درەو: بە گوێرەی راپۆرتی ( رێكخراوی ئەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ) لە رۆژهەڵاتی كوردستان (130) حاڵەتی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ تۆماركراوە، لەوانە (7) كوڵبەر بە گوللەی راستەوخۆی هێزە ئەمنییەكان كوژراون، (7) حاڵەتی لە سێدارەدانیش تۆماركراوە.    🔹دەقی راپۆرتەكەی رێكخراوی هەنگاو  لە ماوەی مانگی ڕابردوودا لانی کەم ١٣٠ حاڵەتی پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤ لە کوردستان تۆمار کراوە. بە پشتبەستن بە ئاماری تۆمارکراو لە ناوەندی ئامار و بەڵگەنامەکانی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، لە ماوەی مانگی گەلاوێژی ٢٧٢٢، لانی کەم ١٣٠ حاڵەت پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤ لە کوردستان تۆمار کراوە کە بە شێوەی خوارەوەیە؛ کۆڵبەران (٤٧ حاڵەت) لە ماوەی مانگی ڕابردوودا ٤٧ کۆڵبەر و کاسبکار لە سنوورەکانی کوردستان بوونەتە قوربانی کە ٧ کەسیان بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە چەکدارەکانی ئێران گیانیان لە دەست داوە. لە کۆی ئەو ٤٠ کۆڵبەرە کە بریندار بوون ٣٠ کەسیان بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە چەکدارەکانی ئێران، ٤ کەسیان بە هۆی تەقینەوەی مین و ٦ کەسیان بە هۆی ڕووداوی سروشتی بوونەتە قوربانی. سێدارە و گیان لە دەست دان لە بەندیخانە (٧ حاڵەت) لە مانگی گەلاوێژی ئەمساڵ لانی کەم سزای سێدارەی ٧ بەندکراوی کوردی خەڵکی شارەکانی کرماشان، سەوڵاوا ٢ حاڵەت، دێولان، بیجاڕ، تیکاب و شیروان و چەرداول جێبەجێ کراوە کە ٢ کەسیان ژن بوون. ٦ کەسیان بە تۆمەتی کوشتنی ئەنقەست و کەسێکیان بە تۆمەتی بازرگانی کردن بە ماددە هۆشبەرەکان ئەو سزایانەیان بە سەردا سەپاوە. لەو ماوەیەدا گیان لە دەست دانی بەندکراوانی کورد لە بەندیخانەکانی ئێران تۆمار نەکراوە. کوژران و بریندار بوونی هاووڵاتییانی مەدەنی و تەقینەوەی مین (٩ حاڵەت) لە ماوەی مانگی ڕابردوودا لانی کەم ٦ هاووڵاتی لە سنووری شارەکانی بانە و مێهران بە هۆی تەقینەوەی مینەوە بە سەختی بریندار بوون. هەروەها، دوو برای تەمەن ٩ و ١٢ ساڵ بە ناوەکانی مەتین ڕاشدی مەنش و مەهدی ڕاشدی مەنش بە تەقەی هێزە چەکدارەکانی ئێران کوژراون و هاووڵاتییەکی خەڵکی شاری مێهران سەر بە پارێزگای ئیلام بریندار کراوە. دەستبەسەر کران و سەپاندنی سزا (٦٠ حاڵەت) بە پشتبەستن بە ئامارەکانی هەنگاو، لە ماوەی مانگی ڕابردوودا لانی کەم ٥٣ هاووڵاتیی کورد کە ٣ کەسیان ژن و پێنج مێردمنداڵ و تەمەنی ژێر ١٨ ساڵ بووە لەلایەن ناوەندە ئەمنییەکانی حکومەتی ئێرانەوە بە تۆمەتی چالاکی سیاسی و مەدەنییەوە دەستبەسەر کراون. هەروەها، ٧ چالاکی کورد بە تۆمەتی چالاکی سیاسی سەرجەم سزای ١٩ ساڵ و ٦ مانگ بەندکرانیان بە سەردا سەپاوە. کرێکاری (٧ حاڵەت) لەو ماوەیەدا لانی کەم ٢ کرێکاری خەڵکی شارەکانی بۆکان، سنە، مەهاباد، گیەڵان، بانە، نەغەدە و ئورمیە لە کاتی کار کردن و بە هۆی ڕووداوی کارەوە گیانیان لە دەست داوە کە دوو کەسیان منداڵی کار بوون.

شۆڕشنامە: مەسعود بارزانی لە كتبێی بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد و جەلال تاڵەبانی لە كتێبی دیداری تەمەن، بە ووردی باس لە ساختەكاری لە یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردن دەكەن: مەسعود بارزانی لە كتبێی بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردا دەڵێت: پرۆسەی هەڵبژاردن لە ساڵی 1992 تا نیوەڕۆ زۆر باش و پاك بەڕیوەچوو، بەڵام دواتر بە پێشێلكاری دەستیپێكرد، پارتی و لایەنەكانی تر چاودێرەكانیان لەسەر سندوقەكانی دەنگدان لە سنوری سلێمانی و گەرمیان كشاندەوە، نیوەڕۆكەی حزبی شیوعی و مەحمود عوسمان داوایان لێكردم كە پرۆسەی هەڵبژاردن بوەستێندرێت چونكە ساختەكاری و پێشێلكاری لە رادەبەر و بێسنور دەكرێت، بەتایبەت لە سلێمانی، بازیان، چەمچەماڵ، شارەزوور ، هەڵەبجە، دەربەندیخان، كەلار، قەڵادزێ، رانیە، ، كۆیە ، رەواندوز، چۆمان....   دیاربوو یەكێتی بە باشی خۆی بۆ ساختەكاری و پێشێلكاری ئامادەكردبوو سەرەتا بیرمان لەوە كردەوە بەیەكجاری پاشەكشە بكەین و هەڵبژاردن هەڵوەشێنینەوە، بەڵام چاودێر لە چل و شەش وڵاتەوە بۆ چاودێری پرۆسەكە هاتبوون، هەموویان رایان گەیاند راستە ساختەكاری كراوە، بەڵام ئەمە یەكەم دەرفەتە بۆ گەلی كورد رەخساوە، ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە هەڵوەشێننەوە گورزێكی گەورە لە داهاتووی خۆتان دەدەن.  جەلال تاڵەبانی لە كتبێی (مام جەلال دیداری تەمەن) سەبارەت بە پرۆسەی هەڵبژاردنی 1992 دەڵێت: هەڵبژاردن لە بادینان تەزویری زۆر ئاشكرای تێدا كرا، بەشێوەیەك لە بادینان تەزویر و دەستوەردانكرابوو، هەموو كەس دەیزانی بەزۆری زۆرداری سندوقەكانی دەنگدان پڕكرانەوە بە دەنگی پارتی، هەتا دەنگی مردوشیان حسابكردبوو، لە هەموو بادینان (178) هەزار كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەتەنیا مەسعود بارزانی زیاتر لەو ژمارەیە دەنگی بەدەستهێنابوو، بێجگە لەوەی من سی چل هەزار دەنگم هێنابوو، ئیسلامیەكان و سامی عەبدولرەحمانیش دەنگیان هێنابوو، بەراستی تەزویرێكی زۆر گەورە كرا لە بادینان، ئەگینا پارتی دەنگی زۆر كەمتری دەهێنا لەوەی كە هێنابووی. * مەسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بەرگی پێنجەم، 2022 * مام جەلال، دیداری تەمەن، سەڵاح رەشید، بەشی دووەم، چاپی یەكەم 2017.     

(درەو): پەیمانگای واشنتۆن: وینسرۆپ رودجرز   كاتێك بەرپرسە باڵاکان سەردانی پەیتەختی هەرێمی کوردستان دەکەن،  دەبێت لەگەڵ سێ کەسایەتی سیاسی بنەماڵەی بارزانی لە هەمان حزب بە جیاجیا کۆببنەوە، ئەوانیش مەسعود بارزانی، نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانییە لە پارتی دیموکراتی کوردستان. ئەم مەراسیمانە بەشێک لە داینامیکی پەیوەندیدار بە سیاسەتی ناوخۆیی و کردە دیپلۆماسییەکان لە کوردستان و عێراق ئاشکرا دەکات، سەرەڕای راوبۆچوونی خودی بەرپرسە بیانییەکان لەسەر ئەم پرۆتۆکۆلە، شاراوە نییە ئەمە دەسەڵاتی ئەم خێزانە لە هەرێمی کوردستان لە سەرەوە تا خوارەوە بەهێز دەکات، دەچێتە خزمەتی بەرژەوەندییە سیاسییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستانەوە، دەتوانیین لە دۆسییە ناوخۆییەکاندا ئەو ئاماژەیە ببینین، بە نمونە پێکهێنانی حکومەتی عێراقی کە لە ئێستادا کاری لەسەر دەکرێت. سەبارەت بە دیپلۆماتکارە بیانییەکان، ئەم شێواز و بنەمایە نەنوسراوە بەڵام بۆتە عورف و هەر سەردانکەرێکی هەولێر لە سەرۆکی حکومەتەکان و وەزیر و باڵوێزەکان لەگەڵ (مەسعود بارزانی) سەرۆکی پارتی و (نێچیر بارزانی) سەرۆکی هەرێم و (مەسرور بارزانی) سەرۆکی حکومەت کۆدەبنەوە، ئەم کۆبوونەوانە سەلمێنەری ئەوەیە کە چۆن دەسەڵات لە هەرێمی کوردستاندا لە ناو یەک خێزاندا چەقی بەستووە، مەسعود بارزانی باوکی مەسرورەو مامی نێچیرڤان بارزانیە، مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای یەکن، نێچیرڤان بارزانی پێش مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت بووە، چووەتە شوێنی مەسعود بارزانی وەک سەرۆکی هەرێمی کوردستان. ئاماژە بە چەمکێکی سیاسی ئەمریکی (گەشتێکی تەواو بۆ جینسبورگ)، پرتۆکۆلی چاوپێکەوتنی سێ سیاسی بەیەکجار بە "گەشتێک بەناو بنەماڵەی بارزانی" ناوبردووە،  ئەمە دیاردەیەکی بەردەوامەو بە شێوەیەكی رێکخراو دەگوزەرێت، لە (12 نیسان)ەوە (31) حاڵەتم لەو چاوپێکەوتنان و سەردانانەم دۆکیومێنت کردووە، کە بە تێکڕا بۆ هەر (11) رۆژێک یەک چاوپێکەوتن دەکات. ئەم لیستە تەنها ئەو حاڵەتانە لەخۆدەگرێت کە حکومەت لە تۆڕە کۆمەڵایەتیی و کەناڵە فەرمییەکانی خۆی و  پارتی دیموکراتی کوردستانەوە بڵاویكراونەتەوە، کۆبوونەوە هەستیار و تایبەتەکان ناگرێتەوە، حکومەتی هەرێم و پارتی دیموکراتی کوردستان بڕیار دەدەن کام کۆبوونەوە لەگەڵ دەوڵەتان ئاشکرا دەکەن و بڵاودەکەنەوە. ئەو بۆنانەی کە کۆبوونەوەیان بۆ سازدەدرێت جیاوازن، هەندێکیان بۆ تەنها جارێک گفتوگۆ لەسەر بابەتەکان تێدا دەکرێت، وەک ئەوەی (ئان لیندە)ی وەزیری دەرەوەی سوید لە مانگی نیسانی رابوردوودا لە رێگەی گەشتێکیدا بۆ عێراق هاتە هەولێر،  هەندێکیان تەنها بانگهێشتکردنی رێزو موجامەلەی باڵوێزی نوێ یان ئەوانەی کارەکانیان کۆتایی پێدێت. وەک هاتنی باڵوێزی نوێی فەرنسا لەعێراق (ئیریك شۆڤالیێ) لە مانگی ئەیلولدا. هەندێک لە بەرپرسانی تر ئەم چاوپێکەوتنانە بەردەوام دووبارە دەکەنەوە، وەک (جێنین پلاسخارت) نێردەی تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ عێراق یان ماسیۆ تۆلەر باڵوێزی ئەمریکا، کە شوبباتی (2020)وە لانی کەم (9) جار ئەم  سەردانانەی بۆلای  بنەماڵەی بارزانی کردووە. لە ناوچە جیاوازەکانی جیهانەوە دیپلۆماتکار و سیاسییەکان ئەم سەردانانە دەکەن،ستیڤن هیکی باڵوێزی پێشووی بەریتانیا لە ماوەی کارکردنیدا لە عێراق (5) جار سەردانی بنەماڵەی بارزانی کردووە، ویستی بەریتانیای پیشانداوە لە بەهێزکردنی پەیوەندی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستاندا. میخائیل بۆگدانۆف، جێگری وەزیری دەرەوەی روسیا گەشتێکی هاوشێوەی لە مانگی کانونی یەکەمدا ئەنجامداوە. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران لە نیسانی رابوردوودا گەشتێکی تەواوی بەسەر بنەماڵەی بارزنیدا ئەنجامدا، هەروەها بەرپرسانی ئەڵمانی، ئوسترالی، سعودی، کەنەدی، ئیتاڵی و یەکیتی ئەوروپا لە ساڵی رابوردوودا گەشتی هاوشێوەیان ئەنجامداوە، زۆرێک لە بەرپرسەکانی تر چاویان بە دوان لەو سێ کەسەی ماڵی بارزانی کەوتووە، سەرەڕای ئەوانەش زۆری تر لەگەڵ ئەو سیانە (مەسعود، نێچیرڤان، مەسرور) بارزانی لە پەیوەندی دورودرێژدان. پاپا فرانسیس، لە میانەی سەردانە مێژووییەکەی لە ئازاری (2021)دا سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێنا کاتێک توانی لەگەڵ سێ بارزانییەکە لە یەک شوێندا کۆببێتەوە (فڕۆكەخانەی هەولێر)،  ئەمەش تێپەڕاندنێکی گرنگی ئەو پرۆتۆکۆڵە باوە بوو کە جیابەجیا چاوپێکەوتنەکان ئەنجام دەدەن. لە رێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێم و نوسینگەی ئەو سێ کەسەوە کۆبوونەوە لەگەڵ دیپلۆماتکارەکاندا رێکدەخرێت، ئەگەر داواکاری بۆ چاوپێکەوتنی ئەو سیانەی بنەماڵەی بارزانی پێشکەش نەکرێت، نیشانەی پرسیار دروستدەکەن، پارتی دیموکراتی کوردستان ئەمە بە سوکایەتی سەیردەکات. لەگەڵ ئەوەی ماددەی (121)ی دەستووری عێراق رێگە بە حکومەتی هەرێم دەدات هەندێک دەسەڵاتی مامەڵەی لەگەڵ حکومەتە بیانییەکان هەبێت، بەڵام شتێکی باو نییە رێکخستنی ئەم چاوپێکەوتنانە بە شێوەیەکی تەسک و کەسی و حزبی لەگەڵ دیپلۆماتکارەکاندا لەسەر ئاستی لۆکاڵی بەدواداچوونی بۆ بکرێت یان چاوەڕوانکراو بێت، جگە لەوە ئەگەر بیوانە بیانییەكان لەو بەرنامەیەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان بۆی داناون لابدەن لە لایەن بەرپرسەکانی حکومەتی هەرێمەوە توشی سەرزەنشت دەبن. لەسەر ئاستی ناوخۆیی عێراق، بەرپرسە حکومی و حزبییەکان هەمان کار ئەنجام دەدەن، مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لە دوای هێرشە موشەکییەکەی هەولێر لە مانگی ئازاردا چاوی بە هەرسێ بارزانییەکە کەوت. بەرهەم ساڵح، سەرۆککۆماری عێراق لە مانگی نیسانی پێشووەوە لانی کەم دوو جار سەردانی کردون، یەکەمیان لە تشرینی دووەمدا كاتێك لە بەرامبەر تەحەدای پارتی دیموكراتی كوردستاندا داوای دووبارە هەڵبژاردنەوەی دەكرد. هەندێک لە سەردانەکان دوایی بەرهەمی دەبێت، دیارترینیان سەردانی نەسسار روبەبیعی بەرپرس لە رەوتی سەدری بۆ لای سێ بارزانییەکە لە مانگی حوزەیرانی پێشوودا بە مەبەستی پێکهێنانی حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی لە نێوان "رەوتی سەدری" و "پارتی دیموکراتی کوردستان" و "کوتلەی سوننی" لە دوای هەڵبژاردنی تشرینی یەکەم، لە کاتێکدا پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت بەردەوامەو تەواو نەبووە، جێی خۆیەتی چاودێری بکەین تا بزانی کێ داوای چاوپێکەوتنی سەرکردەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان دەکات لە هەولێر. بێگومان، پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها حزبی سیاسی نییە لە هەرێمی کوردستان، هەندێک جار قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان کە لە سلێمانین، بەشداری کۆبوونەوەکانی سەرۆکی حکومەت دەکات، لە کاتێکدا بافڵ تاڵەبانی برای کە سەرۆکی حزبەکەیە هەندێک چاوپێکەوتنی خۆی دەکات بەڵام پشکە گەورەکە لە کۆبوونەوەو چاوپێکەوتنەکانی هەولێر هەر بۆ پارتی دیموکراتی کوردستانە. نابێت لە بیرمان بچێت کە حزبی ئۆپزسیۆن و سەربەخۆش هەیە لە هەرێمی کوردستان کە بەهۆی خشتە قەرەباڵخەکەی بنەماڵەی بارزانی بۆ کۆبوونەوە و چاوپێکەوتنەکان، کات و گرنگی پێویست بۆ ئەمان نامێنێتەوە. شایەنی وتنە رەگەزی ژن لە پۆستە باڵاکانی پارتی دیموکراتی کوردستاندا ئامادەیی نیە، بەوجۆرەش ژنان لە ئاستی باڵای گفتوگۆکاندا بێبەشن. هەروەها گرنگە بیر لەوە بکرێتەوە کە ئەم رەفتارەی پارتی دیموکراتی کوردستان چی دەگەیەنێت، کۆبوونەوە لەگەڵ هەر تاکێکی بنەماڵەی بارزانی بەجیا ڕەنگدانەوەی سروشتی خێڵەکی و پیاوسالاری و حیزبییە، ئەمە ئامرازێک پێکدەهێنێت بۆ بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان خۆبەگەورەزانینی هەریەکەیان.  لە پلەبەندی ناوخۆیی حیزبدا مەسعود بارزانی باڵادەستە، کوڕ و برازاکەی لە کاروباری هاوبەشەکاندا گوێرایەڵی دەکەن، کۆبوونەوە لەگەڵ مەسرور بارزانی یان نێچیرڤان بارزانی بە تەنیا ڕێگەیان پێدەدات لە پێناوی خزمەتکردن بە بەرژەوەندییە سیاسییەکانی خۆیان قسە بکەن. جیاوازی و بۆچونی سیاسی و کەسی توند لەناوخۆی حیزبدا هەیە، لە ئێستادا ڕکابەرییەکی گەرم لە نێوان نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی هەیە ( دووەمیان لەلایەن مەسعود بارزانیەوە پشتگیری دەکرێت) کە لەوانەیە لە ئایندەدا بتەقێتەوە. ئەم جیاوازییە لە کۆنفرانسی ئاسایشی ئەمساڵی میونشندا ئەڵمانیا دەرکەوت کاتێک مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی سەرۆکایەتی دوو شاندی جیاوازیان دەکرد، هەردوو لایان لەگەڵ چەند بەرپرس و سەرۆكێكدا لە کۆبوونەوەی جیاوازدا کۆدەبوونەوە. چاودێری کۆبوونەوەکان لەگەڵ سەركردەكەی ئەندامانی بنەماڵەی بارزانی ڕەنگە لە چوارچێوەی شیکارییە سیاسییە ئاساییەکاندا سوودی هەبێت، بەڵام سوربوونیان لەسەر کۆبوونەوەی جیاواز کاریگەریی جەوهەری خراپ دروست دەکات، ئاشکرایە ئامانجی پارتی دیموکراتی کوردستان  لە جێبەجێکردنی ئەم پرۆتۆکۆڵە، بەهێزکردنی ئەو بۆچوونە زاڵەیە کە بنەماڵەی بارزانی لە سیاسەتی کوردی و عێراقیدا سەنتەرو مەرجەعن، نەک کەسی دیکە.  هەروەها ئەم دیدارانە یارمەتیدەرە لە چەسپاندنی دەسەڵاتی مەسعود بارزانی و نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی لەناو حیزب و لە گۆڕەپانی سیاسی بەگشتی، ئەو بەرپرسانەی کە بەم ڕێکخستنانە ڕازین، شەرعیەت بە پەیامەکەیان دەدەن و بەهێزیان دەکەن تەنانەت ئەگەر مەبەستیان ئەوەش نەبێت.  ئەگەر داوا لە زۆرێک لە هاوڵاتیانی ئاسایی هەرێمی کوردستانی عێراق بکەیت وەسفی سەرکردە سیاسییەکانیان بکەن  چ پارتی دیموکراتی کوردستان و چ یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە "مافیا" ناویان دەبەن، لەڕاستیدا ئاماژەکانی پێشێلکردنی دیموکراسی ڕوون و ئاشکرایە، بەشداری کردنی دەنگدەران لە هەڵبژاردنەکان پاشەکشەی کردووە، گەنجان و خێزانەکانی چینی مامناوەند بە ژمارەی زۆر بەرەو ئەوروپا کۆچ دەکەن، ڕۆژنامەنووس و چالاکوانان بە تۆمەتی ساختە زیندانی دەکرێن، حکومەتی هەرێم مووچەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی نادات. ئیتر دەگەڕێتەوە بۆ بەرپرسە بیانییەکان کە بڕیاری چۆنێتی مامەڵە لەگەڵ سەرکردە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بدەن، ئایا دەیانەوێت وەک ئێستا بەردەوام بن، یان کاتێتی شێوازێکی نوێ پیادە بکەن..؟   پەیمانگای واشنتۆن: وینسرۆپ رودجرز جولة على كل آل بارزاني: كيف تحدد اللقاءات الدبلوماسية مع عائلة بارزاني معالم السياسة الكردية العراقية | The Washington Institute

نوسینی؛ ئەنوەر کەریم     گرنگترین فاکتەر لە ئابوریدا  کە بڕیار لەسەر  نرخ دائەنێت فاکتەری خواست و خستنە ڕووە . نەوت ئەو کا ڵاگرنگەیە  کە ئەبێتە هۆی هەڵسوڕانی ئابوری جیهان بۆیە هەموو  سیاسیەکان و بازرگانەکان ئەیانەویت ڕۆڵیان هەبێت  لەسەقامگیریکردنی نرخدا،  تانە بێتە هۆی دروستبوونی هەڵئاوسان و   کێشە بۆ  گەشەکردنی ئابوری دروستنەکات .   نرخی نەوت لە ئیستادا  لەسەروو  90 دۆلارەوە یە بەڵام  کۆمەڵێ فاکتەر  وایکردوە  بۆ ئەوەی بەهای نەوت لەم نرخەدا جێگیر بێت . بەکورتی هۆکارەکان ئەمانەن  1-    بازرگانەکان پێشبینی ئەوەدەکەن ڕێکەوتنی ئیران گروپی5+١   ڕێبکەون لەسەر  ئەتۆمیەکەی ئیران ،    ئەمەش ئەبێتە ڕێگەدان  بەوەی کە نەوتی ئیران  بێتە بازاڕەکانی  جیهانەوە ئەو  کورتهێنانەی    ڕووسیا پڕبکاتەوە کە بڕیارە لە کۆتاییی  ئەمساڵدا بچێتە  جێبەجێکردنەوە .  2-      خاوبونەوەی  گەشەی ئابوری چین کە کێشەی  پرۆژەی  خانووبەرە  گەورەترین  کێشەیە،  هەروەها تاێستا سیاسەتی سفر بۆ کۆڤید -19 ئەمەش بۆتەهۆی داخستنی هەندێ شار  ئەمەش  خواستی لەسەر نەوت کەمکردۆتەوەو یارمەتی دابەزینی نرخی داوە .  3-      بەرزبوونەوەی ڕێژەی سوودی بانکی بەگشتی لە هەموو جیهاندا   تەنها  چین و تورکیا  بە پێچەوانەی شەپۆلەکەوە ئەڕۆن   سوودی بانکی دائەبەزێنن.  ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  کە ترس لە سەر   گەشەی ئابوری جیهان  هەبێت  4-       بە هۆی بەهێزی دۆلارەوە  کە نەوت بەهاکەی بەدۆلار دیاریدەکرێت لە ئیستادا  Dollar index   لەبەرزترین ئاستدایە. بەرامبەر  دراوەکانی تر  5-      بەکارهێنانی  خەزانە ستراتیجیەکانی نەوت لە ووڵاتنادا  ئەمەش بۆتە هۆی  زیادبوونی خستنەڕوو .   بۆتە هۆی دابەزینی نرخ .  پێشبینی  نرخی نەوت بۆ کۆتاێی ساڵ و ساڵی داهاتوو.   پێدەچێت نرخی نەوت لەدەوری 100 دۆلاردا بمێنێتەوە  بۆ مانگەکانی داهاتوو  بەهۆی هەندێ فاکتەری سیاسی و ئابوریەوە . ئەو هۆکارانەش ئەمانەن  1-    وەبەرهینان لە کەرتی ووزەدا بەگشتی کەمیکردوە و،    وەبەرهینان گواستراوەتەوە بۆ کەرتی ووزەی پاک و سەوز .  وە کۆمپانیا گەورەکانی جیهان خەریکی دابەشکردنی قازانجەکانیان بەسەر پشک هەڵگرەکاندا لە جیاتی ئەوەی وەبەر‌هینان بکەن .  2-      توانای  بەرهەمهینانی  نەوت نزیکبۆتەوە لە بەرزترین ئاستی لە ووڵاتانی  ئۆپێکدا  چاوەڕێناکرێت بەرهەمی نەوت زۆر زیاتر بخرێتە بازاڕەوە هەندێ لە ووڵاتانی ئۆپێک تەنانەت ناتوانن ئەو ژمارە بەرمیلە بەرهەمبهینن کە لە لایەن ڕیکخراوەکەوە بۆیان دیاریئەکرێت.  3-     ڕێکەوتنی  ئیران و گروپی٥ +١ بۆ ئەتۆمیەکە  بۆتە کارێکی سەخت  و نابێتە هۆی  زیادکرنی نەوتی ئیران بۆ بازاڕەکانی جیهان .وە  ئەگەر بێتو ڕێکبکەون  هەروا بە زووی نەوتی ئیران ناتوانێت بازاڕەکان پڕبکات چونکە  ئەبێت پاپۆرە ئیرانیەکان  جارێکی تر   دڵنیایی و  وە هەروەها سەلامەتی((Recertified and Insured  پاپۆرەکان لە لایەن یەکێتی ئەوروپاوە    بسەلمێنرێت  ئەمەش کاتی زۆری ئەوێت وە هەروەها کێڵگە نەوتیەکان کۆنن وە پیویستیان بە ئیدامە هەیە 4-     بانکەکانی ئەمریکاو ئەوروپا ناتوانن بەبەردەوامی ڕێژەی سوودی بانکی بەرزبکەنەوە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی هەڵئاوسان  بۆ ئەوەی بگەنە ئامانجی ڕێژەی هەڵئاوسان  کە بەخواستی خۆیان ئەیانەوێت ، بۆیە لەساڵی داهاتوودا  ئەبێت تۆزێک خاوببنەوە لە بەرزکردنەوەی ڕێژەی سوودی بانکی ئەمەش   ئەبێتە هۆی گەشەکردنی ئابوری و  زیادکردنی خواست بۆ نەوت .  5-     ئەوخەزانانەی کە بەتاڵ بوون  ئەبێت پڕبکرێنەوە بۆیە هەر ئەبێتە هۆی  زیادکردنی خواست لەسەر نەوت .  6-     چاوەڕیدەکرێت خواستی ڕۆژانە بگاتە سەروو  100 ملێۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا  لە کاتی ئاسایبوونەوەی ژیان و هەڵگرتنی   کۆت و بەندەکان لەسەر کۆڤید -19  لە ووڵاتی چین.  7-     دابەزینی بەرهمهینانی نەوتی ڕووسی  بە هۆی چوونەدەرەوەی  كۆمپانیا گەورەکانی جیهان  لە ڕووسیادا،   بە هۆی سزاکانی  سەر ڕووسیا لە ئەنجامی داگیرکاری ڕووسیاوە بۆ ئۆکرانیا ،  بۆیە خستنە روو کەمتر ئەبیت و ئەمەش یارمەتی  نرخی نەوت ئەدات بۆ 100 دۆلار .  

عەلی مەحمود  محەمەد ئۆپەراسیۆنی لێدانی نەوتی كەركوك یان فەتحی یەك, یەكەم ئۆپەراسیۆن بوو ئێرانییەكان لە ناوخۆی عێراق بە هاوكاری پێشمەرگەی ی(ى.ن.ك) ئەنجامیاندا، یەكەم جار بوو ئێرانییەكان لە گەڵ لایەنێكی عێراقی و كوردی لەناو خاكی عێراق ئۆپەراسیۆنی هاوبەش ئەنجام بدەن, پێشتر فەجری دوو لە سنووری حاجی ئۆمەران ئەنجام درابوو, لێ فەتحی یەك لە قوڵایی 180 كیلۆمەری خاكی عێراق و بەرامبەر بە هەستیارترین پڕۆژەی ئابووری عێراق كە كۆمپانیای نەوت و گازە ئەنجامدرا, لەم ئۆپەراسیۆنە هێزی هاوكاریكەر كە ی ن ك ە, دەبێتە هێزێكی هێرش كەر لە بری رەسەد و چاوساغی وەك لە فەجری دوو پارتی-حسك ئەنجامیان دا, لە فەتحی یەكەوە ئیتر هێنانی پاسدار وەك  كاری قۆنتەراتی بۆ ینك, پدك, حسك, حیزبواڵلەو بزووتنەەی ئیسلامی  لێ  دێت, تەنانەت  مەجلس ئەعلاو  دەعوەش دەچنە ناو ئەو قۆنتەراتەوە لە سنوری قەڵەمڕەوی لایەنە كوردییەكانەوە, كوردستان وەك شاری بێ ساحێبی لێ دێت, بە پانی و درێژی كوردستان پاسدار دەسوڕێنەوە, سیخوڕی دەكەن, خەڵكە كڕن, تۆڕی جاسوسی دروست دەكەن.  بۆ قەرارگای  رەمەزان  لە دوای ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو بە هاوبەشی پارتی, گرنگی ئەم تەرزە جەنگە هاوبەشانە لە گەڵ هێزەكانی كوردی عێراق بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران دەركەوت, كە لە هێرشەكانی بە بنبەست گەیشتبوو, كەمترین زیان زۆرترین دەستكەوت, بۆیە بڕیاری كردنەوەی ناوەندێك بۆ سەرپەرشتیكردنی ئەم تەرزە جەنگە دەدەن. لە رێكەوتی3 23-10-198بە فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای بەرگری ئێرانی ئایەتولا خامنەئی رەزامەندی درا بۆ دروستكردنی بارەگایەك بۆ جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنە سنوور بەزێنەكان, لە مانگی رەمەزانی ساڵی 1962 یەكەم فەرمانی فەرماندەیی بۆ مورتەزا رەزایی دەرچوو بۆ دامەزراندنی قەرارگایەك بۆ مەبەستی ئاماژە پێدراو, بۆیە بە ناوی قەرارگای رەمەزان ناونرا, چونكە لە مانگی رەمەزان بڕیاری پێكهێنانی درا, ئەم قەرارگایە ئەركی رێكخستن و ئەنجامدانی  چالاكی هاوبەش بوو  لەناو عێراق بە هاوبەشی لایەنە كوردی و عێراقییەكان.‌عملیات فتح ۱؛ عملیاتی در عمق خاک عراق‌ نەبوونی متمانە بە ینك   بە وتەی پاسداران ئەو هێزانەی ئێران بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك دەیانویست بچنە ناو عێراقەوە دوو كێشەیان هەبوو: یەكێكیان متمانەیان بە پێشمەرگەی ی ن ك نەبوو, چونكە یەكێتی بۆ ئێرانییەكان بەو كەسانە ناسرا بوون كە لە هەر ساتێكدا بە ئاراستەیەكدا دەڕۆن, بەدوای بەرژەوەندیەكانی خۆیانەوەن، پێشتر لەگەڵ سەدامدا ئاشت بوونەتەوەو رێك كەوتوونە, وە چەند جارێك لە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران شەڕیان كردبوو.  بەڵام ئێستا ی ن ك نوێنەریان ناردووە بۆ ئێران, ئامادەیی خۆیان بۆ یاوەری كۆماری ئیسلامی لە دژی ڕژێمی بەعس ڕاگەیاندبوو بۆ  ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش, بەهەمان رێگای پارتیدا رۆیشتن.  مجله  امتداد  ێ‌بان 1387، شماره 34  عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات كەواتە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك پێشنیاری ی ن ك بووە, كەركووكی لە سەر سینییەك زێڕین پێشكەش كۆماری ئیسلامی ئێران كردووە, ماوەتەوە لە دەرەوەی گریمانە بزانین كێ ئەندازیاری ئۆپەراسیۆنەكە بووە سەرەتا؟, وە كێ بووە ئەو كەسەی پەیامەكەی گەیاندووە بە ئێرانییەكان؟. ینك چۆن چیرۆكی پەیوەندییەكە  دەگێڕنەوە؟ هەرچەندە پێشتر خواستی  ی ن ك بۆ پەیوەندی لە گەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران رەتكراوەتەوە, تەنانەت ئامادەی گفتوگۆش نەبوونە لە گەڵ ینك, بەڵام چاوی ئێرانییەكان لە سەر فەتحی یەك وا دەكات, خۆیان عەوداڵی پەیوەندی بن"نەوشیروان بە بیری هێنایەوە " كە شەڕ لەگەڵ ئێراندا هەڵگیرساو ئێمە وەفدێكمان نارد بۆ لای ئێوە قبوڵتان نەكرد" - ل149-مام جەلال دیداری تەمەن - ئامادەكردنی سەلاح رەشید-چاپی یەكەم  2017 چاپخانەی كارۆ. فەرەیدون عەبدالقادر یەكێك لە كەسە نزیكەكانی ئەوكاتی خەتی نەوشیروان مستەفا و هاوكات  نزیك لە ئێران, ئاوا چیرۆكی یەكەم پەیوەندی لە گەڵ ئێرانمان بۆ دەگێڕێتەوە" تا رۆژێكیان  لێپرسراوێكی ئێرانی بە ناوی مستەوفی لە گەڵ سلێمانی قەساب  هاتن و گفتوگۆی راستەوخۆو جدییان لە گەڵ یەكێتی كرد, مام جەلال و كاك نەوشیروان  بە راستگۆیی و بە رۆشنی قسەیان لەگەڵ كرد و ترسی ئەوەیان لا رەوانەوە, كە گەرم بوونی پەیوەندی  ئێران لە گەڵ یەكێتی, وا لە یەكێتی ناكات, كە  وەك تاكتیك و كارتێكی گوشار بۆ گفتوگۆ لەگەڵ عیراق بەكاری بهێنێ! ( سلێمان قەساب و خاڵە حاجی) , هەردوو لە حسك رۆڵی باشیان هەبوو لە هاندانی ئەو لێپرسراوانەی كۆماری ئیسلامیی ئێران, بۆ بەردەوام بوونی سەردانەكانیان بۆ لای یەكێتی! هاوكات قەناعەتەكانی (نەوشیروان) یش, بۆ سوود وەرگرتنی تەواو لە شەڕی (ئێران-عێراق), لە دژی صدام و رژێمەكەی, دەوری هەبوو لە خۆشكردنی زەمینەی لەبار بۆ زیاتر پەیوەندی كردن لەگەڵ ئێران! ".ل 529-530 هەڵۆ سورەكانی قەندیل  فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020". بەڕێز نەوشیروان مستەفا لەو بارەیەوە دەڵێت:" لەو ماوەیەدا چەند كەس لە بەرپرسەكانی یەكێتی: لە سەرەتادا دلێری سەید مەجید و دوای ئەو د.فوئاد مەعسوم ، ئازاد هەورامی، جەبار فەرمان، دارای شێح جەلالی حەفید، ڕەفعەت عەبدالڕەحمان، عەلی بچكۆڵ، شێردڵ حەوێزی، جەلال عەبدوالقادر بە كۆمەڵ و بەجیا سەردانی ئێرانیان كرد لەسەردەشت، ورمێ،كرماشان لە گەڵ كاربەدەستی ئێرانی لە ئیتڵاعات و سوپای پاسداران دانیشتن - خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999-ل"103. "لە ناو ئەواندا دو سەردان گرنگییان هەبو، كاریان لە پەیوەندیەكانی ئێران و یەكێتی كرد یەكەمیان، سلێمان قەساب، كە یەكێ لە كادرەكانی حسك بو، یەكێ لە كاربەدەستانی ئیتڵاعاتی لە گەڵ خۆی هێنا.هەم گفتوگۆی سیاسی لەگەڵ كرا؟و هەم خۆیشی حەزی كرد گەشتێكی خێرابە هەندێ ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی دا بكا. لە یەكێ لەو گفتوگۆیانەی لە نێوان ئەم و هەندێ لە ئەندامانی م س كرا، ئەم نوێنەرە قسەیەكی كردو وتی:((ئێوە تازە گفتوگۆتان؟لەگەڵ عێراق بڕیوە، زەمان چیە ئەم پێوەندیەی لە گەڵ ئێرانی دروسەی پەكەن، بەكاری ناهێنن بۆ؟ئەوەی هەڵوێستتان بەهێز بكا لە گفتوگۆی داهوتان دا لەگەڵ عێراق؟))ل104. "دوای ئەمیش وەفدێكی كەسی هات، تێكەڵاو بو لە نوێنەری چەند وەزارەت و دەزگای جیا جیای ئێرانی. وەكو دوای دەركەوت سەرۆكی وەفدەكەیان، سەرۆكی دەزگای ئیتڵاعاتی سوپا بو. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999- ل 105. بیرۆكەی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك سەبارەت بە بیرۆكەی لێدانی نەوتەكەی كەركوك فەرەیدون عەبدوالقادر دەڵێت: "نەوشیروان, نەخشەی پەلاماردانی بیرە نەوتەكان لە مێشكی دا بوو, ئەوەش گەورەترین دان رۆكردن و چەشە كردن بوو بۆ لێپرسراوە ئێرانییەكان, بە تایبەتی ئەو شاندەی ئێران, كە سەردار وەحیدی لە گەڵیان هاتبوو!" وەحیدی ماوەیەك لێپرسراوی ئیتڵاعاتی سوپاو ماوەیەكیش فەرماندەی هێزەكانی پیادەرۆی سوپای پاسدارانی ئێران بوو".ل 529-530 هەڵۆ سورەكانی قەندیل  فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020". سەبارەت بە پڕۆژەی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك نەوشیروان مستەفا دەڵێت:"یەكێ لەو كارانەی كە ئێرانیەكان بە لایانەوە گرنگ بو بكرێ لێدانی دامەزراوەكانی نەوتی كەركوك بو. لە نزیك كەركوك بە تەنیا هێزی یەكێتی لێ بو. هێزەكانی یەكێتی ئەیانتوانی بگەنە ناو بیرەكانی نەوت و ، بگەنە نزیك دامەزراوە سەرەكیەكانی". "ئێمە خۆمان چەند ساڵێ بو بیرمان لە لێدان و تێكدانی كردبووەو زانیاری زۆرمان لەسەر كۆكردبوەوە، بەڵام جێبەجێكردنی لە توانای ئێمەدا نەبو، بە تایبەت چەك و تفاقی جەنگیی ئێمە زۆر سادەو دواكەوتو بو بۆ ئەنجامدانی كارێكی لەو بابەتە، بە كەڵك و كاریگەر نەبو. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999-ل106". "سەركردایەتی یەكێتی لەبەر گرنگی كارەكە، دانان و جێبەجێكردنی پلانی هەموو چالاكیەكەیان بە من سپاردو، من ڕۆژانە ئەبو خەرێكی وردەكاری پلانەكە بم. ئێرانیەكان ئەم كارەیان بەلاوە زۆر گرنگ بو، تەنانەت بە مەرجی جدی بونی یەكێتی لە شەڕی عێراق و ، هاوكاری پاشەڕۆژیان دانابو. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999 ل 107". نرخ  بۆ سەری پاسدارەكان دیاریكرابوو ئێرانییەكان دەڵێن ویستمان بچین لەگەڵ كەسێكدا هاوشان شەڕ بكەین كە لە دژی ئێمە پێشتر شەڕی كردبوو, ئەوە حاڵەتێكی دەروونی زۆر سەیر و سەمەرەی دەویست. ئەمە یەكەم تایبەتمەندی ئەو ئۆپەراسیۆنە بوو؛ بۆیە دەبوایە ئەو برایانەی كە دەچوونە ناو خاكی عێراق متمانەیان پێیان بكردایە و بچنە قووڵایی خاكی عێراق و ئۆپەراسیۆنێكی وا گەورەیان لە كەركوك ئەنجامدابا, بۆ ماوەی 45 رۆژ لە ناوخۆی عێراقدا مانەوە . ئەوكات نەمانزانی كە عێراق لەو رۆژەدا بەخشینێكی بۆ سەری هەموو ئێرانییەكی سەر بە رژێمی ئێران دانابوو. ئەو كات دوو سەد هەزار دیناری بۆ سەری هەر ئێرانییەك دانابوو، هەر دینارێك یەكسان بوو بە ٦٨ تومان!.  مجله  امتداد  ێ‌بان 1387، شماره 34  عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات گواستنەوەی پێداویستی ئۆپەراسیۆنی فەتحی دوو گواستنەوەی ئەو هەموو چەك و تەقەمەنییە لە  سەر سنووری ئێرانەوە بۆ كەركووك, یەكێكە لە لایەنە گرنگەكانی ئۆپەراسیۆنەكە, لەمەشدا لە قەبارەی چەك و تەقەمەنی هاتوو جیاوازی ئامار هەیە, وەلێ بە هەمووەوە دەتوانرێت زیانیاری نزیك بە دەست بهێنرێت. " لە ماوەی دە شەودا زیاتر لە 3 هەزار بار لە سەر سنووری ئێرانەوە, لە بارەگایەكی پاسداران لە نێوان بانەو سەردەشت, بە دەروازەی سەفرەو زەنوون ی نزیك ماوەت هاتنە ناو عێراقەوە، لە چەكی قورس هاوەنی 120 ملم و كاتیۆشا و چەكی مام ناوەندی و  سوك و تەقەمەنی, 3000 گولەی هاوەن و هەزاران رۆكێتی كاتیۆشاو ژمارەیەكی زۆر رۆكێتی ئاڕ پی جی و گولەی دۆشكاو تفەنگ و خۆراك و پێداویستی پزیشكی, هەر شەوێك ٣٠٠ باری هێستر پێداویستیەكانی ئەم ئۆپەراسیۆنەیان لەو ڕێگایەوە دەبردە ناو خاكی عێراقەوە". مجله  امتداد  ێ‌بان 1387، شماره 34  عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات " 150 تۆن کەرەستەی سەربازی و 300 ئۆپەراتۆری سوپای پاسداران لە ئێرانەوە لە پشت هێڵەکانی دوژمنەوە گواسترانەوە بۆ کەرکوک, لە ئۆپەراسیۆنێکی شاراوەدا کە ماوەی 40 ڕۆژ بەردەوام بوو. كەرەستەكان بەم شێوەیە بوون: 1500  كڵاشینكۆف, 40 بی كەی سی , 15  دۆشكە, 60  ئاڕ پی جی , 3هاوەنی 120 ملم , 2  هاوەنی 81  ملم, 1500 گولەی هاوەنی 120 ملم, 1000 گولەی هاوەنی 81  ملم, 500  گولەی هاوەنی 60  ملم, 7354 رۆكێتی ئار پی جی, 500 گولەی تفەنگی 60 ملم, 2000 گولەی تفەنگی 107 ملم, 21500  گولەی كڵاشینكۆف, 10000  گولەی بی كەی سی, 12000  گولەی دۆشكە.  https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Fath_1 بەڕێز نەوشیروان مستەفا لەم بارەوە دەنوسێت: گوێزانەوەی تفاقی جەنگی ئەو تفاقەی بۆ ئەم كارە پێویست بو لە :10هاوەنی 120ملم، 4كاتێۆشا، 45تەن گوللەی هاوەن و كاتیۆشا، چەند دانەیەك سامی 7ی دژی فڕۆكە، چەند دانەیەك ساروخی دژ تانك و، هەندێ فیشەكی كڵاشینكۆف. ئەمانە پێشتر ، بە سەرپەرشتی جەبار فەرمان لە زەردەكانیەوە لە ئێرانەوە بە كۆڵی ئێسترگوێزرابونەوە بۆ دۆڵی جافەتی. گوێزانەوەی كارێكی یەكجار دژوارو سەخت بو. ئەبو جارێك لە زەردەكانی بار بكرێ و لەسەر چەمی كەڵوێ دابگیرێ و بە گوریس لە ڕوبار بپەڕێتەوە، جارێكی تریش لە ئێستر بار بكرێ تا ئەگەیشتە یەكێ لە عەمارەكانی دۆڵی جافەتی و لە ئەشكەوتەكانی گوێزەڵەو یاخسەمەر و هەڵەدن ئەشاردرانەوە. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999-ل 108-109 دووجار  گومان لە ئەنجامدانی چالاكی  پێش ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكە بە چەند رۆژێك, نەوشیروان مستەفا فەرماندەی ئۆپەراسیۆنی ینك دوو دڵ دەبێت لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنەكە, بەهۆی ئەوەی گومانی هەبووە  لەوەی هەواڵی ئۆپەراسیۆنەكە دزەی كردبێت بۆ حكومەتی عێراقی, داوا دەكات ئۆپەراسیۆنی ئەلتەرناتیف جێبەجێ بكەن لە دوكان" ئەوە جێبەجێ بكرابایا لە لێدانی سەدی دوكان, كارەسات بوو بۆ كورد, هەرچەندە لە فەتحی دوودا ئەنجامیان دا بەلام نەیانتوانی سەدەكە بڕوخێنن, ئەوەی ئێرانییەكان بلاویان كردەوە زۆر درۆ بوو", وەلێ فەرماندەی قەرارگای رەمەزان لە كرماشان مكوڕ دەبێت لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنی فەتحی 1 و لێدانی نەوتی كەركوك, ئەوان  ئەم ئۆپەراسیۆنە بە گرنگ و پارویەكی چەور دەزانن, رۆژی یەك شەمە رێكەوتی 5-10-1986 لە رێگای نوێنەرایەتی قەرارگای رەمەزانەوە لە گوندی یاخسەمەر ئەم پەیامە دەگەیەننە دەستی بەڕێز نەوشیروان مستەفا: ((مگمئن باشید دشمن متوجه نشده است. شما به خدا اعتماد کنید تردید به خود راه ندهید. بدون فوت وقت و با سرعت و دقت و قاگعیت بر تمامی اهداف حمله ببرید و قلب امام و امت و روح شهدا را شاد کنید. همه منتڤرند. مبادا که در اراده خلل ناپژیر شما که متکی به اراده‌ی خداست، سستی پیش ێ‌ید.)). فتح یک؛ عملیات چریکی سپاه در کرکوک در سال ۶۵ هەموو شتێك بۆ ئۆپەراسیۆنەكە ئامادەكرابوو, كاتێك شەوی 10-10-1986 هەواڵێك لە لایەن ی ن ك ەوە دەدرێت بە ئێرانییەكان كە دوژمن سەر بەرزاییەكانی گرتووەو هێزی زیاتری كۆكردۆتەوە, لەو جیگایەی بڕیار وابوو چەكەكانی لێ دامەزرێنن, بەلام ئێرانییەكان پێداگرییان كردبوو لەسەر ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكە, ئێرانییەكان دەگێڕنەوە دەڵێن كوردەكان ترسابوون. پێی دەچێت  ی ن ك  لەسەرەتاوە خۆیان دەست پێَشخەریان كردبوو بۆ ئەم چالاكییە, كەچی  لە دوو هەفتەی پێش  ئۆپەراسیۆنەكە ساردییان نواندووە بۆ ئەنجام نەدانی, وەلێ  ئێرانییەكان مكوڕ بوونە. مجله  امتداد  ێ‌بان 1387، شماره 34  عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات   ناڕەزایەتی  لەناو  ینك؟ فەرەیدون عەبدالقاددر لە یاداشتەكانیدا دەڵێت: كە باسی لێدانی بیرە نەوتەكانی كەركوك كەوتە ناو گفتوگۆكانەوە, رۆژێكیان لە ماڵی خۆمان لە كانی مستفای چۆخماخ كۆبونەوەیەكی مەكتەبی سیاسی كرا بۆ باس لە هاوكاری لەگەڵ ئێرانداو مەسەلەی لێدانی برە نەوتەكانی كەركووك! زۆر لایەن و ئەنجامی ئەو چالاكیییە لە روی سلبی و ئیجابییەوە خرایە روو, مشتومڕی زۆری لەسەر كرا! كاك كۆسرەت , ناڕازی بوو, پێ باش نەبوو, چونكە پێی وابوو ئەوە كێشمان دەكات بۆ باریكە رێی پێچاو پێچی وا, كە ناتوانین بزانین كاردانەوەی سەدام حوسێن, چۆن چەند دەبێت و بە كوێ دەگات! مشت و مڕەكان گەرم و توند بوون, كۆسرەت زویر بوو چوە دەرەوە, ناچار شوێنی كەوتم و بە زۆر رازیم كرد بگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكە! - ل 530 هەڵۆ سورەكانی قەندیل  فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020. ئەوكات كۆسرەت رەسول كەسێكی بەهێز بوو لەناو ینك و قسەكانی جێكەوتە بوون, پێی دەچێت ناڕەزایەتی توند لەناو ینك دژ بەم چالاكییە هەبووبێت, پێشبینییەكەشیان راست دەرچوو, هەرچەندە دواتر 4 تیپی سەر بە ناوچەی هژمۆنیای كۆسرەت بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەیان كرد"93,85,86,87", وە خۆشی سەرپەرشتی فەتحی    چواری   كرد. تەنانەت لە ئاستی خوارەوەش ناڕەزایەتی دژ بە ئەنجامدانی ئەو ئۆپەراسیۆنە هەبوو, وەلێ ناڕەزایەتییەكان نەگەیشتنە ئاستی هەڵوێستی بەرەو رووبوونەوە, رێباز ئاوا باسی هەڵوێستی خۆی لەسەر ئۆپەراسیۆنەكە دەكات" سەیرێكی كاك م كرد ووتم بە ڕاستیتە لە كەركوك دەدەین...ووتی بۆ، هەمووی دەسووتێنین عێراق بە تێپەڕی ناتوانێ ئەو خەسارەتە پڕ بكاتەوە....؟ دیسان پێم ووت ئەدی میللەتی خۆمان، باشە ئەو گوندانە، باشە خەڵكەكە، حكومەت دڕندەیە هەرچی لە دەستی بێت دەیكات....ووتی تۆ هەر دژی ئێرانی ئەگینا ئەوە كارێكی زۆر كرنگە.....ووتم ڕاستە كارێكی زۆر گرنگە بەڵام قوڕمساغانە نازانن تۆپ بەكار بهێنن، هەر عەیب دارمان دەكەن و تەنها میللەتەكەمان باری خراپی بەسەر دێ....ووتی باشە كاكە واز لەو قسە هەلەق و مەلەقانە بێنە بڕۆوە لای دەشتی هەولێر بەڵام لای كەس باسی نەكەی چونكە كەس نازانێ - قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند- ل 382". بەلام ئەم ناڕەزایەتییانە نەچووەنە باری جێبەجێكردنەوە, ناڕازییان لە بواری پراتیكدا بوونە باسكی ئۆپەراسیۆنەكان و گوێیان لە ماڵوێرانی خەڵكی كوردستان نەگرت. فەتحەكان؟؟ ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح, 10 ئۆپەراسیۆنی زنجیریەیی بوو بە هاوبەشی سوپای پاسداران لە گەڵ ینك, پدك, حیزبوڵا, دەعوە, مەجلس ئەعلا ئەنجامدران" بۆ حسك یەكلا نەبوومەتەوە, چونكە زۆربەی ئۆپەراسیۆنەكان سایدە ئێرانییەكان دیارییان نەكردووە بە هاوكاری كام لایەنی كوردی ئەنجامیان داوە", ئەم ئۆپەراسیۆنانە لە رێكەوتی 11-10-1986 لە شاری كەركوك بە فەتحی 1 دەستی پێكرد, بە لێدانی نەوتەكەی شاری كەركووك, بە ئۆپەراسیۆنی فەتحی 10 لە رێكەوتی 4-9-1987 لە ناوچەی سیدەكان كۆتایی هات , بە زنجیرەی فەتحەكان لە گەڵ ینك دەستپێكرا, لە گەڵ حیزبوڵا و مەجلس ئەعلا كۆتایی پێهات, كۆی گشتی ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح 328  رۆژ بەردەوام بووە. فەتحی دوو لە ناوچەی دوكان, بەناو وێرانكردنی دامەزراوەكانی سەدی دوكان لە رێكەوتی 25-11-1986 لە لایەن  ینك و ئێرانەوە ئەنجامدرا.  ئۆپەراسیۆمی فەتحی سێ لە رێكەوتی 30-10-1986 ئەنجامدرا, لە 300 كیلۆمەتری خاكی عێراق لە ناوچەی زاخۆ, پەلاماری بارەگای لەشكری 38 و گەراجی گواستنەوەی نەوتی زاخۆ, بە هاوكاری پارتی ئەنجامدرا. ئۆپەراسیۆنی فەتحی چوار لە رێكەوتی 11-2-1987 ئەنجامدرا لە  ناوچەی رەواندز- دیانا, لە قولایی 70 كیلۆمەتری عێراق, ئۆپەراسیۆنەكە بریتی بوو لە پەلاماردانی بارەگاكانی سوپای عێراق لە خەلیفان, رەواندز و سدیق, ناوەندی پۆلیس و كارەبای رەواندز و مایكرۆییەكەی چیای كۆڕەك. رێباز ئاوا باسی ئەم ئۆپەراسیۆنە دەكات"بڕیاردرا شەوی دە لەسەر یانزەی شوباتی 1987چالاكی گرتنی چیای كۆڕەك و فەوجی ئاكۆیان و ڕەبیەكانی دەوروبەر ئەنجام بدرێ بەیانی هەموو كەسێك وای پێشبینی دەكرد كە دوا بخرێ لە بەر بەفرو باران. ئێرانییەكان پێیان داگرت بیرم كردەو ووتم خۆتان ماندوو مەكەن ئەوان نیازیان نییە هیچ بكەن تەنیا مەبەستیان ئەوەیە لە یادی سەركەوتنی شۆڕشی ئێران چالاكییەك بكەن. چەند تۆپێكیان لە كوڕەك گرت بەڵام هیچی شوێنی خۆی نەپێكا. ل398.قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند." كەچی مام غەفور لە یاداشتەكانیدا لە ل 258 بۆ 260 وا باسی ئەم چالاكییە دەكات ئێرانی تێدا نەبێت و ئۆپەراسیۆنێك نەبێت لە یادی شۆڕشی بەناو كۆماری ئیسلامی ئێران, هاوكات بەشداری فەتحی یەكیشی كردووە لە كرداردا, وەلێ لە یاداشتەكەی ئاماژەی پێ نەداوە؟, لە بیرەوەرییەكانی لەوەتەی هەم پێشمەرگەم ئاماژەی پێ نەداوە". ئۆپەراسیۆنی فەتحی پێنج لە رێكەوتی 14-4-1987 ئەنجامدرا, لە ناوچەی چوارتا و ماوەت, هاوكات لە گەڵ  ئۆپەراسیۆنی كەربەلای10 ئەنجامدرا. ئۆپەراسیۆنی فەتحی شەش لە رێكەوتی 17-6-1987 ئەنجامدرا, پارتی و حیزبواڵلە و حیزبی دەعوە,  لە ناوچەی میرگەسور -دیانا ئەنجامیان داق. ئۆپەراسیۆنی فەتحی حەوت لە رێكەوتی 28-6-1987 ئەنجامدرا, بە دروشمی یا فاتیمە زەهرا لە ناوچەی سەید سادق و شانەدەری و هەڵەبجە و كانی پانكە, شاری سەید سادق دەستی بەسەردا گیرا بۆ ماوەی 4 كاتژمێر,  پارتی و ئێران پێكەوە ئەنجامیان دا. ئۆپەراسیۆنی فەتحی هەشت لە رێكەوتی 19-7-1987 ئەنجامدرا,  لە ناوچەی  ئەتروشی  شاری دهۆك, بە بەشداری یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەڕێوە چوو.  ئۆپەراسیۆنی فەتحی نۆ لە رێكەوتی 31-7-1987ئەنجامدرا, لە ناوچەی سەید سادق  هەڵەبجە خورماڵ, بە دروشمی یا رەسواڵلە, بۆ ماوەی پێنج رۆژ  بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنی فەتحی دە لە رێكەوتی 4-9- 1987 ئەنجامدرا, لە ناوچەی سیدەكان بەڕێوە چوو, بە دروشمی یا ئەبا عەبدولا حوسێن, حیزبواڵلە و  مەجلس ئەعلا هاوكاری ئێران بوون.  فەتحی یەك گەورەترین كاری هاوبەش ئێرانیەكان پێیان وایە ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك گەورەترین سەكۆی هاوكاری نێوان قەرارگای ڕەمەزان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو تا ئەو ڕۆژەی ئەنجامدرا لە رێكەوتی 11-10-1987, تەنانەت لە گەڵ هەموو هێزەكان, وە كاریگەرترینی ناو فەتحەكانیش بوو.   بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە هاوبەشە, دوو یەكەی سوپای پاسدارانی ئیسلامی دزەیان كردە باكوور و باشووری كەركوك و بە كەڵك وەرگرتن لە ڕێكخستنەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان. https://www.isna.ir/news/97072011106/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D8%AA%D8%AD-%DB%B1 ئەوان باوەڕیان وایە كە سوپای پاسداران ماوەیەكی زۆرە لەگەڵ گروپە نەیارەكانی بەعس لە كوردستانی عێراق هاوكاری كردبوو بۆ دامەزراندنی پێگە لە باكووری عێراق. پێش ئەمە ئۆپەراسیۆنی هاوبەش ئەنجامدرابوو، بەڵام دەكرێت ئۆپەراسیۆنی فەتح ١ بە گرنگترین هاوكاری نێوان هەردوولا هەژمار بكرێت. http://www.aviny.com/occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/fath-1/fath.aspx رێكەوتنی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ لایەنەكانی دژبەری ڕژێمی بەعس، وەك یەكێتی نیشتمانی كوردستان، ئایەتوڵڵا حەكیم و... . .، بووە هۆی زیادبوونی چالاكی هەواڵگری قەرارگای ڕەمەزان لە كوردستانی عێراق و داڕشتنی زنجیرەیەك ئۆپەراسیۆنی فەتح و هاوبەشی دیكە. ئەم هاوكاری و پەیوەندییە هاوبەشە زەمینەسازی بۆ دروستكردنی بنكەیەكی تاكتیكی لە قووڵایی خاكی عێراق دانا، لە ناوچەیەكدا كە سوپای عێراق بە ناوچەیەكی ئەمنی دەزانی، تا ٢٠٠ كیلۆمەتر لە قووڵایی خاكی عێراق.  لە كۆتاییدا بارەگای ناوەندی خاتەم ئەلئەنبیا بەرپرسە سەرەكییەكانی ئەو وڵاتە رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سنوور بەزاندن لە لایەن قەرارگای رەمەزانەوە" واتا هەموو ئۆپەراسیۆنەكان لە لایەن قەرارگای رەمەزانەوە سەرپەرشتی كراون" بە دوو مەرج, یەكەم: ئەم ئۆپەراسیۆنانە لە شێوەی زنجیرەیەك ئۆپەراسیۆنی فەتحدا ئەنجام بدرێن, دووەم: لایەنە كوردییەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق ئاسایشی ئەو ناوچانە مسۆگەر بكەن كە چەكدارانی ئێرانی تێدا ئامادە دەبن.عملیات فتح ۱؛ عملیاتی در عمق خاک عراق نەوشیروان مستەفا سەبارەت بە ئەنجامی نەخشەكان دەڵێت"پاش لێكۆڵینەوەیەكی زۆر لەسەر نەخشەی عەسكەری و لەسەر ئەرزی چالاكیەكە و پاش گفتوگۆی زۆر دورو درێژی بەرپرسەكانی یەكێتی و ئێران، ئێرانیەكان پلانەكەیان بەوە ساخ كردەوە كە چەند هاوەنێكی12ملم و چەند كاتێۆشایەك ببرێتە نزیك مەیدانی دەرهێنانی نەوتەكەو بەو ئاگر باران بكرێ وتێك بدرێ. هەمان سەرچاوەی پێشوو - ل 108". رێباز ئاوا باسی چۆنیەتی نەخشە داڕشتنی چالاكییەكە دەكات"لە سەرەتای مانگی هەشتی 1986بە بروسكە ئاگادار ی من و كاك سەفینیان كرد بچین بۆ سنووری تیپی 21ی كەركوك بۆ ناوچەی شێح بزێنی دیار بوو كاك سەفین نەهات، من بە بە تەنیا پەڕیمەوە لەگەڵ سەیارەیەكی تیپی 21ی كەركوك چوینە لای كاك كۆسرەت و كاك عەلی بچكۆل كە سەیرم كرد شەش پاسداریش لەوێ بوون پاش نان خواردن كاك كۆسرەت بە درێژی قسەی لەگەڵ كردم. لەگەڵ پاسدارەكان بەڕێكەوتین ئێوارە لە گوندی بیناتی نانمان خوارد درەنگی شەو لە چیای كانی دومبەڵان ئاودیو بووین چوینە نزیك كۆمپانیای نەوتی كەركوك بە جیهازێكی مۆدێرن وێنەیان گرت، زۆر شوێنێكی خەتەر بوو هیچ ڕەبییەكی دوژمن 30مەتر نێوانیان زیاتر نەبوو شەوێ درەنگ لە كەڵوڕ لە دەرەوەی گوندەكە نان و ماستاومان خوارد بەیانی هاتینەوە شێح بزێنی كە بۆم ساغ بۆوە ئەوە نەخشەی لێدانی كەركوكە لە گەڵ برایەكی هاوسەنگەرو خۆشەویستم ئەم قسانەم كرد. هەمان سەرچاوەی پێشوو ل382. قازانجی كۆماری ئیسلامی ئێران ئێرانییەكان پێیان وایەو فەتحی یەكەم  گەورەترین شەڕی پارتیزانی بوو لە جیهاندا, هاوكات سەركەوتنی گەورە بوو بە بێ زیان, لەو كارە سەربازییە كە هەرایەكی زۆری نایەوە لە راستیدا زیانەكان وا نەبوون, تەنها 3 بریندار هەبوو لە لایەن كۆماری ئیسلامییەوە و بەلام پێشمەرگە بەشداربووەكان باس لەوە دەكەن ئێرانییەكان تەنها چەند كەسێكیان بە ماتۆڕەوە بەشداریان كردووە, هەلاو هات و هاوارەكەیان هەموو درۆ بووەو تەنها بۆ ماڵوێرانی كورد بوو.  دوای گرتنی فاو لە لایەن ئێرانەوە, عێراق لە دامودەزگا نەوتییەكانی ئێرانیدا, وەك ستراتیجیەتی نوێ لە جەنگدا. لێدانی نەوتی كەركوك وەڵامدانەوەیەك بۆ ئەوە, ئێران دەیەویست لانی كەم عێراق دوو سوپا بهێنێتەوە بۆ كوردستان, واتا ئێرانییەكان بەم چالاكییە بە بەردێك دوو چۆلەكەیان دەكوشت, لە لایەكەوە لێدانی شادەماری ئابووری عێراق, وە هاتنەوەی سوپا بۆ كوردستان ئەمەش ماڵوێرانی بوو بۆ خەڵكی كوردستان وە سوك كردنی بەرەی جەنگ  بوو بۆ ئێرانییەكان. مجله  امتداد  ێ‌بان 1387، شماره 34  عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات لە لایەكی ترەوە كاتی ئۆپەراسیۆنەكە بە قازانجی كۆماری ئیسلامی و بازاڕی نەوت بوو"هەرچی ئێرانیش بو، لەم چالاكیەو ، لەم هەراو هوریا ئیعلامیە مەبەستێكی سیاسی هەبو. لەو كاتەدا كۆبونەوەی ئۆپێك هەبو ، ئەیەویست هەندێ لە داواكانی خۆی بسەپێنێ بەوەی تێیان بگەیەنێ هەر كات بیەوێ ئەتوانێ زەرەر لە نەوت عێراق بداو، بەوە پشێوی بخاتە بازاڕی جیهانیی نەوتەوە. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999ل112". فەتحی یەك لای ئێرانییەكان بە پێی سەرچاوە ئێرانییەكان ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك یان ئۆپەراسیۆنی یەكگرتن, بە فەرماندەیی سوپای پاسداران بەڕێوە چوو, دوو رۆژی خایاند, 11 و 12ی ئۆكتۆبەری ساڵی 198. بە پێی راگەیاندنەكانی ئێرانی تیایدا نزیك 600 كەس لە هێزەكانی عێراقی كوژرا. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%AA%D8%AD_%DB%B1 فەرماندە و سەركردەكانی ئۆپەراسیۆنەكە بریتی بوو لە یەحیا ڕەحیم سەفەوی (جێگری فەرماندەی سوپای پاسداران) محەمەد-باقر زۆڵقادر (فەرماندەی ئۆپەراسیۆنی سوپای پاسداران), جەلال تاڵەبانی (سەرۆكی یەكێتی) و نەوشیروان مستەفا (فەرماندەی پێشمەرگەی ئۆپەراسیۆن), ئامانجی سەرەكی ئۆپەراسیۆنەكە لێدانی نەوتی كەركوك بووە, 130 چەكداری قەرارگای رەمەزان و 2000 پێشمەرگەی ینك " 13  تیپی  ینك  -21,23, 25, 51, 53, 55, 57, 93,85, 86, 87, تیپی مەڵبەندی یەك و دوو. https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Fath_1"  كارەكەیان ئەنجامدا لە  قوڵایی 180 كم ی ناو خاكی عێراق. بە پێی دابەشكاری و ناونانی بەرەكان لای كۆماری ئیسلامی ئێران, ئۆپەراسیۆنەكە لەدوو بەرە پێك هاتووە, بەدر ناوی بەرەی شوان-ساڵەیی كەركووك, بەرەی خەندەق ناوی بەرەی جەبەل بۆر- جەمبور بووە, دوو قۆڵ لە جەمبورو جەبەڵ بۆر, 3 قۆڵیش لە بان ساڵەیی - شوان تا مەخمور و هەولێر كەركووك. ئیشكردن بە راجیمەو هاوەنی 120 ملم و چەكە قورسەكان دیكە  بە پاسدارەكان سپێردراوە, كە تیایدا 4 راجیمە, 3  هاوەنی 120 ملم بەكار هاتوون, 2000 گولە نراوە بە هێزەكانی عێراقەوە, گرتنی رەبایەكانی كانی دومەلان كەركوك و نانەوەی بۆسە بە پێشمەرگەی ینك  سپێردراوە.  لە قۆڵی شوان - ساڵەیی تۆپەكان لە نێوان گوندەكانی سۆنە  گۆلی  و  سەقزلی داندران, تەنها رەسەدەكانی ئێرانی بوون, بەشی زۆری تیپەكانی پێشمەرگە یەدەك بوون, تەنها چەند تیپێك بە پراتیك بەشدار بوون لە ئۆپەراسیۆنەكە. ئۆپەراسیۆنەكە كەركوك, پردێ, دوز و قادر كەرەم مەخمور, دیبەگە و  هەولێری گرتۆتەوە, سەرباری  رێگای هاتنی چەك و كەسەكان, ئۆپەراسیۆنەكە بە  دروشمی زەینەبی گەورە دەستی پێكردووە, لێ پێش 48  كاتژمێر هەندێك  هێز نێردراوەتە ناوچەی ئۆپەراسیۆنەكان بۆ چاودێریكردنی بارودۆخەكە. بە پێی راگەیاندنەكانی ئێرانی لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە لە14 ناوەند دراوە لەوانە " پاڵاوگەی كەركوك, یەكەی ژمارە یەكی دەرهێنانی نەوت, وێستگەی كارەبای بەشێك لە شار, لێدانی بنكەی 3 موشەكی زەوی ئاسمان, لێدانی رێكخراوی موجاهدینی خەلقی ئێران لە قەڵای حەسار, غازو نەوتی جەمبور وە جەبەل بۆرو شۆراو, لێدانی بارەگای فەیلەقی یەك و سەربازگەی دارەمان, لێدانی  ئەرێلی سیخوڕی گوندی سەقزلی, وە گرتنی 20  رەبایە لە لایەن پێشمەرگەكانی ینك لە كانی دومەلان, لێدانی وێستگەی شەمەندەفەری كەركوك, لێدانی  سینی مایكروەیفی تەلەفزیۆنی, لێدانی چەند ناوەندێكی سەربازی دی". https://www.iribnews.ir/fa/news/2855677/%D9%81%D8%AA%D8%AD-%DB%8C%DA%A9-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%DA%86%D8%B1%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D9%88%DA%A9-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%DB%B6%DB%B5  هاوكات بە پێی راگەیاندنەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە كۆپتەرێكی دوژمن خراوەتە خوارەوە- http://birjand.irib.ir/-/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D8%AA-24 لە ئەنجامی ئۆپەراسیۆنی لێدانی نەوتی كەركوك 60%ی توانای بەرهەمی نەوتی كەركوكی لەناودراوە -   https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/07/19/1542818/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%82-%D8%AE%D8%A7%DA%A9-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%A7-%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87-%D9%88-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1  ئۆپەراسیۆنەكە  بە یەك شەو ئەنجامدراوە, كۆتایی كاتەكانی شەوی 11ی مانگ و سەرەتای شەوی 12ی مانگ , لێ كە كۆماری ئیسلامی ئێران رایدەگەیەنێت دوو رۆژ بەردەوام بووە, بەو مانایەیە ئۆپەراسیۆنێكی بەرفراوان و كۆنترۆڵی ناوچەكەیان كردووەو لە شوێنی ئۆپەراسیۆنەكە ماونەتەوە ئەو ماوەیە, نەك تەنها 3:30 كاتژمێر بەردەوام بووبێت و دواتر بە پەلە هەڵهاتبێتن, تەنانەت بڕیاریان دا ئەگەر چەكەكانیان پێ دەرباز نەكرا بەجێیان بهێڵن, چونكە دنیا بەرەو روناك بونەوە دەچوو, ئۆپەراسیۆنەكە تا كاتژمێری 5:30 ی بەیانی رۆژی 12 ی مانگ بەردەوام بووە , مانەوە  لەو جێگایە مەرگی هەمووان بووە.   ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك لای ینك كۆماری ئیسلامی ئێران بێ مانا ئۆپەراسیۆنەكەو ئەنجامەكانی گەورە كردەوە, كە ئەمەش كاریگەری هەبوو لە هەمبەر كاردانەوەی رژێمی عێراق و سزادانی هەموو  گەلی كورددا, ئەگەر لە ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو" حاجی ئۆمەران ئێران -پارتی" تەنها بارزانییەكان بە دڕندانەترین شێوە سزا دران, ئێستا هەموو كوردستان كەوتە بەر لێپرسینەوەو سەرەتا گوندەكانی شوان -ساڵەیی دەشتی هەولێر و قەلاسێوكا, بزانین بەرپرسانی ینك چۆن باسی ئەم روداوە دەگێڕنەوە, هەرچەندە سەرۆكی ینك لە یاداوەرییەكانی باسی هیچ روداوێكی تاڵ  ناكات, كە راستەوخۆ گرێدراون بە خۆیەوە. بەڕێز نەوشیروان مستەفا ئاوا باسی ئۆپەراسیۆنەكە دەكات"پلانەكە بەم جۆرەی خوارەوە دانرا: 1-هێزێك بە سەركردایەتی شەوكەتی حاجی موشیر ئاگر بارانی زەمبور بكەن.  2-هێزێكی تر بە سەركردایەتی ئازاد حەمە غەریب ئاگر باران جەبەڵ بۆر بكەن.  3-هێزێكی تر كە هێزی سەرەكی و هەرە گەورەی یەكێتی بو، بە سەر پەرشتی خۆم، ئاگر بارانی بابەگوڕ گوڕ بكەن.  3-هاوزەمان لەگەڵ دەستپێكردنی ئەم 3هێرشەدا ، پەلاماری داوودەزگاكانێ بەعس لەناۆ چەندین شارو ئۆردوگا و شوێنی دیاردا بدرێ. سەرچاوەی پێشوو ل 108-109". " كاتی جێبەجێكردن دیاری كرا. ئازادو شەوكەت هەریەكەیان بەشی خۆی بە شەو لە لۆری باركردو بە دابان دا بردیان بۆ خڕی زێویە و پەڕاندیانەوە نزیك شوێنی كارەكانی خۆیان. ئێمەیش بەشی خۆمان، كە لە هی هەردوكیان زۆرتر بو، بە 32 تراكتۆرو 4 لۆری لە خڕی زێویە و گردەبۆرەوە گوزایەوە كەڵەشێرەو ڕۆژی دوایی بردمانە گوندی مۆڕخواردە دانا. دوری مۆڕخواردە لە كەركوكەوە لە 40كلم كەمتربو. سەرچاوەی پێشوو ل 109". " ئینجا تاقم تاقم هێزەكانمان بەڕێ كرد هەریەكەیان بۆ ئەنجامدانی كارەكەی خۆی و ، ئێمەیش ئێوارەكەی سەركەوتینە سەر خاڵخاڵان بۆ ئەوەی لە دورەوە سەرپەرشتی ڕوداوەكان بكەین. لە سەعات 12ی نیوەشەودا ئاگاداری هەمو قۆڵەكان كرا: (چرا هەڵكەن!)كە نیشانەی دەست پێكردن بو. سەرچاوەی پێشوو ل 109". رێباز باسی رۆڵی هێزەكانی ینك لە هەولێر دەكات لە ئۆپەراسیۆنەكە" بۆ ئەوەی دوژمن نەتوانێ لە كاتی ئەنجامدان ئەو چالاكیە مەزنە هێز بە هاناێ كەركوك ببات بە تایبەتی هێزەكانی فەیلەقی پێنج كە بارەگای لە هەولێر بوو باقی تیپەكانی 85,86,87,91‌ بۆ مشاغەلە كردنی هێزەكانی دوژمن تەرخان كرا. ڕۆژی 9- 10 كاك كۆسرەت گەیشتە لامان لە گوندی بانە قەڵات ئەو هێزانەمان دابەش كرد بۆ مشاغەڵە كردنی هێزەكانی ڕژێم بۆ ئەو شوێنانە: 1-گوێڕ 2-دیبەگە 3-قوشتەپە 4-ناو هەولێر". "پاش نان خواردنی ئێوارە چوینە سەر دێدەوان هەموو شوێنێك دیار بوو، ئاگری نەوتی كەركوك بڵێسەی هەڵدەستا، دنیا كش و مات بوو تا كاتژمێر 1ی بەیانی ڕۆژی 10-10لە هەموو لایەك تەقە دەستی پێكرد، تۆپەكان كەوتنە كار پاش ماوەیەك، ئاگر شەریكەی كەركوك كوژایەو، هاوزەمان لەگەڵ دەست پێكردنی تۆپ باران فڕۆكەكانی شەڕكەر و كۆپتەر بە ئاسمانی ناوچەكە دەسوڕانەوە بە تەنویر ناوچەكەیان ڕووناك كردەوە چەند كاتژمێرێك، تۆپ باران بەردەوام بوو پاش ئەو ماوەیە دنیا كش و مات بوو، ئاگر لە شەریكە هەڵنەستا كەواتە چالاكیەكە وەك پێویست سەركەوتوو نەبوو. سەرچاوەی پێشوو ل388 ". راستی زیانەكان عێراق لە ئۆپەراسیۆنەكە ئەو 3:30 كاتژمێرەی 11 لەسەر 12ی مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 1986 ئۆپەراسیۆنەكەی تێدا ئەنجامدرا, هاولاتیانی كەركوك هەموو بڵاچەی ئاگرەكەیان بینی, دەنگی راجیمەو هاوەنەكان بیسترا, شریقەی بیكەی سی هات, خرمژنی گولە چوو بە ئاسمانا, وەلێ  جگە لەو زیانانەی پێشمەرگەی ینك  لە گرتنی زنجیرە رەبایەكان  لە كوردە میلەوە بۆ سەر خاسە و دانانی بۆسە لە كەلی سێكانی لە لایەن پ م  كەرتی یەكی ساڵەییەوە كە 20بۆ 30 سەربازی عێراقی تێدا كوژران, لێدانەكان دی هەموو رەمزی بوو, ئەویش سێ شەهیدیان بۆی داو یەكێك لە رەبایەكانیان لەسەر خاسەیان بۆ نەگیرا, لە ئەرێلەكەی سەقزلی هەر نەدرا, لەو سەربازگەیەی كە موجاهدینی  تێدا بوو, چەند گولەیەكی پێوە نرا بەلام كاریگەری نەبوو بێ زیان بوو, هەرچەندە ئێرانییەكان كردیانە هەرا گوایە بارەگای مونافقینیان وێران كردووە و كۆتاییان پیچیان هێناوە, ئەوەی وتیان درۆ بوو, دوو سێ شوێنێك لە كۆمپانیای نەوت گڕی گرت بەڵام زوو چارەسەر كرا, شەوی دواتر واتا 12ی ئۆكتۆبەر رۆشنایی ئاگرلە ئاسمانی كەركووك هەر نەما, تەنانەت شەوی یەكەم زۆریەی ئاگرەكە كۆنترۆڵ كران, ژمارەی كوژراوەكانیش لە 600 كەسەكەی دیاریكراوە, سفری كۆتایی زۆر بە زێدەوە  زیادە, كەمتر لە 50 كوژراو هەبوو, پێشمەرگەیەك بەشداربوو گێڕایەوە ئەگەر زیانەكانی عێراق هەموو ئاوا ئێران سەرژمێرییان بكات دەبڕی ئەوەیە  هیچی نەكردووە, ئەوەندە درۆی كرد لە فەتحی یەك باوەڕ بە هەڵاكانی نەما. پێشمەرگە دوای چالاكییەكە بە دوو ئاراستە پاشەكشەیان كرد, ناو شوان تۆمار و  گورگان و دەشتی هەولێر شەیتان و  سێگردكان. لە كاتی هێرشی دەیان كۆپتەر بۆ سەر گوندی شەیتان لە دەشتی هەولێر, كاكۆ پەڵكانەیی گولەی ئار پیجی پێیدا تەقییەوە گیانی بەخت كرد. فەرماندەكانی ئۆپەراسیۆن لە بان خاڵخالانەوە بە دووری نزیك 50  كیلۆمەتر بە دووربین و بێتەل چاودێری و سەركردایەتی ئۆپەراسیۆنەكەیان دەكرد, رۆژی دواتر گەیشتنە سور قاوشان, دەیان هەزار كەس و سەدان پێشمەرگەیان لە دوای خۆیانەوە لەو دەشت و هەڵەتانەی كەركوك لە رۆژێكی زۆر مەترسیداردا جێ هێشت بۆ بەعسی فاشیست, بۆ خۆشیان رۆژێكی ئارامیان لە چەمی رێزان بردە سەر. مەحمود سەنگاوی ئاوا باسی قۆڵی جەبەڵ بۆر- جەمبور دەكات مەحمود سەنگاوی وەك سەرتیپی 57 سەگرمەو بەشدارێكی چالاكی ئۆپەراسیۆنەكە, لە یاداشتەكانیدا ئاوا, چالاكی ئەو شەوە دەگێڕێتەوە" رۆژی 6-10-1986لە لایەن مەڵبەندەوە ئاگادار كراینەوە كۆببینەوە بۆ ئەنجامدانی چالاكییەكی گەورە, بۆ ئەم مەبەستە چوومە دێی مێولی و سەردانی كاك ئازاد سەگرمەم كردو ئەو لە سەركردایەتی گەڕابوەوە, لە شێوەو شوێنی چالاكییەكە ئاگاداری كردمەوە كە هەندێك لە ئەركەكان بەو سپێردرابوو. لە سەركردایەتییەوە تەقەمەنییەك زۆر بە تراكتۆر گوێزرابووەوە سنووری تیپی 25ی خاڵخاڵان, بەشەكەی مەڵبەندی یەك بە سەرپەرشتی كاك عادل شكور و  مام ساڵەح گۆڕی ئەسپی لە بەری هەمەوەند لە لایەن كاك رۆستەم و كاك حەمەڕەش بۆ سنووری تیپی 57ی سەگرمە گوێزرایەوە, هەندێ پسپۆڕی ئێرانیش درایە دەستمان. رۆژی 8-10-1986 گەیشتینە قەیتول و هەڕێنە, چاوەڕوانی گەیشتنی چەكەكان بووین, لە شوێنێكدا پسپۆڕەكانمان دانا, خۆمان چووین بۆ ناوچەی هەمەوەند, رۆژی 10-10-1986لە دێی خاڵدان چاومان بە كاك شەوكەت و كاك رۆستەم و مام ساڵەح گۆڕی ئەسپی كەوت. ئێمە چاوەڕوان نەبووین ئەوكارە بە پەلە ئەنجام بدرێ, كەچی كاتژمێری چواری پاش نیوەڕۆ لە لایەن كاك نەوشیروانەوە برووسكەمان بۆ كرا كە هەر ئەمشەو ئەبێ چالاكییەك بكرێ, كاك شەوكەت داوای دواخستنی كرد چونكە هێزەكانی مەڵبەندی یەك فریاناكەون, بەڵام كاك نەوشیروان وەڵامی دایەوە: ئەبێت هەر ئەمشەو ئەنجام بدرێ  ئەگەر ئەمشەو نەكرێ دیارە ناتانەوێ ئەنجامی بدەن. من بە كاك شەوكەتم وت: كام لامان پێ ئەسپێرن ئەنجامی ئەدەین, ئەو ئەمەی زۆر پێ چاك بوو, بەشی خۆمان چەك و تەقەمەنیمان جیاكردەوە كە بریتی بوو لە دوانزە تەن قومبەلەی 120 ملم و یەك كاتیۆشای 12 دانەیی, كاتژمێر 5ی ئێوارە كە دنیا تاریك بوو, لە خاڵدانەوە چووینە قەیتوول, لەوێ كاتیۆشاكەم تەسلیمی دەستی كاك دلێر جاف و حاجی حەبیبی تۆپچی كرد كە بچینە دێی تۆپخانەی زەمبووور لەوێ دابمەزرێن تاكو هەموو هێزەكە ئەگات. ئەوان رۆیشتن و ئێمەش بە دوایانا, زۆر درەنگ بوو كاتژمێر 3ی شەو لەو شوێنەی دیاریكرابوو دەستمان كردە لێدانی كۆمپانیای نەوتی زەمبوور بۆ ماوەی یەك كاتژمێر, گڕو بڵێسە لە نەوتەكە بەرز بوەوە و بەری ئاسمانی گرت  و ئەو ناوەی كردە رۆژی روناك. هەموو نیشانەكانمان بە باشی پێكاو بە بەرچاومانەوە ئەسووتان, دوژمن لای خۆیەوە بە چەكە دژی ئاسمانییەكانی ناوجەرگەی ئاسمانی سوور كردەوە.  زیانەكانی دوژمن لەو قۆڵەوە بە 70% مەزەندە دەكرا دوای ئەنجامدانی كارەكە خۆمان كۆكردەوەو بە دوانزە ئۆتۆمۆبێل گەڕاینەوە, لەو كاتەدا هەندێك فڕۆكەی گەورەی دوژمن هاتنە سەرمان بۆ لێدانمان, بەڵام پێش ئەوەی بێینە دەست فڕۆكەیەكیان لە خۆیەوە بەر بووە خوارەوەو گڕی گرت و سووتا بێ ئەوەی تەقەی لێبكرێ. لە گەڕانەوەماندا لاماندایە دێی قیرچە زۆر ماندوو بووین, چووینە ماڵێك  لە گەڵ پسپۆرێكی ئێرانیدا كە لە گەڵماندا بوون, تەماشا ئەكەین وێنەی هایدەو مەهەستی كە دوو گۆرانیبێژی ئێرانین بە نیوە رووتی هەڵواسرابوو, ئێرانییەكان ئەیان روانییە وێنەكان و سەریان با دەداو ئینجا یەكێكیان ووتی: ئەمە وێنە قاحپەكان ئێمەن  لە هەموو دنیادا بڵاو بوونەتەوە.. هەرچەندە من لە گەڵ ئەو قسەیەدا نەبووم, مەرج نییە ئەو قسەیەیان لە ناخەوە كردبێ . ئەم چالاكییەی ئێمە بەشێكی بچووكی داستانێكی گەورە بووبەناوی داستانی نەوتی كەركوك كە كارە سەرەكییەكەی لە قۆڵی كەركوكەوە بوو, بە  هێزێكی زۆرەوە بە پێی نەخشەیەكی گونجاو تۆپبارانی خەستی جەوەڵ بۆرو كەیوان كرا, بڕی چل تەن تەقەمەنی قورسی لێدرا, لە چەند لایەكیشەوە پەلاماری هێزەكانی دوژمن درا, بۆسەیان بۆ دانرابوو, زیانێكی زۆر لە دوژمن كەوت لە رووی ئابوورییەوە كە بە تەقدیر 30% بوو, جگە لەوە لە رووی سەربازییەوە هێزێكی زۆری لە پێكدادانەكەدا كوژران. ئەم چالاكییە دەنگێكی زۆری دایەوە و بەعسی شپرزە كرد, چونكە چالاكییەكە زۆر گەورەو كەم وێنەو لە قوڵایی دەسەلاتی پڕ لە دڕك و داڵی تەنراو بە هێزی سوپایی متمانە پێكراو ئەنجامدرا بێ ئەوەی دوژمن هەست بە هیچ جۆرە جمووجۆڵێكی چەك و تەقەمەنی گواستنەوەو هەڵس و كەوتی هێزی پێشمەرگە بكات بۆ ئەو سنوورە دوورو گرنگە. یەكەم دەنگ و باسی ئەو چالاكییە لە رادیۆی تارانەوە بڵاوكرایەوە و دەوری ی ن ك ی فەرامۆشكردو شتەكەی كردە هی خۆیان كە لە حەقیقەتدا وانەبوو نەخشەو هێزی سەرەكی ئەنجامدەری چالاكییەكە ی ن ك  بوو, پسپۆرەكان هی ئێران بوونو بۆیە ناڕەزایەتی ئاراستەی ئێران كرا, ئەوەبوو لە دەنگ و باسی داهاتوودا داڕشتەی راگەیاندنەكە گۆڕاو دەوری ی ن ك تیا باسكرا  - بیرەوەرییەكانی سەنگاوی , مەحمود سەنگاوی,چاپی دووەم -2005 چاپخانەی: دەزگای چەپ و پەخشی حەمدی ل189-192. ئەو فڕۆكەیەی  بە رێكەوت كەوتە خوارەوە, وەك ئاماژەمان پێدا پێشتر, لە راگەیاندنەكانی ئێران وەك بە بەشێك لە چالاكییەكە  دراوەتە قەڵەم. لەم ئۆپەراسیۆنانە ئێران هەمیشە بەدوای نەیارانییەوە بووە لە هەموو ئەو كردارە سەربازیانەی ئێران لە ناو عێراق ئەنجامی داون, هەمیشە چاوێكی لەسەر ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی بووە  بە كوردو ئێرانییەوە, لە  ئۆپەراسیۆنی فەجری دووی حاجی ئۆمەران لێدانی حیزبی دیموكرات بەشێك بوو لە ستراتیجیەتی ئۆپەراسیۆنەكە, لە هەڵەبجە سەدان رۆژهەلاتی لە گوردانی شوان و  سوپای رزگاری و پەنابەرانی ئێرانی تێ چوون, پێشمەرگەكانی دیموكراتیش بە رێكەوت رزگاریان بوو. لە ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەكیش لێدانی موجاهدین خەلق بەشێك بووە لە ستراتیجیەتی كارەكە, لەناو بەرنامەی ئۆپەراسیۆنەكەدا بووە, كە زیانیان پێ نەگەیووە, بەهۆی هەڵكەوتەی سەربازگەكەیان و قایمی و هێزی ناو سەربازگەكەوە بووە, ئەمە دەستپێشخەرییەكی خراپ بووە بۆ تێكدانی پەیوەندی لەگەڵ ئەم رێكخراوە, تا گەیشتە ئەو جێگا خراپەی پێی گەیشت. پێشمەرگەیەكی كۆمەڵە بۆمی گێڕایەوە, دوای فەتحی یەك رۆژێك دەستەیەك پێشمەرگەی ینك, هەندێك پاسداریان هێنابووە ناو بارەگاكانمان لە مالومە, كە زانیمان پاسدارن  رێگەمان نەدا بێنە ژورەوە, پەیوەندی ینك لەگەڵ ئێران گەیشتە ئەو ئاستە مەترسیدارە, لە كاتێك كۆمەڵەو دیموكرات پێشتر هەموو شتێكی خۆیان لەگەڵ ینك  بەش دەكرد. مەسعود بارزانی چۆن باسی فەتحی یەك دەكات مەسعود بارزانی كە بۆ خۆی لە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكاندا دەستپێشخەر بووە, داهیچنەری ئەوجۆرە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەیە, لە یاداشتەكانیدا  ئاوا باسی فەتحی یەك دەكات, دواتر پارتەكەی دەبێتە بەشێك لە فەتحەكانی داهاتوو" لە 11-10-1986دا, هێزێكی سوپای پاسدارانی ئێران بە هاوكاریی پێشمەرگەی یەكێتی و لە ژێر ناونیشانی هێرشی فەتحی یەك دا, بەرنامەیەكیان دانا بۆ لێدانی نەوتی كەركووك. بۆ ئەم مەبەستە, رێككەوتنێك لە نێوان یەكێتی و سوپای پاسداران ئیمزا كرا لەسەر :  -    یەكێتی هەموو ئاسانكارییەك بكات ئەو هێزەی پاسداران بكاتە ئەو ئامانجەی بۆیان دیاری كراوە. -    -لە بەرامبەردا ئێران هەموو ئاسانكارییەك  بۆ یەكێتی بكات و بە بای هاوكارییان بكات. 200 پاسدار بە فەرماندەیی برادەر شەفەق و چەند فەرماندەیەكی تر بە ناوەكانی ( سادق مەحسوڵی, غوڵام پاكڕووح, برادەر بۆیاقچی و برادەر نادری), بە هاوبەشی  لەگەڵ  ئەم هێزانەی یەكێتی : تیپی 21 بە فەرماندەیی سیروان. تیپی 25 بە فەرماندەیی مەلا ئاراس تیپی كۆیە بە فەرماندەیی مەلا برایم تپی 87 ی قەرەچووغ بە فەرماندەیی سەفین. بۆ ئۆپەراسیرنەكە ئەم چەكانەیان دا بە هێزەكانی یەكێتی : 1500 كڵاشینكۆف, 30000 فیشەك,40 بی كەی سی, 1000 فیشەك , 15 دۆشكە 15000 فیشەك , 7 ئاڕپی جی 50  قازیفە, 3 هاوەنی 120 ملم و 1500 گولە, دوو هاوەنی 81 ملم و 1000 گولە) . هێرشەكە بەناوی فەتحی 1 كرا - بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد - بەرگی چوارەم 1975-1990  شۆڕشی گوڵان- ل 211,212. ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح  و نەسر ؟ بەڕێز نەوشیروان مستەفا ئاوا باسی جیاوازی نێوان ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح و  نەسر دەكات, كە 19 ئۆپەراسیۆن بوون 16یان لە كوردستان ئەنجامدران "فەتح و نەسر ئەم عەمەلیاتە كە ئێرانیەكان ناویان لێ نا:((عەمەلیاتی فەتحی یەك))سەرەتای دەستپێكردنی هاوكاری جەنگیی ئێران و یەكێتی بو، عەمەلیاتەكانی تریشیان ناو نا فەتحی 1و2و3و....هتد. لەگەڵ پارتی یش هەندێ عەمەلیاتی هاوبەشیان كرد بۆ ناویان نابو عەمەلیاتی نەسری 1و2و3.....هتد.هەر بەم دو ناوەوە ئەو بنكانەی پاسداران كە ئیشەكانی یەكێتیان لە ئێران دا ئەنجام دەدا ناویان نابون قەرارگای فەتح و ، ئەوانەی ئیشەكانی پارتییان ئەنجام ئەدا ناویان نابون قەرارگای نەسر ل112-خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999". لە راستیدا نە هەموو ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح  ینك  كردی, وەك پێشتر ئاماژەم بە هەر دەیان داو 3 و 7 پارتی ئەنجامیان دا, نەسریش 9 زنجیرە ئۆپەراسیۆنە لە نێوان 14-4-1987 بۆ 22-11-1987 ئەنجامدران, 6یان لە كوردستان بەڕێوە چوون, ئەو ئۆپەراسیۆنانەی ینك بەناوی نەسر ئەنجامیانی دا  4 و 5 , 8 , واتا نیوەی ئۆپەراسیۆنەكانی نەسرە لە كوردستان, زۆر زیاترە لە بەشداری پارتی, ئەگەر پارتی هەر تێدا بێت.  نەسری 1 لە چوارتا, 7یش لە قەلادزێ ئەنجام دراون, لێ دیار نییە چ لایەنێكی كوردی لەگەڵدا بووە, نەسری 2 و 6 لە بەرامبەر بەدرە ئەنجام دراون لە مەیمك, 3 لە دهلەران ئەویش دەكەوێتە ناوەڕاستی عێراقەوە,  نەسری 9 ش لەناوچەی حاجی ئۆمەران ئەنجامدراوە, لایەنی بەشداربوو دیار نییە. بۆیە ئەو زانیارییە تەواو هەڵەیە, بۆ كردنەوەی دوو قەرارگا بەناوی فەتح و نەسر بۆ ینك و پدك, زانیاری تەواوم نییە, وەلێ  بە پێی پرسینەكان نا دروستە, دەشێت لەناو قەرارگای رەمەزان ژوریان بۆ كرابێتەوە؟؟, وەك ئاماژەم پیچی دا فەتحەكان و ئۆپەراسیۆنەكان دواتر لە ژیچر فەرماندەیی  قەرارگای رەمەزان بەڕێوە چوونە. ئیتڵاعات بۆ پارتی: ئێوە تا شارەزوورمان دەبەن ینك تا كەركووك و بەغدا   شاكر شیرازی ناسراوە بە باوە شاكر شیرازی,  كاكەیییەو خەڵكی  دێٍی مێخاسی خانەقینە, كۆنە پێشمەرگەی پارتییە, دەڵێت  لەو كاتە مەسئول عیلاقاتەكان پارتی  ناویان مەلا عومەری لق  و مەلا عومەری سورێن بوو لە بانە, ئەمانە فارسیان نازانی, ئازاد قەرەداغی و حەمیدە فەنی بەرپرسی لقی 4 باوە شاكریان نارد  بۆ هاوكارییان لە رووی زمانەوە, چونكە من فارسییەكەم زۆر باش بوو, سەعید شیرازی مەسئول ئیتڵاعاتی بانە بوو, رۆژێك وتی مام جەلال دێت  پێشوازی  بكەین, روی لە ئێمە كرد و وتی: ئێوە باوتان نەماوە, تا شارەزور ئێمەتان دەبرد بەلام  مام جەلال تا كەركوك و بەغدا ئەمان بات, لە ئێوە باشترە  بینیتان  ئێمەیان برد  بۆ كەركوك؟. سەرانی ینك بۆ ئەزموونیان بۆ لە جینۆسایدكردنی بارزانییەكان وەرنەگرت؟ هەڤاڵ  كوێستانی لە پەرتووكی ئەو  رۆژانەی نیشتمان هی هەمووان بوو دەنووسێت" لە گۆڤاری الگلیعە العربیە  ژمارە 52ی مانگی ئابی 1984,  مام جەلال  وتویەتی:" سەدام حەكەمە و دوژمن نییە", بارزانییەكان دووجار خائینن, جارێكیان لەبەر ئەوەی دژی كوردی ئێران شەڕ دەكەن, جارەكەی كەش لەبەر ئەوەی پێش پاسدارانی ئێرانی دەكەون و دژ بە سوپای عێراقی شەڕ دەكەن"  ل 350-351 . مام جەلال: سەبارەت بەوەی بارزانیەكان, وەڵامدەداتەوەو دەڵێت: ئەمن نەمگوتووە بارزانیەكان, گووتوومە كوڕانی بارزانی- ل 351 - ئەو رۆژانەی نیشتمان هی هەمووان بوو - هەڤاڵ  كوێستانی -سلێمانی 2017- چاپخانەی كارۆ. مام جەلال پێش پاسداركەوتن و شەڕ كردن لە گەڵ سوپای عێراق بە خیانەت دەزانێت, دوای خۆی جوڕِِی پارتی دایەوە و لەو جۆرە خیانەتە هەموویانی رەت دا, پارتی و حسك فەجری دوویان كرد, ئەو فەجری دە, پارتی فەتحی 3 و 8 ی كرد, ئەو نەسری 4 و 5 و 7, كەربەلاو بیت الموقەدەس و چەندین فەتحیشی بخەرە سەریان. پارتی ئەگەر لەسەر سنوور شەڕی هاوبەشی كرد, ئەو 150 كیلۆمەتر لە قوڵای عێراق و  پاسداری بردە بن كەركووك. بگرە بەڕێز مام جەلال  تاڵەبانی  لەوەش زیاتر ڕۆیی , بەوەی سەدام حسێنی بە ناوبژی كەر ناو برد نەك دوژمنی كورد, ئەمەی لە كاتی خۆی  لە گۆڤاری (الگلیعە العربیە) ڕاگەیاند, هەر لەم چاوپێكەوتنەدا  ئەوەش ڕاگەیەندرا سوپای عێراق سوپای نیشتمانە , نابێت لە دواوە خەنجەری ژەهراوی لێ بوەشێنرێت . بە گوێرەی هەمان میتۆد و بۆچوون , ئەم مانگی هەنگوینیەی نێوان هەردوولا ( ینك - ئێران ) نەك خەنجەر,  بگرە ڕم بوو لە پشتەوە لە سوپای عێراق وەشێنرا: لە ساڵی 1986 لایەنەكەی بەڕێز تاڵەبانی ڕێككەوتننامەی ڕەسمی سیاسی  و سەربازی لەگەڵ تاراندا بەست- جینۆساید لە عێراقدا و پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد , وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە , چاپخانەی خاك ل54    . بەڕێز نەوشیروان مستەفا, كە یەكێك بوو لە كەسایەتییە گرنگەكانی ئەو سەردەمەی ی ن ك, لە پەرتووكی پەنجەكان یەكتری ئەشكێنن لە دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق (1979-1983), دەربارەی ئەم كارەساتە و هۆكارەكانی  نوسیوویە: " گیرانی بارزانییەكان ئەوكاتەی ناوچەی حاجی هۆمەران بوو بوو بە مەیدانی گەرمی جەنگی عێراق - ئێران بنەماڵەی بارزانی و سەرانی پدك بە ئاشكرا هاوكارییان لەگەڵ هێزەكانی ئێران ئەكرد دژی جەیشی عێراقی. كۆكردنەوەی دەنگ و باسی عێراق و هێزەكانی و, چاوساغی و ڕێبەری هێزەكانی ئێران و , هێنان و بردنی دێدەوانی تۆپخانەی ئێران ئەمە بەشێكی كەمی ئەو هاوكارییە ئاشكرایە بو. لە هێرشەكانیش دا ئەوان وەكو هێزی یارمەتیدەر و خەریككەر و لێدانی پشتەوە بەشدار ئەبوون (( پەنجەكان یەكتری ئەشكێنن, لە دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق 1979-1983  ل321, نەوشیروان مستەفا )), كەچی ئەمان دواتر خۆیان بوونە هێرش بەر نەك خەریككەر. بەڕێزی بەردەوام دەبێت لەسەر بۆچونەكەی و دەنووسێت:" بەشدار بونی بنەماڵەی بارزانی و هێزەكانیان لە هێرشەكانی ناوچەی حاجی هۆمەران دا, لە لای صەدام جگە لەوەی بە خیانەتی نیشتمانی دا ئەنرا, بۆ خۆیشی بە خیانەت و دەسبڕین و فێڵ لێكردن ئەژمارد". لێرەدا نەوشیروان مستەفا تەئكید دەكاتەوە لەوەی پارتی بەشداری شەڕی حاجی هۆمەرانی كردووەو ئەو هاوكارییەی پارتی لەگەڵ ئێران لای بەڕێزی خیانەت بووە, كەچی دوایی خۆی هەمان تەرز بە زیاتریشەوە دووبارە دەكاتەوە, تەنانەت داهێنانی تێدا دەكات؟. كێشە ئەوەیە لە پرۆسەی  دادگاییكردنی تاوانبارانی جینۆسایدی بارزانی و ئەنفال و هەڵەبجە سەرانی بەعس هەمان وتەكانی بەڕێزان تاڵەبانی و مستەفایان دووبارە دەكردەوە, وەلێ لەبەر ئەوەی لەناو قەفەس بوون وە ئێران حوكمڕانی عێراق بوو, بۆیە وتەكانیان بە هەند وەرنەگیرا, جینۆسایدی كورد پەیوەندی راستەوخۆی بەو هەموو ئۆپەراسیۆنەوە هەبوو بە هاوكاری ئێران ئەنجامدران. بردنی خەڵك بەرەو مەرگ ئەو شەوەی ئاسمانی كەركووك كرا بە فوارەی ئاگر, گڕی نەوتی باوەگوڕگوڕ كەوتە بەر گڕ, بۆنی كڕۆزەی سوتانی جەستەی مرۆڤەكان لە ناو لادێكانی دەڤەرەكەوە  دەهات, تارمایی مەرگ ئەو ناوەی داگرت, ئازارەكانی گەیشتە سەر تخوبی مەرگ, شەوێكی زۆر ترسناك بوو, سەرەتایەكی مەترسیدار بوو, لەو چركە ساتەوە هەموو شت لە كوردستان گۆڕا, سەرەتای گۆڕانكارییەكی گەورە بوو بۆ خەڵكی كوردستان, خاڵی دەستپێكی لەناو چوونی نەتەوەیەك بوو, لەحزەی تێكەڵ بوون و ئاوێزانی مەرگ بوو لەگەڵ ژیان, مان لەگەڵ فەوتان, شین لەگەڵ شادی. لە ناوەڕاستی هەشتاكان بە دواوە, بەشێك لە پارتە كوردستانییەكان شەڕی  كۆنەپەرستانەی ئێران - عێراقیان هێنایە ناو خاكی كوردستانەوە, ئاوێزانی خەباتی چەكداری كوردیان كرد, ئەنجامەكەی گەیشت بە  سوتاندنی خاك و خەڵكی كوردستان لە بەرداشی ئەو جەنگە نەگریسە. ئەم چالاكییە هاوەبەشانە, چەورترین و بەلەزترین تیكە بوون, خرانە ناو مشتی فاشییەكان بەغداوە, هەلی زێڕین بوو زەمینەی بۆیان خۆشكرا, بۆ پەلەكردن لە جێبەجێكردنی نەخشە شۆفینییەكانیان, كە بە ساڵان بیریان لە ئەنجامدانی دەكردەوە و بەدوای هەلێكدا دەگەڕان بۆ جێبەجێردنی, ئەو جەنگە هێنایە ناو بەرنامەی  ڕۆژەڤەوە.  رژێم لە وێرانكردنی زنجیرە گوندی سەر سنوور و هەرێمەكانی نەوت و تەعریب و ناوچە گەرمەكانی جەنگ و تیربارانكردنی گروپ تێی نەدەپەڕاند, ئەم تەرزە ئۆپەراسیۆنە هەموو كوردستانی بە خەڵك و خاكەوە لە بەرداشی خۆیدا سوتاند. لە سەرەتای شوباتی ساڵی 1985, پێشمەرگەكانی ینك لە هەمان ناوچەی ئۆپەراسیۆنی فەتحی 1ساڵەیی, ئۆپەراسیۆنێكی سامناكی پڕتاوانیان بەرامبەر بە هاوولاتیانی تەعریبی گوندی گورزەیی ئەنجامدا" 53 كەس لە پیاو وو ژن و منداڵ و پیرو پەككەوتە كوژران", وەلێ  كاردانەوەی بەعس تەنها گرتنی دەیان هاووڵاتی سڤیل بوو, لە سەربازگەی خالید هێشتیانیانەوە, دواتر ئازادیانی كرد, زیانی گیانی فەتحی 1  كەمتر بوو لەو ئۆپەراسیۆنە, وەلێ لەبەر ئەوەی ئێران بەشێك بوو لە ئۆپەراسیۆنەكە, حكومەت كاردانەوەی زۆر توندی هەبوو كە كوردستانی گۆڕی.   رێباز دەڵێ"حكومەتی عێراق دەیزانی ینك دۆستی ئێران نی یە بۆیە هێزەكانی خۆی زۆر سەرقاڵ نەدەكرد بۆ گرتنەوەی هەندێ شوێن كە دەبووە مایەی زەرەرو زیانی زۆر بۆ خۆی كەچی پەیوەندیمان لەگەڵ ئێران گرێ دا ناچار بوو هەندێ هێز لە ناوچە گرنگەكانی شەڕی عێراق -ئێرا بگوازێتەوە كوردستان و پەلەی كرد لە گرتنەوەی سنوورەكان وە بووە هۆی شەڕێكی ڕووبەڕوو لەگەڵ هێزی پێشمەرگە كە بە ڕاستی قازانجی نەبوو- قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند ل381". كاتێك گڕی بابەگوڕ گوڕ دەبینێت بە كاتیۆشاو خومپارەی ئێران گڕ دەگرێت ئەوجا دەڵێت"لەوێ بیرم كردەوە ووتم ڕژێم ئەو تۆڵەیە لە جووتیارە هەژارەكان داكاتەوە، گوندەكانیان،دەسوتێنی ، خوڵكەكەشی ئاوارەو دەربەدەر داكا-قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند ل388". ینك دوای 3 ساڵ و 50 رۆژ دێن هەمان ژەهری فەجری دوو لە فەتحی یەك دەرخواردی گەلەكەیان دەدەنەوە, كە پێشتر راستەوخۆ هەڕەشە لە خۆیان كرابوو, دەست بۆ ئۆپەراسیۆنی لەم چەشنە نەبەن. حكومەتی عێراقی سەركردایەتی ینك ی ئاگادار كردبوەوە لە  دەست تێكەڵكردن لەگەڵ ئێران. " شێخ محەمەد سەرگەڵویی سەركردەو پێشمەرگەی دێرین بۆ ئێن ئاڕتی: دوای تێكچونی مفاوەزات سەدام حسێن برادەرێكی نارد بۆلای من بۆ سەرگەڵو پێكەوە چوین بۆ یاخسەمەر بۆ لای مام جەلال ، بە مام جەلال وت سەدام حسێن سەلامت لێدەكات وتویەتی ئەوە شەڕ دەستپێدەكەینەوە، ئەگەر لەگەڵ سوپای پاسداران شەڕمان بكەن یان خەبیری ئێرانی بێنن ئەوا بە كیمیاوی لێتان دەدەین لە هەر كوێیە بە چەكی تەقلیدیش لێمان بدەن ئێمە بە كیمیاوی لێتان دەدەین، مام جەلال وتی درۆدەكەن عێراق نە كیمیاوی هەیە نە ئەتوانێت. سەركردایەتی زۆر بەروونی ئەیزانی كە ئەگەر سوپای پاسداران بهێنێت سەدام بە كیمیاوی لێیمان دەدات، چونكە سەدام زۆر بەروونی ئەو پەیامەی ناردبوو.". ڕێباز زۆر ڕاستگۆیانە  دەستنیشانی هۆكارەكانی قڕكردن و ئەنفالكردنی گەلەكەمان دەكات,  دەیباتەوە سەر ئەم هۆكارانە : 1- سروشتی دڕندانەی بەعس . 2- هاوكاری هەندێك حیزب لەگەڵ ئێران .3- چالاكی هاوبەش لەگەڵ ئێران و كردنی كوردستان بە بەرەی شەڕی عێراق - ئێران .4- كاروكردەوەی هەندێك لە لێپرسراوان لە قەبەكردنی زیانەكان  ". دەڵێن شكست هەتیووە باوكی نییە, بەڵام سەركەوتن هەموو كەس خۆی دەكات بە خاوەندی, فەرەیدون عەبدالقادر دەیەوێت خۆی لە رۆڵی لە ئۆپەراسیۆنەكە بدزێتەوە, گوایە راستەوخۆ رۆڵی نەبووە, نازانێت رۆڵی ئەو زۆر گەورەتر بوووە لە رۆڵی جەنگاوەرەكان لە ئۆپەراسیۆنەكانی كەركوك و هەڵەبجە, هێنانی ئێرانییەكان و رێكخستنی پەیوەندییەكان گرنگترە لە بەشداری كردن لە جەنگ"من لەو چالاكییەدا دەوری راستەوخۆم نەبوو, تەنها رێكخستنی پەیوەندی و بینینی ئێرانییەكان بوو, بۆ چارەسەری كێشەو گرفتێگەر بێتە پێش, واتە كاری هاوئاهەنگی سیاسی و چارەسەری كێشەكان كەوتبووە سەر ئەستۆی من!  هەڵۆ سورەكانی قەندیل  فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020-ل 532. دوای فەتح كاردانەوەی بەعس لە ساڵی 1985 حەمزە زوبێدی ئەندامی سەركردایەتی نیشتمانی پارتی بەعس كرا بە سەرۆكی بیرۆی باكووری پارتی بەعس, فەرمانی پێ درا لە شەش مانگدا كۆنترۆڵی ناوچەكە بكات, بەڵام ناوبراو بە دوو شەش مانگی ئەركەكەی پێ ئەنجام نەدرا, روداوە گەرمەكانی كوردستان و شەڕە هاوبەشەكانی پێشمەرگە لە گەڵ ئێران و نەتوانینی چارەسەر لە لایەن محەمەد حەمزەوە  زەمینەی خۆش كرد بۆ هاتنی عەلی حەسەن مەجید. تا ئێستا سزاكان زۆرینەیان پەیوەند بوون بە پێشمەرگەو بنەماڵەكانیانەوە, لێرەوە قۆناغێكی دیكەی مەترسیدار بە ئاراستەی جینۆسایدكردن دەست پێدەكات, دەستنیشان كردنەكان هاووڵاتیانی سڤیل ئەو بەشەی كۆمەڵگا دەگرێتەوە كە هیچ ئەندامێكی خێزانەكانیشیان پەیوەندییان بە چالاكی سیاسی و سەربازییەوە نییە. دوای شكستەكەی حەمزە زوبێدی, لە رێكەوتی 18-3-1987 ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش و سەركردایەتی نیشتمانی پارتی بەعس كۆبونەوەیەكی هاوبەش بە سەرۆكایەتی سەدام حوسێن ئەنجام دەدەن, لە كۆبونەوەكە بڕیاری 160 دەردەكەن, بڕیاری ژمارە 160ی  ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆرش و سەركردایەتی نیشتمانی حیزبی بەعس بە فەرمی لە رێكەوتی 29-3-1987 دەرچوو, تیایدا عەلی حەسەن مەجید  كرا بە بەرپرسی حیزبی و ئەمنی و سەربازی رەهای تەواوی ناوچە كورد نشینەكان و باكوری عێراق " موسڵ, كەركوك, دیالە, سەلاحەدین, هەولێر, سلێمانی, دهۆك" و هەموو دەسەڵاتێكی بڕیاردان و جێبەجێكردنی پێدرا.  هەمان رۆژی دەرچوونی بڕیاری 160, لە رێكەوتی 29-3-1987بە نووسراوی سەرۆكایەتی كۆمار- سكرتێر بۆ بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری سەربازی گشتی بە ژمارە 965 دەرچوو, بڕیاری بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی " عیتاد خاص" بەرامبەر هاووڵاتیانی كوردستان درا, لە رێكەوتی 15-4-1987 لە گوندەكانی هەڵەدن و چاڵاوەو سەرگەڵو بەرگەڵو خرایە بواری جێبەجێكردنەوە, رۆژی دواتریش لە بالیسان و شێخ وەسانان. دوو هەفتە دوای چالاك كردنی بڕیاری 160, یەكێك لە گەورەترین تاوانەكان بە چەكی كیمیاوی ئەنجامدرا بەرامبەر بە هاوولاتیانی گوندی بالیسان لە ناوچەی خۆشناوەتی سەر بە پارێزگای هەولێر, " بارەگای پاسدار لە گوندەكە بوو, دەڵێن ژمارەیەكیشیان كوژراون بە چەكی كیمیاوی, لە مانگی فیبریوەری  فەتحی 3 یان لە چیای كوڕەك و رەواندز ئەنجام دابوو".  هەرچەند بە فەرمی بڕیاری ژیان سەندنەوە لە برینداران سێ هەفتە دوای ئەو تاوانە دەرچوو, بەڵام بریندارانی چەكی كیمیاوی بالیسان و شێخ وەسانان كۆمەڵكوژ كران, بەمەش تاوانەكان پێش فەرمانەكانی خۆشیان كەوتن.  هاوكات  هێشتا مەرەكەبی سەر كاغەزی بڕیاری پێشوو  وشك نەببوەوە, رێكەوتی 21-4-1987 بۆ 20-5-1987 دیاریكرا بۆ راگواستنی سەرجەم لادێ  دەستنیشانكراوەكانی كوردستان بۆ ئۆردوگا زۆرە ملێكان, بە دوایدا بڕیاردرا تاكو رێكەوتی 21-6-1987 تەواوی لادێكانی كوردستان بڕوخێنرێت, لە بەهاری ساڵی 1987 دا 711  گوند روخێنران, كە 219 گوندیان لە پارێزگای هەولێر, 122 یان لە گەرمیان, 320 گوند لە پارێزگای سلێمانی, 50 گوندیان لە دەڤەری  بادینان بوون.  لە رێكەوتی 20-6-1987دا, بیرۆی باكووری پارتی بەعس, كۆبونەوەیەك دەكات, لەو كۆبونەوەیەدا بڕیارێك دەدات, ژیانی گەلێك بە تەواوی دەگۆرێت, ئەویش  بڕیاری ژمارە 4008 بوو, ئەم بڕیارە مانفیستۆی جینۆسایدی گەلی كوردستان بوو, سەرەتایەكە بۆ دەستپێكی جینۆسایدكردنی خەڵكی كوردستان بەشێوەی سستەماتیك و نەخشە بۆ داڕێژراو, كوشت و بڕو دەركردن خرایە چوارچێوەی بڕیاری فەرمییەوە. بە پێی بڕیارەكە سەرجەم ئەو گوندانەی تاكو  رێكەوتی  22-6-1987 دەستیان لێ نەدرابوو دەبێت بڕوخێنرێن, هەموو ناوچەكانی دەرەوەی شارەكان بكرێنە ناوچەی قەدەغەكراو, گوندی قەدەغەكراو هەموو  ئەو گوندانە دەگرێتەوە لە دەرەوەی دەسەڵاتی سەربازیدا بوو لەوكاتەدا, رژێم تەنها شارو بەشێك لە رێگاكانی بەدەستەوە مابوو, لە روی ئاسایشەوە نابێت ئەو ناوچانە هیچ مرۆڤ و ئاژەڵێكی  تێدا بمێنێت و ژیانی تێدا یاساغ كرا, هاتو چۆو كشتوكاڵی تێدا قەدەغە كرا, هێزی ئاسمانی چاودێری زەوییە كشتوكاڵیەكان و رێگاكانی بە چڕی دەكرد, ئەوەی بەربكەوتایە ژیانی لێ دەسەندەوە, سیاسەتی زەوی سوتاندن پەیڕەو كرا, هێزەكان دەستكراوە كران بۆ كوشتنی خەڵكی ئەو ناوچانە لە زەوی و ئاسمانەوە, بڕیارەكە هەوڵدانێك بوو بۆ ئەوەی زۆرترین ژمارەیان لێ بكوژرێت, بە تفەنگ یان تۆپ  یان رۆكێت وە یاخود لە ئاسمانەوە, بە چەكی ئاسایی یان هیشۆیی و كیمیاوی, یان لە كاتی دەستگیركردندا لەسەر رێگاو بانەكان یان لە هێرشەكاندا بۆ ناوچەكانیان گولە باران بكرێن, ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 15 ساڵ بۆ 70 ساڵ  بوو, بڕیاردرا لە سێدارە بدرێن بێ دادگاییكردن, دەستنیشان كران بۆ لەناو بردن, بێ ئەوەی یەك كەسیان لێ دادگایی بكرێت, بەمەش دۆسیەكانیان نەچووە خانەی یاسای تاوانەوە, توانای هیچ داكۆكیكردنێكی یاساییان لە خۆیان نەبوو, وە زۆربەی دەستكەوتەكان كە بەدەست دەهێنران لە سەروەت و سامان بۆ فەوجی جاشەكان و هێزەكانی حكومەتی عێراقی بوون بە پێی بڕیارەكە, هێزەكان عێراق بە تەواوی دەستكراوە كران بۆ فەرهودو تاڵانی, بە تایبەت فەوجەكانی جاشەكان, كە ئەوان دواتر ناوی ئەنفالیان لێ نا. بە پێی بڕیاری 4008 تەقەكردن ئازاد بوو بۆ بەئەنقەست كوشتنی هاووڵاتیان, خاڵی حەوت لە بڕیاری 4008, جاشەكانی سەرپشك كرد لە تاڵانكردن" هەموو ئەو شتومەكانەی كەوا فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی جەنگاوەرەكانیان دەستیان دەكەوێت بۆ خۆیان دەبێت, تەنها چەكە قورسەكان و چەكی ئەسناد و چەكی مام ناوەندی نەبێت چەكە سوكەكان بۆ خۆیان دەبێت, ئێمەی لێ ئاگادار بكەنەوەو تەنها ژمارەكانیان تۆمار بكەن. پێویستە لەسەر فەرماندەی جحافلەكان چالاك بن و بۆ ئاگاداركردنەوەی هەموو موستەشارەكان و فەرماندەی سرییەكان و مەفرەزەكانیان, وە بە وردی ئێمە ئاگادار بكرێینەوە لە چالاكییەكانی فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی".  لە 22-7-1983  ەوە  بۆ 6-9-1988 لەو ماوەیەدا پارتی, یەكێتی, حسك, حیزبوڵا و بزووتنەوەی ئیسلامی تا دەعوەو  مەجلس ئەعلا دەیان كاری هاوبەشیان لە گەڵ ئێرانییەكان لە پانتایی كوردستان لە كەركوكەوە بۆ زاخۆ ئەنجامدا, پاسدار بە ئاشكرا لە گوندەكان دەبینران, دەعوەو مەجلس ئەعلا بارەگایان لە هەندێك ناوچە دانا, بەمەش بزاڤی چەكداری كوردستان بووە لێكرێدراوی ئێران, لە كاتێكدا رۆژهەڵاتی كوردستان لەژێر داگیركاریدا دەیناڵاند. ئەم جەنگە هاوبەشانە بیانووی دایە دەستەوە لەو ماوەیە 3 كردەی جینۆساید  بەرامبەر بە گەلەكەمان ئەنجامدرا" جینۆسایدی بارزانییەكان, ئەنفالو كیمیابارانی هەڵەبجە". ئەو مێژووە نابێت لێی رابكردرێت, پێویستە خوێندنەوەی دروستی بۆ بكرێت, راستییەكان ئاشكرا بكرێن, دان بە هەڵەكان بنرێت و داوای لێبوردن پێشكەش بە قوربانیان بكرێت. لە كۆتاییدا ئەو بەڕێزانەی بەشداری ئەو ئۆپەراسیۆنانەیان كردووە, لە یاداشتەكانیان ئاماژەی پێ نادەن, راستییەكان دەرناخەن, راستیەان بڵاو ناكەنەوە , خەتای سیاسی  دەكەن, ئەوانەشی بڵاوی دەكەنەوە, بەشێكە لە دەرخستنی راستییەكان, وەلێ دەبێت دان بە هەڵەكانیان بنێن و داوای لێبوردن بكەن لە هەموو ئەوانەی بوونە قوربانی ئۆپەراسیۆنە  هاوبەشەكانیان. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە کاتی خۆپیشاندانەکانی ٦ ئابی ئەمساڵدا، دەزگای ئاسیش و ھێزە چەکدارەکان، نەک تەنھا ژمارەیەک خەڵکیان گرت و ھێزێکی زۆریان بۆ کۆتاییھێنان بە خۆپیشاندانەکە دابەزانە ناو شەقامەکانەوە بەڵکو دەستیشیان بەسەر تەلەفۆنی مۆبایلی زۆرێک لە بەشداربووەکاندا گرت و لە ھەندێک حاڵەتیشدا تەنانەت مۆبایلی ژن و ئایپادی منداڵانی ئەو کەسانەش براون، کە گیراون. ئەم کارە جگە لەوەی لە ڕووی ئەخلاقییەوە کارێکی تەواو قێزەون و ئیدانەکراوە، لە ھەمانکاتدا پێشێلکردنێکی ڕاستەوخۆ و بەرچاوی یەکێک لە مافە ھەرە سەرەرکییەکانی جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤ و چەندان یاسای ترە.”تەلەفۆنی مۆبایل و ئایپاد و کۆمپیوتەری شەخسیی ماڵ، ماڵی ئەلەکترۆنیی و دیگیتاڵیی خاوەنەکانیان. دەستگرتن بەسەر ئەو ئامێرانەدا و سەریکردن و پشکنیان، وەک چوونەژوورەی بێپرسای ماڵان و پشکینیان وایە. لە ڕاستیدا زۆر لەوەش خراپترە، چونکە لەناو ھەریەکێک لەو ئامێرانە تەکنۆلۆژیانەدا سەدەھا زانیاریی و ”شت“ و ”مەکی“ شەخسی ھەن، کە مرۆڤ مافی ئەوەی ھەیە کەس نەیانبینێت و بڵاونەکرێنەوە. دەستگرتن بەسەر ئەو ئامێرانەدا، لەناویاندا دەستگرتن بەسەر تەلەفۆنی مۆبایلدا، ھێما بۆ ئەو مۆدێلە لە دەسەڵات و حوکمڕانیی دەکات کە گاڵتەی بە مافە ھەرە سەرەتایی و ھەرە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ دێت و لانی ھەرەکەمی ڕزێگرتنیشی بۆ ژیانی تایبەتەی مرۆڤەکان نییە.  بەندی دوانزەھەمی جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤ باس لە مافی تاکەکەس دەکات لەوەدا کە ”ژیانێکی تایبەت“ی ھەبێت، دوور لە دەستوێەردانی دەوڵەت و کۆمەڵگا. ئەو بەندە بە ئاشکرا دەڵێت: ”نابێت دەستێوەردانی بەزۆر و نائارەزوومەندانە، لە کاروباریی کەسیی، ژیانی خێزانیی، ماڵ، یان نامە گۆڕینەوەکانی، ھیچ کەسێک بوونی ھەبێت. (...) هەموو کەسێک مافی ئەوەی ھەیە بە یاسا لە بەرامبەر ئەو جۆرە دەستێوەردان، یان هێرشانەدا، بپارێزرێت.“  ”ژیانی شەخسیی“ ووەک ”ماڵی شەخسیی“، ھێما بۆ ئەو بەشەی ژیانی ئینسان دەکەن کە تایبەتە بە تاکەکەس وەک تاکەکەس، ھی تاکەکەس خۆیەتی بەتەنھا و دوور لەوانیتر، دوور لە تواناکانی بینینی دەوڵەت و کۆمەڵگاش بۆ وردەکارییەکانی ناو ئەو ژیانە. ئەم ڕووبەرە وابەستە بەو خواستە ئینسانییەوە کە تیایدا مرۆڤ دەیەوێت بەتەنھا جێبھێڵدرێت و دەستنەخەنخرێتە ناو کاروبار و خواست و حەز و ئارەزوە تایبەتەکانییەوە. یەکەمین جار لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەھەم لە ئەمریکا، پاراستنی ژیانی تایبەتی تاکەکەس دەبێت بە ماف. لە ساڵی ١٨٧٩دا باس لە مافێکی تازە بۆ تاکەکەس دەکرێت بە ناوی تەنھابوون، بەوردیی ”مافی وازھێان لە مرۆڤ تەنھا بێت“. ئەم مافە سەرەتا بۆ پاراستنی تاکەکەس لە دەستێوەردانی دەوڵەت دەھێنرێتەکایەوە، بەڵام دواتر فراوانتر دەکرێت بۆ پاراستنی تاکەکەس لە کۆمەڵگاش. دواتریش ھەمان ئەم مافە لە ساڵی ١٩٤٨دا بەشێوەیەکی وردتر لە جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤدا، جێگیردەکرێت.   لە ژیانی تایبەت و شەخسیدا تاکەکەس لەگەڵ خۆیدایە و دوورە لە  نیگا پشکنەرەکانی ئەوانیتر. بۆیە دەتوانێت ھەموو ئەو شتانە بکات و ئەنجامبدات کە حەزناکات کەسانیتر بیبینن، دەشیەوێت بەو جۆرە بژیی و بجوڵێتەوە کە خۆی دەخوازێت و حەزدەکات. ژیانی تایبەت موڵکی تاکەکەس خۆیەتی، نە موڵکی کۆمەڵگا و نە موڵکی دەوڵەت و نە موڵکی دونیای دەرەوەی تاکەکەسە.  لە ڕاستیدا مرۆڤ لەم ڕووبەرە تایبەتەدا خۆی لە دونیای دەرەوە دادەبڕێت، خۆی لە کاریگەرییەکانی ئەو دونیایە، لە شێوازەکانی چاودێریکردن و میکانیزمەکانی کۆنترۆڵکردن و گەمارۆدانی، دەپارێزت. ”ڕوبەری شەخسیی“ ڕووبەرێکی داخراوە بە ڕووی دونیای دەرەوەدا و ئەو دونیا دەرەکییە بۆی نییە و ناتوانێت بچێتەناویەوە، بۆی نییە و ناتوانێت کاریگەرییەکی لەسەر ھەبێت کە کەسەکە نەیەوێت.    خۆپاراستن لە نیگاکانی دونیای دەرەوە، گەڕانەوە بۆ ناو ماڵی تایبەت، توانای ھەبوونی ژیانی تایبەت، یەکێکە لە پێداوسیتیە ھەرە سەرەکییەکانی ژیانی ئینسان لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکاندا. بەشێکە لە ژیان لەناو ئەو دونیایەدا کە لە سەدەی ھەڤدەھەمەوە لە بەشە جیاوازەکانی جیھاندا لە دروستوبوندایە. مرۆڤ لەو ڕووبەرە تایبەتەدا دەخوازێت بەو شێوەیە بژی کە خۆی دەیەوێت بژی. ماڵەکەی، لەش و لاری، ژیانی خێزانیی، جۆری خۆشەویستیی، پەیوەندییە تایبەتەکانی، ھەمووی بەو شێوەیە داەڕێژێت کە خۆی دەیخوازێت، کەس مافی ئەوەی نییە دەستبخاتە ناو ئەو بوارانەوە، یان ئەو بوارانە بخاتە بەردەم چاو و دیدگای گشتیی کۆمەڵگا و دەوڵەتەوە.  پەیوەندییە شەخسییەکانی مرڤ، نامە و گفتوگۆ تەلفۆنییەکانی، ئیمەیڵ و چاتەکانی، ھەموویان موڵکی شەخسیی ئەون و ھیچ لایەنێک بۆی نییە بەبێ مۆڵەت و خواستیی ئەو کەسە خۆی، بیانبینێت، بیانخوێنێتەوە و دەسکاریان بکات، ئاشرایان بکات و بڵاویانبکاتەوە.   وەک ھێمام پێکرد جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤ مافی ھەبوونی ژیانی تایبەتی وەک مافێکی گەردونیی مرۆڤ ناساندوە. ئەو جۆرە ئازادییەش مرۆڤ لەو ڕووبەرە تایبەتەدا ھەیەتی، وەک یەکێک لە ”ئازادییە بنەڕەتیی و سەرەکییەکان“ی مرۆڤ پێناسەکراوە، خودی مافەکە خۆیشی لە زۆر شوێنی جیھاندا وەک یەکێک لە ”مافە دەستورییە سەرکییەکان“ و ”مافە بنەڕەتییەکان“ ناسراوە. ئەگەر جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ مافی جیھانیبن و حوکمەتەکان بتوانن بەشێوازی جیاواز خۆیانی لێبدزنەوە و پێوەی پەیوەست نەبن، ئەوا ”مافە بنەڕەتیی“ و ”دەستوورییەکان“ مافێکن حوکمەتەکان و دەسەڵاتداران پێویستە ڕێزیبگرن و پیادەیبکەن. ھەر لادانێک لەم مەسەلەیە دەچێتە خانەی شکاندنی کەرامەتی مرۆڤەوە. ئەو کۆمەڵگا و ئەزموونە سیاسیی و دینییانەی ڕێز لە مرۆڤ دەگرن و کەرامەتی دەپارێزن، ئەوانەی مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی خاوەن ئازادیی و خاوەن ماف مامەڵەدەکەن، پاراستنی ژیانی تایبەت، دەستنەبردن بۆ نھێنیەکانی تاکەکەس، ھەم لەناو دەستوری وەڵاتەکەیان و ھەم لە ناو ئەو یاسا سەرەکییانەدا نیشتەجێکراوە، کە لەو وڵاتەدا دروستکراون.  وەک وتم مادەی دوازدەی جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ دەڵێت: ”نابێت دەستێوەردانی بەزۆر و نائارەزوومەندانە، لە کاروباریی کەسیی، ژیانی خێزانیی، ماڵ، یان نامە گۆڕینەوەکانی، ھیچ کەسێک بوونی ھەبێت. (...) هەموو کەسێک مافی ئەوەی ھەیە بە یاسا لە بەرامبەر ئەو جۆرە دەستێوەردان، یان هێرشانەدا، بپارێزرێت.“ ئەوەی سەرنجی ئەو بڕگە تایبەتەی بەیاننامەکە بدات، بە ئاشکرا بۆی دەردەکەوێت، لە سەدەمێکدا نووسراوە کە نامەنووسین، تاقە شێواز، یان شێوازی ھەرەسەرەکیی پەیوەندیکردنی کەسەکان بووە لەگەڵ یەکتردا، بەڵام لە ساڵانی ھەشتای سەدەی بیستەمەوە کۆمپیوتەر وردە وردە لە شێوە جەماوەرییەکەیدا لەدایکدەبێت و لە نەوەدەکانی سەدەی بیستەمیشەوە ئینتەرنێت و ئیمەیڵ و دواتریش تەلەفۆنی دەستیی و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانشی دێتەسەر. لەبەرامبەر ئەم گەشەکردنە بەرچاوەی تواناکانی پەیوەندیکردنی مرۆڤەکان بەیەکتریەوە چەندان یاسا و ڕێکەوتنامەی نوێ دێنەکایەوە کە مرۆڤ لە دەستێوەردانی ژیانی تایبەت و پشکنینی ناوەرۆکی پەیوەنییەکانی دەپارێزن.  لە سەرەتای ساڵانی ھەشتادا ڕێکەوتنانەمەی پاراستنی تاکەکەسەکان دژ بە خراپبەکارھێنانی ئەو زانیارییە زۆرانەی دەشێت لە ڕێگای کۆمپیوتەرەوە لەسەر کەسەکان کۆبکرێنەوە و ھەڵبگیرێن. ئەم ڕێکەوتننامەیە پێ لەسەر پاراستنی زیاتری ژیانی شەخسیی کەسەکان دادەگرێت. لە کۆتایی ساڵانی ھەشتدا یاسایی تازە دەردەکرێت دەربارەی پاراستنی زانیاریی شەخسیی کەسەکان و ڕێگرتن لە بڵاونەکرێنەوەیان. لە سەرەتای ساڵانی دوو ھەزاردا یاسای نوێ بۆ ھەمان مەبەست دەردەکرێت و ژیانی شەخسیی کەسەکان باشتر و وردتر دەپارێزێت. ساڵی ٢٠١٨ ئەو یاسایانەی کە پەرلەمانی ئەوروپی لە پەیوەندیدا بەم مەسەلەیەوە دەریاندەکات، لەلایەن ئەندامانی یەکێتی ئەروپاوە وەردەگیرێت و پەیڕەودەکرێن.   بە کورتییەکەی، لەو بەشەی جیھاندا کە ڕێز لە کەرامەتی مرۆڤ و مافەکانی دەگیرێت، لەم سەردەمی مۆبایل و کۆمپیوتەری شەخسیەدا، بەردەوام یاسا و ڕێکەوتنامەی نوێ بۆ پاراستنی ژیانی تایبەت و پاراستنی نھێنیە شەخسییەکانی مرۆڤ دێتەئاراوە. پاراستنی ئەم مافە بووە بە یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی ناو ژیانی فیکریی و ئەخلاقیی و سیاسیی دونیای ئەمڕۆ. ئەوەی لە دواھەمین خۆپیشاندانەکان لە سلێمانی و ھەولێر ڕوویدا، پێچەوانەی ئەم مافە سەرەکیی و ئەم دەسکەوتە ئینسانییە گرنگانەیە. ئەوەی ڕوویدا جۆرێکە لە مەترسیی تازە کە ڕووبەڕووی مرۆڤ و کۆمەڵگای ئێمە دەبێتەوە. ناکرێت و نابێت بە ئاسانی لەبیربکرێت و وا مامەڵەبکەین وەک ئەوەی ئەو تاوانە گەورەیە ڕووینەدابێت.  یەکێک لە نەریتە ئەخلاقیی و ئینسانییە بنەڕەتییەکانی ناو کۆمەڵگای ئێمە ڕێزگرتنی مرۆڤی ئێمەیە لە ماڵ، ماڵی تایبەتی کەسەکان. ھیچ کەسێک بەبێ لەدەرگادان و ئاگادارکردنەوە مافی ئەوە بەخۆی نادات بچێتە ژوورە، کە چووشە ژوورەوە دەچێتە ژووری میوان، نەک ئەو شوێنانەی نھێنیەکانی ئەو ماڵەی تێدابێت. دەسەڵاتدارانی ھەرێم گەر گوێ بە مافە گەردونییەکانی مرۆڤ نادەن و ئینسانی ئێمە وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف نابینن، با ڕێزی ئەم کەلەپورە ئەخلاقییە سونەتیە بگرن کە تیایدا ماڵ نرخ و بەھای تایبەتیی خۆی ھەیە. دەسەڵاتداران دەبێت لەوە تێبگەن کە ”ماڵی دیگیتاڵی“ و ”ئەلکترۆنی“ ناو مۆبایل و کۆمپیوتەری شەخسیی، ھەمان حورمەتی ئەو ماڵانەی ھەیە کە بەخشت و بەرد و کۆنکریت دروستکراون.

(درەو): خاوەنی گرێبەستی بەكرێگرتنی گەراجەكان‌و عەریزەی ئەلیكترۆنیی هاتوچۆی سلێمانی یەكێك لەو كەسانەیە كە لە هەڵمەتە ئەمنییەكەی بافڵ تاڵەبانیدا دەستگیركراوە، مەلا زاهیر چەندین وێنەی لەگەڵ بەرپرسی ئیدارەی گشتی یەكێتی هەیە.  (زاهیر تاهیر مەجید) ناسراو بە "مەلا زاهیر" یاخو "مەلا زاهیر"  یەكێك  لەو كەسانەیە كە رۆژی پێنج شەممەی رابردوو لە هەڵمەتێكی هێزەكانی (كۆماندۆ)دا لە سلێمانی دەستگیركراوە.  "شێخ زاهیر" خاوەنی زەوی‌و گەراجەكانی هاتوچۆی سلێمانییە،  جگە لەمە گرێبەستی (عەریزەی ئەلیكترۆنی) بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی سلێمانی دراوە بەم پیاوە.  دوێنێ بەڕێوەبەرایەی گشتی ئاسایشی سلێمانی رایگەیاند، بەبڕیاری دادوەر (5) بازرگان‌و دەڵاڵ كە بەڕێكاری نایاسایی مامەڵەیان بە زەوی‌و زارو موڵكی گشتییەوە كردووە، دەستگیركراون. سەرچاوەیەك لە هاتوچۆی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، رۆژی پێنجشەممە كاتژمێر (12:45) خولەك هێزەكانی كۆماندۆ لە گەراجەكانی هاتوچۆی سلێمانی "شێخ زاهیر" ناسراو بە "مەلا زاهیر"یان دەستگیركردووە، ئەمە لە چوارچێوەی ئەو هەڵمەتەدایە كە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی دەستیپێكردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، "شێخ زاهیر خاوەنی گەراجەكانی هاتوچۆی سلێمانی‌و عەریزەنوسرەكان‌و عەریزەی ئەلكترۆنییە، ئەم پیاوە  شەریكی ئیدارەی گشتیی یەكێتییە‌و نزیكە لە ژمارەیەك لە بەرپرسانی باڵای یەكێتییەوە، چەندین وێنەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك لەگەڵ (شێخ ئەحمەدی نۆكان) بڵاوكردوەتەوە كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و بەرپرسی ئیدارەی گشتیی یەكێتییە، چەندین وێنەشی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانیشدا هەیە.  زاهیر تاهیر چەمچەماڵی یاخود "شێخ زاهیر" ساڵی ساڵی 2017 لە زیادكردنێكی ئاشكرادا بەكرێگرتنی گەراجی بەڕێوبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی بۆ دەرچووە، ئەوانەی لەكاتی خۆیدا ئاگاداری ئەو زیادكردنە ئاشكرایە بوون‌و دەڵێن هەر لە بنەڕەتەوە بە پاڵپشتی ئیدارەی گشتیی یەكێتی زیادكردنەكە بۆ "شێخ زاهیر"‌و كەسێكی تر قۆرخكراوە‌و مەرجەكانی گرێبەستەكەشیان وەكو خۆی جێبەجێ نەكردووە.       

درەو: مێرا جاسم بەکر؛ دامەزراوەی کۆنراد ئادێناوێر  (KAS)ی ئەڵمانی بەپێی توێژینەوەیەکی دامەزراوەی کۆنراد ئادێناوێر  (KSA)ی ئەڵمانی، سیستمی حیزبایەتی و خۆسەپێنی پارتی و یەکێتی پاڵنەری هەرە سەرەکی کۆچی گەنجانە لە هەرێمی کوردستان. # یەکێتی و پارتی دۆخێكی سیاسیی وایان دروستكرد كە بێهیوایی بەربڵاوی لێكەوتەوە و هاووڵاتییانی هەرێم لەناو هیوایەکی کەم یان لەناو بێهیواییەکی تەواو بۆ چاکسازی ئابووری و سیاسی بەجێماون و بەجێمان.  # بۆیە لە گۆشەیەکی توێژینەوەکەدا ئاماژە بەوە دراوە کە "نیشتمان ئێستا زێدی سیاسەتمەدارانە". # دۆخەکە بە هێواشی بۆ پارتی لە ناوچە لاوەکییەکان بەرەو خراپتر دەڕوات، دیارە بۆ یەکێتیش بەرەو داڕمان دەڕوات.  # لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا، پارتی دیموکراتی کوردستان 16.6% و یەکێتی 6.1% دەنگەکیان بردەوە. # 77.3% دەنگدەران دەنگیان بە پارتی و یەکێتی نەدا. # متمانە بوون بە بزوتنەوەی گۆڕان کاڵ بووەوە و لە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا ٩٦%ی دەنگەکانی لەدەستدا بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٤.  مێرا جاسم بەکر؛ دامەزراوەی کۆنراد ئادێناوێر  (KAS)ی ئەڵمانی پوختە لەدوای لەشکرکێشی بۆ سەر عێراق بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی 2003، هەرێمی کوردستان وەک ناوچەیەکی گەشەسەندوو لە باکووری ئەو وڵاتە دەرکەوت، تەنانەت لەلایەن زۆر کەسەوە بە "عێراقەکەی دیکە" ناویان دەبرد. ناوچەکە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس گەشەسەندنی بەرچاوی ئابووری و ژێرخانی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش بە پێچەوانەی پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوور کە تووشی قەیرانی ئابووری و ئەمنی بوون. بەڵام کاتێک لە تشرینی دووەمی ٢٠٢١دا کۆمەڵێک کۆچبەر لە سنووری نێوان بێلاڕووس و پۆڵەندا دەرکەوتن، بۆ زۆر کەس جێگەی سەرسوڕمان بوو کە زۆرینەی ئەو کۆچبەرانەی لە سنوورەکەدا گیریان خواردبوو، کوردی عێراق بوون.  چی وایکرد کوردانی عێراق بە کۆمەڵ کۆچ بکەن؟ دەسەڵاتی دووانەیی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، لە دوای پێكهێنانی یەکەم کابینەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992، دۆخێكی سیاسیی وایان دروستكرد كە بێهیوایی بەربڵاوی لێكەوتەوە و هاووڵاتییانی هەرێم لەناو هیوایەکی کەم یان لەناو بێهیواییەکی تەواو بۆ چاکسازی ئابووری و سیاسی بەجێماون و بەجێمان. گرنگتر لەوەش ئەوەیە، کە ئابووری مۆدێرن وا دەکات چیتر ئەو دوو حیزبە نەتوانێن زۆرینەی لایەنگران و هاوڵاتیان لە هێزی کاردا هەڵبمژێت. لەناو نەبوونی هیچ چاکسازییەکی سیاسی و ئابووریی مانادار و پەرەسەندنی دانیشتووان. بچوکبوونەوەی هەلی کار بۆ توڕێکی بچووکی لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، کۆچی کوردی عێراق بۆ ئەوروپا بەردەوام ڕووی لە هەڵکشان دەبێت. پێشەکی ئەیلولی ساڵی ڕابردوو بوو، کاتێک لە بەغدا بووم، هاوڕێیەکی کوردم تەلەفۆنی بۆ کردم و لێی پرسیم، "مێرا، تکایە دەتوانی سەردانی  لەوێ نوسینگەیەکی گەشتیاری بکەیت و بپرسیت ڤیزەی بێلاڕووس چەندی تێدەچێت؟ پێم وت لەوێ هەرزانترە". دوای  دوو ڕۆژ هاتمەوە سلێمانی و سەردانی کافێیەکم کرد کە تێیدا کارم دەکرد. لە کافێیەکەدا بەدوای هێڤاردا دەگەڕام لەوێ گارسۆن بوو، کە هەمیشە پێش دەستپێکردنی کارکردن لەگەڵیدا کەمێک گفتوگۆم دەکرد. لە یەکێک لە هاوکارەکانیم پرسی: هێڤار لە کوێیە؟. هاوکارەکە وەڵامی دایەوە "تۆ نازانی؟ ئەو لە بێلاڕووسە”. دواتر لە ئێوارەدا یەکێک لە باشترین هاوڕێکانمم ناسی. وتی: "ئاه، ناتوانم چاوەڕێ بکەم تا ڤیزاکەم وەربگرم ... هەموو ئەوانەی دەمناسین ڕۆشتوون." دوو لەو سێ کەسە ئێستا لە ئەوروپان و ئەو کەسەی پرسیاری کرێی ڤیزەی لێکردم قاچی شکا و نەیتوانی گەشتەکە ئەنجام بدات. ئەم سێ کەسە کە ئارەزووی کۆچکردنیان هەبوو، نوێنەرایەتی چینە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکانی ناو هەرێمی کوردستان دەکەن، لە چینی کرێکارەوە تا چینی ناوەڕاست و خواروو  و سەرەوە و پێشینەی پەروەردەیی جیاواز دەکەن. یەکەمیان کە بۆ دابینکردنی بڕە پارەیەک بۆ گەشتەکەی لە باوکی وەرگرتبوو، خوێندنەکەی تەواو نەکردبوو تا لە کارێکی ناجێگیرەوە باز بداتە کارێکی جێگیر تر، بەو پیشەیەی ئێستای شۆفێری بارهەڵگرە، مانگانە پارەیەکی نزیک و  زیاتر لە (200) دۆلارێک وەردەگرێت. دووەمیان لە قوتابخانەیەکی حکومی دەرچووە، بەڵام هاوشێوەی زۆرینەی رەهای گەنجان، نەیتوانی لە بواری خوێندنەکەیدا کارێک بدۆزێتەوە و لە کافێیەک کارێکی وەرگرت کە مانگانە مووچەی (450) دۆلار بوو. ئەو پاشەکەوتی چەندین ساڵەی خۆی بەکارهێنا بۆ دابینکردنی تێچووی گەشتەکەی. سێیەمیان خوێندنی لە یەکێک لە زانکۆ ئەهلییە ناسراوەکانی سەرتاسەری وڵات تەواو کردبوو، بە کارێکی جێگیر کە داهاتی مانگانەی زیاتر لە (2000) دۆلار بوو، کە بە ڕێژەیی نوخبەیەکی بچووک لە کەرتی تایبەتدا بەدەستی دەهێنێت، بەڵام هێشتا کۆچیان کردووە. ئەم دەروازەیە نموونەی پاشخانی کۆمەڵایەتی ئاڵۆزی بەشێک لە کوردەکانی عێراقە، کە لەم دواییانەدا هەوڵیانداوە کۆچ بکەن بۆ ئەوروپا. جگە لەوەش، ئاماژەیە بۆ پەرەسەندنی خواستی کۆچکردن کە لە ساڵی (٢٠١٤)ەوە سەریهەڵداوە. لەو کاتەوە، هەرێمی کوردستان بە دۆخێکی ئابووری و سیاسی خراپدا تێپەڕیوە، کە بووەتە هۆی پەرەسەندنی خواستی کۆچکردن. ناوچەکە لە ساڵی (٢٠٠٣)ەوە لە جاران جەمسەرگیرترە و ئابووری بەزەحمەت کار پێشکەش بەو لێشاوی گەنجانە دەکات کە دەچنە ناو هێزی کارەوە. دوو حیزبی دەسەڵاتدار، پارتی و یەکێتی، لە دوای دامەزراندنی یەکەم حکومەتی هەرێم لە ساڵی (1992)ەوە باڵادەستی خۆیان  بەسەر هەرێمدا سەپاند “دوانەی قۆرخکار" دەسەڵاتی خۆیان بەسەر سیستەمی سیاسی و ئابووری هەرێمدا پاراستووە. کۆنترۆڵی پارتی دیموکراتی کوردستان بەسەر دهۆک و هەولێردا بە کردەوە بێ کێبڕکێیە، لە کاتێکدا یەکێتی سەرەڕای ئاڵنگارییەکانی هەڵبژاردنی هەرڵنژاردن ە دەرکەوتنی هێزی دیکە، باڵادەستی سەربازی و ئابووریی خۆی بەسەر سلێمانیدا سەلماندووە. لەگەڵ تێكچوونی سەقامگیری سیاسی و ئابووری هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2014)ەوە، خواستی كوردانی عێراق بۆ كۆچكردن بۆ ئەوروپا زیاتر بووە، سەرەڕای ئەو بەربەستە یاسایی و قۆڵبڕین و فێڵکردنانەی زۆرێك لە كۆچبەران رووبەڕووی دەبنەوە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە پاڵنەرەکانی کۆچی بەکۆمەڵ کە لە دوای ساڵی (٢٠١٤)دا لەپەرەسەندندان و بۆیە لەو کاتەوە بە دیاردەی کۆچ شێوەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە. لە ئەنجامدا هەر کە خەڵکێک دەرفەتێکیان بۆ ڕەخسابێت ڕۆیشتوون و لێشاوێکی کۆچبەری کورد گەیشتووەتە سنوورەکانی ئەوروپا. ئەم بێ ئومێدییە لای خەڵکی کوردستان تەنیا قەیرانێکی مرۆیی نییە، بەڵکو بووەتە چەکی سیاسەتی دەرەوە بۆ وڵاتانی وەک بێلاڕووس، کە ناڕەزایەتییەکانی کورد دەقۆزنەوە بۆ بەکارهێنانیان دژ بە رکابەرییەکانیان لە وڵاتانی ئەوروپی. بۆیە کێشەی کۆچی بەکۆمەڵی کورد لە سیاسەتی ناوچەیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێدەپەڕێنێت و بە شێوەیەکی دانەبڕاو بەستراوە بەو کێشانەوە کە حکومەتە میواندارەکان ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. کورد بە درێژایی سەدەی بیستەم بە چەندین شەپۆل لە عێراق هەڵاتووە. بەڵام شەپۆلی ئێستای کۆچ جیاوازە لە شەپۆلەکانی تر چونکە هەڵهاتنەکە دژ بە چەوساندنەوەو شەڕ و گۆشەگیری نیە لەلایەن حکومەتێکی غەیرە کوردەوە. لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا کوردەکانی عێراق بە هۆی هەرەسی 'شۆڕشی ئەیلول'ەوە کۆچیان کرد بۆ ئەوروپا و ئێران و یەکێتی سۆڤیەت. لە ساڵانی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکاندا، زۆرێک بەهۆی چەوسانەوەو ستەمی سیاسی و جینۆساید و ئاوارەبوونی زۆرەملێ کە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە ئەنجامدرابوو، هەڵهاتن. لە ساڵانی نەوەدەکاندا بەهۆی هەژاری لەڕادەبەدەر لە ئەنجامی گەمارۆکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆسەر عێراق و عێراق بۆ سەر حکومەتی تازە دامەزراوی هەرێمی کوردستان و شەڕی ناوخۆی نێوان لایەنە سیاسییە کوردییەکان زۆر کەسی دیکەی ئاوارە کرد و بووە هۆی ئەوەی پەنا بۆ دەرەوەی عێراق ببەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شەپۆلی کۆچبەران لە ساڵی ٢٠١٤ەوە ئاماژەیە بۆ شکستی سیستەمێکی سیاسی کە زۆربەی کوردەکانی عێراق خەونیان پێیەوە دەبینی و زۆرێکیان خەباتیان بۆ دەکرد، لە هەمووی گرنگتر، ئەوە بوو کە بڕیار بوو کەرامەتی کوردەکان بپارێزێت، چونکە نەتەوەیەکی بێ دەوڵەتە و لە دوای دروستبوونی عێراقی مۆدێرن لە ساڵی ١٩٢١ەوە هەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی لەو شێوەیەی داوە. ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات هۆکارە سەرەکییەکانی پشت کۆچی کوردانی عێراق بۆ ئەوروپا ڕوون بکاتەوە. شیکارییەکانی پشتی بەستووە بە (12) گفتوگۆی فۆکۆس گروپی نیمچە ڕێکخراو (FGD) لە (12) ناوچەی سەرەکی هەرێمی کوردستان، لە مانگی (تشرینی دووەم تا کانوونی دووەمی 2021). پێشینەی بەشداربووان بریتی بووە لە دەرچووانی دامەزراو، دەرچووانی بێکار، جوێندکارانی زانکۆ، فەرمانبەرانی حکومەت (لە کەرتی پەروەردە، تەندروستی و ئاسایش) و ڕۆژنامەنوسان و چالاکانی مەدەنی، چالاکی سیاسی. ناوچەکانی هەر سێ پارێزگای هەرێمەکەیان لەخۆگرتبوو، بە تایبەتی ناوچەکانی سەرەکییەکانی سەرچاوەی کۆچبەران. شوێنەکان بەم شێوەیە بوون؛ -    پارێزگای هەولێر؛ شاری هەولێر، شەقڵاوە، سۆران، چۆمان -    پارێزگای سلێمانی؛ شاری سلێمانی، دەربەندیخان، سەیدسادق، ڕانیە -    پارێزگای دهۆك؛ شاری دهۆک، ئاکرێ، ئامێدی، زاخۆ نەخشەی خوارەوە ئەو ناوچانە لە سەرانسەری هەرێم نیشان دەدات کە گفتوگۆکانی (فۆکۆس گروپ) تێدا ئەنجام دراوە بۆ بۆ ئامادەکردنی ئەم توێژینەوەیە. هۆکارەکانی کۆچکردن لە هەرێمی کوردستانی عێراق لە دوای ساڵی (٢٠١٤)ەوە  1.    لاوانی کورد، بەهۆی پەراوێزخستنیان لە لایەن پارتە سیاسییەکان و گوزەرانیان لە چوارچێوەی ئابوورییەکی لاوازدا، بەدوای دەرفەتێدا دەگەڕێن؛  نەبوونی ئابورییەکی سەقامگیر کە دەرەنجامەکەی  سەریکێشا بۆ فراوانبوونی مەحسوبەت و نزیکبوون لە حیزبەکانی پارتی و یەکێتی لە ساڵی 2007 تا 2014، کە لەو ماوەیەودا هەرێم زۆرتر پشتی بە بەشە بودجە حکومەتی فیدراڵی بەستبوو. پێکهاتەیەکی ئابووری وەها دروست بوو کە نەیتوانی لەگەڵ گەشەی خێرای دیمۆگرافیای خەڵکانی خوار ٣٠ ساڵ لە هەرێمی کوردستاندا بگونجێت. بە واتایەکی تر، لە کاتێکدا کە دەوروێشی و نزیکبوون لە حیزب  دەسەڵاتی دووانەیی پارتی و یەکێتیی چەسپاند، کە لە توانایدا نەبوو گەشەسەندنی لاوان بۆ ناو هێزی کار هەڵبمژێت.  2.    خۆبەدەستەوەدان و نەبوونی بەدیل بۆ سیستمی سەركردایەتی سیاسی و حزبی هەنووكە: دوای رووخانی رژێمی بەعس، كوردانی عێراق هیوایان خواست بۆ چاكسازیی ئابووریی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە هەرێمی کوردستان. بزوتنەوەی گۆڕان، کە لە ساڵی ٢٠٠٩ دامەزرا، داوای ئەم جۆرە چاکسازیانەی دەکرد لەڕێگەی خەباتی مەدەنی، دواتریش، بەشداریکردن لە هەڵبژاردن. به‌ڵام هاوپه‌یمانیکردنی لەگەڵ پارتی و یه‌كێتی خۆڕانەگری سه‌لماند و سەرئەنجام بێكاریگه‌ریی گۆڕان و توشبوونی بە ململانێی ناوخۆیی بووه‌ هۆی پاشەکشەکردنی. لە هەڵبژاردنیشدا شکستی هێناو لەئاستی بەدیهێنانی چاوەڕوانییەکانی جەماوەریدا نەبوو، بۆیە خەڵک لەبەردەم دوو بژاردە دەمێننەوە؛ وەک ساڵانی ڕابردوودا، خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەربڕین و ڕەخنە، کە حکومەتی هەرێم بە ڕێوشوێنی سەرکوتکەری وەک دەستگیرکردنی بەکۆمەڵ و لێپێچینەوە وەڵامی دایەوە. بژاردەی دووەمیش کۆچکردن بۆ ئەوروپا بوو چونکە تێگەیشتن کەوەی خەباتی سیاسی و ناڕەزایەتی قوربانی زۆری دەوێت. 3.    كەمبوونەوەی ئینتیما و نەمانی پەرۆشی بۆ پرۆژەی نەتەوەیی: بێ ئومێدی قووڵی كوردانی عێراق لە سیستەمێكی خۆبەڕێوەبەرییەوە سەرچاوە دەگرێت كە لە ساڵی 1992ەوە لە سەردەستی پارتی و یەكێتی دروست بووە، كە بەڵێنی كۆتاییهێنانیان بە چەوسانەوە و گێڕانەوەی كەرامەت و شکۆ لە نێو كوردانی عێراقدا دابوو. سیستمەکە شکستی هێناو لە گەیاندنی ئازادی بۆ هەمووان و چەسپاندنی دیموکراسی و گەرەنتیکردنی هەموو مافەکانی هاوڵاتیبوون و دابینکردنی قەرەبووی ئەو کەسانەی کە بەدەست دەستدرێژییەکانی ڕژێمی پێشووی عێراقەوە زەرەرمەند بوون، و پشتیان بە بەڵێنەکانی پارتی و یەکێتی بەستبوو بۆ گەیشتن بە خواستە نەتەوەییەکان. لە ئەنجامدا زۆرێک لە کوردەکانی عێراق وازیان لە ئایدیاڵەکانی بنیاتنانی نەتەوە هێنا و لە جیاتی ئەوە کۆچیان کرد لەپێناو پاراستنی کەرامەتی خۆیان. سیستمی حیزبایەتی لە هەرێمی کوردستان؛ پاڵنەری سەرەکی کۆچکردن ‌أ. دروستبوونی فۆرمێک لە چینایەتی لەماوەی ساڵی ٢٠٠٣ تا ٢٠١٤، بەهۆی بوونی ئابوورییەکی کرێخۆر کە وابەستەی پشکی بودجەی فیدراڵی بوو؛ هۆكارێكی سه‌ره‌كی كۆچی كوردی عێراق، ئه‌و قه‌یرانه‌ ئابوورییه‌ درێژخایه‌نه‌یه‌ كه‌ هه‌رێم له‌ مانگی یه‌كه‌می ساڵی 2014ه‌وه‌ رووبه‌ڕووی بووه‌ته‌وه‌، له‌و كاته‌وه‌ هه‌زاران گه‌نج ده‌چنه‌ ناو هێزی كار و ساڵانه‌ لە زانکۆکان دەردەچن و خوێندن تەواو ده‌كه‌ن، به‌ڵام زۆرینه‌ی هەرە زۆریان‌ شكست دەهێنێن له‌ دۆزینه‌وه‌ی كار. زانکۆ و پەیمانگە تەکنیکییە حکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی چوار ساڵی خوێندنی ڕابردوودا ١٦٧ هەزار و ٦٨٣ خوێندکاریان وەرگرتووە، لە هەمان کاتدا دەیان هەزاریان لە زانکۆ و پەیمانگە تەکنیکییە ئەهلییەکان وەرگیراون. لە ئەنجامدا ساڵانە پێویستی بە ڕەخساندنی ٥٠ هەزار هەلی کار دەبێت بۆ یەکخستنی گەنجان بەپێی راپۆرتێکی بانکی نێودەوڵەتی کە لە ساڵی ٢٠١٦دا بڵاوکراوەتەوە.  پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، بۆچی هەلی کار لە ناوچەکەدا ئەوەندە کەم بووە؟ لە بنەڕەتدا، پارتی نەیتوانیوە ئابوورییەک بنیات بنێت کە تاڕادەیەک توانای دابینکردنی هەلی کار بۆ دانیشتوانی گەشەسەندوو هەبێت، چونکە پێکهاتەی سیاسی هەرێمی کوردستان دوای ٢٠٠٣ی لەسەر سیستەمی مەحسوبیەت و مەنسوبیەتی دوو حزبی (پارتی و یەکێتی) بنیات نراوە. دوای لەشکرکێشییەکەی سەر عێراق بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، حکومەتی هەرێمی کوردستان بووژانەوەیەکی گەورەی ئابووری بەخۆوە بینی تا مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٤. لوتکەی ئەم بووژانەوەیە لە ساڵی ٢٠٠٧ تا ٢٠١٣ ڕوویدا، کە لەو ماوەیەدا هەرێم زیاتر لە ٦٦ ملیار دۆلاری لە حکومەتی ناوەندی وەرگرت وەک بەشە بودجەی فیدراڵی حکومەتی هەرێم. ئەمە جگە لەوە حكومه‌تی هه‌رێم داهاتێکی زۆری له‌ ناوخۆوه‌ به‌ده‌ستهێناوه‌، له‌وانه‌ داهاتی گومرگی سنووره‌كان، باج، هه‌نارده‌كردنی نه‌وت بۆ بۆ دەرەوەی وڵات له‌ رێگه‌ی تانکەرەوە‌. پارتی و یەکێتی ئەم بودجەیەیان بەکارهێنا بۆ پتەوکردنی پەیوەندییەکانی خۆیان و دانیشتوانی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیان – پارتی لە هەولێر و دهۆک، و یەکێتی لە سلێمانی. حیزبەکان لە بەرامبەر پشتیوانی سیاسیان خەڵکێکی زۆریان لە کەرتی گشتی دامەزراند. لە ساڵی 2000 تا 2013 ژمارەی فەرمانبەرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان سێ هێندە زیادی كرد لە 450 هەزارەوە بۆ 1 ملیۆن و 400 هەزار كە زۆرینەیان لە دوای ساڵی 2003 دامەزران – كاتێك لێشاوی داهاتی نەوتی فیدراڵی بۆ خەزێنەی هەرێم زیادی كرد. تا ساڵی ٢٠١٤ (٥٣%)ی کۆی هێزی کاری هەرێم لە کەرتی گشتیدا دامەزراون. پارتی و یەکێتی بەشێکی زۆر لەو کەسانەیان لە هێزە ئەمنییەکانیان دامەزراند، کە لە کەرتێکی ئاسایش و پۆلیس پشکی شێری پێکدەهێنێت (٤٢٪)ی ئەو ٧٠٠ ملیۆن دۆلارەی کە حکوومەتی هەرێم مانگانە دەداتە فەرمانبەرانی گشتی بۆ ئاسایش و پۆلیس دەڕوات. بەپێی ڕاپرسییەکی دیمۆگرافی هەرێمی کوردستان کە لەلایەن سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNFPA)ەوە ئەنجامدراوە، دوو لەسەر سێی خێزانەکانی هەرێمی کوردستان بژێوی ژیانیان لە ڕێگەی مووچەی گشتییەوە دابین دەکەن. هەروەها لایەنە سیاسییەکان ئەو خزمەتگوزارییانەی لە سەرانسەری هەرێمەکەدا پێشکەشیان کرد، ئەو ناوچانەیان کردە ئامانج کە دانیشتوانی زۆری ئاوارەیان تێدایە وەک گەرمیان و ڕاپەرین، بۆ سوودی هەڵبژاردن. ئەمە لە کاتێکدا بوو وێرانبوونی ژێرخانی ناوچەكە بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشینەكان لە ئەنجامی خەباتی چەكداری دژ بە رژێمی بەعس لە حەفتاكان و هەشتاكان و شەڕی ناوخۆی كورد لە ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو و سزای ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ سەر عێراق لە ساڵانی 1991 تا 2003، هەزاران کەس ئاوارە بوون دەست بە بونیادنانەوەی نەکرا. ئەم کەسانە لە ژینگەی شار و دەوروبەری شارەکاندا بێکار مابوونەوە، کە بەخواستی خۆیان بێت یان بە ناچارەی وابەستەی پارتە سیاسییە کوردییەکان بوون. هەروەها پاڵپشتی سیاسی لە دامەزراندن لە کەرتی گشتی تێپەڕی و گەیشتو دابەشکردنی خانەنشینی و بەشداریکردن لە بەرنامەکانی چاودێری کۆمەڵایەتی (خانووبەرە، دەستپێکردنی کار و قەرزی هاوسەرگیری، سکۆلەرشیپ بۆ خوێندن لە دەرەوەی وڵات، ئاسایشی کۆمەڵایەتی بۆ بێکاران و کەمئەندامان، و دەرماڵە بۆ خوێندکاران و هتد...). تا ساڵی ٢٠١٤، نزیکەی تەواوی دانیشتووان – ٩٨%ی ٥.٤ ملیۆن دانیشتووان – بەشەخۆراکیان وەرگرتبووە. ئەمانە بەبێ گوێدانە قەبارە یان ئاستی هەژاری خێزانەکان دابەش دەکران. بەم شێوەیە دانیشتووان بە گشتی لە ڕووی داراییەوە سوودمەند بوون لەم سیستەمە. ئەم سیستمە توانی دیاردەی "کۆچی پێچەوانە" بێنێتە ئاراوە، بەو پێیەی هەزاران کوردی ڕەوەند لە نێوان ساڵانی ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٣ گەڕاونەتەوە ناوچەو شارەکانی خۆیان. بەڵام ئابووری هەرێم زۆر پشتی بە پشکی بودجەی فیدراڵی بەستبوو کە لەسەر بنەمای داهاتی نەوتی نیشتمانی بوو، هەروەها جەختێکی کەمی لەسەر پەرەپێدانی ئابوورییەکی بازاڕی بژاردە نەدەکردەوە. جگە لەوەش، بە ١.٤ ملیۆن کارمەندی کەرتی گشتی لە کۆی شەش ملیۆن کەس، کەرتی گشتی پشتی بە پشکی خۆی لە بودجەی فیدراڵی عێراق بەست بۆ دابینکردنی کار بۆ دانیشتووانێک کە بە خێرایی گەشە دەکات. لە ساڵی ٢٠١٣دا، هەرێمی کوردستان دەستی کرد بە گەڕان و بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوت بە شێوەیەکی سەربەخۆ، لە ئەنجامدا لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٤دا پشکی بودجەی فیدراڵی بە تەواوی ڕاگیرا تا بتوانن مووچەی فەرمانبەرانی حکومی بدەن، کە بۆ پشتگیری سیاسی پشتیان پێدەبەستن، ئەمەش بووە هۆی کەمکردنەوەی دەرفەتی دامەزراندن. لە کۆتاییدا، ئەم دۆخە بووە هۆی ئەوەی هەرێم نەتوانێت بەرگەی شۆکەکانی بازاڕی نەوت بگرێت. گەنجانی دەرچووی زانکۆ کە تەمەنیان لە خوار ٣٥ ساڵەوەیە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە بەهۆی داڕمانی ئابووریی هەرێمەوە لە ئەنجامی بڕینی بودجەی فیدراڵیدا، حکومەتی هەرێم لەماوەی هەشت ساڵی ڕابردوودا نەیتوانیوە هەلی کار بۆ خزمەتگوزاری شارستانی دروست بکات و لەبری ئەوە ڕێوشوێنی خۆپارێزی و "سیستەمی پاشەکەوتکردنی مووچە"ی لە ساڵی ٢٠١٤ تا ٢٠١٩ جێبەجێ کرد. سەرباری کەڵەکەبوونی قەرزەکانی کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان، لە هەمان کاتدا نەیتوانی قەرەبووی کەمکردنەوەی مووچەی فەرمانبەرانی حکومی بکاتەوە. ئەمە جگە لەوەی سیستەمی پاشەکەوتی مووچە، چاکسازی ئابووری بەرچاوی لەگەڵدا نەبوو کە ببێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەتی کار لە کەرتی تایبەتدا. جگە لەوەش مووچە و خانەنشینی و یارمەتییەکانی دیکە بە پچڕپچڕ دەدرا و هەندێک جار بە هیچ شێوەیەک بۆ چەند مانگێک دابەش نەدەکرا. بۆیە نادڵنیایی و سەرلێشێواوی لەبارەی بەردەوامبوونی ئەم شایستە داراییانە زاڵ بوو. ب. گرێبەستکردن لەگەڵ کۆمپانیاو تۆڕە حیزبییەکان داڕمانی ئابووری بووە هۆی ئەوەی کۆمپانیاو دامەزراوە حیزب و نزیک لە حیزبە سیاسییەکان کۆنترۆڵی گرێبەستە بازرگانییەکان بکەن، بۆیە هەرێم لەڕووی ئابورییەوە زۆرتر سوودی بۆ دەست پێوەند و بازرگانی نوخبەکان و هێزە ئەمنییەکان و کادیرە سیاسییە باڵاکان بوو تا خەڵکی هەرێمی کوردستان. نوخبە سیاسییەکان بەردەوام بوون لە قازانجکردن لە کارە بازرگانییە تایبەتەکان. ئەمە جگە لەوەی پارتی  و یەکێتی لە مێژە هەموو پیشەسازییە گەورەکانیان لە ناوچەی نفوزی خۆیاندا کۆنترۆڵ کردووە، وەک بەرهەمهێنان و هاوردەکردنی پێداویستی پزیشکی، بیناسازی، گەڕان بەدوای نەوت و هەناردەکردن لەنێو ئەوانی دیکەدا. هەروەها لایەنەکان خاوەنی پشکی گەورەن لە کۆمپانیاکان لە بەرامبەر دانپێدانانی مۆڵەتی یاسایی. بەم پێیە، "ژمارەیەک لە بازرگانی سەر بە حیزبەکان بوونەتە خاوەنی کارێکی چەند ملیار دۆلاری، کە دامەزراندن و داهات بۆ حیزبەکان بەدەست دەهێنێت بە قەبارەیەک کە رکابەری هەندێک لە دامەزراوە گەورەکانی کەرتی گشتی بکات" . بۆ نموونە کۆمپانیای KAR ی سەر بە پارتی و قەیوانی سەر بە یەکێتی کە خاوەنی دوو پاڵاوگەی گەورەی نەوتی هەرێمن. ئێستا قەیوان زاڵە بەسەر کەرتی بیناسازی لە سلێمانی، وەک بەڵێندەر بۆ دروستکردنی گرنگترین کارە گشتیەکانی شارەکە: وەک دروستکردنی ڕێگای 100 مەتری. هەروەها کۆنترۆڵکردنی کەرتی خانووبەرە بۆ کۆمپانیاکانی حیزب و لە نێو حیزبیشدا بۆ توێژێکی دەستڕۆیشتوو.  بەڵام ئەم کارگانە دەرفەتی کارکردنی پێویست دروست ناکەن، چ جای بتوانن خواستی گەنجان هەڵمژن. لە ئەنجامدا زۆرینەی ئەو گەنجانەی کە چاوەڕێیان دەکرد دوای بەدەستهێنانی بڕوانامەی زانکۆ بچنە ناو هێزی کارەوە، بێکار و بێ تۆڕی سەلامەتی مانەوە. جگە لەوەش هیچ دڵنیایییەکی باوەڕپێکراویان لە حکومەت وەرنەگرت. هاوکات کەرتی تایبەت بە پلەی یەکەم لە پارێزگای هەولێر ئامادەیە، بە تایبەتی لە شاری هەولێر. تا مانگی تەمموزی 2014، 63%ی کۆمپانیا ناوخۆییەکان و 73%ی کۆمپانیا بیانییەکانی تۆمارکراو لە هەرێم لە پارێزگای هەولێر بوون. نەبوونی دەرفەت لە پەراوێزی شارەکان، کە زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان تێیدا دەژین، دیارە. لەوێدا کەرتی تایبەت نزیکە لەوەی بوونی نەبێت و کەرتی گشتی زۆربەی دانیشتووانی دامەزراندووە. لە دەرەوەی دامەزراندن لە کەرتی گشتی، باوترین کارەکان لە پەراوێزەکاندا لە چێشتخانە، کافێ یان چایخانەکانن، کە بە تێکڕا مانگانە ٢٠٠ دۆلار مووچە دەدەن.  ج. تێگەیشتنی خەڵک لە سیستمی دوو حیزبی لە دوای ٢٠١٤ ەوە وەک پاڵنەری کۆچکردن: ئەو کەسانەی ئیمتیازیان هەیەو سوودمەندن لە حیزب، و ئەوانەی کە سوودمەندنین. بە وتەی بەشداربووانی توێژینەوەکە، زۆرینەی ئەوانەی لە بازنەی بچووکی نوخبەکانی ناو سیستەمی پارتی و یەکێتی، کە بەرپرسانی ئیداری و سیاسەتمەداران و ستاف و کادیرەکانیان لەخۆدەگرێت، سودمەندن لە سیستمەکە. بەم پێیە، جەماوەر "وەک هاوڵاتی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت لە کاتێکدا نوخبەی حیزب و سیاسییەکان و کوڕو نەوەکانیان زاڵبوون بەسەر دەسەڵاتی ئابووریدا و قۆرخیان کردووە"، ئەمەش هەستێکی نامۆبوون بڵاودەکاتەوە، وەک یەکێک لە بەشداربووان وتی. ئەو هەستەی کە کوردستان وەک نیشتمانێک تەنیا هی ژمارەیەکی دیاریکراوی خەڵکە، زیاد دەکات. لە ئاکامدا کاتێک دەوڵەت ئیتر گشتگیر نابێت و لە ڕووی داراییەوە پاداشتی کەمینەیەکی بچووک دەداتەوە، زۆرێک کۆچ بە تاکە دەرفەتیک دەزانێت کە بۆی ماوەتەوە. کەلێنی سامانی نێوان نوخبە و جەماوەر بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانتر بووە و نوخبەکانی نێو پارتی و یەکێتی هەست پێدەکرێت کە لەلایەن دوو بنەماڵەی دەسەڵاتدارەوە: بارزانی و تاڵەبانی کۆنترۆڵ و سەرکردایەتی دەکەن. خەڵک بە تایبەت گەنجان هەستیان بە "بێ بەش کردنی زێدی خۆیان کردووە" و "نیشتمان ئێستا زێدی سیاسەتمەدارانە".  لە هیوای چاکسازییەوە بۆ کۆچ: نەبوونی بەدیلێکی سیاسی لە ناوخۆدا فرەیی سیاسی و ئازادکردنی سیستمی هەڵبژاردن و سەرهەڵدانی پارتێکی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز گەیشتە هەرێمی کوردستان. بەڵام خۆبەدەستەوەدانی خەڵک لە سیاسەت لەگەڵ کەمی بەشداریکردنی دەنگدەران، ئاماژەیە بۆ بێهیوایی بەرفراوان لە پرۆسەکانی بەڕواڵەت دیموکراسی. هاوڵاتیان چیتر لەو باوەڕەدا نین کە بەشداریکردنیان لە سیستەمی سیاسیدا دەبێتە هۆی چاکسازیی گەورەی ئابووری و کۆمەڵایەتی. بەردەوامبوونی دۆخی سیاسی دەسەڵاتی دوو حزبی، سەرەڕای سەرهەڵدانی بزووتنەوەیەکی ئۆپۆزیسیۆنی جەماوەری بە ناوی ‘گۆڕان‌ کە لە هەڵبژاردنەکاندا تەحەدای پارتە دەسەڵاتدارەکانی دەکرد، دەبێتە هۆی بێباکی. خۆبەدەستەوەدانی لە سیاسەت کە لە ئەنجامدا دروست دەبێت، بەشدارە لە خواستی کۆچکردن بۆ ئەوروپا، کە بەڕواڵەت بەها ئابوورییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان پارێزراون. ئەم بەشە گواستنەوەیەکی کرۆنۆلۆژی لە هیوای چاکسازییەوە بۆ کۆچ دەخاتە ڕوو. تیشک دەخاتە سەر سەرهەڵدانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ داڕمانی متمانە بە خەباتی مەدەنی بۆ هێنانەدی گۆڕانکاری، و بە سەرهەڵدانی لێپێچینەوەی سیاسی و پەراوێزخستن لە هەرێمی کوردستان کۆتایی پێدێت. بزوتنەوەی گۆڕان: هیوای چاکسازی  لەساڵی 1992وە تائێستا دامەزراوەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرێت، كە كۆنترۆڵی هاوبەشیان بەسەر ئابووری و خاك و قۆرخكردنی توندوتیژیدا هەبووە. هەر زوو دوای لەشکرکێشییەکەی سەر عێراق بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، خەباتی جەماوەر لە دژی ئەو دووانەیە زیاتر بوو. لە ساڵی ٢٠٠٦دا میدیای کوردی گەندەڵی بەربڵاوی ئەو دوو حیزبە و نەبوونی شەفافیەت و دابەشکردنی دەسەڵاتی سیاسیی ئاشکرا کرد. لە ئەنجامدا خەڵک ڕژانە سەر شەقام و خۆپیشاندانی توندوتیژی بەدوای خۆیدا هێنا کەسانێک کە دژایەتی پارتی و یەکێتییان دەکرد، ئومێدیان بە گۆڕان هەبوو کە داواکارییەکانیان بگوازێتەوە بۆ چاکسازیی راستەقینە لەسەر زەوی. بزووتنەوه كه له لایەن نەوشیروان مستەفا كارێزما و جێگری سکرتێری پێشووی یەكێتی دامەزراوه ، له یەكەم بەشداری لە هەڵبژاردنی هەرێمی 2009دا له كۆی 100 كورسی پەرلەمان 25 كورسی مسۆگەر كرد. بەهاری عەرەبی بووە هۆی خۆپیشاندانی بەرفراوان بە ڕێبەرایەتی گۆڕان لە ساڵی 2011، بەتایبەتی لە ناوچەی یەکێتی کە هاوکات بنکەی سەرەکی گۆڕانیش بوون. خۆپیشاندانەکان سەرەڕای سەرکوتکردنی بەکۆمەڵ و کوشتن و توندوتیژی دژی خۆپیشاندەران بۆ زیاتر لە ٦٠ ڕۆژ بەردەوام بوو. ڕۆشنبیران، نووسەران، چالاکانی سیاسی و خەڵکی ئاسایی لە گۆڕەپانی ئازادی لە سلێمانی کۆبوونەوە و داوای چاکسازییان کرد.  ئەو بزووتنەوەیە ئومێدی بۆ نەوەیەکی نوێ و کۆن دروست کرد کە لە دژایەتیکردنی دووانەیی پارتی و یەکێتیدا دوای سەرانی گۆڕان کەوتن. گۆڕان هەر زوو بوو بە حیزبی پێشڕەو بۆ چاکسازی. سەركردە كاریگەرەكانی لە نێویاندا فەرماندە سەربازییە سەرەكییەكانی پێشووی یەكێتی سەركردایەتی خۆپیشاندانی جەماوەرییان كرد و لە پەرلەمان ڕووبەڕووی پارتی و یەكێتی بوونەوە و تەنانەت بوتڵیان فڕێدایە سەر سەرۆكی پەرلەمانی پارتی. لە هەڵبژاردنی هەرێمی 2013 بزووتنەوەكە 24 كورسی بەدەستهێنا، لە بەرامبەردا لیستە جیاجیاكانی پارتی و یەكێتی بەڕیز 38 و 18 كورسییان بەدەست هێنا، بەمەش گۆڕان بووە دووەم دەسەڵاتدارترین حزب، ناتالی ئەم ئاواتە بۆ لەرزاندنی پێکهاتەی دەسەڵاتی دووانەیی لە ساڵی ٢٠١٣دا بە "شۆڕشێکی بێدەنگ" ناوبرد. زاڵبوونی دەسەڵاتی دووانەیی بەسەر فرەیی سیاسیدا  گۆڕان وەك بزووتنەوەی پێشەنگی ئۆپۆزسیۆن، لە ساڵی 2014 بڕیاریدا بەشداری لە حكومەتی نوێی هەرێم بكات و هاوپەیمانی لەگەڵ براوەی هەڵبژاردنەكاندا دروستكرد، كە پارتی دیموكراتی كوردستانە. لەسەر کاغەز، بەشداریکردنی حکومەتی گۆڕان ئامانجی جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانە بوو کە بە دەنگدەران درابوون. بەڵام پارتی و یەکێتی هەرچی ریفۆرمێک بوو رەتیانکردەوە کە ببێتە هۆی هەڕەشە لە دەسەڵات و هەژموونییان. لە ساڵی ٢٠١٥دا کێبڕکێیەکی سیاسی توند لەنێوان گۆڕان و پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر یاسای سەرۆکایەتی هەرێم دروستبوو، گۆڕان داوای جێبەجێکردنی سیستمی پەرلەمانی کرد، هاوشێوەی سیستمی عێراقی فیدراڵ. لە ئاکامدا پارتی سەرەڕای کۆتاییهاتنی ماوەی یاسایی سەرۆکایەتیی مەسعود بارزانی هەوڵی مانەوەی لە پۆستەکەیدا دەدا، پەرلەمانی داخست و وەزیرەکانی گۆڕانی لە حکوومەت دەرکرد. لەو کاتەوە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی هەوڵی سزادانی گۆڕانیان داوە یاخود ھاوبەشییان پێکردووە بۆ نەھێشتنی ھەڕەشەو ئەگەرەکان لە دژی ڕۆڵی دووانە، بۆیە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018 نیوەی كورسییەكانی لەدەستدا بە بەراورد بە ساڵی 2013. بەڵام مەبەست لێی نەهێشتنی هەر هەڕەشەیەك بوو كە بزوتنەوەكە دەتوانێت لەسەر حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دروستی بكات.  دەرکردنی گۆڕان لە حکومەت، وابەستەیی بە حزبە دەسەڵاتدارەکان و ڕکابەریی نێوان حزبەکان نیشاندەری شکستی بزووتنەوەکە بوو وەک بەدیلێکی بژاردەیی بۆ دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی، و ئەو هیوایانەی پەکخست کە بزووتنەوەیەکی مەدەنی دەتوانێت سیستەمی سیاسی بگۆڕێت. لە کۆتاییدا متمانە بوون بە بزوتنەوەی گۆڕان کاڵ بووەوە و لە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا ٩٦%ی دەنگەکانی لەدەستدا بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٤. ئەم شکستە بزووتنەوەکەی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بێبەش کرد بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٩ەوە. ئەم گرافیکەی خوارەوە دابەزینی ئاستی کەوتنی دەنگەکانی گۆڕان لە سێ هەڵبژاردنی کۆتایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نیشان دەدات پەراوێزخستنی سیاسی: خەڵک و بەرەنگاری دەسەڵاتداران شکستی سیاسەتی هەڵبژاردن و خۆپێشاندانی ئاشتیانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵاتی دووانەیی پارتی و یەکێتی وایکردووە خەڵک بەتایبەتی لاوان پێیانوابێ کە پەراوێزخراون و بێبەشن لە بەشداریی سیاسی. گەیشتن بەو بڕوایەی کە دوو چینی دژ بەیەک دروستبوون کە ئەوانیش، "گەل" و "دەسەڵاتداران"ن. دەسەڵاتی نیمچە بنەماڵەیی بارزانی و تاڵەبانی لە هەرێم هیواکانی بۆ خەڵک و گەنجان لەناو بردووە کە دەتوانن خواستی سیاسییان هەبێت. پلە باڵاکانی دەوڵەت و دامودەزگا سیاسییەکان لە لایەن هەردوو حیزبەوە قۆرخ کراون. جگە لە بەرپرسانی پارتی و یەکێتی، سەرۆکایەتی هەرێم، سەرۆکایەتیی پەرلەمان، جێگری سەرۆکایەتیی هەرێم و سەرۆکایەتیی ئەمنی لەلایەن ئەندامانی ئەو دوو بنەماڵەیە داگیرکراوە. لە ئەنجامدا بەشداربووان ڕوونیان کردەوە کە ئەوە بنەماڵەکانن کە مافی سەرکردایەتی و حوکمڕانییان لە هەرێمی کوردستان هەیە، ڕوونیان کردەوە کە گواستنەوەی دەسەڵات تەنیا لە بازنەی ئەو دوو بنەماڵەیەدا ڕوودەدات. ئاماژەیان بەوەشکردووە، “گرنگ نییە چەندە شارەزا و لێهاتوو و خوێندەوار بیت، هەندێک پۆست پێشتر بۆ نوخبەیەک تەرخان کراوە، پێشتر دەزانیت کێ سەرۆک و سەرۆکوەزیرانە. جگە لەوەش پەراوێزخستنی سیاسی خەڵک و خۆڕاگرییان لە بەرامبەر دەسەڵاتی دووانەیی حیزبی بە ڕوونی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا ڕەنگ دەداتەوە. بە واتایەکی تر هەردوو حیزب خەریکە شەرعیەتی نوێنەرایەتی هەڵبژاردنی دانیشتووان لەدەست دەدەن. لە کاتێکدا دۆخەکە بە هێواشی بۆ پارتی لە ناوچە لاوەکییەکان بەرەو خراپتر دەڕوات، دیارە بۆ یەکێتیش بەرەو داڕمان دەڕوات. لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا کە لە مانگی تشرینی یەکەمی 2021 بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان 16.6% و یەکێتی 6.1% دەنگەکیان بردەوە لە کۆی 3.4 ملیۆن کەس مافی دەنگدانیان هەبوو لە سەرانسەری سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستاندا، واتە 77.3% (2.6 ملیۆن لەو 3.4 ملیۆن دەنگدەرە) دەنگیان بە پارتی و یەکێتی نەدا. واتە 22.7%ی دەنگەکانی کۆی دەنگدەران، کەمتر لە چارەکێکی دانیشتووان پێکدەهێنن. جگە لەوەش پارتی 26.5% و یەکێتی 56.9%ی دەنگەکانی لەدەستداوە، بە بەراوردکردنی ژمارەی دەنگەکانی ئەو دوو حیزبە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ساڵی 2021 بەراورد بە 2014.  ئەم گرافیکەی خوارەوە دابەزینی ئاستی کەوتنی دەنگەکانی یەکێتی و پارتی لە سێ هەڵبژاردنی کۆتایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نیشان دەدات دۆخی ترس: لێپێچینەوەی سیاسی بۆ نەهێشتنی ناڕەزایەتی یەکێک لەو هۆکارانەی کە وەک پاڵنەرێک بۆ کۆچکردن ئاماژەی پێکراوە، ترسە لە گۆشەگیری سیاسی. لە ساڵانی ڕابردوودا هەرێمی کوردستان بەهۆی پێشێلکردنی مافە مەدەنی و سیاسییەکانی هاوڵاتیان و ئازادی ڕادەربڕینیان مانشێتەکانی داپۆشیوە. دەسەڵاتدارانی هەرێم ناڕەزایەتیەکان سەرکوت دەکەن و فەرمانی دەستگیرکردنی پێشوەختەی ڕێکخەرانیان داوە. زۆرێک لە ڕۆژنامەنووسان، چالاکوانان و ناڕازییان دەستبەسەر کراون. هەموو هاووڵاتییەکی هەرێم ئاشنایە بە کەیسی ڕۆژنامەنووس و چالاکوانانی ناوچەی بادینان کە زیاتر لە دوو ساڵە دەستبەسەر کراون. پێنج کەسیان بە تۆمەتی ناڕوون بە مەترسی خستنە سەر ئاسایشی نەتەوەیی سزای ٦ ساڵ زیندانیان بەسەردا سەپێندرا. دەستگیرکردن و سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران لە ساڵانی ڕابردوودا ترسی بۆ ئەندامانی خێزانەکان و هاوکارەکانیان دروستکردووە. دەرچووی زانکۆ و چالاکێکی سیاسی لە زاخۆ ڕوونی دەکاتەوە، “کاتێک دەبینیت ئەمڕۆ کەسێک لەسەر ڕەخنەکانی دەستگیر دەکرێت، ترست هەیە ڕۆژی دواتر نۆرەی تۆ بێت”. لێپێچینەوەی سیاسی وا لە چالاکوانان دەکات باجی بەرخۆدانەکانیان بدەن. زۆرێک لە بەشداربووان باسیان لەوە کرد کە لە ئەنجامی ئەو لێدوانانەی کە لە فەیسبووکدا دراون، چۆن دەتوانرێت مرۆڤ دەستگیر بکرێت و لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا بکرێت. کەسێک ئاماژەی بەوەشکردووە، جارێک کاتژمێر ١٠:٣٠ خولەکی شەو لە فەیسبووک پۆستم کرد و دوای سێ کاتژمێر ماڵەکەم لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی ئاسایشەوە گەمارۆدرا. دوو ڕۆژ و سێ شەو دەستبەسەر بووم” چالاکوانێک وتی. یەکێکی دیکە لە بەشداربووان ڕوونی کردەوە کە لە فەیسبووک شتێکی بڵاو کردووەتەوە و ڕۆژی دوای ئەوە لەلایەن ئاسائیشەکانەوە بانگی کراوە بۆ ئەوەی سەردانیان بکات و چەند کاتژمێرێک لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا کراوە. کاردانەوەی خێرای ئاسایش، چاودێریی زیادەڕۆیی لە پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا لەلایەن دامەزراوە ئەمنییەکانی پارتی و یەکێتییەوە دەردەخات. بۆ خوێندنەوەی تەواوی توێژینەوەکە بە زمانی ئینگلیزی بڕوانە؛ -    Mera Jasm Bakr, ESCAPING FROM DUOPOLY RULE; How a Two-party System Drives Iraqi Kurdish Migration En Masse?, Konrad adenauer stiftung, May 2022; https://www.kas.de/documents/266761/0/Mera+Jasm+Bakr+-+Escaping+From+Duopoly+Rule.pdf/77824695-e4c7-a379-00a7-45895fef7ad4?version=1.0&t=1653638687052     

درەو: كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد)   ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن و لێکەوتەکانی دوای چەند ڕۆژێک ئەنجامەكان ئاشكرا كران و، دۆخێكی ئاڵۆز هاتە ئاراوە. یەکێتی لەرادەبەدەر لەخۆبایی ببوو؛ لەبەر ئەو پێشێلکارییانەی کردبوویانن، لایەنە سیاسییەکان دڵگران و تووڕە بوون. چەندین كۆبوونەوەی جیا جیا لەنێوان لایەنەکانی بەرە کران، بۆ ئەوەی دەرچەیەک بدۆزرێتەوە کە چۆن لەم قەیران و تەنگوچەلەمەیە دەرباز بین. ئایا ئەنجامەكان ڕەت بكرێنەوه، یان چارەسەرێکی تر بدۆزریتەوە؟ ئەوەبوو بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەک لە٢١ی ئایاری ۱۹۹۲دا، پارتی و یەکێتی پێکەوە کۆ بوونەوەو گفتوگۆیەکی زۆر لەسەر بابەتەكان كرا، بەڵام لەكۆبوونەوەکەدا نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێک. دوای کۆبوونەوەکەی پارتی و یەکێتی، کۆبوونەوەی سەرکردایەتیی بەرەی کوردستانی کرا و چەند بژاردەیەک خرانەروو: １)    سەرەڕای ئەو پێشێلکارییانەی کراون، ئەنجامی هەڵبژاردنەکان پەسەند بكرێت . ２)    ئەنجامەكان ڕەت بكرێنەوە. ３)     ڕێژەی حەوت لە سەد نەمینیت و هەموو لایەنەكان بەشداری لەپەرلەماندا بکەن . دوای گفتوگۆیەکی زۆر، دیسان لایەنەکان نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێک و کۆبوونەوەکە بەبێ ئەنجام کۆتاییی هات. رۆژی دواتر پارتی و یەکێتی لەشەقڵاوە پێکەوە کۆ بوونەوە، بۆ ئەوەی بتوانن ڕێگەی دەرچوون لەقەیرانەكە بدۆزنەوە. دوای گفتوگۆیەکی زۆر و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی گشتی، هەردوولا مەبدەئییەن لەسەر چەند خاڵێک ڕێک کەوتن کەبریتی بوون لە: 1)    ئەنجامی هەڵبژاردنەکان وەک خۆی رابگەیەندرێت. واتە پارتی 51% و یەکێتی 49%. 2)    هەموو پۆست و پلەکان نیوە بە نیوە لەنێوان هەردوولادا دابەش بکرێت. 3)    سەرۆکی پەرلەمان پارتی و، جێگرەکەی یەکێتی بێت. 4)    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یەکێتی و، جێگرەکەی پارتی بێت. 5)    دوای دوو مانگی تر و لە ١٥ی تەمووزی ۱۹۹۲دا هەڵبژاردنی ڕابەر و لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ۱۹۹۲دا هەڵبژاردنی پەرلەمان سەرلەنوێ بكرێتەوە. 6)    هیچ لایەنێک لەدژی یەکتر لەگەڵ لایەنێکی دی رێک نەکەوێت.  7)    مەسعود بارزانی و مام جەلال بەیاننامەیەکی هاوبەش بڵاو بكەنەوە لەسەر هەڵبژاردنی ڕابەر. ئەم حەوت خاڵه، بژاردەیەکی بەردەممان بوو. بژاردەی تر، کە ڕێککەوتنی لەسەر کرا بریتی بوو لە هەڵگرتنی رێژەی (7%) و بەشداریکردنی هەموو لایەنەكان لەپەرلەمان بەپێی دەنگەکانیان . پێویستە لێرەدا ئاماژە بە فێلێکی یەکێتی بكرێت. هێشتا حوبری ڕێککەوتنەکە وشک نەببووەوە کە یەکێتی بەنهێنی چەتۆ حەویزییان ناردە لای حاکم ئەمیر حەوێزیی سەرۆکی لیژنەی هەڵبژاردنەکان و ئاگاداریان کردەوە کە پارتی و یەکێتی ڕێک کەوتوون و، ئێستا سەرکردایەتیی هەردوولایان دێنە هەولێر بۆ ئەوەی تۆ ئەنجامی هەڵبژاردنەکان رابگەیەنیت بەشێوەیەک کە پەنجا بە پەنجا بێت نە (51%) بە (49%). ئێمەش سەردانی هەولێرمان کرد و هەموو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنی ناوخۆ و دەرەوەش ئامادەبوون، بەڵام هەموو لایەنەكان ئامادەنەبوون و ڕایانگەیاند کە تا هەڵبژاردنەکانی ١٥ی تشرینی یەکەم چاوەرێ دەکەن و پشتگیریی پەرلەمان و حکوومات دەکەن، ئەم هەڵوێستەیان بەڕاستی هەڵوێستێکی بەرپرسیارانە بوو. حاکم ئەمیر هات و لەبەرچاوی هەموو لایەنەکان و کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە ناوخۆیی و جیهانییەكان ئەنجامەکانی ڕاگەیاند . جارێکی تر تووشی قەیرانێکی تر بووینەوە. کەوتینە دوو ڕیانێکی ناخۆش. ئەگەر دەنگ بکەین و ئەنجامەكان ڕەت بكەینەوه، بێهیواییەکی زۆر گەورە دروست دەبێت و لەبەرچاوی دنیا سووک و ڕیسوا دەبین. ئەگەر بێدەنگی هەڵبژێرین ئەوە فێلێکی گەورە کراوەو جارێکی تر پێشێلکاری ڕووی داوە. کاتێک بانگی حاکم ئەمیرم کرد هۆكارەكەم لێ پرسی، لە وەلامدا گوتی: «بەخوا چەتۆ هاتە لام و پێی گوتم، پارتی و یەکێتی ڕێک کەوتوون کارێک بکە ئەنجامەکان وەک یەک بن. منیش لەسەر ئەم بنەمایە ئەنجامی چەند ناوەندێکی هەڵبژاردنم کە پارتی زۆرینەی دەنگەکانی هێنابوو، هەڵوەشاندەوە بۆ ئەوەی ئەنجامەكان بەم شێوەیە بڵاو بكەینەوە». منیش زۆر لێی تووڕە بووم و پێم گوت: «ئەی خائین، تۆ خیانەتت لەپیشەکەت و لەو متمانەو ئەمانەتت کرد کە پێمان بەخشیبووی. دوای ئەم قسانە دەستی بەگریان کرد و گوتی: «خۆم دەکوژم، چونکە نەمزانی بەم شێوەیەیە». زۆر پاڕایەوەو تکایەکی زۆری کرد و گوتی: «ئێستا دەڕۆم و راستییەکان دەڵێم و ئاشکرا دەکەم». منیش پێم گوت: «تازە تەواو، ڕۆیشت». لەكۆتاییدا بەناچاری ڕەشنووسی پەنجا بە پەنجا پەسەند کرا، چونکە بۆ ئەو سەردەم و بارودۆخ و قۆناغە هیچ رێگا چارەیەکی تر نەبوو. ئەمە ئیجابیاتی خۆشی هەبوو، چونکە شەر ڕووی نەدا و ناوبانگ و سومعەی گەلەکەمان لەبەردەم چاوی جیهان پارێزرا و نەشكا، بەڵام هەڵەی گەورە ئەوەبوو کە هەڵبژاردنەكان لەو کاتەی کە بڕیاری لەسەر درابوو، نەکرانەوە. دواتر برووسکەیەکم بو هەموو لق و ناوچەو هێزەکان و دەزگا و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن نارد بەژمارە (٦٨٧) لە٢٣/٥/١٩٩٢. لە برووسکەکەدا بەوردی باسم لە پرۆسەکە کرد و هەموو بابەتەکانم بەوردی ڕوون کردەوەو باسی هۆکارەکانی پەسەندکردنی هەڵبژاردنیشم کرد و لە کۆتاییدا ئاماژەشم دا کە ئەوەی کراوە ڕێككەوتنە نەک پەسەندکردنی ئەنجامەکان بۆ زانیاریی زیاتری خوێنەران حەز دەکەم ئەو راستییە بخەمە ڕوو، لیستی پارتی کە بەتەنها بوو، ٤٣٧٨٧٩ دەنگی بەدەست هێنا کە دەکاتە ٤٥.٢٧% و، یەکێتی و زەحمەتکێشان ٤٢٣٨٣٣ دەنگیان بەدەست هێنا کە دەکاتە ڕێژەی ٤٣.٨١% و، دوای دابەشکردنی دەنگی حیزبەکانی تر کە ڕێژەی ٧% یان تێ نەپەڕاندبوو، ژمارەی دەنگەکانی پارتی بوو بە ٤٩١٤٩٧ دەنگ، کە دەکاتە ڕێژەی ٥٠.٨١% و ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی و زەحمەتکێشانیش بوو بە ٤٧٥٧٣١ دەنگ کە دەکاتە ڕێژەی ٤٩.١٨%ی دەنگەکان . سەرباری هەموو ئەو گیروگرفت و کێشانەی ڕوویان دا، ڕۆژی ١٩/٥/١٩٩٢ ڕۆژێکی پیرۆز و وەرچەرخانێکی گەورەو مێژوویی بوو لەخەباتی گەلەکەماندا. هەر لەبەر بایەخی ئەم پرۆسە مێژوویییە چەندین بەڵگەنامەی تایبەت بەم پرسە گرنگە لەبەشی بەڵگەنامەکانی ئەم كتێبەدا بڵاو دەكرێنەوە. رۆژی۳۰ی ئایاری ۱۹۹۲، دکتور مەحموود و ڕەسووڵ مامەند و عادل موراد و شێخ محەمەد شاکەلی و عەبدوڵلا ئاگرین سەردانیان کردم. ئەوان خۆشحاڵی و سوپاسی خۆیان نیشان دا بەرانبەر بەم هەڵویستە نیشتمانی و نەتەوەییەی پارتی کە لە برووسکەکەمدا هاتبوو. لەبەشێکی تری كۆبوونەوەکەدا گرنگیدان بە پەیوەندییە دووقۆڵییەكان دووپات کرایەوە. هەروەها رایانگەیاند کە نزیکە سۆشیالیست و پاسۆک و پارتی گەل یەک بگرن و ببن بەیەک حیزب، ڕۆژی ٤ی حوزەیرانی ۱۹۹۲، پەرلەمانی هەڵبژیردراو دەستی بە کۆبوونەوەکانی کرد. لەکۆبوونەوەی یەکەمدا حەسەن كانەبی بڵباس وەک بەتەمەنترین ئەندامی پەرلەمان، سەرۆکایەتیی کۆبوونەوەکەی کرد، دواتر ئەندامانی پەرلەمان سوێندی یاسایییان خوارد. دواتر جەوهەر نامیق سالم بەسەرۆکی پەرلەمان و حەمە تەوفیق وەک جێگری سەرۆکی پەرلەمان هەڵبژیردران، بەڕاستی رۆژێکی مێژوویی بوو. سەرچاوە؛ مەسعود بارزانی؛ بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد، بەرگی پێنجەم، ڕاپەڕین دەرفەرت و ئاستەنگەکان ١٩٩١ – ٢٠٢٢، چاپی یەکەم حوزەیرانی ٢٠٢٢، ل ١١٧ – ١٢٠.   

ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس •    ئاشكرایە سووتەمەنی لەم قۆناغ و سەردەمەدا كە هۆكارەكانی گواستنەوەی وشكانی و ئاسمانی و دەریایی لە ئۆتۆمبێل و فڕۆكە و پاپۆڕ و ....هتد.ژمارەیان گەلێك زۆر بوون و هەموانیشیان پێویستیان بە جۆرە جیاوازەكانی سووتەمەنی هەیە لە ((غازی سروشتی و بەنزین و گازۆیل و نەفتا و....هتد)). هەربۆیە وڵاتان و كۆمپانیاكان كەوتونەتە خۆ بۆ بەرهەمهێنانی باشترین جۆری سووتەمەنی بۆ هەریەكە لەو جۆرە جیاوازانەی هۆكارەكانی گواستنەوە كە سیفاتی زۆر باشیان تیادا بێت لە سووتاندن و پیسنەكردنی ژینگە و خاوێن سووتاندن و زیان نەگەیاندنی بە ماكینەی هۆكارەكانی گواستنەوەكان و نەبوونی پاشماوە و پاشەڕۆ. •    لێرەدا بەتایبەتی باس لە سووتەمەنی ((بەنزین یان گازۆلین))ی ئۆتۆمبێل دەكەین كە زۆرترین خواستی لەسەرە بۆ بەكارهێنان بەهۆی زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێلەوە لە جیهاندا. •    مەبەست چیە لە بەنزین؟ بەنزین((سووتەمەنی)): بەنزین لە ئەمریكای باكوردا بە گازۆلین ناودەبرێت یان بە پتڕۆڵ لە یەكێتی كۆمۆنوێلسەكاندا، و لەهەندێك وڵاتیشدا پێی دەوترێت ((ڕۆحی ماتۆڕ)): بریتیە لە شلەیەكی تێكەڵاو كە لەنەوتی خاوەوە وەرگیراوە كە لە بنەڕەتدا لە هایدرۆكاربۆن پێكهاتوە،وەك سووتەمەنی بەكاردێت لە مەكینەی سووتانی ناوخۆییدا. * بەنزین لە چی  پێكدێت ؟ سووتەمەنی بەنزین:  بریتیە لە شلەیەكی پێكهاتە سوك،لەگرنگترین سیفاتەكانی ئەوەیە كە ڕەنگی نیە بەڵام بۆنێكی تیژی هەیە،و توانای گڕگرتنی هەیە،C6H6 بریتیە لەناوی كیمیاوی بەنزین.كەئەو پێكهاتەیە بریتیە لە بازنەیەكی شەشی،كە بە ساكارترین بازنە یان بەش دادەنرێت لە كیمیای ئۆرگانیدا. بەشێوەیەك پێكهاتەی بەنزین بریتیە لە ساكارترین پێكهاتە هایدرۆكاربۆنیە ئەڕۆماتیەكان. •    جیاوازی چیە لە نێوان پتڕۆڵ و بەنزیندا ؟ ئەپیری پتڕۆڵ لە بنەڕەتدا وەك توێنەرەوە بەكاردێت لە تاقیگەدا. •    جیاوازی چیە لەنێوان بەنزین(( وەك توخم)) و بەنزین وەك ((سووتەمەنی)) دا؟ بەنزین((توخم)):بریتیە لەگەردێكی هایدرۆكاربۆنی،بەڵام بەنزین((سووتەمەنی)):بریتیە لە تێكەڵەیەكی هایدرۆكاربۆنی. بەنزین((توخم)): بریتیە لە هایدرۆكاربۆنێكی ئەڕۆماتی بازنەیی ، بەڵام بەنزین((سووتەمەنی)) لە هایدرۆكاربۆنات پێكدێت. •    لە بنەڕەتدا توخمی بەنزین توخمێكی ئەندامی بازنەییە و بۆن تیژە و تێكەڵ بە سووتەمەنی ئۆتۆمبێل دەكرا.نەك بۆ خۆی سووتەمەنی بێت،بەڵام بەهۆی زۆر بەكارهێنانیەوە لەئێستادا بە سووتەمەنی ئۆتۆمبێل ناودەبرێت. •    ناوی زانستی بەنزین چییە؟ بەنزین C6H6 ،فینیل،یان بێنزۆڵ: بریتیە لە شلەیەكی بێ‌ ڕەنگ و توانای گڕگرتنی هەیە،بۆنێكی خۆشیشی هەیە. •    جۆرەكانی بەنزین كامانەن؟ بۆ نموونە،بەنزینی 95 (( بۆ ئەو مەكینەی ئۆتۆمبێلانە گونجاوە كە ڕێژەی فشار تیایدا 11 یە كە ئۆتۆمبێلە نوێكان دەگرێتەوە)) .بەڵام ئۆتۆمبێلە كۆنەكان كە بە مەكینەی ئاسایی دەڕوات،ئەوا دەتوانرێت بەنزینی 90 بەكاربهێنرێت.جا گونجاوترین جۆری بەنزین بریتیە لەو بەنزینەی كە ڕێگەدەگرێت لە ((لێدانی مەكینە)).جا هەر ئۆتۆمبێلێكیش لە ڕێبەری كۆمپانیاكەدا جۆری گونجاوی بەنزینەكەی دیاریكردوە كە دەكرێت هەركەسێك سەیری ئەو ڕێبەرە بكات. •    بەنزین جۆری جیاوازی هەیە ،كامەیان گونجاوە بۆ ئۆتۆمبێلەكەت؟ پڕۆسەی دروستكردنی بەنزین بریتیە لە كرداری دڵۆپاندنی نەوتی خاو لە پاڵاوگەكاندا و لەوكاتەدا پێی دەوترێت ((بەنزینی سروشتی)) ،كە تەنها هەندێك سیفات و توخمە زیادكراوەكانی كەمە پێش ئەوەی ئامادەبێت بۆ بەكارهێنان لەلایەن مەكینەی ئۆتۆمبێلەكانەوە.جا بەناوبانگترینی ئەو سیفاتانە بریتیە لە(( ژمارەی ئۆكتان )). ژمارەی ئۆكتان: دادەنرێت لە گرنگترین سیفاتەكانی بەنزین كە بەدیاریكراوی بەمانای توانای بەنزین دێت لەسەر بەرەنگاری سووتان لەناو مەكینەدا. و گەلێك جۆری هەیە كە لەنێوان ژمارە ((0-100))یە.بەنزینی ئۆكتان بەرز بریتیە لە 95% لە ئایزۆ ئۆكتان و 5% لە نۆڕمەڵ هێپتان،واتە بەرەنگاری بۆ سووتانی سووتەمەنی بریتیە لە 95%.بەڵام سووتەمەنی ئاسایی بریتیە لە 90% لە نۆڕمەڵ هێپتان و 10% ئایزۆ ئۆكتان واتە ژمارەی ئۆكتانی نزمە یان ئاساییە و بەرەنگاری بۆ سووتانی سووتەمەنیەكەش نزمە. بەنزینی سروشتی تەنها لە ((هێپتان)) پێكدێت،لەخۆوە گڕدەگرێت لەپلەی گەرمی 85 پلەی سەدیدا، لەبەرئەوە بەكەڵك نایەت بۆ ئەو مەكینەی ئۆتۆمبێلانەی كە ڕێژەی فشاریان بەرزە،لەبەرئەوە كۆمپانیاكان هەڵدەستن بە زیادكردنی ((ئۆكتان)). جا جۆری بەنزین پشتدەبەستێتە سەر ((ژمارەی ئۆكتان))ی بەكارهاتوو بۆ ئۆتۆمبێل لەسەر ئاستی گونجاندنی ئەو بەنزینە بۆ مەكینەكە.ئەوەش دیاریدەكرێت لەسەر سیفەتی مەكینە كە پێی دەوترێت ڕێژەی پەستان.كە لەنێوان  ژمارە ((7-12))یە. جا هەركاتێك ڕێژەی پەستان لە مەكینەی ئۆتۆمبێلدا دابەزی ئەوا لەگەڵ بەنزینێكدا دەگونجێت كە ژمارەی ئۆكتانی نزم بێت. بۆ نموونە: بەنزینی 95 (( واتە ژمارەی ئۆكتانی 95 و بەرزە كە بەمانای ئەوەیە سووتەمەنیەكە بەرەنگاری زیاتر دەكات بۆ سووتانی خۆیی واتە لە پێش كاتی دیاریكراوی خۆیدا)) دەگونجێت بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە مەكینەكانیان ڕێژەی پەستان تیایاندا بریتیە لە 11 كە بریتین لە ئۆتۆمبێلە نوێكان. بەڵام ئۆتۆمبێلە كۆنەكان كە بەمەكینەی ئاسایی دەڕۆن دەتوانرێت بەنزینی 90(( واتە ژمارەی ئۆكتانی نزمە و 90 و ئەمەش بەمانای ئەوە دێت كە بەرەنگاری بۆ سووتانی سووتەمەنیەكە كەمە و لەخۆوە گڕدەگرێت پێش كاتی دیاریكراوی خۆی و دەبێتە هۆی لێدانی مەكینە)) /بەڵام بۆ ئۆتۆمبێلە كۆنەكان بەكاردێت.بەهەرحاڵ و بەشێوەیەكی گشتی ئەو بەنزینە گونجاوە كە ڕێگەدەگرێت لە ((لێدانی مەكینەی)) ئۆتۆمبێل. •    كاریگەرییە خراپەكانی بەنزین  نەگونجاو: هەركاتێك بەنزینێك بەكارهات كە ژمارەی ئۆكتانی نزم بوو بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە مەكینەكانیان بەهێزە و ڕێژەی پەستان تیایاندا بەرزە ئەوا دەبێتە هۆی،لەناوبردنی مەكینەی ئۆتۆبێلەكە بەهێواشی و قۆناغ بەقۆناغ،بەهەمان شێوە بەكارهێنانی بەنزینی ئۆكتان بەرزیش بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە ڕێژەی پەستانیان نزمە دەبێتە هۆی لەكیسچوونی بەنزینەكە كاتێك بەنرخێكی گران دەكڕدرێت و هیچ سوودێكی ئەوتۆشی نابێت بۆ ئۆتۆمبێلەكە.لەبەرئەوەی لەوكاتەدا ئۆتۆمبێلەكە ناتوانێت زەبر و ژمارەی ئەسپی دیاریكراو بەدەستبێنێت. •    جا بۆ زانینی جۆری بەنزینی گونجاو بۆ ئۆتۆمبێل،كۆمپانیاكانی ئۆتۆمبێلە نوێكان ڕێبەرێك هاوپێچی ئۆتۆمبێلەكە دەكەن كە سیفاتی ئۆتۆمبێلەكە و جۆری بەنزینی گونجاوی تیادایە.ئەگەر ئەو ڕێبەرەش نەبوو ئەوا لەسەر قەپاغی تانكی بەنزینەكە كۆمەڵێك ڕێنمایی تیادایە كە بەدڵنیایی جۆری بەنزینی گونجاویشی تیادا نوسراوە. •     لە ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستدا بەنزینی ئاسایی پێش بەكارهێنانی توخمە زیادكراوەكان دەبوە هۆكاری لێدانی مەكینەی ئۆتۆمبێلەكان،بەهۆی زوو سووتانیەوە،تا لێكۆڵینەوەكان دەریانخست كە زیادكردنی پێكهاتەكانی ڕەصاص ئەو كێشەیە چارەسەر دەكات و جۆری بەنزینەكەش باش دەكات.(( كۆنتڕۆڵی زوو سووتان یان لەخۆوە سووتانی بەنزینی دەكرد)). بەڵام دوای چەند دەیە ساڵێك (( بەدیاریكراویش لە سەرەتای ساڵی حەفتاكاندا)) كاریگەریە خراپەكانی توخمە ڕەصاصیەكان لە بەنزیندا دەركەوت لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ بەهۆی ئەو گازە نەبینراوانەی كە دەریدەكاتە هەواوە كە بە توخمی سەرەتانی ناسراون،هەربۆیە توخمە ڕەصاصەكان گۆڕدرا بە جۆری تر لە توخمە زیادكراوەكان. و ئیدی بەنزێنی بێ‌ ڕەصاص بەرهەم هات لە جیهاندا،كە هەمان مەبەست و ئامانج  دەپێكێت كە بریتیە لە باشكردنی جۆری بەنزینەكە و بەرزكردنەوەی ژمارەی ئۆكتانەكەی. •    توخمە زیادكراوەكان كامانەن كە زیاد دەكرێن بۆ بەنزین بەمەبەستی باشكردنی جۆرەكەی و بەرزكردنەوەی ژمارەی ئۆكتانەكەی؟ گەلێك توخم زیاد دەكرا و دواتریش و تائێستاش زیاد دەكرێت بۆ سووتەمەنی ئۆتۆمبێل بەمەبەستی بەرزكردنەوەی ژمارەی ئۆكتانەكەی بۆ ئەوەی دیاردەی لێدانی مەكینەی ئۆتۆمبێل ڕوونەدات كە زیان دەگەیەنێت بە مەكینەی ئۆتۆمبێلەكان لەو توخمانە: 1.    لە سەرەتای ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستەوە تا ساڵانی حەفتاكان توخمە ڕەصاصەكان زیاد دەكرا بەڵام دواتر بەهۆی زیانەەكانی بۆ سەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ قەدەغەكران،گرنگترین توخمیش بریتی بوو لە چوارەم ئەپیلی ڕەصاص Methyl tertiary-butyl ether (( MTBE)) كە ڕەمزە كیمیاویەكەی بریتیە لە C5H12O.  لە سوودەكانی ئەم توخمە بریتی بوو لە كەمكردنەوەی گازی CO لەهەوادا كە زیانبەخشە ،لەگەڵ هەموو پێكهاتە كاربۆنیەكانی تریشدا.هەروەها زوو دەبێتە هەڵم،لەئاودا دەتوێتەوە. 2.    لەدوای قەدەغەكردنی توخمە ڕەصاصەكان هەندێك توخمی كیمیاوی تر زیاد كران بۆ سووتەمەنی وەك: •    هایدرۆكاربۆناتە ئەڕۆماتیەكان. •    ئیپەرەكان •    سووتەمەنی كحولی(( ئیپانۆڵ و میپانۆڵ)) •    دیاردەی لێدانی مەكینە چییە antiknock ؟ لێدانی مەكینە ڕوودەدات كاتێك سووتەمەنی گڕدەگرێت لەتێكەڵەكەیدا لەگەڵ هەوا كە نوساوە بە ڕووی ئاگرەكەوە لە سلندەری مەكینەی ئۆتۆمبێلدا پێش گەیشتنی ((پڕیشك)) كە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی فشار بەشێوەیەكی نائاسایی.ئەو بەرزبونەوەیە وەك دەنگێكی میكانیكی دەبیسرێت و بەو دیاردەیە دەوترێت ((لێدانی مەكینە)). كاتێك كە سووتەمەنی گڕدەگرێت پێش ئەوەی بگاتە ئەو جێگەیەی كە پێویستە لەخۆوە گڕبگرێت بەبێ‌ پێویست بوونی بە پڕیشكی ئاگر ((مانای گڕگرتن پێش كاتی گونجاو و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە سوود لە سووتەمەنی وەرنەگیرێت)). •    ئەو كارلێكانەی پێش پڕیشكی ئاگر  ڕوودەدەن reaction  preflame   دەبنە هۆی دروستبوونی ئۆكسیدەبوون peroxide . •    پێویستە ئەو ئۆكسیدانە لەخۆوە گڕنەگرن. •    پێویستە لەكاتی گونجاودا گڕ بگرن. •    ئەوە دەبێتە هۆی دروستبوونی فشارێكی نائاسایی لەمەكینەدا و بەكەمی سوود لە سووتەمەنی وەردەگیرێت. •    ئایا بەنزین توخمێكی ژەهراویە؟ بەنزین توخمی ڕەصاص لەخۆدەگرێت،كە توخمێكی زیانبەخشە بە تەندروستی مرۆڤ و دەبێتە هۆكاری نەخۆشی((كەمبوونی خوێن)) و سووربونەوەی درێژخایەنی  گورچیلەكان یان سستبوونی گورچیلەكان،ڕێگەدەرگرێت لە چاكبونەوەی نەخۆشی نوقرس((نەخۆشی جومگەكان))،دەبێتە هۆكاری سووربونەوەی جگەر و داڕزانیشی،زیانگەیاندن بە زراو،ترشەڵۆكی گەدە،ڕەنگە ببێتە لەهۆشچوونی جگەری، و ....هتد. •    جیازای چییە لەنێوان بەنزینی جۆری  90 و جۆری 95دا؟ ژمارەی ئۆكتان  RON: بریتیە لە پێوەر و دەرخەری توانای سووتەمەنی لەكاتی سووتاندا. هەروەها  ژمارەی ئۆكتانیش RON:  بریتیە لە پیشاندەری  بڕی هێپتان((C7H16)) لە تێكەڵەی بەنزیندا،جا بەنزینی 95 بڕێكی زۆر لە ئۆكتان(( C8H18)) لەخۆدەگرێت لە تێكەڵەی بەنزینەكەدا بەبەراوورد بە بەنزینی 90 كە بڕێكی زیاتر و بەرزتر لە هێپتان لەخۆدەگرێت بەبەراوورد بە بەنزینی 95، جا ئۆكتان و هێپتان بریتین لە بەشێك یان دوو پێكهاتەی تێكەڵەی بەنزین نەك بەتەنها بەنزین هەر لەو دوو پێكهاتەیە پێكهاتبێت.بەڵكو بەنزین لە 500توخمی ئەندامی پێكدێت كە 25 توخمیان بەشی زۆری پێكدێنن لەگەڵ توخمە زیادكراوە كیمیاویەكاندا. •    بەنزین بۆ چی دەبێتە هەڵم وهەڵدەچێت؟ بەنزین زیاتر لە گاز((دیزڵ )) و كیرۆسین ((نەوتی سپی)) هەڵدەچێت یان دەبێتە هەڵم.نەك تەنها بەهۆی ڕێكخستنی زنجیرەیی  لەكاتی دڵۆپاندنیدا لە پاڵاوگەكاندا،بەڵكو بەهۆی ئەو توخمە زیادكراوانەوە كە بۆی زیاد دەكرێت.جا توخمی سەرەكی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بەهەڵمبوونی بەنزین بریتیە لە بیوتان.هەروەك چۆن ڕێژەی بەهەڵمبوون پشتدەبەستێتە سەر پلەی گەرمی دەوروبەر،جا هەر كات پلەی گەرما بەرز بوو ئەوا ڕێژەی بون بەهەڵم زیاد دەكات. •    هەندێك تێبینی لەكاتی تێكردنی بەنزین بۆ ئۆتۆمبێلەكان... 1.    باشترە لەكاتی بەیانیاندا بەنزین بكرێتە ئۆتۆمبێلەكانەوە بەهۆی نزمی پلەكانی گەرما. 2.    لەكاتی تێكردنی بەنزین بۆ ئۆتۆمبێلەكان دەمانچەی بەنزینەكە بخرێتە سەر ئاستی هێواش نەك زۆر خێراكەی. 3.    باشترە  هەموو كات بەنزین بكەیتە ئۆتۆمبیلەكەتەوە كە تانكیەكە نیوە بێت نەك تەواو بەتاڵ بێت چونكە تا بڕی هەوا كەمتر بێت لەتانكیدا ئەوا ڕێژەی بەهەڵبوون كەمتر دەبێت. 4.    كاتێك لە بەنزیخانەدا تانكی بەنزین یان هەر سووتەمەنیەك بەتاڵ دەكەن. بەنزین مەكەرە ئۆتۆمبێلەكەتەوە چونكە پیسی و خەوشی ناو تانكی بەنزیخانەكە دێتە ناو تانكی ئۆتۆمبێلەكەتەوە.  

(درەو): "سیستمی سیاسی ئێستای عێراق بڕوخێت تەنیا شیعە زەرەرمەند نابێت، بۆیە داوا دەكەم كۆنگرەیەكی دیالۆگی نیشتمانی سازبدەین بەمەبەستی دۆزینەوەی چارەسەر" هادی عامری وای بە سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێم وتووە.  دوێنێ هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی (فەتح) سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو لەماوەی رۆژێكدا  (بارزانی، عەلی باپیر، بافڵ تاڵەبانی، شاسوار عەبدولواحید‌و سەلاحەدین محەمەد بەهادین)ی بینی.  بەپێی زانیارییەك كە لەسەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو یەكگرتووی ئیسلامی دەست (درەو) كەوتووە، لەم سەردانەیدا بۆ هەرێمی كوردستان، هادی عامری دەستپێشخەرییەكی بە سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان راگەیاندووە سەبارەت بەو قەیرانە سیاسییەی كە عێراقی تێكەوتووە. سەرچاوەكە بە (درەو)ی راگەیاند، عامری پێشنیازی كردووە كۆنگرەیەكی دیالۆگی نیشتمانی بە بەشداری هەموو لایەنە سیاسییەكان (بە ئۆپۆزسیۆن‌و دەسەڵاتەوە) بەڕێوەبچێت‌و لەو كۆنگرەیەدا بڕیار لەسەر چۆنیەتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی عێراق‌و سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت.  بەر لە هاتنی بۆ هەرێمی كوردستان، عامری لە بەغداد چاوی بە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان كەوت وەكو دیارترین سەركردەی پێكهاتەی سوننە، دوای گەڕانەوەشی لە هەرێمی كوردستان بڕیارە سەردانی موقتەدا سەدر بكات بەمەبەستی ئاگاداركردنی لە دەستپێشخەرییەكە‌و هەڵوێستی لایەنەكان.  موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021 دوای كشانەوەی لە پەرلەمان، ئێستا تاوەكو كۆتایی ئەم هەفتەیە مۆڵەتی بە ئەنجومەنی دادوەریی داوە بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بدات، دادگا وەڵامی داوەتەوە‌و دەڵێ" لە دەسەڵاتی مندا نییە پەرلەمان هەڵوەشێنمەوە".  سەدر رۆژی شەممەی هەفتەی داهاتووی وەكو وادەی سازدانی خۆپیشاندانێكی ملیۆنی لە گۆڕەپانی (تەحریر)ی بەغداد دیاریكردووە، هەمان ئەو گۆڕەپانەی كە ساڵی 2019 خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەری تێدا كراو حكومەتی عادل عەبدولمەهدی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە گفتوگۆی لەگەڵ سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێم، هادی عامری باسی لەوە كردووە، بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵیی، بەر لە سازدانی هەر هەڵبژاردنێكی نوێ لە عێراق دەبێت یاسای هەڵبژاردنەكان هەموار بكرێت، داواكارییەكەی سەدر بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بەبێ هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە پەرلەمانەوە گونجاو نییە‌و دەبێت چارەسەری ئەم داواكارییە‌و داواكاری لایەنەكانی تر لەچوارچێوەی كۆنگرەی دیالۆگی نیشتمانیدا بخرێتەڕوو.  عامری سەرباری ئەوەی بەشێكە لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، بەڵام پەیوەندی لەگەڵ موقتەدا سەدریش باشە‌و دەیەوێت پێگەی خۆی بۆ چارەسەری ناكۆكی ناوماڵی شیعە بەكاربهێنێت، لە گفتوگۆی لەگەڵ سەرۆكی لایەنەكانی  هەرێمی كوردستان وتویەتی" ئەو كێشەیەی ئێستا هەیە لە كێشەی ناو ماڵی شیعە تێپەڕیوە‌و بووە بە كێشەی هەموو عێراق‌و وڵات لەبەردەم مەترسیدایە، ئەگەر سیستمی سیاسی ئێستا هەڵوەشێتەوە، هەموان زەرەرمەند دەبن نەك بە تەنیا شیعە، بۆیە دەبێت هەموان پێكەوە چارەسەری ئەم دۆخە بكەن". لە رۆژی 30ی تەموزەوە لایەنگرانی سەدر تەلاری پەرلەمانی عێراقیان كۆنترۆڵكردووە، ئەمە لەكاتێكدا رویدا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ عەممار حەكیم) كاندیدی خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران (محەمەد  شیاع سودانی) یەكلاكردەوەو ئامادەكارییان دەكرد بۆ سازدانی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار‌و پاشان راسپاردنی سودانیی بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت بەبێ بەشداری سەدرییەكان.  موقتەدا سەدر كە (73) پەرلەمانتاری خۆی لە پەرلەمان كشاندەوە بەبەهانەی ئەوەی لایەنەكانی چوارچێوە رێگریی دەكەن لەوەی لەگەڵ (حەلبوسی‌و بارزانی)دا كابینەی نوێی حكومەت پێكبهێنێت، ئەمجارە لە بری پەرلەمانتارەكانی هەزاران لایەنگری خۆی ناردە سەر پەرلەمان‌و دانیشتنەكانی پەرلەمانی پەكخست.  داواكاری سەرەكی ئێستای سەدر ئەوەیە پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە‌و هەڵبژاردنێكی نوێ بكرێت، سەدر دەیەوێت هەڵبژاردنە نوێیەكە لەلایەن حكومەتی ماوە تەواوبووی مستەفا كازمییەوە سەرپەرەشتی بكرێت، بەڵام لایەنەكانی چوارچێوە دژی بەردەوامبوونی حكومەتی كازمین‌و  پێیانوایە كازمی پاڵپشتی لە سەدر دەكات‌و هۆكار بووە بۆ ئەوەی دەنگی ئەوان لە دواین هەڵبژاردندا كەمبكات. سەرباری ئەمە، سەدرییەكان دەیانەوێت بە هەمان یاسای هەڵبژاردن (فرە بازنەیی)‌و هەمان كۆمسیۆنەوە هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی نوێ بكرێت، بەڵام لایەنەكانی چوارچێوە داوای گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن‌و كۆمسیۆن دەكەن‌و بۆ ئەمەش پەنایان بۆ بڕیاردێكی دادگای فیدراڵی بردووە كە تێیدا داوای گۆڕینی شێوازی جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنی دەنگەكان دەكات لە شێوازەی (ئەلیكترۆنی)یەوە بۆ شێوازی (دەستیی)‌و هاوكات داوای دەستكاریكردنی پەیكەری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەكات.  لایەنە كوردییەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی هەر لە سەرەتاوە بوو بە بەشێك لە ناكۆكی ناو ماڵی شیعە، پارتی بەر لە هەڵبژاردن لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدر كرد‌و دوای هەڵبژاردنیش هاوپەیمانێتی (هاوپەیمانی رزگاری نیشتمان)، یەكێتیش دوای هەڵبژاردن چووە پاڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، بەڵام بەبێ ئەوەی هیچ رێككەوتنێكی نوسراو لەگەڵ چوارچێوەدا ئیمزا بكات، شەڕی گەورەی هەردوولا ئەوە بوو كامیان پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق ببەن.

  شیكاری: درەو لەهەردوو ساڵی (2021 و 2022)، بە ڕێژەی (59%) خەرجی پرۆژەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە زۆنی زەرد و (41%)ی خەرجی پرۆژەکان لە زۆنی سەوز بووە. لە ساڵی (2022) لە کۆی (851) پرۆژەی پێشنیارکراوو بەردەوام (520) پرۆژەی بە ڕێژەی (61%) لە زۆنی زەردن. پرۆژەو خەرجی پارێزگاکانی هەرێم لە ساڵی (2021) بەپێی بەڵگەنامەیەک کە پەرلەمانتار (بەڵێن ئیسماعیل) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بەپێی نوراوی ژمارە (2560 لە 25/2/2021) ڕەزامەندی خەرجکردنی بڕی (349 ملیار و 720 ملیۆن) دیناری بۆ پرۆژەکانی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەربڕیوە. بەپێی بەڵگەنامەکە، بڕی (205 ملیار و 370 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (59%) بۆ پرۆژەکانی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و ئیدارەکانی سۆران و زاخۆ (زۆنی زەرد) تەرخان کراوە. بڕی (144 ملیار و 350 ملیۆن) بە ڕێژەی (41%)  بۆ پرۆژەکانی سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین (زۆنی سەوز) تەرخان کراوە. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))          پرۆژەو خەرجی پارێزگاکانی هەرێم لە ساڵی (2022) لە ساڵی (2022) لە کۆی (851) پرۆژەی پێشنیارکراوو بەردەوام (520) پرۆژەی بە ڕێژەی (61%) لە زۆنی زەردن و (331) پرۆژەی بە ڕێژەی (39%) لە زۆنی سەوزن. بڕی (187 ملیار و 54 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (59%) بۆ (520) پرۆژەی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و ئیدارەکانی سۆران و زاخۆ (زۆنی زەرد) تەرخان کراوەو دەکرێت. بڕی (128 ملیار و 293 ملیۆن) بە ڕێژەی (41%)  بۆ (331) پرۆژەی سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین (زۆنی سەوز) تەرخان کراوەو دەکرێت. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2)) بەڵگەنامەکان  

درەو: شۆڕشنامە مەسعود بارزانی لە كتێبی بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، دەڵێت سامی عەبدولڕەحمان دەیویست پارتی بكاتە حزبێكی ماركسی لەماوەی نێوان (11 تا 16ی ئابی 1976) لە شاری بەرلینی ئەڵمانیا، كۆنفرانسی پارتی بە بەشداریی حەفتا بۆ هەشتا هەڤاڵ لە ئەندامانی پێشووی پارتی وەك سامی عەبدولڕەحمان، نووری شاوەیس‌و چەندین كادیری پێشكەوتووی پارتی بەسترا. لە كۆنفرانسەكەدا، سامی عەبدولڕەحمان هەریەكە لە: دڵشاد میران، وریا ساعاتی، ئازاد خەفاف، عەبدولڕەحمان پێداوی‌و فازڵ جەلال)ی بۆ ئەندامانی سەركردایەتی زیادكرد... كاك سامی عەبدولڕەحمان لەگەڵ چەند كەسێكی تر هەوڵیاندا سوود لە كۆنفرانسەكە وەربگرن بەمەبەستی قایمتركرددنی شوێنپێی خۆیان‌و دەستەبەركردنی ناوەندێكی بەهێز بۆ خۆیان لەناو حزبدا، بۆ ئەوەی بتوانن لە كۆنفرانسەكەدا سەركردایەتیی پارتی بگرنە دەست. بۆ ئەم مەبەستەش چەندین هەڤاڵیان بۆ سەركردایەتی زیادكرد كە بە هیچ شێوەیەك نە مافیان بوو، نەشایانی ئەو پلەیەش بوون‌و نە لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتییەشدا بوون، بەڵام بۆ رێگەگرتن لە هەر جۆرە ناكۆكی‌و دووبەرەكییەك، چاوپۆشیمان لەو كارانە كرد. لە كۆنفرانسەكەدا، سامی عەبدولڕەحمان بەخۆی هەموو شتەكانی نووسی‌و لە لە كۆنفرانسدا رایگەیاند"ئێمە شتێكمان ئامادەكردووەو دەیخوێنینەوە". هەرچەندە هەڤاڵان ناڕەزایەتییەكی زۆریان نیشاندا، كەئەمە كۆنفرانسی لقە، نەك حزب... سامی عەبدولڕەحمان سوور بوو لەسەر هەڵوێستەكەی بۆ تەواوكردنی خوێندنەوەی بابەتەكەی. لە قسەكانیدا ئاماژەی بە بارەگای بارزانی كردو رەخنەی لێ گرت، بەڵام زۆرینەی بەشداربوانی كۆنفرانس بایەخ‌و گرنگییان پێنەداو وەك پێویست گوێی لێ‌ رانەگیراو ژمارەیەكی زۆری هەڤاڵان هەستانەوەو بابەتەكەیان رەتكردەوە‌و ناڕەزایەتییەكی توندیان نیشان دا. ئەو گۆڕانكاری‌و دەستكارییانەی سامی عەبدولڕەحمان لە پەیڕەوو پرۆگرامی ناوخۆی پارتیدا كردی، وێنەو روخسارێكی تەواو ماركسی بە پارتی بەخشی. لەلایەك زیانێكی گەورەی لە پارتی دا، لەلایەكی ترەوە بووە هۆی نانەوەی دووبەرەكی‌و ناكۆكی لەناو پارتیدا. ئەوان وا تێگەیشتبوون كە ئەگەر سیمایەكی ماركسی بە پارتی ببەخشن، دەبێتە هۆی پشتگیری‌و یارمەتیدانی جەمسەری رۆژهەڵات‌و وڵاتە سۆشیالیستەكان، ئەمەش تەنیا خەیاڵ بوو هیچ بنەمایەكی نەبوو. دوای گرتنی كۆنفرانس، بە هەڤاڵانی سەركردایەتی كاتیم راگەیاند كە بە هیچ شێوەیەك ئەم دەستكارییە قبووڵ ناكرێت. دووپاتم كردەوە كە راستە ئێمە دۆستی ماركسییەكانین، بەڵام ئێمە ماركسی نین. ئەوەی بەنیاز بێت روخسارێكی ماركسی بە پارتی ببەخشێت، یان پارتی بكاتە حزبێكی ماركسی، باشتروایە بچێتە ناو حزبێكی ماركسی، چونكە قاعیدەو بنكەی پارتی رێگە بەم كارە نادات. پارتی حزبێكی نەتەوەیی‌و دیموكراتییە، ئەمەیە پێناسەی پارتی. سەرچاوە: مەسعود بارزانی: بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی چوارەم (1975 - 1990)، شۆڕشی گوڵان، بەشی یەكەم، لاپەڕەكانی (54، 55، 56، 57).    

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   زۆرینەی ھەرەزۆری ئەوانەی لە چەند ڕۆژی ڕابوردودا بەگژ بۆچوونەکانی دوکتۆر عەبدولواحیدی باگخوازدا چوونەوە، تەنھا لەسەر ئەو بەشەی قسەکانی وەستان کە دەیگوت ”مەکە لە کوردستان پیرۆزترە“. تا ئەو شوێنەی من ئاگاداربم کەس لەسەر ئەو بەشەی تری قسەکانی نەوەستا کە ئیھانەکردن و سوکایەتییەکی بەرچاو و گەورەیە نەک تەنھا بە بڕێکی بەرچاوی خەڵکی کوردستان، لە ڕاستیدا بە ھەموو ئەوانەی لە ھەرێمدا لەم پزیشکە ناچن، بەڵکو بە بەشێکی گەورەی دانیشتوانی سەر ئەم ئەستێرەیە. دوکتۆر عەبدولواحید لە گرتە ڤیدیۆییەکەدا بە ئاشکرا و بە حەماسەتێکی گەورەوە دەڵێت: ”ئێمە یەک شتمان ھەیە کە شانازی پێوەبکەین دینەکەمانە، دینەکەشمان نەما ئەبین بە جۆرێک لەو ئاژەڵ و حەیوانانەی کە ئێستاکە ئەلەوەڕێن. ھیچمان لەو حەیوانانە زیاتر نییە“.  بێگومان ئەم گرێدانی نەبوونی دینە بە حەیوانکردنی مرۆڤەوە، ئەم لە ئینسانخستنەی ئینسانی نادینیی، تەنھا ڕا و بۆچوونی ئەو پزیشکە بانگخوازە نییە، بەڵکو ڕای زۆرێک لە ھێز و کەسایەتییە دینییە سیاسییەکانیشە، ڕای ئەو دیندارانەشە کە خۆیان بە نوێنەری خودا و نوێنەری زۆرینەی کۆمەڵگا و نوێنەریی ئەخلاق و نوێنەری دین و نوێنەری دینداران، دەزانن. ڕای نەوەیەکی دینیشە وا فێرکراوە لە دەرەوەی دیندا نە ئەخلاق ھەیە، نە ئینسانیەت، نە فیکر و بیرکردنەوەیەکی مانادار، نە ویژدان و نە ئینسانیەت. کەسانێکی زۆر لە شێوەی ئەم پزیشکە بانگخوازە ھەن، دەرەوەی دین وەک سەرزەمینی بەدڕەوشتیی و حەیوانیەت و تەعەدا و کوشتن و بڕین دەبینن و وێنادەکەن، وەک سەرزەمینی دابڕان لە ئەخلاق و ڕێز و ھاودەردەیی و ھاوسێیەتی، دابڕاویش لە ھەر فۆرمێک لە فۆرمەکانی بەرپرسیاریەت و ھەر ویژدانێک لانی ھەرەکەمی خەمخۆریی و ھاودەمی تێدابێت.  کورتکردنەوەی ئینسانبوون بۆ ئینسانیی دینیی و وێناکردنی ئینسانیی نادینیی وەک ئاژەڵ، دیدێکە لای زۆرێک بەخەستیی ھەیە و ئامادەیە.  بە ئاژەڵکردنی ھەموو ئەوانەی باوەڕیان بە تێگەیشتنی ئەم بانگخوازە بۆ دین نییە، ئیھانە و سوکایەتیکردنێکی کەموێنەیە بە زۆرینەی ھەرەزۆری مرۆڤەکانی جیھان، جۆرێکی ترسانکیشە لە دینداریی لەسەر سەندنەوەی مرۆڤبوون لە ھەموو ئەو کەسانە کاردەکات کە لە خۆی ناچن. ئەم بەئاژەڵکردنی ئەوانەی کە تێگەیشتنی ئەویان بۆ دین، واتە بۆ ئیسلام، نییە، ھەم زۆرینەی کۆمەڵگای کوردیی و ھەم زۆرینەی مرۆڤایەتیی دەگرێتەوە. لەو حەوت ملیار مرۆڤەی لە جیھاندا دەژین، تەنھا سێ ملیار مرۆڤ ھەڵگری دینە یەکخوداییەکانی وەک مەسیحیەت و ئیسلام و جولەکەن. ئەوانیتریان، یان بێدینن یان دینێکیان ھەیە زیاد لە خودایەکی تێدایە. ژمارەی ئەوانەش کە دەشێت بە موسڵمان ناوببرێن دەوروبەری ملیار و نێوێکە، لەم ملیارو نیوەش تەنھا کەمینەیەکی ھێجگار کەم ھەڵگری ئەو ڕوانینە دینییە ترسناکەی دوکتۆر عەبدولواحیدن بۆ دین. بەمانایەکی تر بە ئاژەڵ و حەیوانکردنی زۆرینەی ھەرەزۆری مرۆڤایەتیی و زۆرینەی ھەرەزۆری ئەو موسڵمانانەی وەک ئەم عەبدولواحیدە بیرناکانەوە، سوکایەتییەکە پێویستی بە لێپرسینەوە و بەرپرسایرکردن ھەیە. ھاوکات ھێما بۆ جۆرێک لە نارسیزمی دینیی دەکات کە دەشێت وەک ژێرخانی سایکۆلۆژی فاشیزم کاربکات.  پرسیاری سەرەکیی لێرەدا ئەمەیە: ئایا ڕاستە دەرەوەی دین سەرزەمینیی نەمانی ئەخلاق و شوێنی بە ئاژەڵبوونی مرۆڤە؟ ئایا ڕاستە لە دەرەوەی دیندا مرۆڤ لە مرۆڤبوون دەکەوێت و دەبێت بە حەیوان؟  بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە با سەیرێکی خێرای ھەندێک لە دەسکەوتە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی دونیای تازە بکەین کە زۆربەیان لە دەرەوەی دین و لە ھەندێک دۆخیشدا لە ململانێدا دژ بە دین، دروستبوون.  یەکەم: پێداگرتن لەسەر بیرۆکەی یەکسانیی نێوان مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا. بیرۆکەی یەکسانی نێوان مۆرڤەکان، ڕەش و سپی، دەوڵەمەند و ھەژار، دیندار و بێدین، نێر و مێ، کە وادەکات لە سەدەی نۆزدەھەمدا کۆتایی بە کۆیلەکردنی مرۆڤ بھێنێت، بیرۆکەی ئەوەیش کە ھەموومان ھاوڵاتین و ھەمان ماف و ھەمان بەرپرسیارێتیمان ھەیە، بە دیندار و بێدین و ھەژار و دەوڵەمەند و گەورە و بچووک و دەسەڵاتدار و خەڵکی ئاساییەوە، بیرۆکەیەکی نوێیە و لەناو دینەکانەوە نەھاتوە. بەڵکو، لە زۆرسەرەوە، لە ڕێگای ململانێکردن و بەگژاچوونەوەی وێنە دینییەکەی مرۆڤەوە ھاتوە، کە وێنەیەکە لەناوخۆیدا پڕە لە جیاوازیی و ھەڵاوێردنی ھەمەجۆرە، پڕە لە نایەکسانیی و نرخاندنی جیاواز. لە فیکری دینیدا، لەناو ھەموو دینەکاندا، مرۆڤی دیندار و مرۆڤی بێدین بەیەکتری یەکسان نین، لە کوێدا دینێک زۆرایەتی بێت لەوێدا کەمینە دینییەکانی بە چەندان شێوەی جیاواز، ئینسانبوونییان بە کەمتر و پێگەکەیان بە نزمتر دادەنێت. ئەوە جگە لەوەی ئەو مرۆڤە دینیانە ئەسڵەن قبووڵناکرێن کە خاوەنی دینی یەکخودایی نین.  دووھەم: بیرۆکەی ئازادیی ڕادەربڕین و ئازایی بیرکردنەوە و ئازادیی ویژدان، دژ بە سانسۆری دین و سانسۆری سیاسەت و  سانسۆری دەوڵەت، ڕێگەگرتن لە سزادان لەسەر ڕا و بۆچوونی تایبەت، با ئەو ڕا و بۆچوونەش لەگەڵ ڕا و بۆچونی زۆرینەی دینیی و سیاسیی و ئەخلاقیی کۆمەڵگادا یەکنەگرێتەوە، یان تەنانەت دژیشی بێت، دەسکەوتێکی تری مرۆڤایەتییە کە لەدەرەوەی دین و دژە بە دەسەڵتی دینیی ھاتۆتەکایەوە. لێرەدا مرۆڤ نەک تەنھا ئازادە کە دینی ھەبێت، بەڵکو ئازادیشە لە جۆری ئەو دینداریەدا کە ھەڵگریەتیی، بەڵام بێگومان لە سنووری ڕێزگرتن لە ئازادیی کەسانیتردا کە وەک خۆی نین و وەک ئەو ناژین و بیرناکەنەوە.  سێھەم: بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ بە گشتیی و لە ”مافی دیلەکانی جەنگ“، دیسانەوە دەسکەوتێکی گرنگیی مرۆڤە لە دەرەوەی دین و دەسەڵاتی دینیدا. بۆ نموونە چەسپاندنی ئەم مافە مانای کۆتاییھێنان بە چەمکی ”غەنیمە“ و بە چەمکی بە ”سەبی“ و ”سەبایا“کردنی دیلەکانی جەنگ. یان بەکارھێنانیان وەک کۆیلەی سێکسیی. چوارەھەم: داھێنانی بیرۆکەی دەستور و لەیەکتر جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، دۆزینەوەی میکانیزم بۆ چاودێریکردنی دەسەڵاتی حوکمڕانن، ئینجا دەستگۆڕکێی دەسەڵات بە مەبەستی ڕێگەگرتن لە گەندەڵبوونی، ھەموویان بەشێکن لە فیکری سیاسیی مۆدێرن کە ئەمیش لە دەرەوەی دیندا بەرھەمھاتوە. پێنجەم: ییرۆکەی ”پەیمانی کۆمەڵایەتیی“ کە تیایدا کۆمەڵگا لەسەر ھێڵە گشتیی و ھاوبەشەکانی ژیانی پێکەوەییان ڕێکدەکەون، بۆئەوەی ژیانێکی ھێمن و ڕێزدار دروستبکەن، دیسانەوە بیرۆکەیەکی مۆدێرنی نادینییە و لە دەرەوەی دیندا دروستبووە. شەشەم: لە دایکبوونی زانستە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکان، کە ئەمانیش لە دەرەوەی دیندا دروستبوون ھەندێکجار لە ڕەخنەکردنی دینەوە سەرچاوەیان گرتوە. ئەم زانستانە، بۆ نموونە، لە ھەوڵی ئەوەدان، بیرۆکەی دین و بیرۆکەی خودا خۆیشی لە دەستی کەسانی وەک دکتۆر عەبدولواحید ھاوشێوەکانی ڕزگاربکەن.  بێگومان دەکرێت بەردەوامبین و نموونەی دەیەھا دەزگا و کایەی زانستیی و ئەخلاقیی نوێ باسبکەین، کە ھەموویان لە دەرەوەی دیندادروستبوون و بەشێکن لە شوناسی دونیا و ئینسانی مۆدێرن. ئەوەی ئەم دکتۆر عەبدولواحیدە لەسەر کۆی ئەم شتانە ئەیڵێت، تەعبیرە لە دووشت: یەکەمیان نەزانین و جەھلێکی ترسناک. دووھەمیان نارسیزم و خۆخوشویستنێکی ترسناکتر.   ئێستا ئەگەر بکرێت ئەم پیاوە لەسەر ئەم سوکایەتییە گەورەیە ڕووبەڕووی دادگا و لێپرسینەوە بکرێتەوە، ئەوکاتە تاقە شتێک ھاریکاری بێت بۆئەوەی بەرگریی لە خۆی بکات، پرنسیپی مافی ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی ویژدانە، کە ھەردووکیان دوو دەستکەوتی ئینسانیی گرنگیی ئەم چەند سەدەیەی دواییترن و لە دەرەوەی دین و دۆخی بەگژاچوونەوە و خەباتکردن دژ بە دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینییدا دروستبوون و ھاتونەتەکایەوە.  

(درەو):  نوسینگەی لێكۆڵینەوەی فیدراڵی ئەمریكا دەستی گرتووە بەسەر (11) بەند بەڵگەنامەی زۆر نهێنی لە ماڵەكەی ترەمپدا، لە ناوچەی (Mar-a-Lago) لە فلۆریدا.  یەكێك لەو كۆمەڵە بەڵگەنامانەی كە دەستی بەسەردا گیراوە، لەسەری نوسراوە "زانیاری نهێنی/ زۆر هەستیار"، ئەمە ئاماژەیەكە لەسەر ئەو نوسراوانە دادەنرێت كە دەكرێت زیانی زۆر گەورە بە ئاسایشی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بگەیەنن.  ترەمپ رەتیدەكاتەوە هیچ سەرپێچییەكی كردبێت، دەڵێ ئەو بەڵگەنامانە لەوانەن كە نهێنیبوونیان لەسەرهەڵگیراوە.  ئەو بەڵگەنامانەی لە ماڵەكەی ترەمپدا دەستیان بەسەرداگیراوە پێكدێن لە زیاتر لە (20) سندوق‌و فۆڵدەری وێنە‌و نامەیەكی نوسراو بەناوی رۆجەر ستون ستراتیژناسی سیاسی كە ماوەیەكی دورودرێژە هاوپەیمانی ترەمپە.  هەروەك زانیاریش لەبارەی (سەرۆكی فەڕەنسا) لەماڵەكەی ترەمپدا دۆزراوەتەوە، بەڵام روون نییە زانیارییەكە باسلە چ شتێك دەكات، دوای نیوەڕۆی رۆژی هەینی یاداشتێكی دەستگیركردن ئاشكرا كرا كە لە حەوت لاپەڕە پێكهاتبوو.  پێشتر وەزارەتی داد داوای لە دادگا كردبوو كرۆكی یاداشتی پشكنینی ماڵەكەی سەرۆكی پێشووی وڵات بۆ رایگشتی بڵاوبكاتەوە، ئەمەش هەنگاوێكە كە زۆر كەم روودەدات كاتێك پرۆسەی لێكۆڵینەوە بەردەوامە، سەرباری بەڵگەنامە زۆر نهێنییەكان، لیستەكە سێ كۆمەڵە "بەڵگەنامەی نهێنی"‌و سێ كۆمەڵە "بەڵگەنامەی تایبەت" لەخۆدەگرێت.  یاداشتەكە باسلەوە دەكات، كارمەندانی نوسینگەی لێكۆڵینەوەی فیدراڵی تەماشای ئەگەری پێشێلكردنی یاسای سیخوڕیكردنیان كردووە، چونكە بەگوێرەی ئەم یاسایە، هەڵگرتنی زانیاری ئاسایشی نەتەوەیی لەلایەن هەر كەسێكەوە كارێكی نایاساییە.  یاساكە سڕینەوەی بەڵگەنامەو بابەتی نهێنی قەدەغە دەكات، ترەمپی خۆشی كاتێك لە پۆستی سەرۆكی ئەمریكادا بووە، سزاكانی لەسەر ئەم جۆرە تاوانە توندكردوەتەوە، سزای ئەم جۆرە تاوانانە لە ئەمریكا دەگاتە زیندانیكردن بۆ ماوەی پێنج ساڵ.  بەپێی یاداشتەكە، ئەو شوێنانەی كە لە ناوچەی (Mar-a-Lago) پشكنینیان بۆ كراوە ناوچەیەك دەگرێتەوە بەناوی "ئۆفێسی 45"‌و ژورێكی مەخزەن، بەڵام تەماشای جەناحی میواندایكردنی تایبەت نەكراوە كە ترەمپ‌و كارمەندەكانی بەكاریدەهێنن.  رۆژی 5ی ئەم  مانگە وەزارەتی داد رەزامەندی دادوەری وەرگرت بۆ پشكنینی ماڵەكەی ترەمپ، واتە بەر لە سێ رۆژ لە ئەنجامدانی پشكنینەكە كە رۆژی دوو شەممە 8ی ئەم مانگەدا بوو. لە بەیاننامەیەكدا كە لەسەر تۆڕی "تروس سوشال" بڵاویكردەوە، ترەمپ رایگەیاند" ئەو شتانەی كە دەستیان بەسەردا گیراوە، سەرجەمیان نهێنیبوونیان لەسەر هەڵگیراوە‌و بەشێوەیەكی سەلامەت خەزن كراون".  وتی: تەنانەت بەر لە جێبەجێكردنی یاداشتی پشكنینەكەش ئامادەبووم ئەو دۆسێیانە رادەست بكەم.. هەر كاتێك بیانویستایە دەستیان پێی دەگەیشت، تەنیا ئەوە بەس بوو پرسیار بكەن".  تایلور  بودۆڤیچ وتەبێژی ترەمپ بە تۆڕی (CBS NEWS)ی راگەیاند" دوای ئەم هەڵمەتە شكستخواردووە، ئیدارەی جۆ بایدن زیانەكانی لەئەستۆدەگرێت.. پشكنینەكە نەك بێ پێشینەیە تەنانەت پێویستیش نییە.. ئیدارەی بایدن درۆ دزەپێدەكات بۆ ئەوەی بەهانە بۆ چەكداركردنی حكومەت دژی نەیارە سیاسییەكانی بدۆزێتەوە".  پشكنیەكەی رۆژی دوو شەممەی ماڵەكەی ترەمپ، یەكەم حاڵەتی پشكنینە كە بۆ ماڵی سەرۆكێكی ئەمریكا دەكرێت وەكو بەشێك لە لێكۆڵینەوەی تاوان، ئەمە وایكرد زۆرێك لە دۆستە كۆمارییەكانی ترەمپ ئیدانەی ئەم هەنگاوە بكەن‌و وا لێكیبدەنەوە پاڵنەری سیاسی لە پشتەوەیە.  سەرچاوە: BBC