات المتحققة لشهر كانون الثاني  الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=909 -    اعلنت وزارة النفط عن مجموع  الكميات والايرادات المتحققة لصادرات النفط، مجموع الصادرات النفطية والايرادات المتحققة لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=951 -    اعلنت وزارة النفط عن مجموع  الكميات والايرادات المتحققة لصادرات النفط، مجموع الصادرات النفطية والايرادات المتحققة لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=965 -    هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022، ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10080 -    زیانە داراییەکانی فرۆشی نەوتی سەربەخۆ لە چارەکی یەکەمی 2022، ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10123 -    زانیاریی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان، لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٢، بەیجی فەرمی فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://www.facebook.com/KRG.DMI.Official/photos/a.120385726081618/748741579912693/  

درەو:  شۆڕشنامە  مامۆستا جەعفەر (فازیل كەریم ئەحمەد) لە كتێبەكەیدا ( بە خەونی گەورەوە كەوتینە ڕێ) بەم شێوەیە باس لە گفتوگۆی خوێ و جوتیارێك دەكات سەبارەت بە شۆڕش ئەنجامەكانی شۆڕش:‌ ساڵی (1975 - 1977)، جووتیارێكی هاوڕێم هەبوو لە یەكێك لە گوندەكانی ئالان‌و سیوەیل، بەناوی حەسەن. زۆرجار یەكترمان دەبینی‌و من باسی (شۆڕشی نوێ)م بۆ دەكرد، كە ئەمجارەیان وەكو جارەكانی تر نابێت، هەژاران‌و نەداران رابەرایەتی شۆڕشیان دەكەوێتە دەست‌و رێگە نادرێت ئاغاو دەرەبەگ لەسەرەوە بن، ئە‌وان خاوەن دەسەڵات دەبن. لەمەودوا كەس ناتوانێت بەناوی شۆڕشەوە هەژارو رەنجدەر بچەوسێنێتەوە. ئەوەندەم رست كابرا بەژوو بوو، بەدەستی راستی كڵاوو جامانەكەی بەرەو سەرەوە بردو گوتی: "ئای مامۆستا گیان! خۆزگە ئەوەندە كەر نەبوویتایە!".  من راچەنیم! چونكە ئەو جۆرە سوعبەتەمان لەگەڵ یەكتردا نەبوو.. ئەو لەسەر قسەكانی بەردەوام بوو وتی: تۆ بە هەموو ئەقڵێكتەوە دەتەوێت هەژارو چەوساوەو رەش‌و رووت شۆڕش بكەن، ئاغاو دەرەبەگ‌و دەوڵەمەندیش ببنە ژێر دەستەو كز كز دابنیشن لە سای دیواران‌و دەست بە كڵاوەكەیانەوە بگرن‌و زرتەی چاویان بێت، حەزدەكەم دڵنیا بیت هەژارو رەش‌و ڕووت‌و چەوساوە، هەزار شۆڕش بكەن، لەدوا چركەكانی پێش لەسەر نانی تاجی سەركەوتن، دەرەبەگ‌و دەوڵەمەندەكان دێن‌و تاجی سەركەوتن لەدەستیان دەپچڕێنن‌و تاجەكە لەسەر خۆیان دەنێن، یەكێكی وەكو تۆ هەزاران قوربانیت دابێت‌و هەزاران شۆڕشت كردبێت، بە هەزار عەریزە ناگەیتە لای سەركردایەتی‌و بەلایاندا تێپەڕیت سەگت پێوە دەنێن. ئاغاو دەرەبەگ‌و دەستڕۆیشتو، چەك‌و پارەیان هەیە، سەدان پیاویان هەیە، شارەزایی تەواویان هەیە چۆن دەست بەسەر شۆڕشدا بگرن. من‌و تۆ هەر لەوە شارەزاییمان هەیە قوربانی بدەین‌و خۆمان بە كوشت بدەین‌و خەڵكیتر بكەینە كەڵەگای خۆمان‌و قوڕ بەسەر خۆماندا بكەین!.  * سەرچاوە: مامۆستا جەعفەر (فازیل كەریم ئەحمەد): بە خەونی گەورەوە كەوتینە ڕێ‌، بیرەوەری، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، 2020، لاپەڕەكانی (120‌و 121).    

درەو: شۆڕشنامە  دوو نووسەری ئیسرائیلی سەرەتای پەیوەندییەكانی كوردو ئیسرائیل ئاشكرا دەكەن. سەرۆكی دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" دەڵێت: شتێكی باوەڕپێنەكراو بوو كە نێردەی فەرمی ئیسرائیل لە بارەگای سەركردەی كوردەكانی باكوری عێراق جێگیربوو. مایەر ئامیت (1921 - 2009)، لە (1963 - 1968) سەرۆكی مۆساد بووە، لە كۆتایی (1965)دا لە یاداشتنامەی خۆیدا نووسی "خەونەكەمان خەریكبوو بە ڕاستی وەربگەڕێ. شتێكی باوەڕپێنەكراو قەوما. نێردەیەكی فەرمی ئیسرائیلی لە بارەگای مەلا مستەفا بارزانی (سەركردەی كوردە هەڵگەڕاوەكانی باكووری عێراق) جێگیربوو". نووسەرانی كتێبەكە دەڵێن: گەیشتنی ئەفسەرەكانی مۆساد بۆ كوردستان، بە سەركەوتنێكی مەزنی دەزگای هەواڵگری ئیسرائیلی دادەندرا. ئەوە بۆ یەكەمین جار بوو پەیوەندی بە یەكێ لە سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی دەوڵەتی عێراقەوە بكرێ كە كورد بوون، ئەوانەی بە پێداگیرییەوەو شەڕێكی لەبنەهاتوویان دژی حكوومەتی بەغدا بەرپاكرد. شۆڕشگێڕەكان كە بارزانی سەركردایەتی دەكردن، ڕوبەرێكی بەرفراوانیان لەنێو عێراقدا لەبن دەستدا بوو. خۆ ئەگەر مۆساد بتوانێ شۆڕشگێڕە كوردەكان بكاتە هێزێكی سەربازی بەهێز، ئەوا سەرانی عێراق ناچاردەبن تیشكۆی هزرو كاریان بخەنە سەر كێشەی ناوخۆیی، ئەوسا توانستیان بۆ شەڕكردن لەگەڵ ئیسرائیلدا لەبەین نامێنێ. هاوپەیمانێتی لەگەڵ كورددا دەبووە دەستكەوتێكی ڕاستەقینە بۆ ئیسرائیل. ئەو دوو مۆسادەی یەكەمین جار، سێ مانگی ڕەبەق لە كوردستان مانەوە. بارزانی لە بازنەی داخراوی خۆیەوە بەخێری هێنان، بۆ هەر كوێیەك چووبا لەگەڵ خۆی دەبردن‌و هەموو نهێنییەكانی خۆیشی بۆ دركاندن. ئەو دیدارە یەكەمینەش بووە مایەی هاوكاریێكی پتەو، كە ساڵانێكی زۆر درێژەی كێشا. بارزانی‌و سەرانی هێزی چەكداری كورد سەردانی ئیسرائیلیان كرد ؛مایەر ئامیت‌و یاریدەدەرانیشی هاتنە كوردستان؛. ئیسرائیل چەكی دایە كوردو بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی خۆی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا كرد. ئەو نوسەرانە چیرۆكی یەكێك لەو دوو مۆسادە دەگێڕنەوەو دەڵێن: «بێنی زیڤی»، ئاژانێكی پلەباڵای ئیسرائیلی كە سەردانی كوردستانی كردبوو، لەكاتی سەردانەكەیدا «جەلیلە»ی ژنی لە لەندەن بەجێهشتبوو، دووگیان بوو، خانمەكە لە چاوەڕوانی منداڵبووندا بوو. «ناداڤ» كوڕەكەی بێنی زیڤی لە كاتێك لەدایكبوو كە باوكی لە شاخە سەختەكانی كوردستاندا لەگەڵ بارزانیدا بوو. ئەوێ دەمێ بروسكەیەكی كۆدەدار دەگاتە دەست «بینی زیڤی». بروسكەكە لە «ڕیمۆن»وە واژۆ كرابو. ڕیمۆنیش نازناوی كۆدەداری مایەر ئامیت بوو. بروسكەكە وا دەخوێندرایەوە: "دایك‌و منداڵەكە لە تەندروستێكی زۆرباشدان. مازال تۆڤ(بەختێكی باش)"!. كاتێكیش بازرانی هەواڵی منداڵبوونەكە دەبیستێتەوە، چوار بەرد دێنێ‌و زۆریان دەنەخشێنێ. بانگی زیڤی دەكاو پێیدەڵێ: "ئەمە دیاری منە بۆ كوڕەكەی تۆ. هەر كاتێك گەورە بوو، دەكرێ بێتە وڵاتەكەمان‌و داوای پارچە زەوی خۆی بكاتەوە". * میخائیل بار زۆهارو نەسیم میشال: كتێبی (كردە هەرە گرنگەكانی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیلی مۆساد)، وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر. لاپەڕەكانی (300 - 302).