درەو: مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستا واژۆ لەسەر ژمارەیەك پۆستی نوێی بزوتنەوەی گۆڕان دەكات، لەبەرامبەر پێكەوە بوون لە پرسی دەستور و درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و بەردەوام بوون لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان. سەرچاوەیەك لە بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند: لە چەند رۆژی رابردوودا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان واژۆی لەسەر ژمارەیەك پۆستی نوێی بزوتنەوەی گۆڕان كردووەو رەوانەی سەرۆكایەتی هەرێم كراوە بۆ دەرچونی مەرسومی هەرێمی. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد، كە پشتیوان سادق سەرۆكی تیمی پارتی بە دانا عەبدولكەریم سەرۆكی تیمی گۆڕانی راگەیاندووە، كە مەسرور بارزانی واژۆی لەسەر پۆستە نوێیەكانی بزوتنەوەی گۆڕان كردووە.  رۆژی 7ی ئەیلولی رابردوو تیمی پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت كۆبونەوە، كۆبونەوەكەش تایبەت بوو، بە سەرنج و تێبینی هەردوولا لەسەر یەكدی، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان نیگەرانیان دەربڕیوە لەوەی تا ئێستا رێككەوتنی نێوانیان جێبەجێنەكراوەو بەشێك لە پۆستەكانیان وەرنەگرتووە، ئاماژەیان بەوەكردووە كە فشاری زۆریان لەسەرە لەلایەن جەماوەرەكەیانەوە، تیمی پارتیش بەڵێنی واژۆكردنی سەرجەم پۆستەكانیان بە بزوتنەوەی گۆڕانداوە، لەبەرامبەر پێكەوەبوون لە حكومەت و پرسی دەستور و درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان. پشتیوان سادق سەرۆكی تیمی حكومی پارتی لە رۆژی 7ی ئەیلول وێنەیەكی لە پەیجی خۆی بڵاوكردووەتەوەو نوسیویەتی: سەردان و كۆبوونەوەیەكی بەرهەمدار ،كاك مستەفا سەیدقادر جێگری سەرۆكی هەرێم، كاك هێمن هەورامی،كاك دانا عەبدولكەریم. ئەو پۆستانەی كە مەسرور بارزانی واژۆی لەسەركردوون: • هەڵۆ سەلاح چاوشین، بەرێوەبەری گشتی لە دەستەی وەبەرهێنان   • هادی ئەكرەم، راوێژكار لە وەزارەتی دارایی و ئابووری. • پێشرەو بابە شێخ، راوێژكار لە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان. • بەهرۆز عەلی، راوێژكار لە ئەنجومەنی وەزیران. • رەزا جەبار، بەرێوەبەری گشتی بۆ بەدواداچون وتەفتیش لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی.  

شیكاری: درەو: بەشی دووەم  # لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو یەکێتی (423 هەزار) دەنگی بە ڕێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەرانی بەدەستهێناوە. # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی (215 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (17%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم، واتا لە نێوان 1992 -2021 یەكێتی بەنزیكەی (50%)ی دەنگەكان كەمیكردووە # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادیان کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (208 هەزار و 517) دەنگی بە ڕێژەی (49%) کەمی کردووە. # لەیەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی لە سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بەرێژەی (%60) دەنگی بەدەستهێنابوو، لە دوایین هەڵبژاردندا (124 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (32%) # لەیەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی لە هەولێر (148 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (44%)، لەدوایین هەڵبژاردندا یەکێتی  لە هەولێر (65 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (15%) # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو یەکێتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. # یەکێتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (9) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی بەشی دووەم؛ پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (9) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان نەک نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بەڵکو بە ڕێژەیەکی گەورە دەنگەکانی دابەزیوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان (423 هەزارو 833) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، یەکێتی نیشتمانی كوردستان توانیویەتی تەنها (215 هەزارو 316) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (6%)ی کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادی کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (208 هەزار و 517) دەنگی بەڕێژەی (49.2%)ی دەنگەکانی کەمی کردووە ، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا چارتی ژمارە (1) تێبینی؛ لە خولی دووەم و سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکێتی لەگەڵ لایەنی دیکە لە هاوپەیمانیدابووە، بۆیە ژمارەو ڕێژەی دەنگەکانی ئاماژەی پێ نەدراوە. یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان زەحمەتکێشان لە لیستێکدا بەشداریان کردوو (423 هەزارو 833) دەنگیان بەدەستهێنا. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بەرێژەی (%59.9) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (148 هەزارو 352) دەنگ بەرێژەی (44.4%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (15 هەزارو 148) دەنگ بەرێژەی (7.7%) -    دەنگی یەکێتی لە سنوری كەركوك (53 هەزارو 129) دەنگ بەرێژەی (60.3%) چارتی ژمارە (2) دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/ 2005 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (765 هەزارو 544) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (485 هەزارو 718) دەنگ بەرێژەی (65.9%)  -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (244 هەزارو 343) دەنگ بەرێژەی (37.7%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (35 هەزارو 483) دەنگ بەرێژەی (9.3%) چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    یەکێتی و پارتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (396 هەزارو 237) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (237 هەزارو 379) دەنگ بەرێژەی (28.47%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (124 هەزارو 632) دەنگ بەرێژەی ( 18.3%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (34 هەزارو 226) دەنگ بەرێژەی ( 8.06%) چارتی ژمارە (4) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     یەکێتی نیشتمانی كوردستان (350 هەزارو 500) دەنگی بەدەستهێناو (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    یەکێتی نیشتمانی كوردستان (500 هەزارو 410) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (294 هەزارو 265) دەنگ بەرێژەی (33%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 688) دەنگ بەرێژەی (23%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (37 هەزارو 457) دەنگ بەرێژەی (7%) چارتی ژمارە (5) نۆیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    یەکێتی نیشتمانیی كوردستان (528 هەزارو 122)دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (318 هەزارو 723) دەنگ بەرێژەی (35.2%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 603) دەنگ بەرێژەی (22%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (40 هەزارو 796) دەنگ بەرێژەی ( 8.1%) چارتی ژمارە (6) دەیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    یەکێتی نیشتمانیی كوردستان (364 هەزارو 638) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (259 هەزارو 378) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (79 هەزارو 745) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 215) دەنگ بووە. چارتی ژمارە (7) یانزە؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (319 هەزارو 912) دەنگی بەدەستهێنا و (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. دوانزە؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    یەکێتی نیشتمانی كوردستان (215 هەزارو 316) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (124 هەزارو 414) دەنگ بەرێژەی (31.6%) -    دەنگی یەکێتی  لە پارێزگای هەولێر (65 هەزارو 862) دەنگ بەرێژەی (14.8%) -    دەنگی یەکێتی  لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 40) دەنگ بەرێژەی (6.3%) چارتی ژمارە (8) * هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانیەكان لە ساڵی 2000 لە دەڤەری سلێمانی و لە 2001 لە دەڤەری هەولێر بەڕێوەچوو   بەشی یەكەم: دەنگ و پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا  

درەو: د. كامەران قادر یەعقوب/ پسپۆری بواری دارایی و ئابووری گۆڤاری ئاییندەناسی  بەرایی بەرزبوونەوەی گشتیی نرخەکان (هەڵئاوسان)، یەکێکە لە کێشە ئابوورییەکان کە ڕووبەڕووی ئابووریی وڵاتێکی دیاریکراو یان ئابووریی جیهان دەبێتەوە. کاتێك باس لە هەڵئاوسان دەکرێت، تەنها مەبەستی بەرزبوونەوەی نرخی یەك شمەكی دیاریکراو نییە، بەڵکوو واتاکەی ئەوەیە کە ئاستی گشتیی کۆی شتومەک و خزمەتگوزارییەکان بەرز دەبێتەوە، بە شێوەیەك کە زیاتر بێت لەو پێوەرەی کە لە زانستی ئابووریدا باس کراوە کە نابێت ڕێژەی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە ٢٪ تێپەڕێنێت. کەواتە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بۆ کەمتر لەو ڕێژەیە، لە ئابوورییەکی دیاریکراودا بە ڕێژەیەکی تەندروست هەژمار دەکرێت. لە لایەکی ترەوە، هۆکار و دەرئەنجامەکانی هەڵئاوسان لە ئابوورییەکەوە بۆ ئابوورییەکی تر و لە کاتێکەوە بۆ کاترێکی تر جیاوازە، هەروەها هەڵئاوسانی گشتیی نرخەکان چەندین جۆری هەیە کە ڕووبەڕووی ئابوورییەکی دیاریکراو یان ئابووریی هەموو جیهان دەبێتەوە. لەم توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوە لە هۆکار و دەرئەنجامەکانی بەربوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستاندا دەکەین. هەروەها شیکاری بۆ داهاتووی ئاستی گشتیی نرخەکان دەکرێت، کە ئایا داهاتووی بەرزبوونەوەی نەرخەکان بۆ سێ ساڵی داهاتوو چۆن دەبێت. جۆرەکانی هەڵئاوسان لە زانستی ئابووریدا هەر بەرزبوونەوەیەك لە ئاستی گشتیی نرخەکاندا یەک هۆکار و یەک دەرئەنجامیان نابێت، بەڵکوو چەندین هۆکار و دەرئەنجامی جیاوازی لێ دەکەوێتەوە. هەروەها لێرەدا دەبێت ئاماژە بە جۆرەکانی هەڵئاوسانی نرخەکانمان بکرێت، بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین کە ئایا ئەو هەڵئاوسانەی کە لە ئاستی گشتیی نرخەکاندا ڕووی داوە لە هەرێمی کوردستان، لە چ جۆرێکیان و دەرئەنجامەکەی چییە. ئەوەی جێی گرنگیپێدانە ئەوەیە کە هەندێك لەو جۆرە جیاوازانەی هەڵئاوسان لە چەند ئابوورییەکی دیاریکراودا ڕوو دەدات و هەندێکی تریشیان لە چوارچێوەی ئابوورییەکی دیاریکراوی تردا ڕوو دەدات. پێش ئەوەی شیکاریی تەواوەتی بکەین، وا باشترە لە سەرەتادا ئاماژە بە جۆرەکانی هەڵئاوسان بکرێت. هەڵئاوسانی خشۆك ( (Creeping Inflation ئەم جۆرە لە هەڵئاوسان كاتێك ڕوو دەدات كە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە ٢٪ زیاتر نەبێت. ئەم بەرزبوونەوەیە سوودێکی گەورەی هەیە بۆ ئابووریی دەوڵەتان، چونکە کاتێك نرخەکان بە ڕێژەی لە ٢٪ زیاد دەکەن، کەواتە بەرهەمهێنەر و بەکاربەریش زانیاریی تەواوەتیی هەیە کە ئاستی گشتیی نرخەکان ساڵانە بە ڕێژەی ٢٪ زیاد دەکەن(١). کەواتە ئەم ڕێژەیە وا دەکات کە هەمیشە کڕیارەکان خواستیان بۆ شمەک و خزمەتگوزاری لە زیادبووندا بێت.  ئەمەش وا دەکات کە بەردەوام بەرهەمهێنان زیاد بکات و ڕێژەی سەرجەمی بەرهەمی ناوخۆیی لە زیادبووندا بێت. هەر بەرزبوونەوەیەکیش لە بەرهەمی ناوخۆیی، بە گەشەی ئابووری هەژمار دەکرێت. لە هەمان کاتدا، زیادبوونیش لە سەرجەمی بەرهەمی ناوخۆیی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی بێکاری، دواجار دراوێکی بەهێز بۆ وڵات دروست دەبێت. لە لایەکی ترەوە زیادبوونی نرخ بەو ڕێژە دیاریکراوە، دروستکردنی هەلی کار و بەردەوامی لە گەشەی ئابووری، دەبێتە هۆی فراژووبوونێکی بەردەوام لە ئابووریدا. کەواتە ئەم جۆرە لە هەڵاوسانی نرخەکان، فاکتەرێکی باش دەبێت بۆ بارودۆخی ئابووریی وڵات(٢). هەڵئاوسانی کپکراو (suppressed inflation) جۆرێکی تر لە هەڵئاوسانی نرخەکان هەیە کە بە نادیاری دەمێنێتەوە، چونکە دەوڵەت لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی نرخەوە توانیویەتی ئاستی گشتیی نرخەکان بە نزمی بهێڵێتەوە. لە ڕاستیدا ئەم جۆرە هەڵئاوسانە بە کپکراوی دەمێنێتەوە، تا ئەو کاتەی دەوڵەت دەستبەرداری پاڵپشتیکردنی نرخەکان دەبێت. نموونەی ئەم جۆرە هەڵئاوسانە لە عێراقدا بوونی هەبووە. بۆ نموونە: لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا ئاستی گشتیی نرخەکان بە شێوەیەکی گشتی لە ئاستێکی گونجاوی ئابووریدا بووە، سەرەڕای ئەوەی کە گۆڕانکاریی گەورەی ئابووری لەدوای ساڵی ١٩٨٢ لە جیهاندا ڕووی دابوو، هەروەها حکومەتی ئەوسای عێراق لە شەڕێکی سەختدا بوو لەگەڵ ئێراندا. بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت، لە کۆی گشتیی داتاکانی ئەو سەردەمە، ڕێژەی هەڵئاوسان نەگەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیداری ئابووری، بەتایبەت بۆ نرخی خۆراک و وزە. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٩٠ گەمارۆی ئابووری خرایە سەر عێراق، نرخەکان بەخێرایی بەرز بوونەوە. هەر چەندە هۆکاری بەرزبوونەوەکە پەیوەست بوو بە گەمارۆکەوە، بەڵام بەشێکی ئەو نرخ بەرزبوونەوەیەش پەیوەست بوو بەو کپکردنەی نرخەکان لە ساڵانی هەشتاکاندا، کە ئەو نرخانە، ڕاستەقینە نەبوو، بەڵکوو دەوڵەت پاڵپشتیی دەکرد و لە ڕاستیدا نرخی ڕاستەقینەی شتومەکەکان لە ساڵانی هەشتا زیاتر بوو. کپکردنی نرخ زیاتر لەلایەن وڵاتانی تازەپێگەیشتووەوە پەیڕەو دەکرێت، هەر چەندە لە سەردەمی ئێستاماندا ئەو جۆرە سیاسەتە ئابوورییە لە زۆربەی دەوڵەتانی تازەپێگەیشتوودا پەیڕەو ناکرێت، چونکە لە سۆنگەی ئابوورییەوە بە سیاسەتێکی هەڵە ناوزەد دەکرێت. دەوڵەتان لە ماوەیەکی کەمدا دەتوانن کۆنترۆڵی نرخ بکەن، دواجار دەبێت دەستبەرداری ببن. هەڵئاوسانی لەڕادەبەدەر ( (Hyper Inflation ئەم جۆرە لە هەڵئاوسان، بە مەترسیدارترین جۆری هەڵئاوسان هەژمار دەکرێت، دەبێتە هۆی هەرەسهێنانی سیستمی نەختینەیی لە وڵاتدا. هەر چەندە ئەم جۆرە هەڵئاوسانە نموونەی زۆرە، بەڵام لە سەردەمی ئێستاماندا ئەو دەوڵەتانەی کە تووشی ئەم جۆرە هەڵئاوسانە بوون، لەوانە: ئێران، تورکیا، فەنزوێلا، لوبنان؛ لە دیارترین ئەو دەوڵەتانەن کە لەم ساڵانەی دواییدا تووشی ئەم جۆرە لە هەڵئاوسانی ئاستی گشتیی نرخەکان بوونەتەوە. هۆكارەكانی سەرهەڵدانی هەڵئاوسان   هەر چەندە لەنێوان ئەم جۆرانەی هەڵئاوساندا چەندین جۆری تری هەڵئاوسان هەیە، بەڵام لێرەدا باشتر وایە کە فۆکەس بخرێتە سەر هۆکارەکانی هەڵئاوسان کە لە زانستی ئابووریدا باس کراوە. سەرەڕای ئەوەی کە هەڵئاوسان هۆکارگەلێکی زۆری هەیە، بەڵام لەم توێژینەوەیەدا دابەشی دەکەین بۆ سێ هۆکاری سەرەکی. یەكەم: لەچاپدانی دراوی نوێ (دەرکردنی دراوی لەڕادەبەدەر)   یەکێک لەو هۆکارە سەرەکییانەی کە دەبێتە هۆی هەڵئاوسان لە ئاستی گشتیی نرخەکان، لەچاپدانی دراوە لەسەروو توانای ئابووری (واتە دەرکردنی دراو زیاتر لەو ئاستەی کە پێویستە بۆ ئابوورییەکی دیاریکراو). لێرەدا پرسیارێك پێویستە بکرێت، ئەویش ئەوەیە: دەوڵەتان بۆچی پارەی زیاد لە پێویست چاپ دەکەن؟ لە ڕێگەی ئەم پرسیارەوە، دەتوانرێت شیکاریی تەواو بۆ هۆکار و دەرئەنجامەکانی چاپکردنی دراوی نوێ زیاد لە پێویست بکرێتChaudhary & Li, 2018) ). دەتوانرێت بوترێت کە هۆکاری سەرەکیی زیادکردنی دراوی نەختینەیی زیاد لە پێویست پەیوەستە بە کورتهێنانی بودجەی دەوڵەتەوە. کاتێک کە دەوڵەتەکان تووشی کورتهێنان دەبن لە بودجەی گشتی و هیچ ڕێگایەکی تریان بۆ نادۆزرێتەوە تا کورتهێنانەکەی پێ پڕ بکەنەوە، بەناچاری پەنا دەبەنە بەر لەچاپدانی دراو. پێش ئەوەی بچینە ناو ناوەرۆکی لەچاپدانی دراو، پێویستە ئەوە بوترێت کە کێشەی پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە دەکرێت لە ڕێی قەرزی دەرەکی یاخود ناوخۆییەوە چارەسەر بکرێت، یان کەمکردنەوەی خەرجییەکانی دەوڵەت، یاخود زیادکردنی باج کە دەبێتە هۆی زیادکردنی داهات، یان بەکارهێنانی هەرسێ ڕێگاکە بە مەبەستی کەمکردنەوەی کوردتهێنانی بوجە، یاخود نەهێشتنی ئەو کورتهێنانە بەتەواوەتی. بەڵام دەوڵەتان بۆ کەمکردنەوەی کورتهێنانی بودجە، پەنا نابەنە بەر کەمکردنەوەی خەرجییە گشتییەکان، یاخود زیادکردنی باج، چونکە لە ڕووی سیاسییەوە بە گونجاوی نازانن. لەبەر ئەوە کاتێک کە کێشە ئابوورییەکان دەگەنە لوتکە، دەست دەکەن بە چاپکردنی دراوی نوێ، کە بارودۆخی ئابووری تووشی تەنگژەی ئابووری دەبێت. زیادکردنی خستنەڕووی دراو، دەبێتە هۆی ناهاوسەنگی لەنێوان بڕی خراوەڕووی دراوی نیشتمانی و بڕی ئەو شتومەکانەی کە لە بازاڕدا هەیە. لە لایەکی ترەوە زیادکردنی بڕی خراوەڕووی دراوی نیشتمانی بەرانبەر دراوی بیانی، دەبێتە هۆی شکانی بەهای دراوی نیشتمانی بەرانبەر بە دراوە قورسە جیهانییەکان، وەکوو دۆلاری ئەمەریکی و یۆرۆی ئەورووپی و پاوەنی بەریتانی… هتد. دووەم: زیادبوونی خواست زیادبوونی خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری، یەکێکە لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئاستی گشتیی نرخەکان بەرز بێتەوە. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کە ئایا بۆ خواست بەرز دەبیتەوە؟ لە زانستی ئابووریدا ئاماژە بە چەند هۆکارێك دراوە، لەوانە: زیادبوونی داهاتی تاکەکەس، زیادبوونی گەشەی ئابووری، فراوانکردنی خەرجییەکانی دەوڵەت، زیادبوونی کرێ و مووچە… هتد. زیادبوونی داهاتی ڕاستەقینەی تاکەکەس دەبێتە هۆی زیادبوونی خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری. لێرەدا ناهاوسەنگی لەنێوان خواست و خستنەڕوودا ڕوو دەدات، بە لایەنی کەمەوە ئەم ناهاوسەنگییە بۆ ماوەی کورت ڕوو دەدات. سێیەم: هەڵئاوسان لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووەوە ئەم هەڵئاوسانە لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنانەوە ڕوو دەدات، بۆ نموونە: زیادبوونی نرخی وزە یەکێکە لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنان، چونکە وزە یەکێکە لەو هۆکارانەی بەرهەمهێنان کە بەشدارییەکی کارای هەیە لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا. هەر زیادبوونێک لە نرخی وزەدا، دەبێتە هۆی ئەوەی کە تێچووی بەرهەمهێنان زیاد بکات. یان زیادبوونی نرخی ماددە خاوەکان کە لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا بەشدارییەکی کارایان هەیە، وەك زیادبوونی نرخی ئاسن کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە دروستکردنی ئۆتۆمبێلدا بەکار دەهێنرێت. هەر زیادبوونێک لە نرخی ئاسن، دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی ئۆتۆمبێل. لە لایەکی ترەوە تەنها زیادبوونی نرخی وزە و ماددە خاوەکان نابنە هۆی زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان، بەڵکوو زیادکردنی نرخی سوودی بانکی و هەروەها زیادکردنی کرێ و مووچەش دەبنە هۆی زیادبوونی نرخەکان. هەندێك جار زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنان پەیوەست نییە بە بارودۆخی ناوخی وڵاتەوە، بەڵکوو لە دەوڵەتێکی ترەوە ئەم جۆرە هەڵئاوسانە دەگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی تر. بۆ نموونە؛ زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتانی پیشەسازیی وەك وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و دەوڵەتانی ئەورووپا، دەبێتە هۆی گواستنەوەی ئەو هەڵئاوسانە بۆ دەوڵەتانی تر، چونکە هاوردەکردنی شتومەك لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ئەورووپاوە، ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی گواستنەوەی ئەو هەڵئاوسانە بۆ وڵاتانی هاوردەکار. ‌لە بەشەکانی سەرەوە باسی هۆکارەکانی هەڵئاوسانمان کرد کە لە تیۆری ئابووریدا شیکاریی بۆ کراوە. لە هەنگاوی داهاتووماندا، شیکاری بۆ هۆکار و دەرئەنجامەکانی هەڵئاوسان دەکەین لە هەرێمی کوردستان و عێراق. باسکردنی هەڵئاوسان لە عێراق شانبەشانی هەرێمی کوردستان زۆر پێویستە، چونکە کایە ئابوورییەکانی حکومەتی عێراق پەیوەندییەکی زۆر گەورەی بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە، هەم لە ڕووی سیاساتی نەختینەیی کە هەرێمی کوردستان لەژێر ڕکێفی سیاساتی نەختینەیی عێراقدایە و هەم هەرێمی کوردستان بەشێکی ئابووریی عێراق پێک دەهێنێت. هەروەها شیکارییەکی تەواوەتی و زانستییانە دەکرێت بۆ داهاتووی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستاندا، بە لایەنی کەمەوە تا ساڵی ٢٠٢٥ ئاستی گشتیی نرخەکان چیی لێ دێت. سەرەتایەك دەربارەی هەڵئاوسانی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان و عێراق    لە پێنج دەیەی ڕابردوودا ئابووریی عێراق بە چەندین قۆناغی بەرز و نزمی ئابووریدا تێپەڕ بووە. لەدوای ساڵی (١٩٧٢-١٩٧٣)، عێراق داهاتێکی یەکجار گەورەی دەست کەوت، ئەوەی بە هۆی دوو هۆکاری سەرەکییەوە بوو، یەکەمیان بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو لە ٢ دۆلارەوە لە ساڵی ١٩٧٢ بۆ ٣٧ دۆلار لە ساڵی ١٩٧٩، هۆکاری دووەم ئەوەیە کە عێراق هانگاوی نا بەرەو خۆماڵیکردنی دامەزراوە نەوتییەکان و هەموو دامەزراوە و بیرە نەوتەکانی خستە ژێر ڕکێفی کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی(٣). کەواتە عێراق هەم لە ڕووی نرخی نەوتی خاوەوە و هەم لە ڕووی بەرهەمهێنانی زیاتری نەوتەوە توانیی داهاتێکی زۆر بۆ خۆی کۆ بکاتەوە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەو داهاتە زۆرەی نەوت چ پەیوەندییەکی هەیە بە ڕێژەی هەڵئاوسان لە عێراقدا (بە هەرێمی کوردستانیشەوە)؟ هەروەك لە بەشی یەکەم باسمان کرد کە زیادبوونی داهاتی تاکەکەس دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، لەسەر ئەوەی لەگەڵ زیادبوونی داهاتی ڕاستەقینە، خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری زیاد دەکات. ئەوەی جێی گرنگیپێدانە ئەوەیە کە ئاستی گشتیی نرخەکان بۆ کەرتی خانووبەرە و خزمەتگوزاری (خزمەتگوزاریی کەرتی تایبەت نەک حکومەت) بە ڕێژەیەکی گەورەتر زیاد دەکات، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە کەرتی خانووبەرە و خزمەتگوزاری قابیلیەتی ئەوەی نییە کە لە دەرەوی وڵات هاوردە بکرێت. لەبەر ئەوە کاتێك داهاتی تاکەکەس زیاد دەکات، ئەم دوو سێکتەرە بە شێوەیەکی زیاتر نرخەکانیان بەرز دەبێتەوە. ئەوەی جێی گرنگیپێدانە بانکی ناوەندی لە ساڵانی حەفتاکاندا توانیبووی نرخی گۆڕینەوەی دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی جێگیر بکات تا چەند ساڵێکی زۆر کە کاریگەریی گەورەی هەبوو لەسەر سەقامگیریی کۆی گشتیی ئابووری بە شێوەیەکی گشتی(٤). لە لایەکی ترەوە عێراق لە ساڵانی هەشتاکاندا بە هۆی ناسەقامگیریی سیاسی و سەربازییەوە و دابەزینی گەورەی نرخی نەوتی خاو لە ساڵانی (١٩٨٢-١٩٨٦)، ڕێژەی هەڵئاوسان لە عێراقدا بە شێوەیەکی بەرچاو بەرز بووەوە، هۆکارە سەرەکییەکەشی ئەوە بوو کەمبوونەوەی دراوی قورس و داڕمانی ژێرخانی ئابووری و زیادکردنی خستنەڕووی دراوی نیشتمانی کە ناهاوسەنگیی لەنێوان بڕی خراوەڕووی شمەک و خزمەتگوزاری و دراوی نیشتمانی دروست کرد. سەرئەنجام ئاستی گشتیی نرخەکان بەرزبوونەوەیەکی مەترسیداری تۆمار کرد. ڕێژەی هەڵئاوسان لە ساڵانی نەوەدەکاندا خراپتر بوو بەراورد بە دوو دەیەی پێشتر، چونکە گەمارۆیەکی توند خرایە سەر حکومەتی ئەو کاتەی عێراق لەلایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە. قەدەغەکردنی هەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ دەرەوەی وڵات، یەکێك بوو لەو گەمارۆ قورسانەی کە لەسەر عێراق بوو. هەروەک زانراوە کە ئابووریی عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو دەبەستێت بۆ دەستکەوتنی دراوە بەهێزەکانی وەکوو دۆلاری ئەمەریکی. لەبەر ئەوە ئەم گەمارۆ ئابوورییە دوو دەرهاویشتەی تری لێ کەوتەوە: یەکەمیان، عێراق تووشی کورتهێنانێکی زۆر توند بوو لە بودجەکەیدا، کە ناچار بوو بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکەی دراوی نوێ چاپ بکات (زۆربەت وڵاتانی تازەپێگەیشتوو کە تووشی کورتهێنانی بودجە دەبن، دراوی نوێی نیشتمانی چاپ دەکەن لە پێناو پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە). دووەمیان، لەگەڵ زیادکردنی خستنەڕووی دراوی نیشتمانی (دیناری عێراقی)، دیناری عێراقی بەهاکەی لەبەرانبەر دراوە جیهانییەکان لەدەست دا بە ڕێژەیەکی زۆر گەورە، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی ڕێژەی هەڵئاوسان بە ڕێژەیەکی مەترسیدار کە لە زانستی ئابووریدا بە هەڵئاوسانی لەڕادەبەدەر ناسراوە(٥). لەدوای بەرنامەی نەوت بەرانبەر خۆراك کە لە ساڵی (١٩٩٧)ەوە بەکرداری دەست بەو پڕۆسەیە کرا، ئاستی هەڵئاوسان بە ڕێژەیەکی بەرچاو دابەزی، چونکە ئەو پڕۆگرامە بوو بە هۆی ئەوەی کە بانکی ناوەندیی عێراق بتوانێت مانگانە بڕێك لە دراوی قورس بەدەست بێنێت، ئەمەش وای لە دراوی نیشتمانی کرد کە پاڵپشتییەکی گەورەی بۆ دروست ببێت و بەهاکەی تا ڕادەیەک بەرزبوونەوە بەخۆیەوە ببینێت. دواجار بەرزبوونەوەی بەهای دراوی نیشتمانی بوو بە هۆی دابەزینی نرخی ئەو شتومەکانەی کە هاوردە دەکران لە دەرەوەی وڵات. لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، لە ساڵی ٢٠٠٣، لە هەمان کاتدا هەڵگرتنی تەواوەتیی گەمارۆ، وای لە حکومەتی نوێی عێراق کرد کە دەستکراوە بێت بۆ هەناردەکردنی بڕێکی زۆرتری نەوتی خاو بۆ دەرەوەی وڵات، ئەمەش بوو بە هۆی زیادبوونێکی بەرچاو لە دراوی قورس لەلایەن بانکی ناوەندیی عێراقەوە. دواجار توانرا تا ساڵی ٢٠١٩ کۆنترۆڵی هەڵئاوسان بکرێت، دوای ئەوەی لە سەرەتای ساڵی هەشتاکانەوە هەتا ٢٠٠٣، عێراق کێشەیەکی گەورەی لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکاندا هەبوو. پەتای كۆرۆنا و کێشەی بەرزیی ڕێژەی هەڵئاوسان  (لەدوای ساڵی ٢٠٢٠) پێش ئەوەی باسی هۆکاری بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەین لە هەرێمی کوردستان لەدوای سەردەمی کۆرۆنا، پێویستە باس لە ڕێژەی هەڵئاوسانی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەین لە وڵاتانی گەشەسەندوو (وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، وڵاتانی ئەورووپا و کەنەدا و ژاپۆن و ئوسترالیا و چین و کۆریای باشوور و هەندێك لە وڵاتانی تر). لە پێناو پاراستنی ئابووری و بەردەوامیدان بە چالاکییە ئابوورییەکان، لە ماوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و داخستنی ئابووری لە نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٠،  وڵاتانی پیشەسازی و زۆرێك لە وڵاتانی تریش، سیاسەتە ئابوورییەکانیان بەکار هێنا (سیاسەتی دارایی و سیاسەتی نەختینەیی). بۆ نموونە: یەدەکی فیدراڵیی ئەمەریکا لە ڕێگەی سیاسەتی نەختینەییەوە هەوڵی دا کە هانی چالاکییە ئابوورییەکان بدات، ئەویش بە کەمکردنەوەی نرخی سوودی بانکی بە (٠.٢٥٪). کەمکردنەوەی نرخی سوودی بانکی، هانی پڕۆژە و کارگەکانی ئەمەریکای دا کە بەردەوام بن لە کارکردن، چونکە نرخی سوودی بانکی بۆ وەبەرهێن دەبێت بە تێچوو بۆ پڕۆژەکانی، کاتێک پەنا دەباتە بەر بانکەکان بۆ وەرگرتنی قەرز. لەم ڕێگەیەوە تا ڕادەیەك چالاکییە ئابوورییەکان هەر بەردەوامیی هەبوو، سەرەڕای ئەوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا زۆرێك لە چالاکییە ئابوورییەکانی پەك خستبوو. لە لایەکی ترەوە حکومەتی ئەمەریکا چەندین هاندانی بۆ ئابووری ئەنجام دا (لێرەدا مانای هاندان بریتییە لە پێدانی بڕێک پارە بۆ کەسانی بێکار کە ئەوکات ژمارەیان زۆر بوو، هەروەها پێدانی بڕێك پارە وەك یارمەتی بۆ کارگەکان و پڕۆژەکان لە پێناو بەردەوامبوونیان لە کارکردن). ئەم دوو هۆکارە لە ئەمەریکا و لە زۆربەی وڵاتانی تر پەیڕەو کرا لە پێناو بەردەوامبوونی چالاکییە ئابوورییەکان، بە نموونە: یەکێتیی ئەورووپا، بەریتانیا، کەنەدا، ئوسترالیا، ژاپۆن و چەندین دەوڵەتی(6). لە لایەکی ترەوە لە ماوەی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا لە جیهاندا، زۆربەی دەوڵەتان ڕێژەی بەرهەمی ناوخۆییان کەم بووەوە و تەنانەت هەندێک دەوڵەت ڕێژەی گەشەی ئابووریی نێگەتیڤ بوو. کەواتە لێرەدا ئاماژە بوو دوو هۆکار دەکەین کە بووە هۆی ئەوەی کە دراوێکی زۆر خراوەتە بازاڕەوە لەلایەن بانکە مەرکەزییەکان لە ڕێگەی نزمکردنەوەی نرخی سوودی بانکی و زیادکردنی خەرجییەکانی دەوڵەت (بە هاندانی ئابووری ناو نراوە). دوای کەمبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ساڵی ٢٠٢١دا، خواستێکی زۆر دروست بوو بۆ کڕینی شمەک و خزمەتگوزاری لەلایەن تاکەکانی کۆمەڵگاوە، لە لایەکی ترەوە نزمیی سوودی بانکی بەردەوام بوو لە ساڵی ٢٠٢١دا، ئەمەش وای لە وەبەرهێنەران کرد کە قەرزێکی زۆر بکەن لە بانکەکان بۆ مەبەستی وەبەرهێنان، چونکە هەم خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری زۆر بوو، هەم تێچووی قەرزکردن کەم بوو، چونکە ڕێژەی سوودی بانکی زۆر کەم بوو، ئەمەش وای کرد کە ئاستی گشتیی نرخەکان بەرزبوونەوە بەخۆیەوە ببینێت. لە لایەکی ترەوە ئەوەی زیاتر ئاستی گشتیی نرخەکانی بەرز کردەوە، ناجێگیرییە سیاسی و سەربازییەکانی ڕووسیا و ئۆکرانیا بوو. لە کۆتایی مانگی دووی 2022، ڕووسیا هێرشی بەرفراوانی کردە سەر ئۆکرانیا بۆ داگیرکردنی، لەبەرانبەر ئەوەدا وڵاتانی پیشەسازی و هاوپەیمانەکانیان گەمارۆی ئابوورییان خستە سەر ڕووسیا، بەتایبەت لە کەرتی وزەدا، ئەمەش وای کرد کە نرخی نەوتی خاوی جیهانی و گازی سروشتی (غازی سروشتی) بەرزبوونەوەی گەورە تۆمار بکات. هەروەک دەزانرێت کە سەرچاوەکانی وزە یەکێکە لە هۆکارەکانی بەرهەمهێنان و گواستنەوە، کەواتە هەر بەرزبوونەوەیەک لە سەرچاوەکانی وزە، دەبێتە هۆی ئەوەی کە نرخی شتومەک و خزمەتگوزاری بەرز بێتەوە. کەواتە هۆکاری نائارامیی سیاسی و سەربازی، هۆکارێکی تری بەرزبوونەوەی ئاست گشتیی نرخەکان بوو لە جیهاندا. بەڵام لێرەدا پرسیارێك هەیە، ئەویش ئەوەیە کە: ئایا بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتانی پیشەسازی (گەشەکردوو)، چ پەیوەندییەکی بە ئاستی گشتیی نرخەکانەوە هەیە لە هەرێمی کوردستان؟ لە کۆتا بەشی ئەم توێژینەوەیەدا، شیکاری بۆ هۆکار و دەرئەنجامەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان دەکەین، هەروەها پێشبینیی داهاتووی ڕێژەی هەڵئاوسان (بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان) چی بەسەر ردێت بۆ ساڵانی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و تەنانەت ساڵانی دواتریش. ڕێژەی هەڵئاوسان لە هەرێمی کوردستان و پێشبینی بۆ داهاتوو هەرێمی کوردستان قەوارەیەکی نیمچەسەربەخۆی هەیە و بەشێکە لە دەوڵەتی عێراق. لە ڕووی سیاسەتی نەختینەییەوە، هەرێمی کوردستان بەشێکە لە سیاسەتی نەختینەیی بانکی ناوەندیی عێراق. دراوی فەرمیی بەکارهاتوو لە  هەرێمی کوردستان دینارە کە دراوی فەرمیی عێراقە، بەڵام سیاسەتی دارایی (سیاسەتی داهاتەکان و خەرجییەکان) لە هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر جیاوازیی هەیە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا لە ڕووی خەرجییە گشتییەکان و داهاتە گشتییەکانەوە. لەم توێژینەوەیەدا باسی هۆکاری ئەو جیاوازییە ناکەین لە سیاسەتی دارایی، بەڵکوو باسکردنی ئەو جیاوازییە لەبەر ئەوەیە کە خەرجییە گشتییەکان و داهاتە گشتییەکان کاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر ڕێژەی هەڵئاوسان. لێرەدا شیکاری بۆ هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دەكەین. لەم بەشەدا شیکاری بۆ هۆکارە ناوخۆییەکان و هۆکارە دەرەکییەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دەکەین لە هەرێمی کوردستان. هۆکارە دەرەکییەکان هەروەك ئاشکرایە کە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە هاوردەکردنی کاڵا جۆراوجۆرەکان دەبەستێت. بە واتایەکی تر: ڕێژەی بەشداریکردنی هەردوو کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ بۆ کۆی گشتیی بەرهەمی ناوخۆی، لە ئاستێکی زۆر نزمدایە. کەواتە هەرێمی کوردستان (ناوەڕاست و باشووری عێراقیش هەمان شێوەیە)، بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە وڵاتانی جیهان دەبەستێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆی. لەبەر ئەوە هەر بەرزبوونەوەیەك لە نرخی شمەك و خزمەتگوزاری ڕوو بدات لە وڵاتانی دەرەوە، ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان. ئەم بابەتە لە تیۆری ئابووریدا پێی دەوترێت بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی شتومەك و خزمەتگوزاری لە دەرەوەی ئابووریی هەرێمی کوردستان. ئەم هێڵكارییەی خوارەوە (ژمارە 1)، ڕێژەی هەڵئاوسانمان پیشان دەدات لە عێراقدا. هێڵكاریی ژمارە 1: ئاستی گشتیی نرخەکان لە عێراق پیشان دەدات (٢٠٢٠-٢٠٢٢) سەرچاوە: بانکی ناوەندیی عێراق/بەشی ئامار و توێژینەوە (٢٠٢٢) هۆکارە ناوخۆییەکان لە هەرە هۆکارە سەرەکییە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان کە بووە هۆی ئەوەی کە ئاستی گشتیی نرخەکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەرز ببێتەوە، پەیوەست بوو بە بەرزکردنەوە، ئەوە بوو کە بانکی ناوەندیی عێراق لە مانگی ١٢ی ٢٠٢٠ بڕیاری دابەزاندنی بەهای دراوی عێراقی بەرانبەر دراوی ئەمەریکی دا. یەك دۆلاری ئەمەریکیی لە ١١١٦ دینارەوە کرد بە ١٤٤٦ دینار، واتە بە ڕێژەی نزیکەی ٢٠٪ دیناری عێراقی بەهاکەی لەدەست دا(٧). لەم کاتەدا کاتێك هاوردەی شمەك دەکرێت لە دەرەوەی وڵات، ئەگەر نرخ لە دەرەوەی وڵات جێگیریش بێت، بەڵام ئاستی نرخەکان بە دیناری عێراقی بەرزبوونەوە بەخۆیەوە دەبینێت، چونکە بەهای دیناری عێراقی بە ڕێژەی ٢٠٪ بەهاکەی لەدەست داوە بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی. کەواتە ئاستی گشتیی نرخەکان (بە لایەنی کەمەوە بۆ شتومەکەکانی کە لە دەرەوەی وڵات هاوردە دەکرێن بەرز دەبێتەوە)، بەرز دەبێتەوە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە: ئایا بۆ بانکی ناوەندیی عێراق بڕیاری دا بە دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی؟ لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەتایبەت لە مانگی ٢ی ٢٠٢٠، کە زۆربەی وڵاتانی پیشەسازی ئابوورییان داخست بە ماوەیەکی کاتی، ئەمەش وای کرد کە نرخی نەوتی خاو دابەزینێکی گەورە تۆمار بكات بۆ ماوەیەکی دیاریکراو. نرخی نەوتی خاوی برنت گەیشتە نزمترین ئاستی، دوای زیاتر لە ٢٠ ساڵ (١٥ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك). ئەم دابەزینە لە مانگەکانی ٣ و ٤-ی ٢٠٢٠-دا ڕووی دا. هەروەک زانراوە کە عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە داهاتی نەوت، هەر دابەزینێک لە نرخی نەوتی خاوی جیهانی دەبێتە هۆی کورتهێنانی بودجه. زانستی ئابووری چەند ڕێگایەك پێشنیار دەکات بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجەی وڵات، لەوانە: کەمکردنەوەی خەرجییەکانی دەوڵەت، زیادکردنی باج و ڕسومات، قەرزکردن لە دامەزراوە داراییەکانی جیهان، قەرزی ناوخۆیی، زۆرێك لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو پەنا بۆ زیادکردنی خستنەڕووی دراوی بیانی دەبەن. لە ماوەکانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٩، حکومەتی عێراق زۆربەی ئەم ڕێگایانەی گرتبووە بەر بۆ ڕێگریکردن لە کورتهێنان، چونکە لەدوای ساڵی ٢٠١٤-ەوە نرخی نەوتی خاو لە بازاڕەکانی جیهان دابەزینی گەورەی تۆمار کردبوو. هەر چەندە لە ساڵانی ٢٠١٨ و ٢٠١٩، تا ڕادەیەك نرخەکەی بەرز بووەوە. لەبەر ئەوە لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و دابەزینی گەورەی یەدەگی دراوی بیانی لە بانکی ناوەندیی عێراق، مەترسیی گەورە لەسەر ئابووریی عێراق دروست بوو. بۆ ئەوەی ئابووریی عێراق تووشی داڕمانی گەورە نەبێت، بانکی ناوەندیی عێراق بە ڕاوێژکردن لەگەڵ وەزارەتی دارایی و ئابووریی عێراق و سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠دا بڕیار درا بە داشکاندنی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی بە ڕێژەی نزیکەی ٢٠٪. ئەم گۆڕانکارییە بووە هۆی خاڵی دوورکەوتنەوەی ئابووریی عێراق لە قەیرانی دارایی(8). لەم بەشەی سەرەوەدا ئاماژە بەوە درا کە یەکێك لەو هۆکارانەی بووە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، ئەوە بوو کە بەهای دراوی عێراقی بە ڕێژەی ٢٠٪ بەهاکەی لەدەست دا بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی. پێنجەم: دەرئەنجام و پێشبینیی هەڵئاوسان بۆ ساڵانی داهاتوو پێش ئەوەی بڕۆینە ناو وردەکاری و داهاتووی بەرزی ئاستی گشتیی نرخەکان کە لەدوای قۆناغی کۆرۆناوە سەری هەڵداوە، وا باشترە کە شیکارییەکی زانستییانە بۆ هۆکارەکانی بەرزی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەین کە لە بەشەکانی سەرەوەدا باسمان کرد. لەم توێژینەوەیەدا ئەوەمان بۆ ڕوون بووەوە کە دوو هۆکاری سەرەکی هەبوون بۆ زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان، ئەوانیش هۆکاری ناوخۆیی و هۆکاری دەرەکی. بێگومان هۆکارە ناوخۆییەکەش هەر بە هۆی هۆکارە دەرەکییەکەوە بووە کە بریتییە لە لەدەستدانی بەهای دیناری عێراقی. ئاشکرایە کە لەدەستدانی بەهای دیناری عێراقی بە هۆی هۆکارە دەرەکییەکانەوە بوو کە بریتی بوو لە دابەزینی بەهای نەوتی خاو لە بازاڕە جیهانییەکان. ئەم دابەزینە نزیکەی ٦ ساڵی خایاند (٢٠١٤-٢٠٢٠)، پاشان ساڵی ٢٠٢٠، دیسانەوە نرخی نەوتی خاو بۆ دووەم جار تووشی داڕمانی گەورە بوو، کە ئەم هۆکارەش دواجار هۆکاری دەرەکییە و کاریگەریی لەسەر دابەزینی بەهای دیناری عێراقی هەبووە و دواجار بووە هۆی ئەوەی کە بەشێک لە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەوێتە ئەستۆی لەدەستدانی بەهای دیناری عێراقی. کەواتە گەیشتینە ئەو ئەنجامەی کە هۆکارە دەرەکییەکان کاریگەریی گەورەی لەسەر بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان هەیە لە هەرێمی کوردستاندا. لێرەدا پێویستە فۆکەس بخەینە سەر ئەوەی کە داهاتووی بەرزی ئاستی گشتیی نرخەکان بۆ چەند ساڵی داهاتوو چۆن دەبێت. مادام ڕێژەیەکی بەرچاوی هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان پەیوەستە بە هۆکارە دەرەکییەکان، کەواتە دەبێت شیکاری بۆ هۆکارە دەرەکییەکان بکرێت. لە بەشەکانی سەرەوەدا شیکاری بۆ هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان کرا، لێرەدا پێویستە باس لە هەوڵەکانی وڵاتانی ئابووری گەشەسەندوو بکرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان. ئەم ڕووبەڕووبونەوەیەش بەزۆری لە ڕێگەی بەکارهێنانی سیاسەتی نەختینەییەوە دەکرێت کە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا دەستی پێ کردووە، کە یەدەگی فیدراڵی بڕیاری بەرزکردنەوەی نرخی سوودی بانکی دا لەناوەڕاستی مانگی سێی ٢٠٢٢دا. هەروەها هەریەك لە بانکە ناوەندییەکانی بەریتانیا و ئەورووپا (ناوچەی یۆرۆ)  و کەنەدا و چەند وڵاتێکی تر کە لە ڕوانگەی تیۆری ئابوورییەوە لە داهاتوودا کاریگەریی دەبێت لەسەر هێواشکردنەوەی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لەسەر ئاستی جیهان. سەرەڕای ئەوەی کە ڕێژەی سوودی بانکی چەند جارێک بەرز کراوەتەوە، بەڵام داتاکانی هەڵئاوسان لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ئەورووپا و چەندین دەوڵەتی تر ئاماژەیەکی ڕوونی تێدا بەدی دەکرێت کە ڕێژەی هەڵئاوسان هەر لە بەرزبوونەوەی بەردەوامدایە، ئەمەش ئەوەمان بۆ دەردەخات کە بەکارهێنانی سیاسەتی نەختینەیی وڵاتانی پیشەسازی کاریگەریی ئەوتۆی نەبووە لەسەر دابەزینی ئاستی گشتیی نرخەکان. ئەم چارتانەی خوارەوە، بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکانمان پیشان دەدات. هێڵكاری ژمارە 2: ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا پیشان دەدات (٢٠٢٠-٢٠٢٢)   بانکی جیهانی: داتاکانی فراژووبوونی نێودەوڵاتی (٢٠٢٢)                    هێڵكاری ژمارە 3: ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا پیشان دەدات (٢٠٢٠-٢٠٢٢)                بانکی جیهانی: داتاکانی فراژووبوونی نێودەوڵاتی (٢٠٢٢) لەم چارتانەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ڕێژەی هەڵئاوسان لەسەر ئاستی جیهان لە ڕێژەیەکی بەرزدایە، هەروەک شیکارییشمان کرد ئەم هەڵئاوسانەی کە ئێستا لەسەر ئاستی گشتیی نرخەکان ڕووی داوە، کاریگەریی زۆری دەبێت بۆ مانەوەی نرخەکان لە ئاستێکی بەرزدا لە هەرێمی کوردستان. لەبەر ئەوە بەرزیی ئاستی نرخەکان کە پێشنینی دەکرێت بە لایەنی کەمەوە تا ساڵی ٢٠٢٤ بخایەنێت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت کە نرخی شمەك و خزمەتگوزارییەکان دەگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی ٢٠٢٠، بەڵکوو ئاستی گشتیی نرخەکان هەر لەم ئاستەدا دەمێنێتەوە. لەپاش ئەو شیکارییەی کە لە سەرەوە کراوە، بۆمان دەرکەوت کە ئەم بەرزبوونەوەیە لە ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان بە لایەنی کەمەوە تا ساڵی ٢٠٢٤ بەردەوام دەبێت. خۆ ئەگەر هاتوو داکشانەوەی ئابووری لە وڵاتانی پێسەسازیدا ڕوو بدات، ئەوا کێشەی هەرێمی کوردستان تەنها بەرزیی ئاستی گشتیی نرخەکان نابێت، بەڵکوو کزبوونی چالاکیی ئابوورییشی لێ دەکەوێتەوە و ڕێژەی داهاتی حکومەتیش لە فرۆشتنی نەوتی خاو کەم دەبێتەوە و ڕێژەی بێکارییش لە ئاستێکی بەرزدا دەبێت. بۆچی ڕێژەی بەرزی هەڵئاوسان زیانی گەورە بە ئابووریی وڵات دەگەیەنێت؟ هەروەك لە سەرەتادا باسمان کرد کە هەڵئاوسان بە مانای بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دێت، کەواتە هەڵئاوسان هەم کاریگەریی لەسەر بەکاربردن دەبێت و لە هەمان کاتدا کاریگەریی لەسەر پاشەکەوتکردن دەبێت. بە واتایەکی تر: هەر زیادبوونێك لە ئاستی گشتیی نرخەکان، دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای کڕینی بەکاربەر، کە ئەمەش زیانی زۆر دەدات لە سەرجەمی خواست لەسەر ئاستی ئابووریی هەمووەکی (Macroeconomic Level). لە لایەکی ترەوە کەمبوونەوەی داهاتی ڕاستەقینەی تاکەکەس، دەبێتە هۆی ئەوەی کە ڕێژەی پاشەکەوتی تاکەکەس کەم بکات کە ئەمەشیان زیانی گەورە دەدات لە چالاکیی وەبەرهێنان. بەڵام ئەوەی جێی مەترسییە بۆ سەر ئابووری، ئەوەیە کە بەردەوامبوونی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دەبێتە هۆی ئەوەی کە وەبەرهێنەران نەتوانن متمانە بە بارودۆخی ئابوورییەکەی بکەن، ئەمەش مەترسییەکی گەورەیە بۆ سەر دراوی نیشتمانی. بۆ نموونە: ئاستی گشتیی نرخەکان لە ئابووریی ئەمەریکا بە شێوەیەکی مەترسیدار بەرز بووەتەوە، لە ئەگەری بەردەوامبوونی بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ، وا لە دەوڵەتانی جیهان دەکات کە یەدەگی نەختینەیان لە دۆلاری ئەمەریکییەوە بۆ دراوێکی تر یان کانزایەکی بەنرخ بگۆڕن، ئەمەش گورزێکی کوشندە دەبێت بۆ ئابووریی ئەمەریکا. لە لایەکی ترەوە، بەردەوامبوونی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان کاریگەریی گەورەی لەسەر لەدەستدانی متمانە هەیە لەلایەن وەبەرهێنەرانی ڕاستەوخۆی بیانی کە ئەم جۆرە لە وەبەرهێنان بەشدارییەکی چالاك دەکات لە کۆی گشتیی بەرهەمی ناوخۆیی لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە: ئەگەر بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان زیانی بۆ وڵاتانی جیهان هەیە، ئایا هیچ سوودێکی بۆ ئابووریی هەرێمی کوردستان نییە؟ حەوتەم: ئایا ئەم هەڵئاوسانە سوودی بۆ ئابووریی هەرێمی کوردستان هەیە؟ سەرەڕای ئەوەی کە ڕێژەی هەڵئاوسان لەڕادەبەدەر بوو، زیانی گەورە بە کۆی گشتیی کایەکانی ئابووری دەگەیەنێت، بەتایبەت ئەگەر جۆری هەڵئاوسانەکە هەڵئاوسانی لەڕادەبەدەر بێت، بەڵام دەکرێت بوترێت کە لە هەندێک بارودۆخی تایبەتدا هەندێک خاڵی پۆزەتیڤی هەبێت لە هەندێك سێکتەری تایبەتیدا و لە هەندێک وڵاتی دیاریکراودا. پێش ئەوەی باسی بونیادی ئابووریی کوردستان بکەین، دەبێت باسی بونیادی دابەشکاری لە خەرجییەکان و داهاتەکانی وڵاتدا بکەین. خەرجییەکانی وڵات زۆرینەی هەرە زۆری دەڕوات بۆ خەرجیی بەکاربردن و خەرجیی بەڕێوەبردنی دامودەزگاکانی وڵات. هەر چەندە ڕێژەکە لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر دەگۆڕێت، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی زیاتر لە ٨٥٪ی داهاتی وڵات دەچێت بۆ مووچەی دامودەزگاکانی وڵات، بەشێکی تریشی دەچێت بۆ خەرجییەکانی بەڕێوەبردنی دامودەزگاکانی دەوڵەت. هەر چی خەرجیی وەبەرهێنانە، ڕێژەکەی زۆر کەمە، کە لە ڕاستیدا خەرجیی وەبەرهێنان پێویستییەکی گەورەیە بۆ بووژاندنەوەی ئابووری. لە لایەکی ترەوە بە شێوەیەکی گشتی خەرجیی بەکاربردن خەرجییەکی بەرهەمدار نییە و هەم لە ڕووی ماددییەوە، هەم لە ڕووی مەعنەوییەوە. لێرەدا توێژەر بۆچی باسی خەرجییە گشتییەکان و داهاتە گشتییەکانی کرد؟ لێرەدا توێژەر باس لەوە دەکات کە نرخی ئەو شتومەکانەی کە توانای هاوردە و هەناردەکردنیان نییه، وەك نرخی خانووبەرە و زەویوزار، هەروەها دەستی کاریش کرێکەی بەرز بووەتەوە لە کەرتی تایبەت بە هۆی زیادبوونی کرێی دەستی کاری حکومەت، لەبەر ئەوە ئەو شتومەکانەی کە قابیلی هاوردەکردنن، هەرزانتر دەکەون بەراورد بە هەمان بەرهەم لە ناوخۆی وڵات، لەبەر ئەوە ئەو بەرهەمانە گەشە ناکەن لە ناوخۆی وڵات، ئەوانیش کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ و گەشتوگوزارن. لە کاتێکدا ئەو کەرتانەی کە قابیلی بازرگانیی دەرەکی نین (هاوردە و هەناردە ناکرێن)، وەک کەرتی زەویوزار و خانووبەرە، نرخەکانیان بەرز دەبێتەوە و هەڵئاوسان دروست دەبێت. ئایا چی وا دەکات کە کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ بەرز بێتەوە لەم دۆخەدا؟ یەکێک لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی، بریتییە لە بەرزبوونەوەی نرخەکانی ئەو شتومەکانە. بۆ نموونە: بەرزبوونەوەی ئاسن لە جیهاندا، بەتایبەت لە ٢ ساڵی ڕابردوودا، دەبێتە هۆی ئەوەی کە وەبەرهێنەران زیاتر ڕوو بکەنە بەرهەمهێنانی ئەو بەرهەمە، چونکە لەسەر ئاستی جیهان نرخەکەی بەرز بووەتەوە. دواجار بەرزبوونەوەی نرخ دەبێتە هۆی ئەوەی کە قازانج زیاد بکات. گومانی تێدا نییە کە زیادبوونی قازانج، هانی وەبەرهێنەران دەدات کە بەرهەمهێنانیان زیاد بکەن لە پێناو زیادبوونی قازانجەکانیان. یان بەرزبوونەوەی نرخی چیمەنتۆ لە بازاڕەکانی جیهاندا، وا لە وەبەرهێنی خۆماڵی دەکات کە بەرهەمی چیمەنتۆیان زیاد بکەن، چونکە لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، قازانجەکانیش زیاد دەکەن، بەتایبەت ئەگەر لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بەرهەمیش زیاد بکەی، ئەوا قازانجەکان زیاتر دەبن بۆ وەبەرهێنەران. لەم شیکارییەدا ئەوەمان بۆ ڕوون بووەوە کە زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان لە ئابووریی جیهاندا هەندێك کاریگەریی پۆزەتیڤی دەبێت لەسەر ئابووریی هەرێمی کوردستان، تا ڕادەیەك بەرهەمی هەرێمی کوردستان توانای کێبرکێکردنی لە ئاستێکی باشتردا دەبێت بەراورد بە پێش ساڵی ٢٠٢٠. سیناریۆكان سیناریۆی یەکەم: ئاستی گشتیی نرخەکان بە بەرزی دەمێنێتەوە و ئابووریی گشتی هاوسەنگی وەردەگرێت بە تێپەڕبوونی کات. واتە وەکوو چۆن ئێستا خەڵکی ئاسایی لە وڵاتی خۆمان و تەنانەت لە وڵاتانی پیشەسازییش باسی نزمیی ئاستی نرخەکان دەکەن لە ساڵانی حەفتاکان و هەشتاکاندا، ئاوەهاش لە ساڵانی داهاتوودا باسی ئاستی نزمیی نرخەکان لە یەکەم دەیە و دووەم دەیەی سەدەی ٢١ دەکرێت. ئەم سیناریۆیە دەبێتە نزیکترین سیناریۆ لە ڕاستییەوە. سیناریۆی دووەم: بۆ دوورمەودا، لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیادا، دەکرێت ئاستی گشتیی نرخەکان دابەزێتەوە بۆ ئاستی پێشووتری خۆی، ئەمەش لە ڕێگەی زیادکردنی بەرهەمدارییەوە کە لە ڕووی ئابوورییەوە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بڕی تێچوو کە دواجار دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان. هەر چەندە ئەم سیناریۆیە لە ڕووی تیۆرییەوە گونجاوە و قابیلی ڕوودانە، بەڵام ئەزموونی ڕابردوو پێمان دەڵێت کە ئاستی گشتیی نرخەکان دانابەزێت، چونکە وڵاتان هەمیشە خستنەڕووی دراوەکانیان زیاد دەکەن، ئەمەش پێدەچێت ڕێگر بێت لە نزمبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان. سیناریۆی سێیەم: دەکرێت ئاستی گشتیی نرخەکان بگەڕێتەوە بۆ ئاستی جارانی خۆی، چونکە بەرزبوونەوەی نرخ دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خواست، ئەمەش وا دەکات کە بەرهەمهێنەران هەوڵ بدەن ئاستی گشتیی نرخەکان دابەزێنن بە مەبەستی زیادکردنی خواستی گشتی. هەر چەندە ئەم سینارۆیەش دەکرێت ڕوو بدات، بەڵام لە ڕابردوودا جیهان بە چەندین بارودۆخی ئاوادا ڕۆیشتووە، بەڵام وەبەرهێنەران نەیانتوانیوە ئاستی گشتیی نرخەکان دابەزێنن، چونکە دەکەوتنە زیانەوە لە ڕووی ئابوورییەوە. پێشنیار و ڕاسپاردە ئەم دۆخە بۆ حکومەتی هەرێم دەرفەتێکی باشە كە کەرتەکانی پیشەسازی و کشتوکاڵ تا بتوانرێت گەشەی پێ بدرێت، ئەوە بە هۆی ئەوەوە دەبێت کە لە سایەی بەرزیی ئاستی گشتیی نرخەکان لەسەر ئاستی جیهان، دەتوانرێت بەرهەمی ناوخۆ کێبرکێی بەرهەمەکانی دەرەوەی وڵات بکات. هەروەها، مادام ئاستی گشتیی نرخەکان بەرز بووەتەوە، کەواتە ئەو کەسانەی کە لە کاتی نزمیی ئاستی گشتیی نرخەکان لەژێر هێڵی هەژارییەوە بوون، ئێستا زیاتر کەوتوونەتە ژێر هێڵی هەژاری و پێدەچێت ژمارەشیان زیادی کردبێت. پێویستە لەسەر حکومەت کە یارمەتیی ماددییان بدات، بۆ ئەوەی بە لایەنی کەمەوە بتوانرێت ئەو چینەی کۆمەڵگا کە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، ئاستیان بەرز بکرێتەوە بۆ سەروو هێڵی هەژاری.     دەرئەنجام لەم توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوە لە هۆکار و دەرئەنجامی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان کراوە، دەرکەوتووە کە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان پەیوەستە بەو بەرزبوونەوەیەی کە ڕووی داوە لەسەر ئاستی وڵاتانی جیهان، بەتایبەت وڵاتانی گەشەسەندوو. کەواتە لێرەدا دەبێت ئەوە ڕوون بکرێتەوە کە ئەو هەڵئاوسانەی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە، چارەسەر دەبێت لەگەڵ چارەسەربوونی کێشەی هەڵئاوسان لە وڵاتانی گەشەسەندووی وەکوو وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و یەکێتیی ئەورووپا و وڵاتە گەشەسەندووەکانی تر. هەروەها چارەسەرکردنی کێشەی ناکۆکییە سیاسی و سەربازییەکانی ڕووسیا و ئۆکرانیاش، هۆکاریکی ترە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی هەڵئاوسان. لەم توێژینەوەیەدا ئەوە ڕوون بووەتەوە کە ئابووریی کوردستان ڕێژەیەکی بەرزی دواکەوتەیی (تبعیة، Dependency) تێدایە کە هەرێمی کوردستان و تەنانەت دەوڵەتی عێراقیش ناتوانێت سیاسەتی نەختینەیی و دارایی بەکار بێنێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی هەڵئاوسان. لە لایەکی ترەوە دەتوانرێت ئەم هەڵئاوسانە بکرێتە هەلێک بۆ پەرەپێدانی بەرهەمی ناوخۆیی لە هەرێمی کوردستان، چونکە لە ئێستادا هەرێمی کوردستان باشترین دەرفەتی بۆ هەڵکەوتووە تا بتوانێت ڕێژەی بەشداریکردنی کەرتەکانی کشتوکاڵ و پئیشەسازی زیاد بکات، کە ئەمە تاکە دەرفەتە بەدەست هەرێمی کوردستانەوە کە بتوانێت لەو ڕێگەیەوە پشتبەستن بە داهاتی نەوتی خاو کەم بکاتەوە. سەرچاوەکان Chaudhary, S & Li X. (2018). Analysis of the determinants of inflation in Nepal.American Journal of Economics, 8(5), 209-212. Husain, A. 2022. “Projected Increase in Acute Food Insecurity due to War in Ukraine.” World Food Programme, New York. Kenneth, K. (2003), Iraq: Oil-For-Food Program, International Sanctions, and Illicit Trade. Report for Congress. Washington DC, Congressional Research Service. Jaffe, A. (2007) Iraq’s Oil Sector: Past, Present and Future. James A. Baker III Institute for Public Policy and the Japan Petroleum Energy Center. Rice University. Alnasrawi, A. (1994) The economy of Iraq: Oil, wars, destruction of development and prospects, 1950-2010. ABC-CLIO. Digest of Middle East Studies, 4,no. 2, pages 77–90. Kilian, L. and X. Zhou (2021), “Oil prices, gasoline prices and inflation expectations,” manuscript, Federal Reserve Bank of Dallas. Central Bank of Iraq (2022), Statistics & Research Dep./ Financial Market Research Division, Annual Statistical Bulletin. Baghdad. The central bank of Iraq.

(درەو):  ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی پرۆژەیەكی بۆ بچوككردنەوەی مەڵبەندەكانی یەكێتی پەسەندكرد.  ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بەسەرپەرەشتی بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی، ئەمڕۆ دوور لە چاوی كامێراكان كۆبووەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تەوەری سەرەكی گفتوگۆكانی ئەم كۆبونەوەیە تاوتوێكردن‌و جێبەجێكردنی پرۆژەیەك بووە بۆ بچوككردنەوە‌و كەمكردنەوەی كادیری مەڵبەندەكانی یەكێتی.  (درەو) زانیویەتی لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا لە كۆی ئەندامانی بەشداربووی سەركردایەتی زیاتر لە (25) ئەندام دەنگیان بە پرۆژەكە نەداوە، بەڵام بەزۆرینە پەسەندكراوە.  پێشترو بەر لەم كۆبونەوەیە مەكتەبی رێكخستنی یەكێتی فۆرمێكی بەسەر مەڵبەندەكانی یەكێتیدا دابەشكردووە بۆ دیاریكردنی ژمارەی جێگرو بەرپرس بەشەكان لەناو مەڵبەندەكاندا. تەنیا مەڵبەندی سلێمانی یەكێتی كە بەرپرسەكەی (جەزا سەید مەجید)ە، (37) جێگری هەیە، بەپێی زانیارییەكان لەچوارچێوەی ئەم پرۆژەیەدا جێگری بەرپرسی مەڵبەندەكان بۆ (3) جێگر كەمدەكرێتەوە.  ئەم گۆڕانكارییە نوێیە پێشبینی دەكرێت هەندێك ناڕەزایەتی‌و مشتومڕ لەناو مەڵبەندەكانی یەكێتیدا دروست بكات، بەتایبەتی كە هەندێك بەرپرس‌و كادیری مەڵبەندەكان گومانیان هەیە لەوەی لە دیاریكردنی بەرپرسیارێتییە نوێیەكاندا یاری بە فۆرمەكەی مەكتەبی رێكخستن كرابێت‌و "تەسفیە"كردن روبدات‌و فۆرمەكە وابكات زۆرێك لە كادیری مەڵبەندەكان بێكار بكەون.  

(درەو): سبەینێ بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ مەسعود بارزانی كۆدەبێتەوە، رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارو چەند بابەتێكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان دەكرێت.   بەپێی ئەو زانیاریانەی لە ناو كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیەوە دەست (درەو) كەوتووە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی رایگەیاندووە سبەینێ دەچێتە پیرمام‌و لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی كۆدەبێتەوە.  رەنگە ئەمە دوا كۆبونەوە بێت بۆ رێككەوتن لەسەر پرسی كاندیدی سەرۆك كۆمارو پشكی كورد لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا، بەتایبەت چلەی ئیمام حسێن كۆتایی هاتووە پارتی و سونەش بە فەرمی بۆچونی خۆیان راگەیاندووە كەلەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی نوێن نەك هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان ئەمە لەپاڵ بڕیاردان لەبارەی چەند پرسێكی تری تایبەت بە ناوخۆی هەرێمی كوردستان لەوانە پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان‌و دەستوری هەرێم.  دوێنێ رۆژنامەی (شەرقولئەسەت) لەزاری بەرپرسێكی باڵای كوردەوە رایگەیاند، پارتی‌و یەكێتی لەرێككەوتنی كۆتایی نزیكبونەتەوە‌و ئەم رێككەوتنە گشتگیرەو تەنیا پرسی سەرۆك كۆمار ناگرێتەوە، دەیانەوێت "بەرەی یەكگرتووی كورد" لە عێراقدا دروست بكەنەوە، هەندێك باسلە ئەگەر ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی "ستراتیژی نوێ" دەكەن لەنێوان هەردوو حزبەكەدا هاوشێوەی رێككەوتنەكەی ساڵی 2005 كە لەدوای نەخۆشكەوتن‌و كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتییەوە هەڵوەشایەوە.  مەراسیمەكانی چلەی ئیمام حوسێن لە عێراق كۆتایی هات، بڕیارە لایەنە عێراقییەكان  بەفەرمی دەست بە گفتوگۆكانیان بكەنەوە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  قسەوباس هەیە لەماوەی چلەی ئیمام حوسێندا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەپشتی پەردەوە گفتوگۆیان لەگەڵ سوننە‌و كورد كردووە، بڕیارە پارتی‌و سیادەی سوننەكان پێكەوە وەفد بنێرن بۆ بەغداد بۆ دانوستان لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و رەوتی سەدر.  موقتەدا سەدر كە بەر لە چلەی ئیمان حوسێن داوای لە بارزانی‌و حەلبوسی كرد لە پەرلەمان بكشێنەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان هەڵوەشێتەوە، وەڵامی نەرێنی وەرگرت‌و بارزانی‌و حەلبوسی پشتیوانی خۆیان بۆ بەردەوامبوونی پەرلەمان‌و پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت لە عێراق راگەیاند، ئەمە وەكو پێشمەرج بۆ هەر هەڵبژاردنێكی پێشوەختە كە ئەنجام بدرێت.  هێشتا موقتەدا سەدر وەڵامی پەیامەكەی بارزانی‌و حەلبوسی نەداوەتەوە، بەڵام پەیامەكە گوڕێكی بەهێزی بە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەخشی. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   بە ھەموو پێوەرێک، کۆماری ئیسلامی ئێران، نموونەیەکی تەواو فاشیل و ترسناک و تۆتالیتاریی دەسەڵاتدارێتی دینییە لە جیھاندا. ئەم فۆرمە لە دەوڵەت و حوکمڕانیی کە زیاد لە چل ساڵە سەرجەمی دەسەڵاتەکانی ئەو وڵاتەی لەدەستدایە، دەسەڵاتی سیاسیی، ئابوریی، ئەمنیی، سەربازیی، دینیی، ئەخلاقیی، میدیایی، ھتد..کەچی تازە بە تازە خانمێکی گەنجی تەمەن ٢٢ ساڵان، نەوەی سێھەم و چوارھەمی ئەو شۆڕشە ئیسلامییە، لەسەر باش نەپۆشینی حیجاب دەکوژێت. دەوڵەتی دینیی بەگشتیی و دەوڵەتە  ئیسلامییەکانی دونیای ئەمڕۆ بەتایبەتی، جگە لە ئەزموونێکی سیاسیی و ئابوریی و دینیی و ئەخلاقیی فاشیل و ترسناک، دەوڵەتێک کە ھیچ شتێک نایکات بە بەشێک لە پێدراوە ئینسناییە سەرەتاییەکانی دونیای ئەمڕۆ، شتێکی تری بەرھەمنەھێناوە. نە دەسەڵاتە ئیسلامییە شیعییەکەی ئایتوڵاکانی ئێران، نە دەسەڵاتە ئیسلامییە سونییەکەی ئەفگانستان، نە ئەزموونی دەوڵەتەکەی ئیخوانی موسلیمین لە سودان، نە شانشنیە نەوتییەکانی خەلیج، نە ئەزموونەکەی ئەردۆگان، و نە خەلافەتەکەی داعش، ھیچیان نموونەیەک لە حوکمڕانیی و دەسەڵاتدارێتیان نیشاننەداوە بکرێت کەمترین ڕێزیان لێبگیرێت. بەپێچەوانەوه‌ ھەر یەکێکیان سەرچاوەی سەدەھا کێشەی گەورەو ترسناکن ھەم بۆ کۆمەڵگاکانی خۆیان و ئەوانەی ڕاستەوخۆ حوکمڕانیان دەکەن، ھەم بۆ دراوسێکانیان و ھەم بۆ جیھانیش. کوشتنی ژینا ئەمینی درێژەی ئەو دۆخی سوکایەتیکردن و ئیھانەکردنە ڕۆژانەیەیە کە مرۆڤە لەو وڵاتانەدا، ئەزموونی دەکات. ئەم ڕژێمە ئیسلامییانە لە ھەموو بوارەکاندا فەشەلێکی سەرتاسەریان ھێناوە، تەنانەت لە بواری بەرھەمێنانی ئەو ”لەشە دینیی“ەشدا کە بە پرۆژەی سەرەکیی خۆیان دەزانن و وەک تاقە شێوازیی ”شەرعی“ و قبوڵکراوی لەشیش لە جیھاندا، سەیری دەکەن.   لەش لە فیکری دینیدا، بە شێوەیەکی گشتیی، وەک تاوانبارو کێشەیەکی ئەخلاقیی ئامادەیە، بوونێکی سەرزەمینییانەی کاتیی و کەمنرخی ھەیە، وەک زیندانی ڕۆح دەبینرێت و نمایشدەکرێت، ڕۆح کە پێگەیەکی بەرزترو خوداییترو نەمرتری ھەیە. لە دیدگا دینییەکەوە ڕۆح و لەش دوو یەکەی لەیەکتری جیاوازو دابڕاون، لەش وەک ڕێگرو کۆسپ لەبەردەم گەیشتن بە ڕۆحانیەت و بە ژیانێکی دینیی پایەبەرز وێنا دەکرێت، کە بتوانێت مرۆڤ لە ئاسمان و لە خوداوەند، نزیک بکاتەوە. بەشێک لە تقوسە دینییەکان خۆیشیان لە گریمانەی پیسیی لەشەوە دەستپێدەکەن لە کردەی چوونە پەیوەندییەوە لەگەڵ خوداوەندا. بۆیە بەر لە چوونە ناو ئەو پەیوەندییەوە پێویستە ئەو لەشە پاکژبکرێتەوە. سروت و تقوسی نوێژکرن بەشێوەیەکی ڕۆژانە ئەم ڕاستییەمان نیشانئەدات. دەستنوێژکردن جۆرێک لە کردەی پاکژکردنەوەی لەشە بەر لە چوونە حوزوری خوداوە. بەشێوەیەکی گشتیی، لەش لە دیدگا دینییەکەوە، سەرچاوەی بەشی ھەرەزۆری گوناھەکانە، بۆیە دەبێت بەناو ھەندەسەیەکی دینیی تایبەتدا تێپەڕێت، کە زۆربەی جار خۆی لە داپۆشین و نەبین و شاردنەوە و لە کۆنترۆڵکردن و دیسپلینکریندا، دەبینێتەوە. لەم کردەی داپۆشین و شاردنەوەو کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنەدا لەشی ژن بەشی شێری ئەم ھەندەسە دینییەی، بەردەکەوێت.   ئیسلامی سیاسیی، لە ڕۆژی دروستبوونیەوە، دروستکردنی لەشی دینیی وەک یەکێک لە شوێنە سەرەکییەکانی ئیشکردنی خۆی ناسیوە، بەتایبەتی دروستکردنی لەشی دینیی ژنان. لەسەردەمی حەسەن بەناوە لەش بە خەستیی لەناو پرۆژەی ئیسلامی سیاسیدا نیشتەجێیە. ئەگەر ئیسلامی سیاسیی، بەشێوەیەکی گشیی، لەوەدا فەشەلی ھێنابێت کە تیورەیەکی تایبەت سەبارەت بە دەوڵەت و حوکمڕانیی، سەبارەت بە چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی ئابوریی، سەبارەت بەو دەزگایانەی کۆمەڵگاو دونیایەکی مۆدێرن پێویستیی پێیەتی، سەبارەت بە مافە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی مرۆڤ، پێشکەشبکات، ئەگەر فەشەلی ھێنابێت لەوەدا کایەی دین یەکبخات و کۆتایی بە مەزھەب و تائفیەتی دینییەکان بھێنێت، ئەگەر لەم بوارانەدا جگە لە بۆشایی شتێکی تری بۆ دروستنەکرابێت، ئەوا لە بواری لەشدا، بە تایبەتی لە پەیوەندید بە لەشی ژنەوە، کەلەپورێکی گەورەی دروستکردووە. لەم کەلەپورەدا دوو مەسەلە سەرەکییە. یەکەمیان ترسە لە لەش، بەتایبەتی لە لەشی ژن. دووھەمیان، ھەوڵی داپۆشین و شاردنەوە و نەفیکردنی ئەو لەشەیە لەناو ژیانی گشتیدا، بێگومان بە فۆرم و شێوازی جیاواز. تا ئەو شوێنەی یەکێک لە دەرکەوتە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی شوناسی ئیسلامی سیاسیی وەک ئایدیۆلۆژیاو وەک بزوتنەوەی سیاسیی، بریتییە لە چۆنیەتی دەرکەوتن و نمایشکردنی لەشی ژن لەناو ژیانی گشتیدا. ئەم شوێنە سەرەکیی و ناوەندییەی لەشی ژن لەناو پرۆژەی ئیسلامی سیاسیدا وایکردووە جل و بەرگ، کەمتر پەیوەندیی بە دین و دینداریی و زیاترو زیاتر پەیوەندیی بەو پرۆژە سیاسیی و ئایدیۆلۆژییەوە ھەبێت کە سەد ساڵە لە ئارادایە، لە سەردەمی حەسەن بەناو دروستبوونی ئیخوانی موسلیمینەوە بیگرە، بە تێپەڕین بەناو خومەینیزم و ئەزموونی کۆماری ئیسلامی، تا بەگەیشتن بە ئەزموونەکانی تری ئیسلامی سیاسی دەگات. لەش لەناو ئەم بەسیاسیکردنە سەرتاسەرییەی ئیسلامدا، بووە بە ھەڵگری دین و دینیش بە شوناسی سیاسیی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی خۆی.  ئیسلامی سیاسیی لە ڕێگای دروستکردنی لەشی دینییەوە، بە تایبەتی لەشی بەدینیکراوی ژنانەوە، پەیوەندیی بەو ژینگەیەوە دەکات کە تیایدا دروستدەبێت. لەم دۆخەدا لەشی دینیی بەگشتیی و لەشی ژن بەتایبەتی، ئامرازە، ئامرازیی سەرەکیی پەیوەندیکردنی ئەم ھێزانەیە بەو کۆمەڵگایانەوە کە تیایاندا دروستدەبن. زیادبوونی داپۆشینی لەشی ژن وەک ھێما بۆ سەرکەوتنی خۆیان و کەمبوونی داپۆشین و لاوازیی لەشی دینیی، یاخود دروستبوونی لەشی نادینیی، وەک لاوازیی یان فەشەلی خۆیان سەیردەکەن. ئەگەر بکرێت شتێک لە کۆمەڵناسی گەورە (پیار بۆدریۆ)ەوە فێرببین ئەوەیە کە لەش لە کۆمەڵگادا وەک زمان کاردەکات. بۆیە لەشی دینیی بەگشتیی، بە تایبەتیتر لەشی دینیی ژن، زمانی سەرەکیی قسەکردنی ئیسلامی سیاسییە لەگەڵ ئەو کۆمەڵگایانەدا کە دەچێتە ناویانەوە. لەشی ژن لە ئیسلامی سیاسیی بسێنیتەوە، کەلێنێکی ھێجگار گەورە لە زمانی قسەکردنیاندا دروستدەبێت و لەزۆر سەرەوە لە قسەکوتن دەکەون.  بەڵام لەگەڵ دروستبوونی باڵی جیاواز لەناو ئیسلامی سیاسیدا، لە ئیخوانەکانەوە بیگرە بۆ بزاوتە سەلەفییە جۆربەجۆرەکان، لەشی دینیی توشی دابەشبوون و پارچەپارچەبوون دەبێت، لەوە دەکەوێت لەشێکی یەکشێوەبێت. وەکچۆن ئەو زمانە دینیەش کە قسەی پێدەکەن پارچەپارچە دەبێت. فۆرمەکانی داپۆشینی لەش، بۆ نموونە، لەناو دیدگای بزوتنەوە سەلەفییەکاندا، تەواو جیاوازە لەوەی لای لاشەی دینیی ئاسایی، ئامادەیە. حیجاب، ئەو زمانە سەرەکییەی ئیسلامی سیاسی قسەی پێدەکات، چ لە فۆرمە خومەینیەکەیدا، چ لە فۆرمە ئیخوانییەکەیداو چ لە فۆرمە سەلەفییەکەیدا، دابەشدەبێت و شێوازی جیاواز دەگرێتە خۆی. ھەریەکێکیش لەوان ھێما بۆ شوناسی ئەو ھێزە سیاسییە دینییە دەکات کە نوێنەرایەتی دەکات. حیجابی ئیخوانییەکان و حیجابی سەلەفییەکان و حیجابی ئیماندارە ناسیاسییەکان، یەک حیجاب نین، نیقاب و بورقە و پۆشاکی خەلیجییش جیاوازە لەو سەرپۆشە سونەتیانەی ژنان لە وڵاتی ئێمەدا لەسەریاندکردو لەسەریدەکەن. سەرپۆش و لەچکی سونەتی ژنان ڕمزو کۆدێکی کۆمەڵایەتییە لە دەرەوەی ھەر پرۆژەیەکی سیاسیی دینیدا، میکانیزمێکە لەو میکانیزمانەی لە کۆمەڵگادا ژنان لە پیاوان جیادەکرێنەوە، بەبێ ئەوەی لە پشتی ئەم جیاکارییەوە پرۆژەیەکی سیاسیی دیاریکراو و ڕوانینێک بۆ چۆنیەتی حوکمڕانیی و پرۆژەیەک بۆ دەوڵەتداریی، ئامادەبووبێت. لەچکی دایکانی ئێمە، لەباشترین حاڵەتدا، ھێمای بۆ ئاسۆیەکی دینیی کردووە، لەپاڵ چەندان ئاسۆی تردا، کە کۆمەڵگا بە ھۆیانەوە لە خۆی ڕوانیوەو دیاردەکانی ناو ھەناوی خۆی لێکداوەتەوە. لەچک بەشێکبووە لە جلوبەرگی ژنانە، بەر لەوەی ئەو جل و بەرگە، ببێت بە پرۆژەی سیاسیی ئەم ھێز یان ئەو ھێزی سیاسیی لە کۆمەڵگادا. بەڵام حیجاب ڕەمزی سەرەکیی ئیسلامی سیاسیی و بزوتنەوە دینییە سیاسییەکانی سەدەی بیستەمە، ئەو زمانە ئاشکراو گشتییەیە کە قسەی پێدەکەن. ئەمە وایکردووە ڤێستیڤاڵ بۆ لەسەرکردنی حیجاب بۆ کچانی منداڵ سازبکەن و وێنەی بگرن و نمایشی بکەن و بڵاوی بکەنەوە، جۆرێک لە یەکپۆشیی ئایدیۆلۆژیی و سیاسیی بەسەریاندا بسەپێنن کە تەنھا لە سیستمە دیکتاتۆریەکاندا بوونی ھەبووە. ئەو منداڵانەش زۆر کەمتر وەک ئیماندارو زۆر زیاتر وەک شوناسی ئەو ھێزە سیاسییە دینییەو وەک ھێمایەک بۆ دەسەڵاتی ئەو ھێزە لە کۆمەڵگادا کە حیجابەکەیان دەکاتەسەر، دەردەکەون.  بەکورتییەکەی، بەدینییکردنی لەشی ژن لەم ناوچەیەدا، ھێما بۆ ئەو دەسەڵاتە ئاوساو و فوتێکراوە دەکات کە ئیسلام، بەپێی تێگەیشتنی ئیسلامی سیاسیی و وەک شوناسی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی، لەدوای شۆڕشی ئێرانییەوە، بەدەستیھێناوە. دروستکردنی لەشی ژنانەی دینیی، نەک تەنھا ھێما بۆ دەسەڵاتی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی دەکات، بەڵکو تەماحی قۆرخکاریی ئەم ھێزانەش بۆ دین و دینداریش، نیشانئەدات. کوشتن لەسەر پۆشین یان نەپۆشینی حیجاب دەرەنجامێکی لۆژیکیی ئەم جۆرە بیمارو پاسۆلۆژیەی ئیسلامی سیاسییە لەناو مێژووی ئەم ناوچەیەدا. سەندنەوەی ژیان لەو خانمە گەنجە، لە ژینا ئەمینی، سەندنەوەی سەرجەمی ئەو ماف و ڕێزانەیە لە مرۆڤ لە دونیای مۆدێرندا بەدەستیھێناوە. کوشتنی ئەم خانمە بۆگەنبوونی ئایدیۆلۆژیاو ھەرەسی سیاسیی و ئەخلاقیی پرۆژە سیاسییەکەی، ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیمان، نیشانئەدات. ڕۆژانە دەبینین مرۆڤی ئەم ناوچەیە بەشێوازی جیاواز لەو پرۆژە ترسناک و توندوتیژەی دروستکردنی لەشی دینیی ھەڵدێت، لەش لەم ناوچەیەدا لە دۆخی ھەڵاتنێکی بەردەوامدایە لەو پێناس و نمایشکردنە دینییانەی بۆی دروستکراوە. مەرگی ژینا ئەمینی یەکێکە لە ڕێگایانەی ھەڵاتن لەم لەشە دینییە ئایدیۆلۆژیە سیاسییە بیمارە، کە ھێزێک سەپاندویەتی سوکایەتیکردن بە مرۆڤ و مافەکانی بەشێکی سەرەکیی پرۆژە دینیی و سیاسییەکەیەتی.  

درەو:  شۆڕشنامە د.ئەحمەد بامەڕنی لە كتێبی (چەند بیرەوەرییەك لەگەڵ مام جەلال)دا دەنوسێت:  رۆژی (17/4/1991) بە مام جەلالم وت دوێنێ‌ وەفدی بەرەی كوردستانی لە بەغدا گەڕایەوە دەتوانم چەند خولەكێك لەگەڵ جەنابت لەوبارەیەوە قسە بكەم. مام جەلال وتی بەڵێ‌ باشە هەستە با بڕۆینە دەرەوە پیاسەیەك بكەین. پێموت: ئەوەی من تێگەیشتووم سەدام حسێن داوادەكات جەنابت یان كاك مەسعود یان هەردووكتان پێكەوە بڕۆنە بەغدا بۆ گفتوگۆ، بەلای منەوە ئەگەر یەكێتی ئەمە قبوڵ بكات ئەوە گەورەترین هەڵە دەكات دوای (1975)‌و ئەگەر جەنابیشت قبوڵ بكەیت ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە. چونكە مەبەستی سەدام ئەوەیە لە تەلەفزیۆن پێكەوە دەربچن‌و ئەوەش وەك شەقازللەیەك دەبێت بۆ هەموو ئەو كەسانەی كە لە ئەوروپاوە ئەمەریكاوە پشتگیریی لە كوردو دۆزەكەی دەكەن تا پێیان بڵێت ئێوە حەقی ئەو مەسەلەیەتان چییە، ئەوە نییە كوردەكانی خۆم هاتوونەتە بەغدا بۆ لام‌و خەریكە رێكدەكەوین؟ دوایی مام جەلال وتی: ئەحمەد ئێمە ناچینە بەغدا تا خیانەت لە گەلی كورد بكەین! وتم: من باسی خیانەتم نەكردووەو هەر لە بنەڕەتیشەوە ئەوە لە مێشكمدا نییە، بەڵام من چوونی ئێوە بۆ بەغدا لەم كاتەدا بە هەڵەیەكی گەورە دەبینم. مام جەلال وتی: بۆچونەكەت لەسەر چاوم، بەڵام بڕۆ خۆت كۆبكەرەوەو بڕۆرەوە بۆ پاریس. تاڵەبانی دەڵێت: لە كۆبونەوەكە سەدام زۆر هێمن‌و بەڕێز بوو، ئێمەی ماچ كردو پێی گوتین ئێوە ركابەری باشن، پیاوی ئازان، ئێمە پێمانوابوو ئێوەمان تێكشكاندوە، پێمانوابوو هەرگیز ناگەڕێنەوە، كەچی ئێستا دەتانبینم زیندوون، بۆیە ئێستا دەمەوێت دان بنێم بە مافەكانتاندا".  كویل لۆرنس لە كتێبی(نەتەوەیەكی نادیار هەوڵی كوردەكان بۆ سەربەخۆیی‌و داڕشتنەوەی عێراق‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست) دەنوسێت: تاڵەبانی دەقاو دەق ئامادەنەبوو بیستوچوار سەعات چاوەڕێی هەواڵ بكات. ماچكردن لەنێو پیاوانی خۆرهەڵاتی ناوەراست شتێكی ئاساییە، بەڵام واقیعەكە وای كرد بەرەی كوردستانی لە پەلوپۆ بكەوێت. لەواشنتۆن كوردەكان داوای گەرەنتییان لە وەزارەتی دەرەوە كرد، بەڵام ئەوان بە سەرپێی داوایان كردبوو: بۆچی ناوەستن تا بزانن چیتان لە بەغدا دەست دەكەوێت؟ تاڵەبانی گەڕایەوە كوردستان‌و دژی هەر مفاوەزاتێكی تر بوو لەگەڵ بەغدا، ئەمە لەبەرئەوە نەبوو كە پێی شتێكی خراپ بوو، بەڵكو لەبەرئەوە بوو گشت بەڵێنەكانی سەدام بێ‌ بەهان... مەسعوود بارزانی زیاتر لەو دیكتاتۆرەی عێراق، هیچ متمانەیەكیشی بە ئەمەریكا نەبوو. لەڕاستیدا نە ئەمەریكا نە عێراق شتێكی ئەوتۆیان پێشكەش بە كورد نەكرد. شاعیری ناسراوی كورد شێركۆ بێكەس لە كتێبی (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش ) كە لەودەمەدا لە سوید بووە، دەنوسێت: ناكرێ لێرەدا ئەوەیش نەڵێم تاڵترین ماچ، ئەو ماچە ناهەموارە بوو كە "مام جەلال" سەدامی ماچكرد! ئەو دیمەنەی لەڕۆژێكدا (C.NN) دەیانجار دووبارەی ئەكردەوە، وەك ئەوەی پێمان بڵێ: (تەماشای قوربانییەكان بكەن، چۆن ماچی جەللادەكانی خۆیان ئەكەن!)... دوابەدوای ئەو دانووستانە بی ماناو ڕەزا گران‌و مایەپووچەی كە سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لەگەل سەدامدا كردیان! هەموو سیاسەتێكی ئەو رۆژگارەو تەواوی سیاسەتمەدارانم لەبەرچاو كەوت. سەرچاوەكان:  * د.ئەحمەد بامەڕنی: چەند بیرەوەرییەك لەگەڵ مام جەلال، لە بڵاوكراوەكانی مەودا میدیا، چاپی یەكەم، 2020، لاپەڕەكانی (71 - 75). * كویل لۆرنس: نەتەوەیەكی نادیار هەوڵی كوردەكان بۆ سەربەخۆیی‌و داڕشتنەوەی عێراق‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، وەرگێڕانی هاوكار عەبدوڵا، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای ئایدیا، چاپی یەكەم، 2020، لاپەڕەكانی (92‌و 93). * شێركۆ بێكەس: نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش ژیاننامەو بیرەوەری، بەرگی دووەم، چاپی یەكەم، 2013، لاپەڕەكانی (360‌و 364).

درەو: بەهرۆز جەعفەر  هایدرۆکاربۆن لە حەوزە سەرەکیەکانی کەنداو، دەریای ڕەش، دەریای سپی ناوەڕاست زۆرترین دیالۆگی لە ئاستی جۆراوجۆردا هێناوەتە کایەوە. هەرێمی کوردستانیش لەڕووی پێگەی جوگرافییەوە "جیۆپۆڵەتیکی ووزە" کەوتۆتە نێوان ئەو سێ کوتلە گەورە ستراتیجییەوە. ئەم نوسینە کورتە بۆ پێش چاو ڕوونی ناوەند و خوێنەری کورد گرنگ بو، تا لەو ڕوانگەیەوە لە سەردانەکەی (٨ بۆ ١٠ ی سێپتەمبەری ٢٠٢٢) ی "باربارا لیف"جێگری وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەولێرو بەغدا تێبگەین.  یەکەم/ کارە هەرە لە پێشینەکانی ئیدارەی بایدن بەرگرتن بە هەژموونی ئابوری و سەربازی چین و ڕووسیا، هەروەها پاراستنی ئاسایشی ووزەی جیهانی، ئەو دوو ئەجێندە سەرەکییە- ئێستاییەیە کە کۆشکی سپی و ناوەندەکانی بڕیاری لە ئەمریکا سەخڵەت و سەرقاڵ کردووە. ئێران و ڕووسیا چێژ لەوە ئەبینن کە نرخی نەوت و گاز گرانەو، خۆرئاوا تووشی هەڵاوسانێکی ئابوری بێوێنە بوەتەوەو، ڕووناکییەکانی بورجی ئیڤڵ لەبەر دەستگرتن بە "ووزە"وە لەمەولا لە دوای کاتژمێر (١١) شەوەوە ئەکوژێنرێتەوە. بە دەیان هەزار نانەواخانەو سەمونخانە کارەکانیان ڕاگرتوەو، بانکەکانی ئەوروپا خەریکی کڕینی مۆلیدەی کارەبایین.  بۆیە، ڕووسیاو ئێران بە ووردی کار لەسەر ئەوە ئەکەن کە عێراق و وڵاتانی دیکەی نزیک لە خۆیان باربهێنن کە هاوکار نەبن لە بار-ئاسانکردنی ئەمریکاو ئەوروپادا، بۆ ئەمەش نایانەوێت نە هەرێمی کوردستان بچێتە سەر نەخشەی گازی سروشتی لە دەریای سپی "میدیتریانه-Mediterranean"  وە نە عێراق بیپەرژێتە سەر ئەوەی کە نەوتی زیاتر بخاتە بازاڕەوە.  لە هەفتەی یەکەمی ئابی ٢٠٢٢ دا، ڕۆژنامەنووسەکان چەند جارێک پرسیاریان لە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان "نێد پرایس-Ned Price" کرد: ئایا ئێوە ئاگادارن وەزارەتی نەوتی عێراق بە شێوەیەکی ئینتیقائی ئەو کۆمپانیا ئەمریکیانە بە ئامانج ئەگرێت کە لە عێراق و هەرێمی کوردستان کارئەکەن، هەروەها وەزیری داراییش سەرقاڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای باڵایە؟ لێرەدا (ئینتیقائی، بە مانای ئەوەی لە ناو لیستێک کۆمپانیادا چەند کۆمپانیایەک کە نزیکن لە خۆرئاوا ئەمریکا بە مەبەست ئەکرێنە ئامانج). نێد پرایس بە نزیکەیی وەڵامێکی لە لا نەبو!. هەمان هەفتە ئەنجومەنی پیران و بەدیاریکراوی لیژنەی کاروباری دەرەوە نامەیەک ئاڕاستەی ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان ئەکەن، هەر لەو ڕۆژانەشدا بەشێوەیەکی کتوپڕ وەزیری دارایی عێراق "عەلی عەللاوی" دەستلەکارئەکێشێتەوە! دووەم/ چین بە بێدەنگی ناسەقامگیری بازاڕی ووزەی قۆستۆتەوە لە عێراقدا، چینیەکان مۆڵەتی پەرەپێدانی "پاڵێوگەی فاو"یان لە بەسرە بە (٧) ملیار دۆلار لە ساڵی (٢٠٢١)دا وەرگرتووە. لە (٢٠٢٢)دا چین بڕیاریداوە کە (١٠٠٠) هەزار خوێندنگە لە عێراقدا دروست ئەکات. ژینگەکە لە دووسەرەوە زەمینەسازی بۆ چین خۆشکردووە کە ئەسپی خۆی لە عێراقدا تاو بدات: یەک: هەر لە ساڵی (٢٠١٨ ەوە تا ٢٠٢٢) کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکانی وەک ئەکسۆن مۆبیلی ئەمریکی، بریتش پیترۆلیۆمی بەریتانی و شێڵی هۆڵەندی کێڵگە نەوتیەکانی عێراقییان بە جێهێشت و کشانەوە، ئەوەش بەهۆی گۆڕینی سیاسەتی نێوخۆیی کۆمپانیاکان خۆیان، هەروەها دابەزینی نرخی نەوت، دەستکەوتی کەم و نا سەقامگیریی ژینگەی کارکردن لە عێراق بە هۆی تیرۆرەوە. بۆ ئەم مەبەستە کۆمپانیا چینییەکان شوێنی کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکانیان گرتۆتەوە. لەم (٢٠٢٢)ەدا چینیەکان لە (١٤) کێڵگەی نەوتی سەرەکی و مامناوەندی عێراقدا ئۆپەرەیشن ئەکەن، کە ئەکاتە زیاتر لە (٥٠٪)ی نەوتی عێراق. جگە لەوەش بەردەوام چین ملیۆنێک بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی عێراق بۆ خۆی هەڵ ئەگرێتەوە.  دووەمین فاکتەر ئەوەیە، لە (٢٠٠١ ەوە تا ٢٠٢٢) تێڕوانین و سیاسەتەکانی ئەمریکا بۆ عێراق سەرکەوتو -نە-بوون. بەرئەنجامی ئەمە ئێران و ڕووسیاو چین هەریەکەیان بە جۆرێک کاریگەری خۆی لەسەر عێراق دروست کردووە.  لە ئاستی گڵۆباڵیشدا (گڵۆباڵ کۆی ئەو پرسانەیە کە پەیوەستی بە ئاستی تەواوی گەلان و دەوڵەتانی جیهانەوە هەیە)، چین لە ئەوروپاش ئەم دەرفەتانە ئەقۆزێتەوە. بۆ نمونە، بەهۆی قەیرانی ووزەوە، هەزاران کارگە دائەخرێن، ئەوروپییەک ئەگەر شامپۆیەک نرخەکەی لە (٢) یۆرۆ وە بگاته (٤)یۆرۆ ڕەنگە بتوانێت بیکڕێت، بەڵام کە نرخی شامپۆیەک بگاتە (٧ بۆ ١٠ یۆرۆ) بە دڵنیاییەوە خەڵک ئەچن شامپۆ چینییەکە ئەکڕن کە بە یەک یۆرۆیەو، هەرزان و ئاسان کاڵای چینی ئەگاتە هەموو شوێنێک لە جیهان.  سێهەم/  ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتی نەوت و گازی سروشتی هەرێم ئەکات تەنها لە مانگی ئاب و سێپتەمبەری ٢٠٢٢ دا، وەزارەتی دەرەوە و باڵوێزخانەی ئەمریکا لە عێراق دووجار پاڵپشتی ناڕاستەوخۆیان بۆ کەرتی ووزەی هەرێم دووپاتکردۆتەوە: بە پێی زانیارییەکان، کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانی بواری نەوت لە تەمموزی ٢٠٢٢ ەوە بە چڕی خەریکی لۆبی کردنن بۆ ئەوەی ئیدارەی ئەمریکا لەسەر بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و جموجوڵەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هەڵوێستی خۆی ڕوون بکاتەوە. چوار کۆمپانیای هەرە گەورەی ئەمریکی و نزیک لە خۆرئاوا لەلایەن دەستەڵاتی فیدراڵییەوە کراونەتە ئامانج: کۆمپانیای شلمبرگێر - Schlumberger، هالیبرتۆن بۆ خزمەتگوزاری ووزە- Halliburton Energy Service، بیکەر هیوج- Beker Hughes Company، هەروەها کۆمپانیای داناگازی ئیماراتی کە لە سنوری چەمچەماڵ و کێڵگەی کۆرمۆردا کار ئەکات.  لە یەکەم و دووەم و سێهەم دا، کۆمپانیا ئەمریکییەکان وەک لایەنێکی یاسایی و دەستوری ناوخۆیی وڵاتی خانەخوێ تەماشای بڕیارەکەی وەزارەتی نەوتی عێراقیان کرد و، پێوەی پابەند بون. کە نۆبە هاتە سەر کۆمپانیای دانا گاز و، لە حوزەیرانی ٢٠٢٢ەوە سێ جار هاوەنبارانی کێڵگەکە کرا، تێگەیشتنەکانی ئیدارەی ئەمریکا گۆڕران!؟ چوارەم/ کێڵگەی کۆرمۆر؛ پاڵپشتی ئەمریکا و مەترسییەکانی ئێران کۆرمۆر، لەناو ناحیەی قادرکەرەمدا شانی داداوە، ناوچەکە لەسەدەی پێشودا خاڵی بەریەککەوتنی کوردو جەبەروتی حکومەتە-یەکلەدوای یەکەکانی عێراق بووەو، بە سەختی کەوتۆتە بەر گۆڕانی ئیتنۆگرافی و شاڵاوەکانی ئەنفال، بەڵام ئیمڕۆکە زیاتر لە براندێکی بازرگانی و ناونیشانێکی سەرنجڕاکێشی ناو کۆبونەوەی بڕیاربەدەستانی ناوچەکە ئەچێت.  بە پێی Gaffney, Cline & Associate  کە وەک دەستگایەکی بواری ووردبینی جیهانی لە ساڵی (١٩٦٢)لە باشوری ئەمریکا دامەزراوە، کێڵگەی کۆرمۆر بڕی (٤.٤) تریلیۆن پێ سێجا یەدەگ گازی پەسەندکراوی هەیە. بە ئۆتۆمبیلێکی ئاسایی لەم کێڵگەیەوە بە (٢٠)خولەک ئەگەیتە ناو سەنتەری قەزای دووز خورماتوو، چۆنی لێک بدەیتەوە هەر (١٥ بۆ ٢٠)کیلۆمەتر لە هێزەکانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراقەوە دوورە! بەگشتی زۆنەکە ئێران بەناوچەی هەژمونی خۆی ئەزانێت، بەڵام تورکیاو ئیمارات تیایدا کار ئەکەن و، ئیدارەی ئەمریکاش پاڵپشتی ئەکات. بە پێی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای داناگاز لە ساڵی (٢٠٢٢)دا داهات و بەرهەمهێنانیان بۆ ئاستی سەروو (٥٠٪) زیادی کردووە. ڕۆژانە (٤٥٠) ملێۆن پێ سێجا گاز بەرهەم ئەهێنێت، بە لولەیەکی (٢٤) ئینجی و بەدرێژی (١٧٢) کیلۆمەتر ئەگوێزرێتەوە بۆ شاری غاز لە چەمچەماڵ کە کارەبای ناوچەی سلێمانی دابین ئەکات. هەر لەوێشەوە بە لولەیەکی (١٢٠)کیلۆمەتری غاز ئەگەیەنێتە ناوچەی پیرداودی هەولێر. جگە لەوەی کێڵگەکە غازی شلی ماڵان (LPG) بەرهەم ئەهێنێت و بە تەنکەر و بەتەندەر دراوە بە چەند کۆمپانیایەک تا غازی شل ئەگاتە ماڵان. هەروەها بڕی (١٥بۆ ٢٠) هەزار بەرمیل نەوتیش کە لە چڕی گازەکە جیا ئەبێتەوە بەرهەم ئەهێنێت. کەواتە ئەمە یەکێکە لە شادەمارەکانی ئابوریی کوردستان و دەیان کۆمپانیای لۆکاڵی و ئیماراتی و تورکی و ئەمریکیش لێی سودمەندن.  ڕووبەری کێڵگەکە (٢٥٠کم٢) یە، ساڵی (٢٠٢٢) داناگاز بە هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێم دەستی داوەتە گەورەکردنەوەی وێستگەکان لەناو کێڵگەکەدا بە بڕی (٦٣٠) ملیۆن دۆلار، لەو بڕەش ویلایەتە یەکگرتوەکان (٢٥٠) ملیۆن دۆلاری بەخشیوە بۆ هەمان مەبەست. هەر ئەمە نییە، بەڵکو دوو کۆمپانیای ئەمریکیش (ئیکستێران و هاڤانتیک) لە کاری لۆجیستی دا بەشداری فراوانترکردنی وێستگەکان ئەکەن.  عێراق (بەغداو ناوچەکانی خواروو) لە ڕووی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌باوه‌  پێویستیان به‌ (٣٠)هەزار مێگاوات كاره‌با هه‌یه‌ به‌ڵام تا ئێستا نەیانتوانیوە لە (٢٠) هه‌زار مێگاوات زیاتر به‌رهه‌م بهێنن. بۆ ئەوەش بەردەوام یەک لەسەر سێی کارەبای عێراق بە بەغدای پایتەختیشەوە پشتی بە ئێران بەستوەو، گاز لە ئێرانەوە هاوردە ئەکەن بە شێوەیەک کە نزیکەی سێ هێندە گرانتر لە نرخی بازاڕ بە عێراقی ئەفرۆشێت.  لە دۆخێکی وەهادا، هەر ئەڵێی گازی سروشتی هەرێم بە تایبەتی کۆرمۆر بەهۆی ئێجگار نزیکییەکەیەوە لەناو یەک ووڵاتدان، بۆ ئەوە کراوە ڕەوانەی بەغدا بکرێت و ببێتە هۆکاری بوژانەوەی ئابوریی و لێکتر نزیکبونەوەی سیاسی و ئەمنی. بەڵام ئێران نە ئەوە قبوڵ ئەکات کە گازی هەرێم ببێتە جێگرەوەی گازەکەی ئەو بۆ عێراق، نە پێی خۆشە عێراق و هەرێم لەسەر سکەیەکی سەقامگیری نەوت بن تا هاوکاری ئەوروپاو ئەمریکا بن لەم قەیرانە جیهانیەی کە هایدرۆکاربۆن دروستی کردووە. بۆیە ئیدارەی ئەمریکاش لەسەر ئاستی فەرمی ئەو تێگەیشتنەی بۆ دروست بووە کە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و وەزارەتی نەوت مەبەستی دیکەیان لە پشتەوەیە. بۆیە باربارا لیف جێگری وەزیری دەرەوە دوای سەردانی بۆ بەغداو هەرێمی کوردستان سەردانی ئیماراتی یەکگرتوی عەرەبیشی کرد.   پێنجەم/ ئایا بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی هەڵ ئەوەشێنەوە؟ کاتێک زانیاری وورد بەردەست نەبون، ئەبێت پەنا بەرینە بەر "ئاماژەکان". لێرەدا دوو ئاماژە هەیە. یەکەمیان، لەناو هەرێمی کوردستان لێک نزیکبونەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە. دووەمیان، پێکهێنانی حکومەت بە بێ پارتی و سووننەکان ئەستەمە، بۆ ئەمەش کوردو سووننەو لایەنەکانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەکان هەنگاوی گەورەیان هەڵهێناوە بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ لە بەغدا. بە ئەگەری سەت لە سەت دەستکەوتی هەرێمی کوردستان لەم ئاکتەدا کەمبونەوەی گرژییەکانە لەمەڕ پرسی نەوت و گاز. ئەم گرژییانەش لەدوای بڕیارەکەی ١٥ ی شوباتی ٢٠٢٢ ی دادگای فیدراڵی کە تیایدا پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە نایاسایی و نادەستوری وەسف ئەکات گەیشتۆتە لوتکەو، نیگەرانی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان و هەرێم و یەکێتی ئەوروپاو ئەمریکای لێکەوتۆتەوە.      گفتوگۆ و دەرئەنجام  ٭ بەشێوەیەکی گشتی تاکە چارەسەری پرسی نەوت و گاز لە نێوان بەغداو هەرێمی کوردستاندا، بە دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق تا ڕادەیەکی باش چارەسەر ئەبێت. بەمەرجێک ئەو یاسایە ڕێگەبدات هەرێمی کوردستان کۆمپانیای کوردیی-نیشتیمانی- خۆماڵی- بواری خزمەتگوزارییەکانی ووزە دابمەزرێنێت. کاتێک هەرێمی کوردستان بوو بە خاوەنی کۆمپانیای گەورەی بواری پیشەسازیی نەوت، ئیتر توانای مرۆیی بۆ بەڕێوەبردن دەستەبەر ئەبێت، بەرە بەرە ئەو تێچووە زۆرەی کە کۆمپانیا بیانییەکان لە هەرێمی کوردستان هەیانەو سەرچاوەی قەیرانی دارایی هەرێمە کەم ئەبێتەوە، ئینجا ئیتر بانک و سیستەمی باجی نیشتیمانی بەرەبەرە پەرەئەستێنێت....و...تادوایی.  ٭ کەرتی نەوت و گازی هەرێم کەوتۆتە بەردەم هەڕەشەی ناوخۆیی و عێراقی و هەرێمی و جیهانی، لە هەمان کاتدا دەرفەتی گەورەی ناوخۆیی و عێراقی و جیهانیش لە ئارادایە. دەرفەتەکە ئەوەیە کە تاوەکو نرخی نەوت لە ئاستێکی بەرزدایە، هەرێمی کوردستان هەنگاو بەرەو بونیادنانی ژێرخانێکی ئابوریی بەهێز و فرەچەشن بنات.

دره‌و كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجیزی فه‌ره‌نسی فرۆشتنی پشكەكانی بەرێژەی 18%ی  لە بلۆكی نەوتی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆك بە بڕی ( 155)ملیۆن دۆلار راگه‌یاند و هەرێمی كوردستانی جێهێشت. كۆمپانیا فەرەنسیەكە رۆژی 5 شه‌ممه‌ 15/9/2022 له‌ به‌یاننامه‌یه‌كیدا ئه‌وه‌ی ئاشكرا كردووه‌ كه‌ پشكه‌كانی خۆی به‌ بری 155 ملیۆن دۆلار داوه‌ته‌ کۆمپانیای (شاماران پترۆلیۆم) کە کۆمپانیایەکی دۆزینه‌وه‌و گەشەپێدانی نه‌وتی کەنەدییە و لە هەرێمی كوردستاندا کاردەکات. به‌ پێی راپۆرتی كۆمپانیاكه‌ بری بەرهەمهێنانی تۆتاڵ ئینێرجیز لە ساڵی ٢٠٢١دا نزیکەی (٣٥٠٠) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا. بلۆكی نەوتی سەرسەنگ له‌ ساڵی 2011دا دۆزرایه‌وه‌ كه‌ %62ی پشكه‌كانی له‌لایه‌ن HKNی ئه‌مریكی و 20% له‌ لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ خاوه‌نداری ده‌كرێت و ئه‌و 18%ی ده‌مێنێته‌وه‌ له‌لایه‌ن تۆتاڵ ئینێرجیزه‌وه‌ خاوه‌نداری ده‌كرا. له‌ لایه‌ن خۆشیه‌وه‌ كۆمپانیا كریار له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا كرینی پشكه‌كانی بلۆكی نەوتی سەرسەنگی ئاشكراكردو له‌وباره‌یه‌وه‌ عادل چاوش سەرۆکی شاماران ئەم کڕینەی بە "ڕۆژێکی گرنگ بۆ شاماران" ناوبردو وتی: "ئێمە شامارانمان لە کۆمپانیایەکی تاکە سەروەت و سامانەوە گۆڕیوە بۆ کۆمپانیایەک کە خاوەنی پشکەکانی سێ کێڵگەی نەوتی بەرهەمهێنانی جیهانییە له‌ هه‌رێمی كوردستان كه‌ ئه‌وانیش (ئەتروش، سواره‌ توكه‌ و ڕۆژهەڵاتی سواره‌ توكه‌)ن. شایه‌نی باسه‌ كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجیزی فه‌ره‌نسی سه‌ره‌تای كاركردنی ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ ساڵانی 1920ه‌كان كه‌ یه‌كه‌مین دۆزینه‌وه‌ی خۆی له‌ كێڵگه‌ی نه‌وتی كه‌ركوك ئه‌نجامدا. له‌ ئێستادا كۆمپانیاكه‌ خاوه‌نی 22%ی پشكه‌كانی كێڵگه‌ی نه‌وتی حه‌لفایه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی پارێزگای عه‌مماره‌. كۆی به‌رهه‌می كۆمپانیاكه‌ له‌ عێراقدا بۆ ساڵی 2021 نزیكه‌ی 14 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ بووه‌. له‌ مانگی 9ی 2021دا تۆتاڵ ئینێرجیز رێككه‌وتنامه‌یه‌كی گه‌وره‌و فره‌ ره‌هه‌ندی بواره‌كانی وزه‌ی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراقدا واژۆكردووه‌ كه‌ گرنگترینیان دامه‌زراندنی تۆرێكی نوێی غازو چاره‌سه‌ركردنی یه‌كه‌كان و هه‌روه‌ها به‌رهه‌مهێنانی كاره‌بایە. هه‌ربۆیه‌ پێشبینی ده‌كرێت كشانه‌وه‌ی كۆمپانیاكه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر خواستی حكومه‌تی عێراقی و له‌ راوانگه‌ی بریاری دادگای فیدراڵی عێراق بێت كه‌ پێشترو له‌ مانگی شوباتی ئه‌مساڵ نا یاسایی بونی گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستاه‌نی راگه‌یاندبوو.  

  درەو: بەپێی داتاکانی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی؛ # داهات لە کێڵگەی سەرسەنگ لە (نیوەی یەکەمی 2022) بە ڕێژەی (80%) زیادی کردووە بەراورد بە (نیوەی یەکەمی 2021)، بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و بەرزبوونەوەی (3%) لە قەبارەی فرۆشتنی نەوت لە کێڵگەکەدا. # بەرهەمهێنان لە (نیوەی یەکەمی 2022) دا (29.7 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە، لەکاتێکدا (28.9 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە لە (نیوەی یەکەمی 2021)؛  # کۆی بەرهەمی کەڵەکەبووی کێڵگەی سەرسەنگ لە دەسپێکی بەرهەمهێنانەوە تا 30ی حوزەیرانی 2022 گەیشتووتە (47.6 ملیۆن) بەرمیل. کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)‌ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. لە ئێستادا پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی و پشكی (18%)ی دراوه‌ته‌ لقێکی کۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەرەنسی و پشكی (20%)ی ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستانە. بەپێی نوێترین ئەو زانیارییانەی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی خستوویەتیەڕوو توانای هەردوو ناوچەکەی کێڵگەکە بەم جۆرەیە؛ یەکەم؛ سوارە توکە؛ بەشی گرنگ و سەرەکی کێڵگە نەوتییەکەیە شەش بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (29 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API)، لە ئێستادا بەرهەمەکەی لە ڕێگەی تانکەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ فیشخابوور و پلان وایە داهاتوویەکی نزیکدا لە ڕێگەی بۆرییەوە بەرهەمەکەی بگوازرێتەوە، کە لە ئێستا لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە لە قۆناغی دروستکردندایە. دووەم؛ رۆژهەڵاتی سوارە توکە؛ ناوچەیەکی دیکەی نەوتییە لە چوارچێوەی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ و یەک بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (2 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئێنرجی لە نیوەی یەکەمی 2022 لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ساڵی ٢٠٠٧ لەلایەن (ڕۆس پیرۆت جونیۆر) دامەزراوە، کۆمپانیایەکی تایبەتی وزەی سەربەخۆیە و کاری گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. بارەگای سەرەکی کۆمپانیاکە لە شاری داڵاسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایەو لقی لە هەردوو شاری تەکساس و هەولێر هەیە. بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی 2022 لە کێڵگەی سەرسەنگ؛ 1.    داهات لە (نیوەی یەکەمی 2022) بە ڕێژەی (80%) زیادی کردووە بەراورد بە (نیوەی یەکەمی 2021)، بەهۆی بەرزبوونەوەی (74%) لە نرخی نەوت و بەرزبوونەوەی (3%) لە قەبارەی فرۆشتنی نەوت لە کێڵگەکەدا. 2.    بەرهەمهێنان لە (نیوەی یەکەمی 2022) دا (29.7 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە، لەکاتێکدا (28.9 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە لە (نیوەی یەکەمی 2021)؛  3.    کۆی بەرهەمی کەڵەکەبووی کێڵگەی سەرسەنگ لە دەسپێکی بەرهەمهێنانەوە تا 30ی حوزەیرانی 2022 گەیشتووتە (47.6 ملیۆن) بەرمیل. 4.    کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ماوەی (نیوەی یەکەمی 2022)دا بڕی (178 ملیۆن) دۆلاری نەختینەی لە فرۆشتنی نەوت وەرگرتووە، لەگەڵ (33.6 ملیۆن) دۆلاری دیکە لە مانگی تەمموزی 2022دا وەرگیراوە.  5.    کۆی گشتی وەبەرهێنان لە ساڵی (2007)ەوە لەلایەن کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن و هاوکارەکانیەوە (1.9 ملیار) دۆلار زیاترە. 6.    بە نزیکەی (4) ملیار دۆلار بەشداری لە بەرهەمی ناوخۆیی هەرێمدا کردووە لە ماوەی ١٥ ساڵدا. 7.    تا ساڵی (2021) (59 هەزار) هەلی کاری ناوخۆیی ڕەخساندووە. سەرچاوە؛ -    ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2022.  

 (درەو):  شكستی تاكتیكی هێمن هەورامی بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرە، ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی لەناو فراكسیۆنی پارتی بەسەر ئاڕاستەی مەسرور بارزانیدا سەرخست، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكردووە، ژمارەیەك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە یاداشتی ناڕەزایەتییان بۆ (مەكتەبی سەرۆك) بەرزكردوەتەوە، دوو هەفتەیە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە، دەوترێت كاریگەریی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی فراكسیۆنی پارتی لەسەرە.  یاداشتی ناڕەزایەتی بۆ بارزانی بڕیارە سەرتای مانگی 11ی ئەمساڵ پارتی دیموكراتی كوردستان كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی لە شاری دهۆك ببەستێت، هەڵبژاردنی ناوخۆیی پارتی بۆ دیاریكردنی ئەندامانی كۆنگرە كە بە تێكڕا ژمارەیان (800) كەسە، كێشمەكێشی دروستكردووە.  یەكێك لەو ئۆرگانانەی پارتی كە بەهۆی هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرەوە توشی ململانێی ناوخۆیی بوەتەوە، فراكسیۆنی پارتییە لە پەرلەمانی كوردستان، كە بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ناڕەزایەتییەكەیان گەیشتوەتە ئاستی ئەوەی ژمارەیەك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە یاداشتی ناڕەزایەتی بۆ (مەكتەبی سەرۆك)‌و (مەكتەبی نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆك)‌و (مەكتەبی  سیاسی) حزبەكەیان بەرزبكەنەوە.  تاكتیكەكەی هێمن هەورامی بەپێی بڕیاری لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی پارتی، لە فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان كە ژمارەی ئەندامەكانی (45) پەرلەمانتارە، (9) كەسیان بە هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ كۆنگرە.  شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان، ململانێیەكی توندی لەناو فراكسیۆنەكە دروستكردووە، ململانێكە گەیشتوەتە ئاستی قسەكردنی راستەوخۆ لەسەر یەكتر.  رۆژی 8ی ئەم مانگە هەڵبژاردن بۆ ئەندامێتی كۆنگرەی چواردەی پارتی لەناو فراكسیۆنی پارتی بەڕێوەچوو، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، لەكۆی (45) ئەندامی فراكسیۆنەكە (3) ئەندامیان بەبێ هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ كۆنگرە كە بریتین لە هەریەكە لە (هێمن هەورامی وەكو جێگری سەرۆكی پەرلەمان)‌و (زانا مەلا خالید وەكو سەرۆكی فراكسیۆن)‌و (رێڤینگ هروری وەكو ئەندامی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرە)، واتە لە بنەڕەتەوە كێبركێكە لەنێوان (42) ئەندامی فراكسیۆنی پارتیدا بووە بۆ هەڵبژاردنی (9) كەسیان وەكو ئەندامی كۆنگرە.  (درەو) زانیویەتی، لەكۆی ئەو (42) پەرلەمانتارەی پارتی، (38) كەسیان خۆیان بۆ ئەندامێتی كۆنگرە كاندید كردووە، بەڵام دواتر (7) كەسیان كشاونەتەوە‌و (31) پەرلەمانتار چونەتە ناو كێبركێی هەڵبژاردنەوە، واتە لەكۆی (42) پەرلەمانتار تەنیا (11) كەسیان خۆیان بۆ ئەندامێتی كۆنگرە كاندید نەكردووە‌و تەنیا دەنگدەر بوون.  بەپێی وتەی ئەوانەی كە ئاگاداری وردەكاری هەڵبژاردنەكە بوون‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان كە نزیكە لە مەسرور بارزانییەوە لیستێكی ئامادەكردووە بەمەبەستی سەرخستنیان بۆ كۆنگرە، كاتێك ئەندامانی فراكسیۆنەكە ئاگاداربوون لە لیستەكە، دەنگیان پێنەداوە‌و بەمەش لە لیستەكەی هێمن هەورامی تەنیا (2) پەرلەمانتار سەركەوتوون بۆ كۆنگرە.  فراكسیۆنی پارتی كە ژمارەی ئەندامەكانی (45) كەسە، بەپێی زانیارییەكان نزیكەی (28) كەسیان سەربە ئاڕاستەی مەسرور بارزانی‌و (11) كەسیان سەربە ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانین، لەم نێوەندەدا (6) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكە خۆیان وەكو "بێلایەن" لەنێوان هەردوو ئاڕاستەكە پێناسە دەكەن، واتا هێمن هەورامی لیستی تایبەتی لەناو ئاڕاستەكەی مەسرور بارزانیدا لەناو فراكسیۆن دروستكردووە‌و ئەمە بە زیانی ئاڕاستەكە شكاوەتەوە.  ئەو ئەندامانەی فراكسیۆنی پارتی لەناو ئەم ململانێیەدا سەركەوتن بۆ  كۆنگرە بریتین لە:  •    عەبدولسەلام دۆڵەمەری •    پێشەوا هەورامانی •    ئەرشەد لۆلانی •    لیزا فەلەكەدین كاكەیی •    جوان رۆژبەیانی •    بەختیار شوكر •    بەهجەت عەلی •    هێڤیدار ئەحمەد •    حیكمەت محەمەد بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەكۆی ئەو (9) پەرلەمانتارەی فراكسیۆنی پارتی كە سەركەوتوون بۆ كۆنگرە (7) كەسیان سەربە ئاڕاستەكەی نێچیرڤان بارزانین، لەمەدا هەندێك لە پەرلەمانتارانی ئاڕاستەی مەسرور بارزانیی ناڕەزایەتییەكەیان  ئاڕاستەی هێمن هەورامی دەكەن‌و پێیانوایە تەكتیكەكەی ئەو بۆ هەڵبژاردن ئاڕاستەی مەسرور بارزانی لەناو فراكسیۆن توشی شكست كردووە تا ئەو رادەیەی نەیتوانیوە (دكتۆر سەباح زێباری) خاڵی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بۆ كۆنگرە سەربخات، بەڵام هەندێكی تریان ئەم بۆچونە رەتدەكەنەوە‌و دەڵێن بڕیارەكە لە هێمن هەورامی گەورەتر بووە‌و لە دەرەوەی فراكسیۆنەوە دەستوەردان كراوە بەو ئاڕاستەیەدا.  دیاترین ئەو ئەندامانەی فراكسیۆن كە لەناو ئەو ململانێیەدا سەرنەكەوتن بۆ  كۆنگرە بریتی بوون لە: •    رێبوار بابكەیی •    سەباح زێباری (خاڵی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی) •    بەهمەن كاكە عەبدوڵا  •    حەسیبە گەردی •    سەروان هەركی (بەهۆی ناڕەزایەتییەكانییەوە كشایەوە) كۆبونەوەی پەرلەمان‌و ناكۆكییەكانی پارتی ماوەی دوو هەفتەیە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە، بەپێی وتەی هەندێك لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی تر كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، بەهۆی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی فراكسیۆنی پارتییەوە دوای هەڵبژاردنە ناوخۆییەكە، كۆبونەوەی پەرلەمان پەكیكەوتووە. ناكۆكییەكانی ناو فراكسیۆنی پارتی گەیشتوەتە ئاستێك، مەترسی هەیە لەكاتی دانیشتنی پەرلەماندا پەرلەمانتارانی پارتی روبەڕووی یەكتر بوەستنەوە‌و ناكۆكییەكانیان لە پشتی پەردەوە بخەنە بەردەم پەردەكە.    

(درەو): یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر زۆرێك لە كێشەكانی نێوانیان رێككەوتوون، بە پرسی سەرۆك كۆمارو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشەوە، نەوەی نوێ لەپەرلەمانی كوردستان دەكشێتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان داوای پێكهێنانی ئەنجومەنی باڵای پارتە سیاسییەكان دەكات، محەمەد سودانی دڵنیایی لەبارەی نەوتی هەرێمە بە بارزانی دەدات "من سەرۆك وەزیران بم ئەو كێشەیە ئاسانەو چارەسەری دەكەین". تیمەكەی یەكێتی و پارتی سەرەتای مانگی ئابی رابردوو لە پیرمام مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی كۆبوونەوە، لە كۆبونەوەكەدا بڕیاریانداوە لەسەر كێشە سەرەكییەكانی نێوانیان رێكبكەون، تیمێكیان لە یەكێتی و پارتی پێكهێناوە بۆ یەكلاكردنەوەو رێككەوتنی تەواوەتی نێوانیان لەسەر پرسەكانی ناوخۆی هەرێم و عێراق، تیمەكە دوور لەچاوی میدیاكان چەندین كۆبونەوەیان كردووەو لەسەر زۆرێك لە پرسەكان رێككەوتوون. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لە بەرپرسە باڵاكانی یەكێتی و پارتییەوە دەستیكەوتووە، تیمەكەی یەكێتی و پارتی پێشنیازی رێككەوتنی هەنوكەیی و ستراتیژیان كردووە، هەنوكەیی بۆ رێككەوتن لەسەر ئەو پرسە هەڵواسراوانەی كە لە ئێستادا لە نێوانیاندایە بەزووترین كات یەكلای بكەنەوە، دواتر رێككەوتنی ستراتیژی بكەن هاوشێوەی رێككەوتنەكە ستراتیژییەكەی نێوان جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی لە 2005دا. یەكێتی و پارتی لە بەغداد پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیاریداوە بەشدار بێت لە حكومەتی داهاتووی عێراق، چونكە هەرجۆرە دووركەوتنەوەیەكی لە پرۆسەی سیاسی عێراق و خۆدوورگرتنی لە حكومەتی نوێی عێراق كاریگەری راستەوخۆ لەسەر حكومەتەكەی مەسرور بارزانی دروست دەكات. بە گوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، هەفتەی رابردوو وەفدی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لە (فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و محەمەد سودانی كاندیدی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق) پێكهاتبوون، دوور لەچاوی میدیاكان بەجیا لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆبونەتەوە. زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، لە كۆبونەوەكەدا مەسعود بارزانی رازی بووە بە بەشداریكردن لە حكومەتی نوێی عێراق و پێی راگەیاندوون یەكێتی و پارتی بە هاوبەشی بەشداری پرۆسەی سیاسی و حكومەت و سەرۆكایەتی كۆمار دەكەن، سەبارەت بە پرسی نەوت كە دادگای فیدراڵی یاسای نەوت و گازی هەرێمی بە نادەستوری لەقەڵەمدا، محەمەد سودانی كاندیدی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق دڵنیاییداوە بە مەسعود بارزانی كێشەی نەوت و گاز بە ئاسانی لەگەڵ هەرێم چارەسەر دەكات و پارەی نەوت لەدەرەوە دەهێنێـەوە بۆ هەرێمی كوردستان، نایەڵێت ئەو كێشەیە كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغداد دروست بكات، وتویەتی "من سەرۆك وەزیران بم ئەو كێشەیە ئاسانەو گرفت نابێت". لەسەر پرسی سەرۆك كۆماری عێراق كە تا ئێستا پارتی بە (رێبەر ئەحمەد)و یەكێتی بە ( بەرهەم ساڵح) كێبەركێ دەكەن، بارزانی بە وەفدی چوارچێوەی هەماهەنگی وتووە "من لاریم نیە لە كاندیدی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار" هەرچەندە تا ئێستا روون نیە مەبەستی بارزانی بەرهەم ساڵحە كە تا ئێستا كاندیدی یەكێتییە، یان مەبەستی كاندیدێكی تری یەكێتییە، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن بارزانی بە كاندیدی یەكێتی رازی بووەو هێڵی سوری نیە لەسەر هیچ كاندیدێكی یەكێتی بە بەرهەم ساڵحیشەوە. زانیارییەكان باس لە یەكلاكردنەوەی پرسی سەرۆك كۆمار دەكەن لە نێوان مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی، بەڵام هێشتا روون نیە كێ كاندیدی هاوبەشە، بەرپرسانی باڵای پارتی ئاماژە بەوە دەكەن تائێستاش تاكە كاندیدیان (رێبەر ئەحمەد)ە، بەڵام دەنگۆی دانانی ( لەتیف رەشید ) وەك كاندیدی هاوبەشی یەكێتی و پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار گەرمە.  ئاماژەی رێككەوتنەكان بەدەركەوتوون، بەڵام یەكێتی و پارتی بەرەسمی نایانەوێت رایبگەیەنن تا دوای چلەی ئیمام حسێن واتا سەرەتای هەفتەی داهاتوو، تا ئەوكاتەی بەتەواوی لایەنە شیعەكان رێكدەكەون لەسەر دیاریكردنی رۆژی كۆبونەوەی پەرلەمان و رۆژی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو راسپاردنی كاندیدی سەرۆك وەزیران. •    بەشیر حەداد جێگری پێشوی سەرۆكى پەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: چاوەڕو‌انی موفاجەئە دەكرێت لە گفتوگۆكانی پارتی‌و یەكێتی‌و لەم ڕۆژانەدا دەرئەنجامەكان دەبینرێن، گفتوگۆكان گەیشتوونەتە ئاستێكی پێشكەوتوو، ئەگەر رێككەوتنیش سەد لەسەد نەكرابێت، ئەوە نزیكین لە رێككەوتن. •    هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی: مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە رابردوودا دانیشتوون و تیمێكیان پێكهێناوە، كۆبونەوەكانی ئەم تیمە قۆناغی باشی بڕیوە، هەرچەندە تا ئێستا هەردوولا كاندیدی خۆیان هەیە بۆ سەرۆك كۆمار، بەڵام یەكێتی و پارتی نزیكن لە رێككەوتن و گفتوگۆكان بەئاراستەیەكی باشدا رۆیشتوون، چاوەڕوان دەكرێت سەركەوتووبێت. •    ڤیان دەخیل وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە  پەرلەمانی عێراق: لەبارەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەگەڵ یەكێتی گەیشتوینەتە قۆناغی كۆتایی. كێشە ناوخۆییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستانیش یەكێتی و پارتی رێككەوتوون لەسەر پرسی ناكۆكییەكانیان بەتایبەت لەسەر پرسی یەكخستنی داهات و نەمانی كورتهێنان و كێشەی موچەی موچەخۆرانی سلێمانی. سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردنیش پەرلەمانی كوردستانیش، سەرچاوەیەكی باڵا لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، پارتی و یەكێتی رێككەوتوون لەسەر دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هێشتا دوو بۆچون هەیە ئەوانیش: •    درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ دوو وەرزی یاسادانان بە پشووەكانەوە دەكاتە یەك ساڵ، واتا بۆ ماوەی یەك ساڵ تەمەنی پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم درێژبكرێتەوە.. •    درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تا ئەنجامدانی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان، واتا هەركات لایەنەكان گەیشتنە رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی داهاتوو ئەوكات وادەكە دیاری بكرێت. لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا بەدیدەكرێت هەڵوێستی نەوەی نوێیە كە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پێش وادەی كۆتایی ئەم خولەی پەرلەمانی كوردستان كە لە 6/11/2022 كۆتایی دێت نەوەی نوێ پەرلەمانتارەكانی لە پەرلەمان دەكشێنێتەوەو پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم بە ماوەبەسەرچوو و ناشەرعی لەقەڵەم دەدات، نەوەی نوێ دەیەوێت فشار بكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەبەر ئەوەی (دۆخی ناوخۆی هەرێم،  پێگەی هێزە سیاسییەكان، دۆخی دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، بارودۆخ و نیگەرانی هاوڵاتیان) لەبەرژەوەندی نەوەی نوێیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. بزوتنەوەی گۆڕان جموجوڵێكی سیاسی دەستپێكردووە، بە ئاراستەی یەكخستنی هێزەكانی دەرەوەی یەكێتی و پارتی، فشاردروستكردن لەبەرامبەر هەژمونی یەكێتی و پارتی. زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن بزوتنەوەی گۆڕان دركی بەوە كردووە یەكێتی و پارتی لە رێككەوتن نزیكبوونەتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی پشتگوێخستنی هێزەكانی تر، بۆیە بزوتنەوەی گۆڕان پرۆژەیەكیان ئامادەكردووەو لە چەند رۆژی رابردوودا عومەر سەید عەلی و وەفدی باڵای بزوتنەوەی گۆڕان سەردانی لایەنەكانی دەرەوەی یەكێتی و پارتییان كرد (بەبێ نەوەی نوێ) بەمەبەستی فشارخستنە سەر یەكێتی و پارتی. لە سەردانەكەدا عومەر سەید عەلی باسی لە زەروریەتی دروستكردنی كارتی فشار كردووە لەلایەن ئەو هێزانەوە، لە پرۆژەكەی عومەر سەید عەلیدا باس لە دروستكردنی ئەنجومەنی باڵای پارتە سیاسییەكانی كوردستانی كراوە، بۆ ئه‌وه‌ی له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا گفتوگۆ بكرێت لەسەر پرسە چارەنوسسازەكانی هەرێمی كوردستان. 

شیكاری: درەو بەشی یەكەم # لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو پارتی (443 هەزار و 879) دەنگی بە ڕێژەی (40%) بەدەستهێناوە،  # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، پارتی (579 هەزارو 243) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (17%) کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم. # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادیان کردووە، بەڵام زیادکردنی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها (30%) بووە. #لە ساڵی (1992) پارتی لە سلێمانی (92 هەزار و 449) دەنگی بەدەستهێنابوو، لەدواین هەڵبژاردندا 2021 كە (54 هەزارو 891) دەنگی بەدەستهێناوە. # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو پارتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. # پارتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (9) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی یەکەم؛ پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (9) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، پارتی دیموکراتی کوردستان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (40%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان توانیویەتی تەنها (579 هەزارو 243) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (17%) کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادی کردووە، بەڵام زیادکردنی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها (30%) بووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا ز    خولەکانی هەڵبژاردن    بەرواری ئەنجامدانی هەڵبژاردن    ژمارەی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان    ژمارەی گشتی دەنگدەران    ڕێژەی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان 1    خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان    19/05/1992    443,879    1,112,000    40% 2    خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان    30/01/2005    لیستی هاوبەش    2,290,736    لیستی هاوبەش 3    خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان    30/01/2005    741,879    2,290,736    32% 4    خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    30/01/2005    لیستی هاوبەش    2,290,736    لیستی هاوبەش 5    خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان    25/07/2009    لیستی هاوبەش    2,518,773    لیستی هاوبەش 6    خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    07/03/2010    670,965    2,590,274    26% 7    خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان    21/09/2013    743,984    2,803,283    27% 8    خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    30/04/2014    753,014    2,717,082    28% 9    خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان    30/04/2014    816,654    2,717,082    30% 10    خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    12/05/2018    724,727    3,758,896    19% 11    خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان    30/09/2018    688,070    3,085,461    22% 12    خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    10/10/2021    579,243    3,486,787    17% چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان ە لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (92 هەزارو 449) دەنگ بەرێژەی (%26.6) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (152 هەزارو 143) دەنگ بەرێژەی ( 46%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (168 هەزارو 983) دەنگ بەرێژەی ( 85.5%) -    دەنگی پارتی لە سنوری كەركوك (24 هەزارو 604) دەنگ بەرێژەی ( 28%) چارتی ژمارە (2) دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/ 2005 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 5.    پارتی دیموکراتی کوردستان (741 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (91 هەزارو 578) دەنگ بەرێژەی (12.4%)  -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (347 هەزارو 772) دەنگ بەرێژەی ( 53.7%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (302 هەزارو 133) دەنگ بەرێژەی ( 78.8%) چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    پارتی و یەكێتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (670 هەزارو 965) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (82 هەزارو 121) دەنگ بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (306 هەزارو 775) دەنگ بەرێژەی ( 45%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (283 هەزارو 69) دەنگ بەرێژەی ( 66.6%) چارتی ژمارە (4) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     پارتی دیموكراتی كوردستان (743 هەزارو 984) دەنگی بەدەستهێناو (38) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (753 هەزارو 14) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (93 هەزارو 410) دەنگ بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (354 هەزارو 735) دەنگ بەرێژەی ( 48%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (340 هەزارو 977) دەنگ بەرێژەی ( 62%) چارتی ژمارە (5) نۆیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (816 هەزارو 654)دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (86 هەزارو 655) دەنگ بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (372 هەزارو 607) دەنگ بەرێژەی ( 49%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (357 هەزارو 392) دەنگ بەرێژەی ( 71%) چارتی ژمارە (6) دەیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (724 هەزارو 727) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (48 هەزارو 706) دەنگ بەرێژەی (7.3%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (321 هەزارو 920) دەنگ بەرێژەی ( 50%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (354 هەزارو 102) دەنگ بەرێژەی ( 72.4%) چارتی ژمارە (7) یانزە؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (688 هەزارو 70) دەنگی بەدەستهێنان بەرێژەی (37%). دوانزە؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (579 هەزارو 243) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (54 هەزارو 891) دەنگ بەرێژەی (14%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (262 هەزارو 800) دەنگ بەرێژەی ( 59.2%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (261 هەزارو 543) دەنگ بەرێژەی ( 66%) چارتی ژمارە (8) * هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانیەكان لە ساڵی 2000 لە دەڤەری سلێمانی و لە 2001 لە دەڤەری هەولێر بەڕێوەچوو  

درەو: جوتیار عادل، وته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، ‌ كۆی گشتی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا ( 46.3) تریلیۆن دیناربووه، كۆی گشتی خه‌رجییه‌كانیش ( 49،9 ) تریلیۆن دیناربوونه‌.   كۆی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا: کۆی گشتی داهاتی حکومەتی هه‌رێمی كوردستان كه‌ لە داهاتی نەوتی، نانەوتی، تەمویلی حکومەتی عێراق و هاوپەیمانان پێکدێت، بریتی بووە لە  46.3 تریلیۆن دینار. كۆی خه‌رجیی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا: کۆی گشتی خه‌رجیی حکومەتی هه‌رێمی كوردستان كه‌ لە مووچە، خەرجییەکانی نەوت، بەکارخستن، وەبەرهێنان و کرێی وێستگەکانی کارەبا هەروەها دانەوەی بەشێک لە قەرزەکان پێكدێت، بریتی بووە لە 49,8 تریلیۆن دینار. سەبارەت بە تێکڕای داهاتی نەوتی فرۆشراوی حکومەتی هەرێمی کوردستان، رێژەی 55%ـی ئەو داهاتە بۆ خەرجی پرۆسەی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، کۆگاکردن و گواستنەوە خەرجکراوە، هەروەها رێژەی 45%ـیشی وەک داهاتی سافی گەڕاوەتەوە خەزێنەی حکومەت. خەرجی پرۆژەکان له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا، ٨٤٠ ملیار دینار لە ٨٨٤ پرۆژە خه‌رجكردووه‌، بەم شێوەیەی خواره‌وه‌: -         له‌ ساڵی 2019 بڕی 243 ملیار خه‌رج كراوه.‌ -         له‌ ساڵی 2020 بڕی 151 ملیار دینار خه‌رج كراوه‌. -         له‌ ساڵی 2021 دا بڕی 446 ملیار دینار خه‌رج كراوه‌ خه‌رجی به‌پێی سێكته‌ر: ڕێگه‌وبان:  392 ملیار شاره‌وانی: 282 ملیار كاره‌با: 25 ملیار سایلۆ (كشتۆكاڵ) : 37 ملیار په‌روه‌رده‌: 26 ملیار نیشته‌جێبوون: 25 ملیار به‌نداو: 22 ملیار سێكته‌رەکانی دیکە: 31 ملیار سه‌باره‌ت به‌ دەستەی وەبەرهێنان: گوته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، جگە لەو پرۆژانەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی ئەنجامی داون، زەمینەسازیشی کردووە بۆ ئەوەی لە رێگەی کەرتی تایبەتەوە دەرفەتی کار بۆ هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان بڕەخسێنێت و بۆ ئەوەش لە سێکتەری وەبەرهێناندا مۆڵەتی بە چەندین پرۆژە داوە و لەو رێگەیەشەوە زیاتر لە 120 هەزار هەلی کار بەشێوەی راستەوخۆ رەخسێنراوە، به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌: ساڵی یەکەم: لە ســـاڵی یەکەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەت بە ٤٣ پڕۆژە دراوە بە ســـەرمایەی ٩٠٢ ملیۆن دۆلار و لەســـەر رووبەری ٨٧٥ دۆنم زەوی لەم سێکتەرانەی خوارەوە: 1-     پیشەسازی: ١٢ پڕۆژە بە سەرمایەی ٣٥٧ ملیۆن دۆلار. 2-      نیشتەجێبوون: 5 پڕۆژە بە سەرمایەی 375 ملیۆن دۆلار. 3-     فێرکردن: 7 پڕۆژە بە سەرمایەی 44 ملیۆن دۆلار. 4-     - گەشتیاری: 6 پڕۆژە بە سەرمایەی 30 ملیۆن دۆلار. 5-     وەرزشی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 30 ملیۆن دۆلار. 6-     بازرگانی: 6 پڕۆژە بە سەرمایەی 43 ملیۆن دۆلار. 7-     - تەندروستی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 20 ملیۆن دۆلار. 8-     - کشتوکاڵ: 1 پڕۆژە بە سەرمایەی 3 ملیۆن دۆلار. ساڵی دووەم: لە ساڵی دووەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەتی بە ٨٧ پرۆژە داوە بە سەرمایەی ٧ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دۆلار و لەسەر ڕووبەری ٧٠٧٥  دۆنم زەوی لەم سێکتەرانەی خوارەوە: １. پیشەسازی: ٢٩ پڕۆژە بە سەرمایەی ١ ملیار و ١٣٠ ملیۆن دۆلار. ２. نیشتەجێبوون: ٤ پرۆژە بە سەرمایەی ٤٣٠ ملیۆن دۆلار. ３. فێرکردن: ٥  پڕۆژە بە سەرمایەی ٢٦ ملیۆن دۆلار ４. گەشتیاری: ١٥ پڕۆژە بە سەرمایەی ٥ ملیار و ٦٠ ملیۆن دۆلار. ５. وەرزشی: ١ پڕۆژە بە سەرمایەی ٢ ملیۆن دۆلار ６. بازرگانی: ١٩ پڕۆژە بە سەرمایەی ٣٠٩ ملیۆن دۆلار. ７. تەندروستی: ٦ پڕۆژە بە سەرمایەی ٥٣ ملیۆن دۆلار. ８. کشتوکاڵ: ٥ پڕۆژە بە سەرمایەی ٢٢٧ ملیۆن دۆلار. ９. هونەری: ١ پڕۆژە بە سەرمایەی ٩ ملیۆن دۆلار. １０. خزمەتگوزاری: ٢ پڕۆژە بە سەرمایەی ٥٨ ملیۆن دۆلار. ساڵی سێەم: لە ساڵی سێیەمدا کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، مۆڵەت بە ٦٤ پڕۆژە دراوە بە سەرمایەی ٢ ملیار و ٩٤٥ ملیۆن و لەسەر رووبەڕی ٢٢٢١ دۆنم زەوی لەم سێکتەرانەی خوارەوە: پیشەسازی: 14 پڕۆژە بە سەرمایەی 204 ملیۆن دۆلار. نیشتەجێبوون: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 248 ملیۆن دۆلار . فێرکردن: 7 پڕۆژە بە سەرمایەی 38 ملیۆن دۆلار. گەشتیاری: 8 پڕۆژە بە سەرمایەی 2 ملیار و 34 ملیۆن دۆلار. وەرزشی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 7 ملیۆن دۆلار. بازرگانی: 22 پڕۆژە بە سەرمایەی 243 ملیۆن دۆلار تەندروستی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 19 ملیۆن دۆلار. کشتوکاڵ: 2 پڕۆژە بە سەرمایەی 133 ملیۆن دۆلار. بانكەكان: 2 پڕۆژه بە سەرمایەی 19 ملیۆن دۆلار کۆی گشتیی سەرمایەی وەبەرهێنراو لە ماوەی سێ ساڵی رابردوودا لە سێکتەری وەبەرهێنان 11.15  ملیار دۆلار بووە.

(درەو): ژمارەیەك مامۆستای (زانكۆی چەرموو) لە چەمچەماڵ، داوا دەكەن لە گۆڕانكارییەكاندا هیچ كەس‌و لایەنێك ئیستسنا نەكرێت‌و دژی هەر جۆرە دەستوەردان‌و فشارێكین. رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە، لە گردی زەرگەتەی مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، لەسەر پڕكردنەوەی پۆستێكی زانكۆی چەرموو پێكهەڵپژان لەنێوان دكتۆر هەڵەت رەشید سەرۆكی زانكۆی چەرموو  و   دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێم رویدا، ( هەرچەندە لە رونكردنەوەیەكدارەتیانكردەوە كە پێكهەڵپژارن رویدابێت، بەڵام درەو بەڵگەو لێدوانی تەواوی لەبەردەستدایە پێكهەڵپژان روویداوە لەبەردەم ژووری شێخ كامیل سكرتێری جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان لە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕا)،  یاریدەرێكی سەرۆكی زانكۆی چەرموو كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە بڕیارە لە پۆستەكەی لابدرێت بەهۆی ئەوەی مەرجی یاسایی تێدا نییە، بەڵام دانا عەبدولكەریم كە سەرۆكی تیمی گۆڕان لە حكومەت هەوڵی هێشتنەوەی یاریدەدەرەكە دەدات‌و ئەمە سەرچاوەی ناكۆكییەكەیە.  🔹دەقی راگەیەندراوی كۆمەڵێك مامۆستای زانكۆی چەرموو:  - بۆ ڕای گشتی هەرێمی كوردستان ئێمە وەك كۆمەڵێك مامۆستاو فەرمانبەرانی زانكۆی چەرموو پشتگیری تەواو لە بەڕێز سەرۆكی زانكۆ دەكەین بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاریی لە گشت پۆستە باڵاكانی زانكۆمان، چونكە هەندێك لەو بەڕێزانە ماوەیەكی زۆرە لەو پۆستانەدان، یاخود بەشێكیتریان بە پێچەوانەی یاسا لەو پۆستانەدان، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە دیدی وەزارەتی خوێندنی باڵا بەو ئاڕاستەیەیە، كە هیچ پۆستێكی باڵا بە وەكالەت نەمێنێت، بەڵكو هەموویان بكرێن بە پۆستی ڕەسەن. ناوی ئەو مامۆستایانەی زانكۆی چەرموو كە لەگەڵ راگەیەندراوەكەدان ئامانج ناسح قادر مستەفا ڕەزا مستەفا زرار خالد عبدل هەردی محەمەد ئەحمەد ساڵح ڕەوەند نوری بكر ئازاد عبدالله ئەمین ئاسۆ عەلائەدین محەمەد چنوور محێدین ڕەحمان زانا عپمان محمد فریدون كریم قادر ئاوات كریم مستەفا هێرۆ احمد حمەغریب هێرۆ غریب عبداللە ئاكۆ محمد كریم سۆزان كریم صاڵح لیلی ابراهیم فقێ صاڵح هێمن جلال عبدول دانا خدر صابر ئازاد عبدول رشید سامان عزالدین سعدون چالاك علی محمدامین عطا عمر صاڵح عبداللە ابراهیم فقێ ماجد اسعد محمد ڕێبین محمود صاڵح ابراهیم محمد علی مراد حسن صاڵح محمد