(دره‌و):  هه‌فته‌ی داهاتوو دانوستان بۆ رێككه‌وتن له‌سه‌ر پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك ده‌ستپێده‌كات، به‌ره‌ی توركمانی ره‌تیده‌كاته‌وه‌ هیچ رێككه‌وتنێكی به‌رایی له‌سه‌ر دابه‌شكردنی پۆسته‌كان كرابێت و ده‌ڵێ:" سورین له‌سه‌ره‌ پێشنیازه‌كه‌مان بۆ ئه‌وه‌ی پۆستی پارێزگار به‌ نۆره‌ بێت". له‌ لێدوانێكدا بۆ (دره‌و)، قه‌حتان وه‌نداوی به‌رپرسی لقی كه‌ركوكی به‌ره‌ی توركمانی عێراق ره‌تیكرده‌وه‌ هیچ رێككه‌وتنێكی به‌رایی بۆ دابه‌شكردنی پۆسته‌كانی پارێزگای كه‌ركوك له‌نێوان پێكهاته‌كاندا كرابێت.  قه‌حتان وتی: دانوستان به‌رده‌وامه‌و تائێستا هیچ رێككه‌وتنێك نییه‌، كۆبونه‌وه‌كه‌ی چوار شه‌ممه‌ی رابردوو له‌گه‌ڵ سه‌رۆك وه‌زیران كۆبونه‌وه‌یه‌كی ئاسایی بوو بۆ دروستكردنی ده‌سته‌یه‌ك بۆ گفتوگۆی نێوان هاوپه‌یمانێتییه‌كانی كه‌ركوك.  "تائێستا هیچ كارنامه‌یه‌ك نییه‌ كه‌ لێكتێگه‌یشتنی له‌باره‌وه‌ بكرێت سه‌باره‌ت به‌ چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی پۆسته‌كانی كه‌ركوك، هه‌فته‌ی داهاتوو ده‌ست به‌ كۆبونه‌وه‌ ده‌كرێت بۆ رێككه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌و كارنامه‌یه‌" به‌رپرسی لقی كه‌ركوكی به‌ره‌ی توركمانی وا ده‌ڵێ.  ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد، محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق داوای له‌ كوتله‌ سیاسییه‌كان كردووه‌ له‌ماوه‌ی (7) رۆژدا پێشنیازی خۆیان پێشكه‌ش بكه‌ن له‌باره‌ی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی له‌ كه‌ركوك.  به‌ره‌ی توركمان بۆ چاره‌سه‌ری ناكۆكییه‌كان له‌سه‌ر پۆستی پارێزگاری كه‌ركوك پێشنیازی ئه‌وه‌ی كردووه‌ وه‌رگرتنی پۆستی پارێزگار به‌ نۆره‌ بێت له‌نێوان پێكهاته‌كاندا، به‌جۆرێك بۆ ماوه‌ی چوار ساڵی ته‌مه‌نی پۆسته‌كه‌، هه‌ر 16 مانگ جارێك پۆسته‌كه‌ له‌لای یه‌كێك له‌ پێكهاته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی (كوردو عه‌ره‌ب و توركمان)، قه‌حتان لاوه‌ندی به‌ (دره‌و)ی راگه‌یاند" وه‌كو توركمان هێشتا سورین له‌سه‌ر ئه‌م پێشنیازه‌ی خۆمان و ئه‌مه‌ تاكه‌ پێشنیازی ئێمه‌یه‌".  ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە 16 كورسی پێكدێت، ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان، به‌مشێوه‌یه‌ كورسییه‌كانی كه‌ركوكی دابه‌شكرد:  •    كورد (یەكێتی و پارتی): 7 كورسی •    لایەنە عەرەبییەكان: 6 كورسی  •    توركمانەكان: 2 كورسی •    كۆتای مەسیحی: 1 كورسی ئه‌مڕۆ كه‌ناڵی (كوردسات)ی سه‌ربه‌ یه‌كێتیی نیشتمانی رایگه‌یاند، لایەنەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك رێككەوتوون لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان بەجۆرێك: •    پارێزگار بۆ یەكێتیی  •    سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ لایەنە عەرەبییەكان •    قایمقامی ناوەند بۆ توركمان •    جێگرانی پارێزگار بۆ پارتی و لایەنە عەرەبییەكان •    بڕیاردەری ئەنجومەنی پارێزگا بۆ توركمان   

درەو: 🔹لیژنەی نەوت و غازو سامانە سروشتیەكانی پەرلەمانی عێراق, ئاشكرایدەكات, هەرێم و ناوەند لە (7) خاڵی رەشنوسی یاسای نەوت و غازدا ناكۆكیان هەیە. 🔹عەلی مەشكور, ئەندامی لیژنەكە, لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا, رایگەیاند: بەغداد خواستێكی راستەقینەی هەیە بۆ سفركردنەوەی ناكۆكییەكان لەنێوان هەرێم و ناوەند, سەبارەت بە خاڵە ناكۆكەكانی یاسای نەوت غاز. 🔹وتیشی: یاسای نەوت و غاز روبەڕوی (7) خاڵی ناكۆك بووەتەوە, كە دیارترینیان, داواكاری هەرێمە بەوەی مافی ڤیتۆی هەبێت لەبارەی دەكردنی بڕیاڕەكان لە ئەنجومەنی یاسای نەوت, ئەوەش پرسێكە قبوڵناكرێت. 🔹بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە, خالێكی تری ناكۆكییەكان, میكانیزمی بە بازاڕكردنە, كە لەڕێی سۆموە بفرۆشرێت یان لەڕێی هەرێمی كوردستان, وێڕای داهاتە دراییەكانی.   (درەو) دەقی پرۆژە یاسای نەوت غاز بڵاو دەكاتەوە

هاوڕێ تۆفیق پاش خوێندنەوەی بریارەکانی دادگای فیدراڵی ،بێنەو بەرەو هەڵایەکی گەورە دروستبون ، هەر کەس و لایەنێک بەگوێرەی ئاوازی خۆی، لێکدانەوەی بۆ بڕیارەکانی دادگا کرد، خەڵکی کوردستان مافی خۆیەتی کە راستی و دروستی بریارەکان وەکو خۆی بەو شێوەیەی کە دەرچون بۆی بگوازرێتەوە. هەوڵئەدەین بریارەکان دیاری بکەین و  شیتەڵێکی روون و ئاشکرا بە زمانێکی سادەو شیرینی کوردی بۆ بکەین . دۆسیەی موچە: - [ ] ئەم داوایە لەلایەن سێ هاوڵاتی کوردستانەوە لە دادگا تۆمارکراوە ،کەهیچ پێگەیەکی حزبی و حکومیی فەرمییان نەبوو. پاش چەندین دانیشتنی دادبینی دادگا ،  پارێزەری ئەو سێ هاوڵاتیە یاداشتی بەرگری خۆی پێشکەشکردو لە هەموو دانیشتنەکان بەرگری کرد، بەهەمان شێوە نوێنەری یاسایی سەرۆکی حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان ،داوالێکراو بوون و دادگا وەکو لایەنی( خسومە) لەناو پرۆسەی دادبینیەکەدا داوای کردبوون . ئەم هاوڵاتیانە داوایان دەکرد ،کە دادگا بریاری فەرمانی وەلائی بۆ خەرجکردنی موچەی مانگەکانی( ئاب و تەموزی ٢٠٢٣ ) دەربکات و لە هەمانکاتدا داوایان دەرکرد، کە داوای نێوان هەردوو سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ و هەرێم یەکلایی بکرێتەو بەکەبەهۆیانەوە نەتوانراوە یاسای بودجە وەکو خۆی جێبەجێبکرێ .بۆ تێگەیشتنی گشتی پێویستە بپرسین، ئەمری وەلائی چیە؟ دەستەواژەی ئەمری وەلائی ،ڕێوشوێنێکی دادوەری گورجوگۆڵە،  داوەر وەکو فەرمانێک دەریدەکات ، کاتێک کە دوو لایەن لە کێشەیەکدا ئەبن ، سروشتی کێشەکەو ناکۆکیەکانیان رەهەندی بەپەلەی هەیە، ناکرێ چاوەروان بن هەتاوەکو دەرکردنی بڕیاری کۆتایی کە پێویستی بە کاتی زۆر هەیەو  بەو هۆیەوە زیان بە مافیان دەگات،  ئەم فەرمانە راگرتنی کاتیە بۆ کارکردن بە مادەی قانونێک  ، ئەمەش هەتاوەکو ئەو کاتەی کە دادگا بڕیاری خۆی لەسەر بابەتەکە دەردەکات، لەڕاستیدا لەرووی زمانەواییەوە ، ئەو زاراوەیە لە زمانی عەرەبیدا کۆنەو بە گوێرەی فەرهەنگی عەرەبی لە (وەلی، یان والیەوە) هاتوە.  بەو مانایەی فەرمانی کاربەدەستە ، فەرمانی دەسەڵاتدارە ،ئەگەر بمانەوێت بە زمانی کوردی وەرگێڕانی بۆ بکەین، ئەوا  نزیکە لە  دەستەواژەی (فەرمانشکۆی دادوەر) کە باوەڕم وایە پڕاوپڕی دەستەواژەکەیە ،بە تایبەتی کە لە زمانی ئینگلیزی دەستەواژەی.                                  ( State Order, Judical Order) ی بۆ بەکاردێت.  لەسەر ئەم داوایە دادگا بڕیاری کۆتایی و بنەبڕی خۆی دەرکرد ،کە شایەنی پیاچونەوەو رەخنەلێگرتن و تانەلێدان نیە. بەرلەوەی باسی ناوەرۆکی بڕیارەکانی دادگا بکەین، پێویستە لەسەر بابەتێکی گرنگ قسە بکەین،  ئەویش دادگا کاتێک بریارەکانی بەشێوەی نوسراو دەردەکات، کاغەزی بریارەکە دوور درێژەو لەدوو برگە پێکهاتوە، ئەوانیش؛ - [ ] یەکەم: وردەکاری بریار، کە بە زمانی عەرەبی، پێی دەڵێن( حيثيات القرار) بە زمانی شیرینی کوردی باوەڕمان وایە دەستەواژەی( تانوپۆی بڕیار) پڕاو پڕە بۆی. ئەم بەشەی کاغەزی بڕیاری دادگا، وردەکاری داوای داواکاری تیادا خراوەتە روو، پوختەی وتەکانیان و داواکانیان نوسراوە ،بەهەمان شێوە پوختەی وتەکانی لایەنی داوالێکراوی تیا نوسراوە ، جەوهەری بەرگرینامەی داواکاری تیانوسراوە ، پاشان دادگا روانینی خۆی بۆ بابەتەکان خستۆتە روو ، شیتەڵی بابەت و تەوەرەکانی بەپشتبەستن بەدەستورو یاسا کارپێکراوەکان کردوە ،ئەمەش وەکو کەرەسەیەک  بۆ تێگەیشتن و هەڵهێنجانی بریار.ئەتوانین بڵێین تانوپۆی بڕیار،دەسپێکە بۆ گەڵاکردنی دەرچواندنی بریار ، - [ ] بڕیاری دادگا: کە بە زمانی عەرەبی، پێی دەڵێن ( قرار الحكم) بەشە گرنگ و چارەنوس سازەکەیە، کە رەهەندی جێبەجێکاری بۆ هەموو لایەنەکان و دەسەڵاتەکانی دەوڵەت هەیە و پێویستە لەسەر هەموو لایەک کە پێوەی پابەند بن و وەکو خۆی جێبەجێی بکەن. ئەو دوو خاڵەی سەرەوە، بۆ ئەوەبوو  هەتاوەکو بە شێوەیەکی باش لە مەسەلەکە تێبگەین ، خۆی لە راستیدا ،ئەو  دوو خاڵە ڕێبەری رووناکردنەوەن  بۆ تێگەیشتن لە بڕیارەکانی دادگا. چونکە لە عێراق دوو بۆچونی جیاواز لەسەر ئەم بابەتە هەیە ، بۆچوونی یەکەم: تەنها کار بە ئەو بەشەی بریاری دادگا دەکرێ ،کە پێی دەڵێن؛ بریاری داگا( قرار الحكم) و بەشی یەکەم کە تانوپۆی بریارە( حيثيات القرار) ئەوا تەنها بۆ بەرچاو روونیە و نرخی قانونی نیە و کاری پێ ناکرێ. بۆچوونی دووەم: بریاری دادگا، بەش بەش ناکرێت و تانوپۆی بریار ( حيثيات القرار) هاوشێوەی بەشی بریاری دادگا (قرار الحكم) هێزی قانونی هەیە و لە یەکتری جیاناکرێتەوە. ئەمە بابەتەمان بۆیە باسکرد و خۆمان کرد بە جادەیەکی لاوەکیدا و لە جادە سەرەکیەکەی باسەکەمان لاماندا. چونکە ئەم مەسەلەیە زۆر گرنگو چارەنوسسازە! بۆ نمونە ئەگەر تەنها بەشی دووەم لە بریاری دادگا( قرار الحكم ) کاری پیبکرێ ، ئەوا دەقی بریاری موچە ناکۆکە لەگەڵ رووحی دەستور و یەکناگرێتەوە لەگەڵ سیستەمی فیدراڵی و رەچاوی پێگەی قەوارەی هەرێمی کوردستانی نەکردوەو بگرە کۆڵەیەکی سەرەکی مافی دەستوریی هەرێمەکان کە (مافی پیادەکردنی سیاسەتی دارایی وکارگێرییە ) شکاندوە، بەپێچەوانەوە ئەگەر کار بە بۆچونی دووەم بکرێ و بریارەکە هەردوو بەشەکە بگرێتەوە، ئەوا لە تانوپۆی بڕیار( حیثيات القرار) لەم بەشەدا ، زۆر بە روونیی و ئاشکرایی پێگەی دەستوریی هەرێم پارێزراوە ،گەلی کوردستان لەروانگەی دەستورییەوە رێزلێگیراوە. رای دادگای فیدراڵی؛ دادگا دەڵێن؛ کار بەهەردوو بەشە دەکرێت و بەهیچ شێوەیەک لە یەکتری جیاناکرێنەوە، بەڵام ئەم رایە پێویستی بە بریارێکی شیکردنەوە هەیە( قرار التفسيري) کە دادگاکە دەبێت دەریبکات ،ئەویش لەسەر داوای بەڕێز سەرۆک کۆمار ، یان سەرۆک وەزیران ، یان سەرۆک پەرلەمان دەبێت ،هەتاوەکو کۆتایی بەم ڕاو و لێکدانەوە جیاوازانە بهێنرێت. چونکە هەتاوەکو ئێستا وەزارەتەکان و حکومەتی فیدراڵ تەنها کار بەشی بریاری دادگا(قرار الحكم) دەکەن و بەشی یەکەمی بریارەکە فەرامۆش دەکەن. دەگەڕێینەوە سەر خاڵەکانی بڕیاری دادگا لەسەر موچە، دادگا بریارەکانی بە چوار برگە دەرکرد کە ئەمانەن: ١: پابەندکردنی هەردوو سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ و هەرێم بە تەوتینکردنی موچەی سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم لە( سەرجەم وەزارەتەکان و دەستەکان و پارێزگاکان و سودمەندانی هاوکاری تۆڕی کۆمەڵایەتی و خانەنشینان و سەرجەم موچەخۆرانی حکومی)  لە یەکێک لە بانکە حکومیەکانی فیدراڵ لەدەرەوەی هەرێم پرۆسەی تەوتین جێبەجێ بکەن، ئەو برە پارەیەش لە پشکی هەرێم کە لە قانونی بودجەدا بۆی دیاریکراوە دابشکێنرێت ، ئەم رێوشوێنەش بەبێ گەڕانەوە بۆ نوێنەرایەتی هەرێم و    راستەوخۆ لەگەڵ وەزارەتی دارایی فیدراڵ رێکارەکان جێبەجێ بکەن ، پێویستە وەزارەتی دارایی فیدراڵ هەموو کارئاسانیەک بکات بۆ خەرجکردنی موچەو گەیاندنی بە فەرمانبەران و  دەتوانن لە رێگای یەکێک لە بانکە دانپیانراوەکانی بانکی مەرکەزی کە لە هەرێمدا مۆڵەتدارن،  موچەی فەرمانبەران خەرج بکەن. دەبێت لیستی موچە لەلایەن هەریەکە لە (بەرێوەبەری فەرمانگە و بەڕێوەبەری وردبینی و بەڕێوەبەری خۆیەتی) واژوو بکرێت و  بەرپرسیارێتی راست و دروستی و بری موچەو لیستەکەی بگرنە ئەستۆ . ئەم بریارە گرنگەی سەرەوە چەند خاڵێکی گرنگی تیادایە ، سەرەتا پێویستە بپرسین (تەوتینی راتب ) چیە ، لە عێراق هەموو وەزارەت و دەستەکان لەگەڵ بانکە حکومیی و ئەهلییەکان بە ویستی خۆیان ،لەگەڵ یەکێک لەبانکەکان رێکەوتنیان کردوە کە موچە بەشێوەی ئەلکترۆنی بخەنە سەر فیزاکارت و ئیتر وەزارەتەکان ناچن بۆ خەزێنە بە تورەکە پارە بهێن و فەرمانبەرانیش لەبەردەم لیژنەی دابەشکردنی موچەدا بەشێوەی کاش موچەکانیان وەربگرن ، بەڵکو لەرێگای فیزاکارتەوە موچەکانیام بۆ دادەبەزێت،  ئەمەش پرۆسەیەکی پێشکەوتوو و خێراو شارستانیە و بە کلیکێک موچەکانیان لەسەر فیزاکارتەکانیان دادەبەزێت. پابەند کردنی سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ بە خەرجکردنی بوجەی فەرمانبەران پاش تەوتینی بودجە و کۆتایهێنان بە ناردنی پارەی قەرز بۆ هەرێم. ئەوەی پەیوندی بە تەوتینی موچەوە هەیە لە عێراقدا  ئەم پرۆسەیە دەیان ساڵە دەستیپێکردوە، لە ئێستادا مەحاڵە بە چەند مانگێک ملیۆنێک موچە خۆری هەرێم ،فیزاکارتی بۆ دەربکەن ، ئەی کەواتە چۆن موچە دەدرێت؟ لەدەقی بریارەکادا لەبەشی دووەمدا باسی لە لقی بانکە فیدراڵیە حکومیەکان کردوە کە لەهەرێم لقیان هەیە ،کە ئەوانیش (رافیدەین و رەشید و بانکی بازرگانی عێراقیە) . لە ئێستادا تەنها بانکی بازرگانی(TBI) لقیان لە شارەکانی هەرێمدا هەیە ، هەرچەندە ئەوانیش لە ئێستادا توانستی مرۆیی و ژێرخانیان سنوردارە، بەڵام بەپێی نەخشەرێگای  دادگای فیدراڵی بێت ،ئیتر هەموو فەرمانگەیەک لیستی موچەی دەبات بۆ ئەو لقەی بانکە فیدراڵیەکە و لە قۆناغی یەکەم بەشێوەی کاش وەری دەگرێت و لەدرێژخایەندا  دەبێت بە فیزاکارت و هاوشێوەی دەرەوەی هەرێمی لێ دێت. ٢: پێویستە سەرجەم داودەزگاکانی هەرێم کە لەبرگەی یەکەمدا باسکراون لە کۆتایی هەموو مانگێکدا میزانیەی موراجەعە پێشکەشی فەرمانگەی ژمێریاری  لە وەزارتی دارایی فیدراڵ بکەن.لە کاتێکدا داوای پارەدارکردنی تر دەکەن بۆ موچەی مانگی داهاتویان ،ئەمەش هاوشێوەی وەزارەتەکانی تری فیدراڵ دەبێت . ئەم برگەیان رێککارێکی هونەریی وردبینی دارایی رۆتینی ئاساییەو پەیرەوکراوە. ٣:پێویستە سەرۆکی حکومەتی هەرێم سەرجەم داهاتی نەوتی و نا نەوتی تەسلیمی خەزێنەی حکومەتی فیدراڵ بکات.بە گوێرەی قانونی ئیدارەی دارایی دەوڵەت پێویستە هەردوو دەزگای چاودێریی دارایی (فیدراڵ و هەرێم )، وردبینی بڕگەکانی داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی و نانەوتی بکەن. ٤: پابەندکردنی سەرۆک وەزیرانی هەرێم ، کە رێگەبدات دەزگای چاودێری دارایی فیدراڵ لەگەڵ چاودێری هەرێم پێکەوە بتوانن وردبینی بکەن بۆ ژمێرەی خەرجیەکان و لیستی موچەی فەرمانبەران و خانەنشیان و سودمەندانی تۆڕی هاوکاری کۆمەڵایەتی. ئەم بڕگەیەی کۆتایی هیچ کێشەیەکی نیەو رێکارێکی تری وردبینی و دارایی رۆتینی ئاساییە و شایەنی سەرنجدان نیە. بریارەکە لە دژی هەرێمی کوردستانە، یان لەبەرژەوەندی هەرێمە؟ لەم باسەدا بە باشی باسی بریاری دادگامانکرد کە لەدوو بەش پێکهاتوە ئەوانیش تانوپۆی بڕیار(حيثيات القرار) و بەشی بریاری دادگا(قرار الحكم). ئەو چوار بڕگەیەی سەرەوە تەنها بەشی بریاری دادگا(قرار الحكم)و لە راستیدا رەچاوی سەروەری دارایی حکومەتی هەرێمی نەکردوە، بگرە رۆڵی وەزارەتی دارایی هەرێمی فەرامۆشکردوە  .لە راستیدا ئەمەش ناکۆکە لەگەڵ دەستور کە  سیستەمی فیدراڵی دەوڵەتی چەسپاندوە، گەڕانەوەیە بۆ سیستەمی ناوەندچێتی دەوڵەت . بەڵام ئەگەر بەوردی لەبەشی یەکەمی بریارەکە وردبینەوە ، کەپێی دەڵێن تانوپۆی بریار(حيثيات القرار) بە پێچەوانەوە زۆر بە باشی رۆڵ و پێگەی دەستوریی هەرێم پارێزراوە و بە دەستەواژەی ئاشکراو بێ تەم ومژ باسی سەروەری هەرێم و گەلی کوردستان کراوەو تیایدا حکومەتی فیدراڵ پابەندکراوە، کە بوجە بۆ هەرێم دابین بکات بۆ ئەوەی بتوانێ ئەرکەکانی جێبەجێ بکات و داوا دەکات جگە لە موچە ،دەبێت بودجەی وەبەرهێنانیش بۆ هەرێم دابینبکرێت ، ئەمەش پارێزبەندیەکی دەستوریی باشە بۆ شکۆمەندیی و پێگەی هەرێم ، بە کورتی گرنگترین ئەو خاڵانە کە لە تانوپۆی بریار(حيثيات القرار) دەخەینەروو، چونکە رای گشتی و چاودێرەکان تەنها چاویان لەسەر برگەی بریاری دادگابوو، کە چوار برگە بوو، بەشی یەکەمی تانوپۆی بریار(حیثيات القرار)یان فەرامۆشکردوە، لە خوارەوە گرنگترین برگەکانی دیاری دەکەین: ١: لە ناوەڕۆکی دەقی دارشتنی بریارەکەدا باسی سیستەمی فیدراڵی کراوەو ئاماژە بە قەوارەی هەرێمی کوردستان وەکو هەرێمێک لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵیدا هاتوە، شکۆی دەستوریی هەرێم رێزلێگیراوە ، بەشێوەیەکی بەرز باسی شان و شەکەتی گەلی کوردستان کراوەو بە باڵای گەلی کوردا هەڵدراوە، هەروەها روونکراوەتەوە کە پێویستە حکومەتی فیدراڵ پارێزگاکان و هەرێمەکان پارەدار بکات و بودجە بۆ هەرێم دابین بکات. بەو شێوەی کە بتوانرێ هەرێم پێداویستیەکانی سەرشانی خۆی هەڵبسوڕێنێت ، لەهەمان کات رەچاوی بنەمای ژمارەی دانیشتوان بکرێت. ٢: نابێت بەهۆی کێشەکانی حکومەتی فیدراڵ و هەرێم،  فەرمانبەرانی هەرێم لە مافی موچە بێ بەش بکرێن .دادگا دەستەواژەی نابێ (مەحروم بکرێن )ی بەکارهێناوە، زیاتر لەوەش دەڵێ؛ ئەگەر حکومەتی هەرێم پابەندیی خۆی بەرامبەر بە حکومەتی فیدراڵ جێبەجێ نەکرد ،نابێت ئەمە بکرێتە هۆیەک بۆ بێ بەشکردنی موچەخۆران لە موچەکانیان. ٣: دادگا پشتی بە شیتەڵی ئاینی بەستوە و ئاماژەی بە چەندین دەقی قورئانی پیرۆز کردوە، کە پەیوەستن بە مافی بونیادەم و شکۆی مرۆڤ. ئەم شیکردنەوەیە لەقازانجی دەرچونی بریارەکە نوسراوە،  بۆ ئەوەی پشتیوانییەکی ئاینیی بە بریارەکاوە بلکێنرێت. ٤: دادگا حکومەتی فیدراڵی پەیوەستکرد بە خەرجکردنی موچەی سەرجەم فەرمانبەران و خانەنشینان لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە، هاوتای عێراق (اسوة بأقرانهم) واتە کوتومت وەکو باقی فەرمانبەرانی تری عێراق ، لە چوارچێوەی جێگیرکردنی موچە، کە بەعەرەبی پێی دەڵێن تەوتینی راتب  . ئەمەش مانای خەرجکردنی کۆی موچەیە  بەبێ لێبرین کە پێی دەڵێن پاشەکەوتکردن ،  دەبێت موچە مانگانە بدرێت و لەهەمان کات موچەش زیاد دەکرێت هاوتای موچەی حکومەتی فیدراڵیی  دەبێت . سەرنجی کۆتایی: دەقی نوسراوی بریاری دادگا لەم رۆژانەدا بە واژووی سەرجەم دادوەرانەوە دەردەچێت ، نیەتی دادگا چارەسەرکردنی کێشەی موچەخۆرانی هەرێمەو چاوەروان دەکرێ ، پێگەی دەستوریی هەرێم و وەزارەتی دارایی هەرێم پارێزراو بێت . لە کۆتایدا بە هیوام خەیاڵ پڵاو نەبم و چاوەروانیەکەم بێتە دی..

(دره‌و): دوای گه‌ڕاندنه‌وه‌ی پارچه‌ دزراوه‌كانی له‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، ئه‌مڕۆ پاڵاوگه‌ی (بێجی) ده‌ستی به‌كاركرده‌وه‌، رۆژانه‌ زیاتر له‌ 150 به‌رمیل ده‌پاڵێوێت و (4 ملیۆن) لیتر به‌نزین به‌رهه‌مده‌هێنێت، به‌پێی قسه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق به‌ ده‌ستبه‌كاربوونه‌وه‌ی ئه‌م پاڵاوگه‌یه‌ عێراق پێداویستییه‌كانی خۆی بۆ به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كان پڕده‌كاته‌وه‌و پێویستی به‌وه‌ نابێت له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده‌یان بكات. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق پاڵاوگه‌ی (شیمال)ی له‌ بێجی كرده‌وه‌، ئه‌م پاڵاوگه‌یه دوای 10 ساڵ له‌كاركه‌وتنی، نۆژه‌نكراوه‌ته‌وه‌. سودانی له‌ وتارێكدا به‌بۆنه‌ی كردنه‌وه‌ی پاڵاوگه‌كه‌ رایگه‌یاند، زۆرێك له‌ هاوڵاتیانی عێراقی چاوه‌ڕوانی ئه‌م ده‌ستكه‌وته‌ گرنگه‌ بوون، دوای وێرانكردنی پاڵاوگه‌كه‌، ئاماژه‌ی به‌و كه‌سانه‌ كرد كه‌ له‌ شه‌ڕی به‌رگیركردن له‌ پاڵاوگه‌كه‌ شه‌هیدو برینداربوون و پاڵاوگه‌ی بێجییان له‌ ده‌ستی چه‌كدارانی داعش رزگاركردووه‌.  ئه‌ندازیاران و كرێكارانی كۆمپانیای پاڵاوگه‌كانی باكور پاڵاوگه‌ی بێجییان نۆژه‌نكردوه‌ته‌وه‌. "زۆر كه‌س گومانیان هه‌بوو له‌وه‌ی پارچه‌كانی ئه‌م پاڵاوگه‌یه‌ بگه‌ڕێندرێنه‌وه‌، به‌ڵام به‌ هه‌ماهه‌نگی حكومه‌تی هه‌رێم گه‌ڕێندرانه‌وه‌" سودانی وای وت، ئه‌مه‌ وه‌كو ئاماژه‌یه‌ك بۆ دزینی پاڵاوگه‌كه‌، كه‌یسێك كه‌ رایگشتی عێراق و ته‌نانه‌ت میدیا جیهانییه‌كانیش باسیان لێوه‌كردو حكومه‌تی سودانیش تائێستا ناوی ئه‌وانه‌ی ئاشكرا نه‌كردووه‌ كه‌ له‌ پشت دزینی پاڵاوگه‌كه‌وه‌ بوون، ته‌نیا ناوی ئه‌و هاوڵاتییه‌ی هێنا (باران ئه‌حمه‌د یونس) كه‌ به‌هاوكاری حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ستپێشخه‌ری كردووه‌ بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی پارچه‌كانی پاڵاوگه‌كه‌.  به‌پێی قسه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی پاڵاوگه‌ی بێجی وا ده‌كات تا ناوه‌ڕاستی ساڵی داهاتوو، عێراق له‌ دابینكردنی ته‌واوه‌تی پێداویستی خۆی بۆ به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كان نزیك ببێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی راگرتنی هاورده‌ی به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كان له‌ ده‌ره‌وه‌و ملیاران دۆلار بۆ حكومه‌ت ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌. سودانی وتی: حكومه‌ت له‌ماوه‌ی 15 مانگی ته‌مه‌نی خۆیدا، كه‌رتی نه‌وت و غازی خستوه‌ته‌ سه‌رووی ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی خۆیه‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌گوێره‌ی به‌رنامه‌یه‌ك بۆ وه‌به‌رهێنانی ئه‌م سامانه‌، به‌جۆرێك باشترین داهات به‌دی بهێنێت.  "سه‌رباری ئه‌وه‌ی عێراق رۆژانه‌ زیاتر له‌ 4 ملیۆن به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مده‌هێنێت، به‌ڵام هێشتا به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كان هاورده‌ ده‌كات، ئه‌مه‌ سیاسه‌تێكه‌ كه‌ ده‌یان ساڵه‌ به‌رده‌وامه‌". پاڵاوگه‌ی بێجی گه‌وره‌ترین كۆمه‌ڵگه‌ی پاڵاوتن و پیشه‌سازی نه‌وته‌ له‌ عێراق، له‌ ته‌موزی 1978دا دروستكراوه‌، پاڵاوگه‌كه‌ ده‌كه‌وێته‌ پارێزگای سه‌لاحه‌دین. ئێستاو دوای ده‌ستبه‌كاربوونه‌وه‌ی، ئه‌م پاڵاوگه‌یه‌ رۆژانه‌ زیاتر له‌ 150 هه‌زار به‌رمیل ده‌پاڵێوێت. رێكخراوی داعش ساڵی 2014 ده‌ستی به‌سه‌ر پاڵاوگه‌كه‌دا گرت، دواتر هێزه‌ عێراقییه‌كان ئۆپۆراسیۆنێكیان ئه‌نجامدا بۆ رزگاركردنی پاڵاوگه‌كه‌و، دوای وه‌رگرتنه‌وه،‌ پاڵاوگه‌كه‌ هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه‌و فرۆشرا به‌ وه‌به‌رهێنێك له‌ هه‌رێمی كوردستان، وه‌به‌رهێنه‌كه‌ به‌ر له‌ مردنی به‌ چه‌ند رۆژێك وه‌سێتنامه‌یه‌كی بۆ كه‌سوكاره‌كه‌ی نوسی بوو، داوایكردبوو پارچه‌كانی ئه‌و پاڵاوگه‌یه‌ بگه‌ڕێننه‌وه‌، له‌ ئابی 2023دا كه‌سوكاره‌كه‌ی پارچه‌كانی پاڵاوگه‌كه‌یان گه‌ڕانده‌وه‌.  تا ساڵی 2022 توانای پاڵاوتنی پاڵاوگه‌كانی عێراق له‌ رۆژێكدا زیاتر له‌ 700 هه‌زار به‌رمیل بوو، دوای كردنه‌وه‌ی پاڵاوگه‌ی كه‌ربه‌لا به‌توانای 140 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌ له‌ ساڵی رابردوودا، هه‌روه‌ها كردنه‌وه‌ی پاڵاوگه‌ی بێجی له‌ ئه‌مڕۆدا كه‌ تواناكه‌ی 150 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌یه‌، هه‌روه‌ها به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای پاڵاوتنی هه‌ندێك له‌ پاڵاوگه‌كانی باشور، هه‌موو ئه‌مانه‌ وایانكرد له‌ماوه‌ی ساڵێكدا توانای پاڵاوتن زیاتر له‌ 300 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌ زیاد بكات. ئه‌مه‌ واده‌كات توانای پاڵاوتن له‌ عێراق بۆ زیاتر له‌ (یه‌ك ملیۆن) به‌رمیلی رۆژانه‌ زیاد بكات، واتا توانای پاڵاوتنی پاڵاوگه‌كانی عێراق به‌رێژه‌ی نزیكه‌ی 40% به‌رزبووه‌ته‌وه‌.  سه‌رباری ئه‌وه‌ی توانای پاڵاوتنی پاڵاوگه‌ی بێجی هاوتای توانای پاڵاوتنه‌ له‌ پاڵاوگه‌ی كه‌ربه‌لا، به‌ڵام ئه‌و ته‌كنه‌لۆژیای كه‌ له‌ پاڵاوگه‌ی كه‌ربه‌لا به‌كارهێنراوه‌ گه‌وره‌ترو نوێتره‌ له‌وه‌ی پاڵاوگه‌ی بێجی كه‌ كه‌لوپه‌له‌كانی كۆنن، ئه‌مه‌ واده‌كات پاڵاوگه‌كانی تری عێراق له‌دوای پاڵاوگه‌ی كه‌ربه‌لاوه‌ بن، له‌كاتێكدا پاڵاوگه‌ی كه‌ربه‌لا رۆۆژانه‌ (8 ملیۆن) لیتر به‌نزین به‌رهه‌مده‌هێنێت به‌ پاڵاوتنی 140 هه‌زار به‌رمیل، پاڵاوگه‌ی بێجی ناتوانێت زیاتر له‌ (4 ملیۆن) لیتری رۆژانه‌ به‌رهه‌مبهێنێت به‌ پاڵاوتنی 150 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌، ئه‌مه‌ش هۆكاره‌كه‌ی بۆ كۆنی و بێتوانایی كه‌لوپه‌له‌كانی بێجی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.  به‌رله‌وه‌ی پاڵاوگه‌ی كه‌ربه‌لا بڕی (8 ملیۆن) لیتر به‌نزینی رۆژانه‌ زیاد بكات، عێراق رۆژانه‌ (15 ملیۆن) لیتر به‌نزینی به‌رهه‌م ده‌هێنا، بۆیه‌ كه‌ربه‌لا بڕی به‌نزینی به‌رهه‌مهێنراوی عێراقی بۆ (23 ملیۆن) لیتر به‌رزكرده‌وه‌، به‌ (4 ملیۆن) لیتر به‌نزینی پاڵاوگه‌ی بێجی كه‌ ئه‌مڕۆ ده‌ستبه‌كاربوو، تێكڕای به‌نزینی به‌رهه‌مهێنراوی عێراق له‌ رۆژێكدا بۆ (27 ملیۆن) لیتر به‌رزده‌بێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش ئه‌و بڕه‌یه‌ كه‌ رۆژانه‌ عێراق پێویستی پێیه‌تی، به‌ڵام گرفته‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ هه‌ندێجار به‌تایبه‌تیش له‌ وه‌رزی هاویندا كه‌ به‌كارهێنانی به‌نزین زیاد ده‌كات یان به‌قاچاخبردنی به‌نزین رووده‌دات، پێداویستی رۆژانه‌ی عێراق بۆ به‌نزین ده‌گاته‌ (30 ملیۆن) به‌رمیل. 

درەو: نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێت: دۆسیەی نەوت شەفاف بووەو داهاتەكەی نەچووەتە گیرفانی تایبەتەوە، ئەوكات لە 2014 لەگەڵ عێراق ریككەوتین ئەگەر ئەوان موچە نەدەن ئێمە نەوت بفرۆشین. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە دیدارێكی كەناڵی (الحدث) سەبارەت بە پرسیارێكی تایبەت بە نەوت دەڵێت: پرسیار: نەوتی پێشوو كە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی توركییەوە هەناردە دەكرا، ئەو پارەیەی دەگەڕایەوە نەدەچووە خەزێنەی حكوومەتەوە، بەڵكوو دەچووە گیرفانی تایبەت! عێراق بەم شێوەیە هەرێمی كوردستانی تۆمەتبار دەكرد، ئێوە چۆن وەڵامی ئەم تۆمەتە دەدەنەوە؟ وەڵام: ئەوكات سەرۆك وەزیران بووم، نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستانەوە دەچووە بەندەری جەیهان. لە بەندەری جەیهانی توركیا كۆمپانیای سۆمۆ هەیە كە هەموو كاری هەناردەكردنی نەوت و پرسی نەوتی عێراق دەكات. لەوێ چاودێریی هەموو بەرمیلێكی دەكرد. ئێمە داوامان كرد كە دەبێ سۆمۆ لەوێ بێت. سۆمۆ هەموو ژمارەكانی تۆمار دەكرد، دوای ئەوە نەوت بە كڕیارەكانی نەوت دەفرۆشرا. ئەو پارەیەی دەهاتەوە، بە ڕێگەپێدانی بانكی ناوەندیی عێراق، دەهاتەوە هەرێمی كوردستان. ئەو كاتە كە ئێمە بودجەمان لە بەغدا نەبوو، ئەو پارەیە بۆ مووچە خەرج دەكرا. ئەم پرۆسەیە هەمووی لەلایەن كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانە‌وە وردبینی بۆ دەكرا. كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان سەیری هەموو ئەو ژمارانەی دەكرد، ئێستاش ئەو ژمارانە هەموویان هەن. ئەمانەمان هەمووی بە وردی داوەتە بەغدا و داومانەتە پەرلەمانی كوردستان. هەر كەسێك بیەوێ زانیاری لەسەر ئەو دۆسیەیە هەبێت، بەوپەڕی شەفافییەتەوە هەموو شتەكان هەن. ئەم تۆمەتانە بێ بەڵگەن و ڕاست نین. فرۆشتنی نەوت شتێك نییە بتوانی بیفرۆشی و بیخەیتە گیرفانی خۆتەوە. شتی وا مومكین نییە! زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە هەرێمی كوردستان یەكلایەنە نەوتی فرۆشتووە. ئێمە یەكلایەنە نەوتمان نەفرۆشت، عێراق شوباتی ساڵی 2014 بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی، ئێمە مانگی ئایاری هەمان ساڵ دەستمان بە هەناردەكردنی نەوت كرد. پێشتر لەگەڵ عێراق ڕێككەوتنمان هەبوو، ئەگەر ئەوان بودجەمان نەدەنێ كە ئەوكاتە مالكی سەرۆك وەزیران بوو، مافی خۆمانە نەوت هەناردە بكەین.  

درەو: 🔹 زیاتر لە (11) ساڵە دەرگای دامەزراندن لە کەرتی گشتیدا، بەڕووی دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگاکانی هەرێمی کوردستان داخراوە. 🔹 سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2023) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی لەعێراق زیاتر لە (810 هەزار) پلەی وەزیفی جێگەی کراوەتەوەو بە رێژەی (25%) زیادی کردووە، بەڵام بۆ هەرێمی کوردستان (658 هەزار و 189) پلەی وەزیفی جێگیر کراوە، بەراورد بە ساڵی (2021) (23 هەزار و 832) پلەی وەزیفی کەمکراوەتەوە بە رێژەی (3.5%). 🔹 لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2006) ژمارەی هێزی کاری حکومی تەنها (ملیۆنێک و 912 هەزار و 605) موچەخۆر بوو، بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) موچەخۆر، واتا دەستی کار بە رێژەی (113%) زیادی کردووە. 🔹 بەڵام هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی یاساکانی بودجەدا لە ساڵی (2006) تەنها (557 هەزار و 32) دەستی کاری حکومی بووە، دوای تێپەڕبوونی (17) ساڵ بەسەر ئەو ماوەیەدا، لە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بە (658 هەزار و 189) دەستی کاری حکومی هەژمارکراوە، بە رێژەی (18%) زیادی کردووە و دانیپێدنراوە، بەڵام ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم زیاتر لە (ملیۆنێک و 255 هەزار) موچەخۆرە كە زیاتر لە (110%) زیادیكردووە، بەڵام نە عێراق دانیپێدا دەنێت، نە هەرێمیش توانیویەتی بەغدا بەو ژمارەیە قایل بکات. 🔹 لە یاسای بودجەی ساڵی (2021)دا، وەزارەتی پەروەردە (154 هەزار و 106) پلەی وەزیفی لە خۆگرتووە بەڵام لە ساڵی (2023) دەستی کار لە وەزارەتەکەدا گەیشتووە بە (963 هەزار و 949) موچەخۆر بە ڕێژەی (525%) زیادی کردووە. سەرەتا زیاتر لە (11) ساڵە دەرگای دامەزراندن لە کەرتی گشتیدا، بەڕووی دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگاکانی هەرێمی کوردستان داخراوە، لە دوای ساڵی (2013)ەوە لە هیچ پرۆسەیەکی گشتگر و فەرمی فراواندا، رێگە خۆشنەکراوە بۆ جێکردنەوەی لانی کەمی خاوەن بروانامەکان کە بتوانن لە کەرتی گشتیدا خزمەت بکەن. ئەمە لە کاتێکدایە پرۆسەی دامەزراندن لە چوارچێوەی کەرتی گشتیدا لە حکومەتی عێراق ڕانەگیراوە، ساڵانە بە ئاستێکی بەرزو تا ڕادەیەک گونجاو، دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگاکان دادەمەزرێندرێن، نە حکومەتی هەرێم و نە نوێنەرانی کورد لە بەغدا، نەیانتوانیەوە هاوشێوەی ساڵانی پێش (2013) پشکی خەڵکی هەرێمی کوردستان لەو بەشەی دامەزراندن بۆ دەرچوانی زانکۆ پەیمانگاکان دەستەبەر بکەن. هەر وەک چۆن نەیانتوانییوە حکومەتی عێراق قایل بکەن بەو ژمارەو رێژە موچەخۆرەی لە دەرەوەی یاسای بودجەی گشتی عێراق حکومەتی هەرێم دایمەزراندون. چونکە واقعی هەرێمی کوردستان لە رووی ژمارەی هێزی کاری حکومی و موچەخۆرانەوە تەواو جیاوازە لەو داتایانەی لە نێو یاساکانی بودجەی گشتی عێراق جێگەیان کراوەتەوە. ئەوەی لە عێراقدا دانی پێدادەنرێت نزیەکەی نیوەی ئەو هێزی کارو موچەخۆرەیە کە حکومەتی هەرێم هەیەتی و حکومەتی عێراق دانیپێدانانێت. ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم زیاتر لە (ملیۆنێک و 250 هەزار) موچەخۆرەو بەپێی بەڵگەنامەکانیش لە حکومەتی عێراق لە (660 هەزار) موچەخۆر تێناپەڕێت. بۆیە لێرەدا تەنها تیشک دەخەینە سەر ئەو داتاو ژمارانەی کە لە یاساکانی بودجەی گشتی عێراقدا تایبەت بە موچە خۆرانی هەرێم جێگەی کراوەتەوە، نەک ئەو واقعەی لەبارە ژمارەی موچەخۆرانەوە هەیە کە (ملیۆنێک و 200 هەزار) موچەخۆری تێپەڕاندووە لەم بەدواداچونەدا بە گەڕانەوە بۆ ئەو ساڵانەی کە حکومەتی عێراق یاسای بودجەی هەبووە، لە نێوان (2006 بۆ 2023). تیشک دەخەینە سەر ژمارەی هێزی کار (موچەخۆران)ی کەرتی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، هاوکات بڕو ڕادەو ڕێژەی گەشەی ژمارەی موچەخۆران لە عێراق و هەرێم، وەک ئەوەی لە یاساکانی بودجەدا ئاماژەی پێدراوە. یەکەم؛ ژمارەی هێزی کار (موچەخۆران)ی کەرتی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەپێی پلە وەزیفییەکانیان پاڵپشت بە یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی 2006 - 2023 حکومەتی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2006 - 2023) پانزە ساڵ یاسای بودجەی هەبووە، جگە لە ساڵەکانی (2014، 2020 و 2022). وەک ئەوەی لەسەرجەم یاسا دەرکراوەکاندا هاتووە، سەرباری بەردوامی پرۆسەی بە خانەنشین کردنی موچەخۆرانی کەرتی گشتی، بەڵام جگە لە ساڵانی (2016، 2017 و 2018) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی دابەزیوە، بەڵام لە سەرجەم ساڵەکانی دیکەدا، ژمارەی پلە وەزیفییە جیاوازەکانی کەرتی گشتی رووی لە بەرزبوونەوە کردووە، کە ئاماژەن بۆ بەردەوامی پرۆسەی دامەزراندن، بەجۆرێک؛ -    لە ساڵی (2006) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (ملیۆنێک و 912 هەزار و 605) موچەخۆر بووە. -    لە ساڵی (2007) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 60 هەزار و 260) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (147 هەزار و 655) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (7.7%). -    لە ساڵی (2008) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 263 هەزار و 123) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (202 هەزار و 863) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (9.8%). -    لە ساڵی (2009) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 320 هەزار و 247) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (57 هەزار و 124) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (2.5%). -    لە ساڵی (2010) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 468 هەزار و 422) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵی (2009) (148 هەزار و 175) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (6.4%). -    لە ساڵی (2011) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 662 هەزار و 608) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (194 هەزار و 186) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (7.9%). -    لە ساڵی (2012) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 750 هەزار و 322) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (87 هەزار و 714) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (3.3%). -    لە ساڵی (2013) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 907 هەزار و 776) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (157 هەزار و 454) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (5.7%). -    لە ساڵی (2015) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (3 ملیۆن و 27 هەزار و 69) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵی (2013) وەک ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە (119 هەزار و 293) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (4.1%). -    لە ساڵی (2016) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 905 هەزار و 226) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (121 هەزار و 843) پلەی وەزیفی کەمی کردووە بە رێژەی (4%). -    لە ساڵی (2017) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 885 هەزار و 834) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (19 هەزار و 392) پلەی وەزیفی کەمی کردووە بە رێژەی (0.7%). -    لە ساڵی (2018) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 885 هەزار و 716) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (118) پلەی وەزیفی کەمی کردووە. -    لە ساڵی (2019) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە (2 ملیۆن و 941 هەزار و 890) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (56 هەزار و 174) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (1.9%). -    لە ساڵی (2021) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە گەیشتووە بە (3 ملیۆن و 263 هەزار و 834) موچەخۆر، بەراورد بە ساڵی (2019) (321 هەزار و 944) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (10.9%). -    لە ساڵی (2023) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە گەیشتووە بە ئاستێکی پێوانەیی و (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) موچەخۆر بووە، بەراورد بە بودجەی ساڵی (2021)، (810 هەزار و 863) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (24.8%). بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1))       دووەم؛ ژمارەی هێزی کار (موچەخۆران)ی کەرتی گشتی لە هەرێمی کوردستان  بەپێی یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی 2006 - 2023 پاڵپشت بە داتاو ئامارانەی دەربارەی هێزی کاری موچەخۆرانی هەرێم، لە یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2006 - 2023) هاتووە؛ -    لە ساڵی (2006) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (557 هەزار و 32) موچەخۆر بووە. -    لە ساڵی (2007) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (586 هەزار و 502) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (29 هەزار و 470) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (5.9%). -    لە ساڵی (2008) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (616 هەزار و 304) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (29 هەزار و 802) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (5%). -    لە ساڵی (2009) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (616 هەزار و 302) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (2) پلەی وەزیفی کەمی کردووە. -    لە ساڵی (2010) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (625 هەزار و 849) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵی (2009) (9 هەزار و 547) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (1.5%). -    لە ساڵی (2011) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (650 هەزار و 849) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (25 هەزار) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (4%). -    لە ساڵی (2012) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (662 هەزار و 444) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (11 هەزار و 595) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (1.8%). -    لە ساڵی (2013) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (667 هەزار و 528) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (15 هەزار و 84) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (2.3%). -    لە ساڵی (2015) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (679 هەزار و 939) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵی (2013) وەک ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە (2 هەزار و 411) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (0.4%). -    لە ساڵی (2016) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی هەرێمی کوردستان (682 هەزار و 21) موچەخۆر بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر (2 هەزار و 82) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (0.3%). ئەو ژمارەیەی موچەخۆرانی هەرێم لە یاساکانی بودجەی ساڵانی (2017، 2018، 2019 و 2021) بە جێگیری ماوەتەوە. -    سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2023) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی لەعێراق زیاتر لە (810 هەزار) پلەی وەزیفی جێگەی کراوەتەوە، بەڵام بۆ هەرێمی کوردستان (658 هەزار و 189) پلەی وەزیفی جێگیر کراوە، بەراورد بە ساڵی (2021) (23 هەزار و 832) پلەی وەزیفی کەمکراوەتەوە بە رێژەی (3.5%). بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2))       سێیەم؛ بەراوردکردنی بڕو رێژەی گەشەکردنی ژمارەی هێزی کار (موچەخۆران)ی کەرتی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەپێی یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی 2006 - 2023 وەک لە خشتەی ژمارە (3) دا رونکراوەتەوە، کاتێک ژمارەو ڕێژەی گەشەکردنی دەستی کاری حکومی لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی یاساکانی بودجەی گشتی عێرا ڕادەمێنیت، بۆی دەردەکەوێت؛ لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2006) ژمارەی هێزی کاری حکومی تەنها (ملیۆنێک و 912 هەزار و 605) موچەخۆر بوو، بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) موچەخۆر، بەو مانایەی (2 ملیۆن و 162 هەزار و 92) دەستی کار بە رێژەی (113%) زیادی کردووە. بەڵام کاتێک بەتەنها هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی یاساکانی بودجەی گشتی عێراق وەردەگرین، ئەوا؛ لە ساڵی (2006) تەنها (557 هەزار و 32) دەستی کاری حکومی بووە، دوای تێپەڕبوونی (17) ساڵ بەسەر ئەو ماوەیەدا، لە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بە (658 هەزار و 189) دەستی کاری حکومی هەژمارکراوە، واتە (101 هەزار و 157) موچەخۆر بە رێژەی (18%) زیادی کردووە و دانیپێدنراوە. کاتێکش بەراوردی یاسای بودجی ساڵی (2023) دەکەین بە ساڵی (2013) و تەنانەت ساڵی (2021)یش، ئەوا بەڕوونی دەبینرێت، دەستی کاری گشتی لە حکومەتی عێراق بەڕادایەکی بەرچاو بەرزبووەتەوە، بەپێچەوانەی دەستی کاری حکومییەوە لە هەرێمی کوردستان پاشەکشەی کردووە. (خشتەی ژمارە (3)) ئەو ڕاستییە ڕوونتر دەکاتەوە.     چوارەم؛ بەراوردکردنی بڕو رێژەی گەشەکردنی ژمارەی هێزی کاری گشتی لە وەزارەتەکانی (پەروەردەو تەندروستی) عێراق بەپێی یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی 2021 و 2023 وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا لە ساڵی (2023) ژمارەی هێزی کاری کەرتی گشتی بە گەیشتووە بە ئاستێکی پێوانەیی و (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) موچەخۆر بووە، بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021)، (810 هەزار و 863) پلەی وەزیفی زیادی کردووە بە رێژەی (24.8%). لە چوارچێوەی ئەو زیادبووکردنەی دەستی کاری حکومی هەردوو وەزارەتەکانی (پەروەردەو تەندروستی) عێراق پشکی شێریان بەرکەوتووە، بەجۆرێک؛ وەک لە یاسای بودجەی ساڵی (2021)دا هاتووە، وەزارەتی پەروەردە لە ساڵی ناوبراودا (154 هەزار و 106) پلەی وەزیفی لە خۆگرتووە بەڵام لە یاسای بودجەی ساڵی (2023) دەستی کار لە وەزارەتەکەدا گەیشتووە بە (963 هەزار و 949) دەستی کار و (809 هەزار و 843) موچەخۆر بە ڕێژەی (525%) زیادی کردووە. هاوکات لە یاسای بودجەی ساڵی (2021)دا هاتووە، وەزارەتی تەندروستی (116 هەزار و 451) پلەی وەزیفی لە خۆگرتووە بەڵام لە یاسای بودجەی ساڵی (2023) دەستی کار لە وەزارەتەکەدا گەیشتووە بە (488 هەزار و 550) دەستی کار و (372 هەزار و 99) موچەخۆر بە ڕێژەی (319%) زیادی کردووە. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).       سەرچاوەکان یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی (2006، 2007، 2008، 2009، 2010، 2011، 2012، 2013، 2015، 2016، 2017، 2018، 2019، 2021 و 2023). https://www.mof.gov.iq/pages/ar/FederalBudgetLaw.aspx  

(دره‌و): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەڵبژاردنەكانی هەرێمی سپارد بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، به‌گوێره‌ی بڕیاری دادگا بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان له‌مه‌ودوا هه‌موو هاوڵاتییه‌ك بۆی هه‌یه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی حزبه‌ سیاسییه‌كان به‌شێوه‌ی تاكه‌كه‌سی خۆی كاندید بكات، ئه‌مه‌ له‌پاڵ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان و گۆڕینی شێوازی هه‌ڵبژاردن بۆ فره‌ بازنه‌یی. هه‌شت مانگ له‌ چاوه‌ڕوانی بڕیاردا! دواجارو دوای زیاتر له‌ (8) مانگ تاوتوێكردن، دادگای فیدراڵ عێراق بڕیاری خۆی له‌باره‌ی ئه‌و سكاڵایه‌ ده‌ركرد كه‌ یه‌كێتیی  نیشتمانی كوردستان سه‌باره‌ت به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان تۆماریكردبوو. لەم سكاڵایەدا، سكاڵاكارەكان دوو كەس بوون، یەكێكیان (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی بوو لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان (ئێستا ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتییە)‌، ئەوی تریان (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین)ه‌ لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی.  دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخست، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركرابوون. زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی كردبوو حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە. ئه‌و ماددانه‌ی سكاڵایان له‌سه‌ر تۆماركرا كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن: ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان- عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا. ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات. ماددەی بیست‌و دوو: 1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن. 2- لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون. ماددەی سی‌و شەش: 1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 3-  یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. دادگای چۆن بڕیاریدا ؟ دادگای فیدراڵی عێراق ئه‌مڕۆ بڕیاری خۆی له‌سه‌ر مادده‌ سكاڵا له‌سه‌ركراوه‌كانی یاسای هه‌ڵبژاردن ده‌ركرد، له‌ بڕیاره‌كه‌یدا ده‌ڵێ: •    ده‌سته‌واژه‌ی 11 كه‌ له‌ مادده‌ی یه‌كه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی هه‌ڵبژاردنی كوردستاندا ژماره‌ (1)ی ساڵی 1992ی هه‌مواركراودا هاتووه‌ ناده‌ستورییه‌و ده‌قه‌كه‌ به‌مشێوه‌ی لێ دێت:"په‌رله‌مانی كوردستان له‌ 100 ئه‌ندام پێكدیت". به‌مشێوه‌یه‌ دادگای فیدراڵی (11) كورسی "كۆتا"ی پیكهاته‌كانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. •        ده‌سته‌واژه‌ی "به‌گوێره‌ی حوكمه‌كانی بڕگه‌ی 4 له‌ مادده‌ی 2ی یاسای كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان ژماره‌ 11ی ساڵی 2007 تا كاتی پێكهێنانی ده‌سته‌یه‌ی باڵای هه‌ڵبژاردن و راپرسی كوردستانی عێراق" كه‌ له‌ مادده‌ی شه‌شه‌می دووباره‌كراوه‌ی یه‌كه‌م له‌ یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانی عێراق ژماره‌ 1ی ساڵی 1992ی هه‌موار كراودا هاتووه‌، ناده‌ستورییه‌و ده‌قه‌كه‌ به‌مشێوه‌ی لێ دێت" له‌م یاسایه‌دا كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان شوێنی ده‌سته‌ی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستانی عێراق ده‌گرێته‌وه‌ بۆ سه‌رپه‌ره‌شتیكردنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مان و به‌ڕێوه‌بردنی. بڕگه‌ی چواره‌م له‌ مادده‌ی شه‌شه‌می یاساكه‌ ناده‌ستورییه‌". به‌پێی ئه‌م بڕیاره‌ دادگای فیدراڵی عێراق كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی هه‌رێمی كوردستانی به‌یه‌كجاری هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، كۆمسیۆنێك كه‌ ساڵی 2014 په‌رله‌مانی كوردستان دروستیكردو له‌ماوه‌ی 10 ساڵی ته‌مه‌نی خۆیدا ته‌نیا سەرپەرشتی ڕاسییەکی گشتی بۆ سەربەخۆیی کوردستان لە 25ی ئه‌یلولی 2017و یەک هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی له‌ 30ی ئه‌یلولی 2018دا كردووه‌.  •    مادده‌ی 9ی یاسای هه‌مواركراوی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ناده‌ستورییه هه‌روه‌ها جێبه‌جێكردنی ده‌قی پێشوو كه‌ به‌گوێره‌ی مادده‌ی چواره‌می هه‌مواری سێیه‌می ساڵی 2004 هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه‌، ‌به‌جۆرێك ده‌قی جێبه‌جێكراو به‌مشێوه‌یه‌ بێت" هه‌رێمی كوردستان دابه‌شده‌كرێت به‌سه‌ر ژماره‌یه‌ك ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردندا كه‌ له‌ چوار ناوچه‌ كه‌متر نه‌بێت". •    مادده‌ی سێیه‌م له‌ یاسای ژماره‌ 15ی ساڵی 2013ی یاسای هه‌مواری حه‌وته‌می هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ناده‌ستورییه‌، كه‌ به‌پێی ئه‌م مادده‌یه‌ مادده‌ی حه‌ڤده‌یه‌می یاسای ناوبراو هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه‌، ده‌بێت كار به‌ مادده‌ی ناوبراو بكرێته‌وه‌ كه‌ ده‌ڵێ: هه‌موو هاوڵاتییه‌ك كه‌ ته‌مه‌نی 18 ساڵی ته‌واو كردبێت فه‌رمانگه‌ی باری شارستانی كارتی ده‌نگدانی پێده‌دات به‌پێی چوارچێوه‌یه‌ك كه‌ دیاریده‌كرێت، به‌مه‌رجێك ده‌نگده‌ر له‌كاتی ده‌نگداندا ناسنامه‌ی خۆی بسه‌لمێنێت".  •    هه‌ردوو ده‌سته‌واژه‌ی " له‌سه‌ر ئاستی كوردستانی عێراق" هه‌روه‌ها ده‌سته‌واژه‌ی "به‌مه‌رجێك ژماره‌ی كاندیدی هه‌ر لیستێكی هه‌ڵبژاردن له‌ سێ كاندید كه‌متر نه‌بێت" كه‌ له‌ مادده‌ی بیست و دووی له‌ یاسای هه‌ڵبژاردندا هاتووه‌ ناده‌ستورییه‌و ده‌قه‌كه‌ به‌مشێوه‌ی لێدێت" هه‌موو قه‌واره‌یه‌كی سیاسی له‌ كوردستانی عێراق بۆی هه‌یه‌ لیستی تایبه‌ت پێشكه‌ش بكات كه‌ ناوی كاندیده‌كانی له‌خۆبگرێت و رێژه‌ی ژنان له‌ناو لیسته‌كه‌دا له‌ 30% كه‌متر نه‌بێت، ریزبه‌ندی ناوی كاندیده‌كان به‌وشێوه‌یه‌ ده‌بێت كه‌ گره‌نتی رێژه‌ی ناوبراوی ژنان بكات له‌ په‌رله‌ماندا". به‌گوێره‌ی ئه‌م ئه‌م بڕیاره‌ی دادگای فیدراڵی بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان ئیتر هه‌موو هاوڵاتییه‌ك ده‌توانێت له‌ ده‌ره‌وه‌ی لیستی حزبه‌كان، وه‌كو كاندیدی تاكه‌كه‌سیی "فردی" خۆی بۆ په‌رله‌مانی كوردستان كاندید بكات.     

  درەو: ئایدن مەعروف لێدوانێكدا بە (درەو)ی راگەیاند: بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتاییە، ئێمە بەبێ كۆتاش بەشداری هەڵبژاردنی گشتی پەرلەمانی كوردستان دەكەین و ژمارەی توركمانەكان لە ناوەندی شاری هەولێر (400) هەزار كەسە. ئەمڕۆ دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بە نادەستوری بوونی كۆتاكانی لە پەرلەمانی كوردستان و ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستانی بە (100) كورسی گشتی دیاریكرد. ئایدن مەعروف وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پێكهاتەكان، لە لێدوانێكدا بە (درەو)ی راگەیاند: دەبوایە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بەراوێژ لەگەڵ نوێنەری پێكهاتەكان بكرایە ئەمە بڕیارێكی باش نەبوو، بابەتەكە تایبەت بوو بە هەرێمی كوردستان، تایبەت بوو بە مافەكانی كۆتا و پێكهاتەكان، كە بەو رێگایە بەشدار دەبن لە پرۆسەی هەڵبژاردن، بڕیارێكی باش نەبوو دادپەروەر نەبوو، دیاربوو پێشوەختە ئامادەكرابوو، توركمان نەتەوەیەكی ئەسیلە لە عێراق و لە هەرێمی كوردستان،  پێگەی سیاسی و قورسایی خۆی هەیە ئێمە لەگەڵ ئەوەداین هەڵبژاردن لە كاتی خۆیدا بكرێت، چونكە هەڵبژاردن رەهەندێكی نیشتمانی هەیە، ئێمە وەك توركمان بە كۆتا بەشداربووین و لەدەرەوەی كۆتاش بەشدار دەبین لە هەڵبژاردن كۆتاكان لەدەرەوەی سیستەمی كۆتاش بەشدار دەبن لە پرۆسەی هەڵبژاردنی گشتی ژمارەی توركمان لە ناوەندی هەولێر ژمارەی توركمانەكان (400) هەزار كەس دەبن، بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بڕیارێكی كۆتاییەو تانەی لێنادرێت، بڕیارەو دراوەو كۆتاییە، بەڵام بڕیارەكە لەدەرەوەی ئیرادەی ئێمە كراوە، لەوانەیە قبوڵكراو نەبێت و كاریگەری باش نابێت.  

راپۆرتی: درەو 🔻 دادگای باڵای ئیتحادی عێراق بڕیاریدا بە؛ هەڵوەشاندنەوەی (11) کورسی کۆتاکان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە یەک بازنەییەوە گۆڕی بۆ (چوار) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر بنەمای بڕیارەکە بەپێی سیناریۆکان؛ 🔹 بازنەی پارێزگای هەولێر (34%)ی کورسییەیەکان و (34) کورسی بۆ تەرخان دەکرێت. 🔹 بازنەی پارێزگای سلێمانی (38%)ی کورسییەکان؛ (38) کورسی بۆ تەرخان دەکرێت. 🔹 بازنەی پارێزگای هەڵەبجە (3%)ى کورسییەکان؛ (3) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. 🔹 بازنەی پارێزگای دهۆک (25%)ی کورسییەکان و (25) کورسی بەردەکەوێت. دابەشبوونی کوردسییەکانی پەرلەمانی کوردستان بەسەر پارێزگاکاندا لە دۆخی (4) بازنەییدا بە گوێرەی بڕیارەکەی دادگای باڵای ئیتحادی عێراق؛ کە بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی (11) کورسی کۆتاکان و هێشتنەوەی تەنها (100) کورسی و گۆڕینی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە یەک بازنەییەوە بۆ (چوار) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر بنەمای بڕیارەکە بەپێی سیناریۆکان؛ پێشتر ئەو وتوێژانەی لە نێوان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق و دادگای باڵای فیدراڵیدا هەبوو، دادگای فیدراڵی داوای لە كۆمسیۆن كردبوو هەرێمی كوردستان بكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن، ئەویش بەپێی مادەی (9) یاسای هەڵبژاردنی هەرێم پێش هەموار، كە داوا دەكات هەرێمی كوردستان بكرێتە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن كە لە چوار ناوچە كەمتر نەبێت. لە ئێستادا کە بڕیارەکە بەو جۆرەیە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە (4) بازنەی هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، لە سەر ئاستی بازنەکانی (هەولێر، سلێمانی، هەڵەبجە و دهۆک)، بە پشت بەست بە بنەمای هەمان ئەو داتاو دابەشکارییانەی لە نوسراوێكی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، کە ژمارە (2551)ی رۆژی (30/11/2023)ی لەسەرەو تێیدا وەڵامی داوایەکی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەداتەوە، تایبەت بە میکانزمی دابەشکردنی کوردسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، تێیدا ژمارەی کورسییە تەرخانکراوەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی کراوە بە پێوەر، هەر لەسەر ئەو بنەمایەی لە نوسراوەکەی کۆمسیۆندا هاتووە پشک و بەرکەوتەی هەر پارێزگا (بازنە)یەک لە (100) کورسییەکەی پەرلەمانی کوردستان بەو شێوەیە دەبێت؛ بازنەی یەکەم؛ پارێزگا هەولێر (34%)ی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، واتە (34) کورسی بەردەکەوێت. بازنەی دووەم؛ پارێزگا سلێمانی (34% یان 39%)ی کورسییەکانی پەرلەمان، واتە  (34 یان 39) کورسی، ژمارەی کورسییەکان لەسەر دیاریکردنی پشکی پارێزگای هەڵەبجە ڕادەوەستێت کە هۆکارەکەی روندەکەینەوە. بازنەی سێیەم؛ پارێزگا هەڵەبجە، کە دوو سیناریۆ لە ئارادان؛ یەکەم؛ ئەگەر ئەو بنەمایە لەبەرچاو بگیرێت، کە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وەک بازنەیەکی هەڵبژاردن مامەڵەی لەگەڵ کرا، سنوری ئیداری (ناوەندی قەزای هەڵەبجە، پێنجوێن، سەیدسادق و شارەزوور)ی دەگرتەوە، ئەوا (7%) و (7) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. پشکی بازنەی سلێمانی دەبێتە (34) کورسی. دووەم؛ ئەگەر سنوری ئیداری پارێزگای هەڵەبجە بکرێتە بنەما کە (ناوەندی قەزای هەڵەبجە و ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و بیارە) دەگرێتەوە، لەسەر بنەمای ژمارەی دانشتوانی پارێزگاکە، بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستانی ساڵی (2020) ئەو سنورە جوگرافییە (5%)ی دانیشتوانی سنوری پارێزگای سلێمانی پێکدەهێنێت و لە کۆی (41) کورسی تەنها (2) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت و پارێزگای سلێمانیش (39) کورسی بەردەکەوێت بەڵام لەبەر ئەوەی (30%) بۆ ژنان دیاریكراوە بۆیە دەبێت پارێزگای هەڵەبجە (3) كورسی بۆ دابنرێت كورسیەكی بۆ ژنانە، و سلێمانی دەبێتە (38) كورسی . بازنەی چوارەم؛ پارێزگای دهۆک (25%)ی کورسییەکانی پەرلەمان بەردەکەوێت، واتە (25) کورسی بەردەکەوێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   سەرچاوەکان -    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری بەراوردکارییە، چاپی سێیەم (زیادکراو)، 2023، لاپەڕە 241-259. -    کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن لە عێراق، ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 2021؛ https://bitly.ws/37ZyG -    درەو میدیا، هەرێمی كوردستان دەكرێتە سێ بازنەی هەڵبژاردن، 2/12/2023؛ https://bitly.ws/37ZyJ    

(دره‌و):  به‌پێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌ئێستاوه‌ هه‌ر وه‌زاره‌ت یان فه‌رمانگه‌یه‌كی هه‌رێمی كوردستان به‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی عێراق مامه‌ڵه‌ بكات بۆ گواستنه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ره‌كانی بۆسه‌ر بانكه‌كانی عێراق، خه‌رجی موچه‌كه‌ له‌ پشكی هه‌رێم له‌ یاسای بودجه‌دا ده‌بڕدرێت.  له‌سه‌ر سكاڵایه‌ك كه‌ سێ هاوڵاتی كورد به‌ناوه‌كانی (عه‌داله‌ت ره‌حیم محه‌مه‌د- بوخاری جه‌میل عه‌لی- حه‌یده‌ر محه‌مه‌د عوسمان) تۆماریانكردبوو، دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری دا له‌سه‌ر چاره‌نوسی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان.  سكاڵاكاره‌كان سكاڵاكه‌یان له‌سه‌ر سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵی عێراق و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان تۆماركردبوو، تێیدا داوایان له‌ دادگای فیدراڵی كرد بڕیارێكی سالاریی (ولائی) ده‌ربكات بۆ ناردنی شایسته‌ داراییه‌كان و شایسته‌كانی تری فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان بۆ مانگه‌كانی (ته‌موزو ئابی 2023)، هه‌روه‌ها ناكۆكی نێوان سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان یه‌كلابكاته‌وه‌ كه‌ بووه‌ته‌ هۆی جێبه‌جێ نه‌بوونی یاسای بودجه‌، هه‌روه‌ها داوایان له‌ دادگا كرد هه‌ردوو سه‌رۆك وه‌زیرانه‌كه‌ پابه‌ند بكات به‌ پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم. له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵایه‌، دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا به‌: •    پابه‌ندكردنی هه‌ریه‌كه‌ له‌ سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌ كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ موچه‌ی (فه‌رمانبه‌ری سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌كان و پارێزگاكان و لایه‌نه‌ نه‌به‌ستراوه‌كان به‌ وه‌زاره‌ت و سه‌رجه‌م فه‌رمانبه‌ری لایه‌نه‌ حكومییه‌كانی ترو خانه‌نشینان و سودمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تیی) له‌و بانكه‌ حكومییه‌ فیدراڵییانه‌ی كه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان كارده‌كه‌ن.  •    پاره‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌ پشكی هه‌رێمی كوردستان ببڕدرێت كه له‌ یاسای بودجه‌دا هاتووه‌. •    هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه له‌ هه‌رێمی كوردستان‌ ناویان هێنراوه هه‌روه‌ها فه‌رمانگه‌ لاوه‌كییه‌كانی تری هه‌رێم هه‌ماهه‌نگیی راسته‌وخۆ بكه‌ن له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ جێبه‌جێكردنی گواستنه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم ‌بۆسه‌ر بانكه‌ فیدراڵییه‌كان، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ نوێنه‌رایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان.  •     پێویسته‌ له‌سه‌ر سه‌رجه‌م بانكه‌كانی سه‌ربه‌ حكومه‌تی فیدراڵی عێراق ئاسانكاری بكه‌ن بۆ كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم و گرتنه‌به‌ری سه‌رجه‌م رێگا پێویسته‌كان بۆ ئه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ شوێنی نیشته‌جێبوونی خۆیان سودمه‌ند ببن له‌ موچه‌كانیان، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی ئه‌و په‌نجه‌ره‌ بانكییانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێم هه‌ن یان ئه‌و بانكانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێم كراونه‌ته‌وه‌و له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیی عێراقه‌وه‌ مۆڵه‌تیان پێدراوه‌. •    به‌رپرسی باڵای ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه‌ ناویان هێنراوه‌ له‌ وه‌زاره‌ت و لایه‌نه‌ نه‌به‌ستراوه‌كان به‌ وه‌زاره‌ت و سه‌رجه‌م پێكهاته‌ حكومییه‌كان به‌رپرسن له‌ دروستیی ئه‌و داتایانه‌ی كه‌ ره‌وانه‌ ده‌كرێن سه‌باره‌ت به‌ ژماره‌و پله‌و بڕی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆیان له‌ بانكه‌ فیدراڵییه‌كان و ده‌بێت له‌لایه‌ن ئه‌و به‌رپرسه‌ باڵایانه‌وه‌ ئیمزا له‌سه‌ر ئه‌و داتایانه‌ بكه‌ن.  •    ده‌بێت سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقی فیدراڵ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم پاره‌دار بكات دوای ئه‌وه‌ی حساب بانكییان له‌ بانكه‌كانی عێراق بۆ ده‌كرێته‌وه‌، نابێت ئیتر به‌ قه‌رز پاره‌یان بۆ بنێرێت.  •    هه‌موو ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی یه‌كه‌مدا له‌ هه‌رێمی كوردستان ناویان هێنراوه‌ پابه‌ندده‌كرێن به‌ پێشكه‌شكردنی (میزان مراجعه‌)ی مانگانه‌ له‌و واده‌ی كه‌ فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری له‌ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له‌ مانگی دواتردا دیاری ده‌كات له‌كاتی داواكردنی پاره‌ هاوشێوه‌ی وه‌زاره‌تی فیدراڵییه‌كان.  •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌ راده‌ستكردنی سه‌رجه‌م داهاته‌ نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كانی به‌ حكومه‌تی فیدراڵ (خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت)، به‌گوێره‌ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له‌و داتایانه‌ بكات كه‌ تایبه‌تن به‌و داهاتانه‌وه‌، ئه‌مه‌ پشتبه‌ست به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (12)ی یاسای ژماره‌ (13)ی ساڵی 2023ی بودجه‌ی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵه‌كانی (2023-2024-2025).  •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی بكه‌ن له‌و حساب بانكییانه‌ی كه‌ بۆ هه‌رێم ده‌كرێنه‌وه‌ له‌ بانكی ناوه‌ندیی هه‌روه‌ها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و سوندمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ هه‌رێمی كوردستان.  •     ئه‌م حوكمه‌ به‌ ته‌وافوقی ته‌واو ده‌رچووه‌و سه‌رجه‌م ده‌سه‌ڵاته‌كان پابه‌ند ده‌كات.   

(دره‌و):  یه‌كێتیی له‌رێگای كۆمپانیایه‌كه‌وه‌ ده‌یه‌وێت دیوارێك به‌ ده‌وری قه‌ڵای دیموكراتدا له‌ كۆیه‌ دروستبكات و دواتر هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی ئێران له‌ رێككه‌وتنی ئه‌منیدا داوایكردووه‌، سه‌رپه‌ره‌شتیكردنی قه‌ڵاكه‌ راده‌ستی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان بكات، پرۆسه‌ی دیواردروستكردنه‌كه‌ هێشتا نه‌گه‌یشتوه‌ته‌ (كۆمه‌ڵه)‌كانی زڕگوێز.‌ یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان له‌ڕێگای كۆمپانیایه‌كه‌وه‌ ده‌یه‌وێت دیوارێك به‌ده‌وری كۆمه‌ڵگه‌ی نیشته‌جێبوونی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران له‌ قه‌زای كۆیه‌ دروست بكات، ئه‌م بڕیاره‌ نیگه‌رانی حزبی دیموكراتی لێكه‌وتووه‌ته‌وه‌.  له‌ لێدوانێكدا بۆ (دره‌و)، محه‌مه‌د نه‌زیف قادری به‌رپرسی په‌یوه‌ندییه‌ گشتییه‌كانی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران رایگه‌یاند" دروستكردنی ئه‌م دیواره‌ ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه‌ له‌لایه‌ن یه‌كێتییه‌وه‌ مه‌تره‌ح كراوه‌، دانیشتمان له‌گه‌ڵ براده‌رانی مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتیی و ئاسایشدا هه‌بووه‌، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و سیاسه‌ته‌ به‌رده‌وامن".  "ئێستا هێزێكیان له‌ قه‌ڵای كۆیه‌ جێگیركردووه‌، به‌حساب له‌رێگای كۆمپانیایه‌كه‌وه‌ ئامانجیان دیواركێشانه‌ به‌ ده‌وری كه‌مپه‌كانی ئازادی ئێمه‌دا، هه‌موو هه‌وڵمان بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئاڵۆزییه‌ك پێكنه‌یه‌ت و به‌ لێكتێگه‌یشتن بۆ چاره‌سه‌رێك بگه‌ڕێین، هیوادارم مته‌وه‌جهی ئه‌وه‌ ببن ئه‌وه‌ كارێكی باش نییه‌و ئێمه‌ له‌ناوچه‌یه‌كین كه‌ یه‌كێتیی به‌رپرسه‌ لێی و ده‌بێت له‌به‌رامبه‌ر ئه‌منیه‌تی بنه‌ماڵه‌كانی ئێمه‌دا هه‌ست به‌ مه‌سئولیه‌ت بكه‌ن" قادری وای وت.  ئه‌و سه‌رچاوه‌ ئاگادارانه‌ی كه‌ (دره‌و) قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردوون، ده‌ڵێن دروستكردنی ئه‌م دیواره‌ به‌ده‌وری كۆمه‌ڵگه‌ی حزبی دیموكراتدا له‌ كۆیه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی رێككه‌وتنی ئه‌منیی نێوان ئێران و عێراقه‌و، دوای دروستكردنی دیواره‌كه‌، یه‌كێتیی وه‌كو به‌رپرسیاری ئه‌منیی له‌و سنوره‌ سه‌رپه‌ره‌شتیكردنی كه‌مپه‌كه‌ی دیموكرات به‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌ستپێرێت، ئه‌مه‌ش هه‌مان ئه‌و خواسته‌یه‌ كه‌ ئێران له‌ رێككه‌وتنی "كۆنوسی ئه‌منیی"دا له‌گه‌ڵ عێراق داوایكردووه‌.  (دره‌و) له‌ناو حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ له‌ كه‌مپی (زڕگوێز)ی سنوری پارێزگای سلێمانی كه‌ (كۆمه‌ڵه‌كان)ی تێدا جێگیر بووه‌، به‌دواداچوونی كردو ده‌ركه‌وت تائێستا كۆمه‌ڵه‌كان هیچ ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كیان له‌لایه‌ن یه‌كێتییه‌وه‌ پێنه‌گه‌یشتووه‌ بۆ دروستكردنی دیوار به‌ ده‌وری كه‌مپه‌كه‌یاندا.  رۆژی 27ی ئه‌یلولی 2023 وه‌فدێكی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ به‌شداریكردن له‌ كۆنگره‌ی پێنجه‌می یه‌كێتیی گه‌یشتنه‌ سلێمانی، هه‌مان رۆژ به‌رپرسانی یه‌كێتیی رێنوێنیی وه‌فده‌ ئه‌منییه‌كه‌ی ئێرانیان كرد به‌ره‌و زڕگوێز، وه‌فده‌كه‌ كه‌ له‌ (حەسەن دانایی فەڕ)‌و (ئاغای مسگریان) پێكهاتبوون، چوونه‌‌ ناو كه‌مپی حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌ ناوچه‌ی (زڕگوێز)، دانایی فه‌ڕو مسگریان وه‌كو دوو فەرماندەی سوپای قودس‌ چونه‌ ناو كه‌مپه‌كه‌ بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیا بن له‌وه‌ی یه‌كێتیی هێزه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستانی چه‌ك كردووه‌.   ئه‌مه‌ جاری یه‌كه‌م نییه‌ قه‌ڵای دیموكرات له‌ كۆیه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر فشاره‌وه‌، ئه‌م ساڵانه‌ی دوایی قه‌ڵاكه‌ روبه‌ڕووی هێرشی موشه‌كی ئێران بووه‌وه‌، ساڵی 1996 له‌ناو گه‌رمه‌ی شه‌ڕی ناوخۆیی پارتی و یه‌كێتیدا، سوپای ئێران به‌ ره‌زامه‌ندی یه‌كێتیی چووه‌ نزیك كه‌مپه‌كه‌و تۆپبارانی كرد. 

(دره‌و): ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌مڕۆ تاوتوێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق ده‌كات بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان، ئه‌گه‌ر حكومه‌ت پابه‌ندی بڕیاری دادگای فیدراڵی ببێت، ده‌بێت لایه‌نی چاودێر به‌سه‌ر پارێزگاره‌كانه‌وه دیاری بكات، ئه‌مه‌ش له‌دۆخێكدا كه‌ په‌رله‌مانی كوردستان هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه‌. ‌  ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌مڕۆ كۆبونه‌وه‌ی ئاسایی خۆی هه‌یه‌. له‌ كۆبونه‌وه‌كه‌دا تاوتوێی چاره‌نوسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات له‌به‌ر رۆشنایی بڕیاری 24ی ئه‌یلولی 2023ی دادگای فیدراڵی عێراقدا، بڕیارێك كه‌ مادده‌ی (2)ی یاسای ژماره‌ی (2)ی ساڵی 2019ی هه‌مواری یه‌كه‌می یاسای پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌.  به‌پێی ئه‌م حوكمه‌، دادگای فیدراڵی دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستان، درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانیشی هه‌ڵوه‌شاندوه‌ته‌‌وه‌.  له‌دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌رێم له‌لایه‌ن دادگای فیدراڵییه‌وه‌، هێشتا ئه‌نجومه‌نه‌كان به‌ركارن، له‌ كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی حكومه‌تدا رێبه‌ر ئه‌حمه‌د وه‌زیری ناوخۆ راپۆرتێك له‌وباره‌یه‌وه‌ ده‌خاته‌ به‌رده‌م ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران.  ئه‌گه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم پابه‌ندبوونی خۆی به‌ بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵیی عێراقه‌وه‌ رابگه‌یه‌نێت و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌، ئه‌وا ده‌بێت له‌مه‌ودوا پارێزگاره‌كان ده‌بن به‌ كاربه‌ڕێكه‌ره‌و ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نه‌كانیش ره‌وانه‌ی خانه‌نشینی ده‌كرێن.  هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئومێد خۆشناو پارێزگاری هه‌ولێرو عه‌لی ته‌ته‌ر پارێزگاری دهۆك له‌ماوه‌ی درێژكراوه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكاندا پۆسته‌كانیان وه‌رگرتووه‌، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی بڕیاری دادگای فیدراڵی لێكه‌وته‌ی بۆ پێش خۆی (اپر رجع) نییه‌، كێشه‌ی یاساییان بۆ دروست نابێت و ده‌توانن له‌ پۆسته‌كانیاندا بمێننه‌وه‌.  به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێم پابه‌ند بێت به‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌، ده‌بێت لایه‌نی چاودێریكار به‌سه‌ر كاری پارێزگاره‌كانه‌وه‌ دیاری بكات، چونكه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌نجومه‌نه‌كان هه‌ڵوه‌شێندرانه‌وه‌ ئیتر لایه‌نی چاودێریكار نامێنێت.  ساڵی 2019 كه‌ خۆپیشاندانه‌كانی تشرین له‌ عێراق سه‌ریانهه‌ڵدا، یه‌كێك له‌ داواكارییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی خۆپیشانده‌ران هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان بوو، ناڕه‌زایه‌تییه‌كان پێیان وابوو ئه‌م ئه‌نجومه‌نانه‌ هیچ سودێكیان نییه‌و بوونه‌ته‌ هۆی په‌ره‌سه‌ندنی گه‌نده‌ڵی له‌ وڵاتدا، بۆیه‌ په‌رله‌مانی ئه‌وكاتی عێراق به‌ بڕیارێك ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و په‌رله‌مانتارانی له‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك كرد به‌ چاودێر له‌سه‌ر پارێزگاره‌كان، ئه‌م دۆخه‌ له‌ عێراق تاوه‌كو هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌ 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023 به‌رده‌وام بوو، ئێستا زۆرینه‌ی پارێزگاكان پارێزگاری نوێیان هه‌ڵبژاردووه‌، به‌ڵام له‌ پارێزگای كه‌ركوك كه‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی پارێزگار دواكه‌وتووه‌، هێشتا په‌رله‌مانتارانی عێراق له‌ سنوری كه‌ركوك چاودێرن به‌سه‌ر كاره‌كانی پارێزگاره‌وه‌. له‌ هه‌رێمی كوردستان دۆخه‌كه‌ جیاوازه‌، به‌هۆی ئه‌وه‌ی په‌رله‌مانی كوردستانیش هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه‌، په‌رله‌مانتار نه‌ماوه‌ ببێ به‌ چاودێر له‌سه‌ر پارێزگاره‌كان ئه‌گه‌ر ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌، بۆیه‌ ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێم لایه‌نی چاودێریكار به‌سه‌ر پارێزگاره‌كانه‌وه‌ دیاری بكات و له‌ باشترین حاڵه‌تدا ره‌نگه‌ وه‌زیری ناوخۆی خۆی كاری چاودێرییه‌كه‌ بكات.  له‌ شوباتی 2022وه‌ دادگای فیدراڵی عێراق زنجیره‌یه‌ك بڕیاری قورسی له‌دژی دامه‌زراوه‌كانی هه‌رێمی كوردستان ده‌ركردووه‌، كه‌ جگه‌ له بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان، حكومه‌تی هه‌رێم پابه‌ندی هه‌موو بڕیاره‌كانی تر بووه‌، له‌وانه‌: •    بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان له‌ 15ی شوباتی 2022دا.  •    بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی كوردستان له‌ 30 ئایاری 2023دا.‌  •    دواین بڕیار كه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌رێم بوو، له‌ 24ی ئه‌یلولی 2023 ده‌رچووه‌.  •    ئه‌مڕۆ دادگای فیدراڵی بڕیارێكی قورستر له‌سه‌ر دامه‌زراوه‌ی سیاسی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌رده‌كات كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان.  له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌دوای روخانی رژێمی سه‌ددامه‌وه‌ (2003) دده‌ستیپێكردووه‌، له‌ 21 ساڵی رابردوودا هه‌رێمی كوردستان ته‌نیا دووجار هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی ئه‌نجامداوه‌، هه‌ڵبژاردنی یه‌كه‌م له‌ 2005 و هه‌ڵبژاردنی دووه‌میش له‌ 30 نیسانی 2014 به‌ڕێوه‌چووه‌، واتا سازدانی هه‌ڵبژاردنی پارێزگاكانی هه‌رێم زیاتر له‌ (6) ساڵ له‌واده‌ی خۆی دواكه‌وتووه‌.  تاوتوێكردنی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌، له‌كاتێكدایه‌ به‌مدواییه‌ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و یه‌كێتیی نیشتمانی رێككه‌وتنێكی تریان كردووه‌ له‌نێوان خۆیاندا بۆ ئاڵوگۆڕی پۆسته‌كانی پارێزگای سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌كانی گه‌رمیان و راپه‌ڕین.   

(دره‌و):  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایه‌كی ره‌تكرده‌وه‌ كه‌ داوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوكی ده‌كرد، به‌ڵام سكاڵایه‌كی سه‌رۆكی به‌ره‌ی توركمانی په‌ره‌سه‌ندو كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی پابه‌ندكرد به‌وه‌ی به‌ر له‌ به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی داهاتووی په‌رله‌مانی عێراق وردبینی له‌ تۆماری ده‌نگده‌رانی كه‌ركوكدا بكات.  هه‌ریه‌كه‌ له‌ (ئه‌میل بوتروس قوسته‌نتین)و (محه‌مه‌دمه‌هدی ئه‌مین سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی كركوكنا) له‌به‌رده‌م دادگای باڵای فیدراڵی عێراقدا سكاڵایان له‌دژی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تۆماركرد، داوایان له‌ دادگا كرد ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ كه‌ رۆژی 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023 به‌ڕێوه‌چوو، به‌مه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن وردبینی له‌ تۆماری ده‌نگده‌رانی كه‌ركوكدا نه‌كردووه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ مادده‌ی (13)ی یاسای ژماره‌ (4)ی ساڵی 2023ی هه‌مواری سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكاندا هاتووه‌.  ئه‌م دوو كه‌سه‌ له‌ سكاڵاكه‌یاندا هاوكات داوایان له‌ دادگا كردبوو فه‌رمانێكی سالاریی (ولائی) ده‌ربكات و به‌پیی ئه‌م فه‌رمانه‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن پابه‌ند بكات به‌وه‌ی دروستی ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردن له‌ كه‌ركوك هه‌ڵپه‌سێرێت تا ئه‌وكاته‌ی ئه‌م سكاڵایه‌ یه‌كلاده‌بێته‌وه‌.  دادگای فیدراڵی فه‌رمانی سالاری ده‌رنه‌كردو سكاڵاكه‌شی ره‌تكرده‌وه‌، ئه‌مه‌ به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی سكاڵاكه‌ له‌ تایبه‌تمه‌ندی كاری دادگا نییه‌، هاوكات ئه‌و به‌شه‌ی سكاڵاكه‌شی ره‌تكرده‌وه‌ كه‌ داوای وردبینی ده‌كات له‌ تۆماری ده‌نگده‌رانی كه‌ركوك ده‌كات بۆ هه‌ڵبژاردنی رابردووی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان.  هاوكات دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی له‌سه‌ر سكاڵایه‌ك ده‌ركرد كه‌ حه‌سه‌ن تۆران سه‌رۆكی به‌ره‌ی توركمانی له‌باره‌ی تۆماری ده‌نگده‌ران له‌ كه‌ركوك له‌سه‌ر كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن تۆماریكردبوو.  له‌ سكاڵاكه‌یدا حه‌سه‌ن تۆران داوا له‌ دادگای فیدراڵی كردبوو كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق پابه‌ند بكات به‌وه‌ی به‌ر له‌ به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی داهاتووی په‌رله‌مان، وردبینی له‌ تۆماری ده‌نگده‌رانی كه‌ركوك بكات، ئه‌مه‌ش پاڵپشت به‌ مادده‌ی (13)ی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان.  دادگا وه‌ڵامی ئه‌رێنی سه‌رۆكی به‌ره‌ی توركمانی دایه‌وه‌و كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی پابه‌ند كرد به‌وه‌ی به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوو پرۆسه‌ی وردبینی تۆماری ده‌نگده‌رانی كه‌ركوك ته‌واو بكات.  به‌ر له‌ به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانیش له‌لایه‌ن هه‌ندێك كه‌سه‌وه‌ له‌ هه‌ردوو پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب و توركمان هه‌بوو بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌، گومانیان له‌ تۆماری ده‌نگده‌ران هه‌بوو، به‌ڵام ئه‌وكاتیش دادگای فیدراڵی ره‌تیكرده‌وه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ دوابخات، ئه‌مه‌ له‌ جیاوازی تێگه‌یشتن له‌ بڕگه‌كانی مادده‌ی 13ی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتبوو، عه‌ره‌ب و توركمان وا له‌م مادده‌ یاساییه‌ تێگه‌یشتبوون كه‌ یاساكه‌ كۆمسیۆنی پابه‌ندكردووه‌ وردبینی له‌ لیستی ده‌نگده‌رانی كه‌ركوكدا بكات و به‌بێ ئه‌وه‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ناچێت، كۆمسیۆن لیژنه‌ی بۆ وردبینییه‌كه‌ دروستكردبوو، به‌ڵام كاره‌كانی ئاسته‌نگی تێكه‌وت و ته‌واوی نه‌كرد، عه‌ره‌ب و توركمانه‌كان باسیان له‌وه‌ ده‌كرد له‌ لیستی ده‌نگده‌راندا ده‌یان هه‌زار ده‌نگ بۆ پێكهاته‌ی كورد زیادكراوه‌. ئه‌گه‌ر كۆمسیۆن پێشتر نه‌یتوانیبێت وردبینی تۆماری ده‌نگده‌ران بكات، ئێستا ئیتر دادگای فیدراڵی پابه‌ندی كردووه‌ به‌ر له‌ به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی داهاتووی عێراق پرۆسه‌ی وردبینییه‌كه‌ ته‌واو بكات.  

درەو: لەكۆی (3ملیۆن و 789 هەزار) كەس كە مافی دەنگدانیان هەیە، (2 ملیۆن و 350 هەزار) كەس كارتی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە بەرێژەی (62%)، زیاتر لە (ملیۆنێك و 439) هەزار كەس كارتی دەنگدانیان وەرنەگرتووەتەوە بەرێژەی (38%) واتا هەر لەسەرەتاوە (38%)ی هاوڵاتیان بایكۆتی هەڵبژاردن دەكەن و بەشداری ناكەن، لە نێوان خولی پێنجەم بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (704) هەزار كەس زیادی كردووەو مافی دەنگدانیان دەبێت. كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، وادەی تازەكردنەوە و تۆماری بایۆمەتری دەنگدەرانی هەرێمی كوردستانی بۆ كۆتایی ئەم مانگە درێژكردەوە. جومانە غەلای وتەبێژی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە كوردسات نیوزی  راگەیاند: بۆ هەڵًبژاردنی پەرلەمانی كوردستان: •    ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: 3 ملیۆن و 789 هەزار كەس •    ئەوانەی كارتی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە: 2 ملیۆن و 350 هەزار كەس بەرێژەی (62%) •    ئەوانەی كارتی دەنگدانیان وەرنەگرتووەتەوە (بەشداریناكەن): ملیۆنێك و 439 هەزار كەس (38%) •    لە دایكبوانی 2006 مافی دەنگدانیان هەیە: 150 هەزار كەس •    بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم 2018 مافی دەنگدانیان هەبوو: 3 ملیۆن و 85 هەزار كەس •    بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم 2024 مافی دەنگدانیان هەیە: 3 ملیۆن و 789 هەزار كەس •    ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە 2018 بۆ 2024: 704 هەزار كەس  

(دره‌و):  یه‌كگرتووی ئیسلامی له‌م وه‌رزی بێ كاره‌باییه‌دا، كاره‌بای سلێمانی راده‌ستی یه‌كێتیی كرده‌وه‌، له‌كاتی ئاڵوگۆڕی ئه‌م پۆسته‌دا رۆژانه‌ سلێمانی 6 كاتژمێر كاره‌بای هه‌یه‌.  (ئەنوەر حەمە سەعید) وه‌كو به‌ڕێوه‌به‌ری نوێی كاره‌بای سلێمانی له‌ شوێنی (سالار حوسامەدین) ده‌ستبه‌كاربوو. ئه‌م مه‌راسیمه‌ به‌ ئاماده‌بوونی كه‌مال محه‌مه‌د وه‌زیری كاره‌با له‌ باره‌گای وه‌زاره‌ت به‌ڕێوه‌چوو. به‌ڕێوه‌به‌ری نوێی كاره‌با سه‌ربه‌ یه‌كێتیی نیشتمانییه‌و پێشتر به‌ڕێوه‌به‌ری دابه‌شكردنی كاره‌بای رۆژهه‌ڵاتی سلێمانی بووه‌، به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌ستله‌كاركێشاوه‌ش سه‌ربه‌ (یه‌كگرتووی ئیسلامی) بوو، ماوه‌ی (8 ساڵ) له‌م پۆسته‌دا مایه‌وه‌و خۆی داوای ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی كرد.