راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی بۆ نیوەی یەکەمی (2024)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بوە؛ 🔹 ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (78 هەزار و 50) بەرمیل بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە (34 – 37) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوەو تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (84) دۆلار بووە. 🔹 بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق و سارتە) بە ڕێژەی (100%) دابەزیوە. هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. 🔹 داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. ئاستی بەرهەم لە کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان بۆ نیوەی یەکەمی (2024) رۆژی (6/8/2024) کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ڕایگەیاند، لەو کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەی تاوکێ گەیشتووە بە (78 هەزار و 50) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بەرهەمی رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەڵام لە چارەکی دووەمی (2024) ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە بەرزبووەتەوە بۆ (79 هەزار و 780) بەرمیل نەوتی رۆژانە. هەروەها کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕاگەیاندووە، کە داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکەی گەنێڵ ئێنێرجی لە دوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمەوە بە درێژایی ساڵی (2023) هەر بەرمیلێک نەوت (34) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوە، بەڵام لە دوو مانگی کۆتایی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای فرۆشتنی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (37) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ (84) دۆلار بووە هاوکات لە هەردوو کێڵگەکانی (تەق تەق و سارتە) کە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاریان تێدا دەکات، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە (25/3/2023)ەوە بە پێی بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو دوو کێڵگەیەی یەکەم نەکراوەتەوە، بۆیە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023) ئاستی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری کاری کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بەم شێوەیە بووە؛ -    کێڵگەی نەوتی تاوکێ بەتێکڕا (93 هەزار و 880) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. -    کێڵگەی نەوتی تەق تەق بەتێکڕا (3 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. -    کێڵگەی نەوتی سارتە بەتێکڕا (3 هەزار و 160) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. تایبەت بە تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی هەرسێ کێڵگەی نەوتی (تاوکێ، تەق تەق و سارتە) لە سنوری ناوچەی گێبەستەکانی گەنێڵ ئەنێرجی ڕێڕەوە داراییەکان بڕوانە خشتەی ژمارە (1 و 2)دا هاتووە.   گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتە و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە پێش بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە بەرهەمهێناندا بوون. بەڵام لە دوای (25/3/2023) بەرهەمهێنان لەو کێڵگانەش ڕاگیراوە، بەڵام تەنها کێڵگەی نەوتی (تاوکێ) بە ئاستێکی تا ڕادەیەک نزم بەرهەمێنانی تێدا دەکرێت. بە جۆرێک تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە نیوەی یەکەمی (2024) گەیشتووە بە سەرو (78 هەزار) بەرمیک نەوتی رۆژانە، سەبارەت بە وردە کاری هەر کێڵگەیەک، زانیارییەکان بەم جۆرەن؛ یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ سێیەم؛ کێڵگەی سارتە کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، "گنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی دراوە بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە بەردەوامە لە کارکردن تێیدا. سەرچاوە Genel Energy plc - Unaudited results for the period ended 30 June 2024, at 6/8/2024; -    https://genelenergy.com/wp-content/uploads/2024/08/HY2024-results_FINAL.pdf    

(درەو): ئەو پارەی كە ئەمریكا لەرێگای هاوپەیمانانەوە بە وەزارەتی پێشمەرگەی دەدات و مانگانە نزیكەی 20 ملیار دینارە، چیتر وەكو موچەی پێشمەرگە ئەژمار ناكرێت و تەنیا وەكو هاوكارییەك بەسەر ئەفسەرو پلەدارانی پێشمەرگەدا دابەش دەكرێت، لە مانگی حەوتەوە بڕی یارمەتییەكە لە (432 هەزار) دینارەوە بۆ (380 هەزار) دینار كەمدەكرێتەوە.  بڕیار بوو ئەمڕۆ پلەدارو ئەفسەرانی لیواكانی پیادە ئەو هاوكارییە داراییە وەربگرن كە لەلایەن ئەمریكاوە بۆ وەزارەتی پێشمەرگە دابین كراوە، هەندێك لە ئەفسەران چونە بەردەم بانكەكان بۆ وەرگرتنی پارەكە، بەڵام دابەشكردنی هاوكارییەكە دواكەوت.  بەڕێوبەرایەتی گشتی بودجەو بەرنامەکان (ژمێریاری سەربازی) نیگەرانی خۆی نیشاندا لە بڵاوكردنەوەی هەواڵی دابەشكردنی یارمەتییەكەی هاوپەیمانان لە میدیاكانەوە. دوای ئەم نیگەرانییە، وەزارەتی پێشمەرگە بە فەرمی سبەینێی وەكو وادەی دابەشكردنی هاوكارییەكەی ئەمریكا "هاوپەیمانان" راگەیاند.  ئەو هاوكارییەی دابەشدەكرێت بۆ مانگی (7)ە، وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێ:" ئەم برە پارەیە، لێرە بەدواوە وەک هاوکاری دەدرێت بە هێزی پێشمەرگەو هیچ پەیوەندیەکی بە موچەوە نیە". ئەو هاوكارییەی كە پارەی هاوپەیمانان بە لیواكانی پیادەی هێزی پێشمەرگە دەدرا بڕەكەی (432 هەزار) دینار بوو بۆ هەر پلەدارو ئەفسەرێك،  بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە سبەینێوە ئیتر بڕی پارەكە بۆ (380 هەزار) دینار كەمدەكرێتەوە، ئەمەش دوای ئەوە دێت دوێنێ شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بە فەرمی ئاشكرایكرد فەرماندەی پشتوانی دوو خراوەتە چوارچێوەی ئەو هاوكارییە داراییەی كە هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگەی دابین دەكەن.  بڕیارە تاوەكو ئەیلولی 2026 شێوازی دابەشكردنی هاوكارییەكەی هاوپەیمانیان بۆ وەزارەتی پێشمەرگە بەمشێوەیە بەردەوام بێت و لە قۆناغی داهاتوودا لیواو فەوجەكانی تریش زیاد بكرێن بۆ سودوەرگرتن لەو پارەیە. 

(درەو):  كۆمپانیای (طاقە)ی ئیماراتی هەموو پشكەكانی خۆی لە كێڵگەی نەوتی (ئەتروش)ی هەرێمی كوردستان بە كۆمپانیایەكی بەریتانیی فرۆشت و بە یەكجاری لە كەرتی نەوتی هەرێم كشایەوە، ئەو كێڵگەی كە كۆمپانیا ئیماراتییەكە لێی كشایەوە، بە یەكێك لە گەورەترین ناوچەكانی دۆزینەوەی نەوت لە كوردستان ئەژمار دەكرێت و بەپێی خەمڵاندنەكان نزیكەی 2 ملیارو 600 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە.  كۆمپانیای (ئەبوزەبی) نیشتمانیی بۆ وزە كە بە " طاقە" ناسراوەو كۆمپانیایەكی ئیماراتییە، پرۆسەی فرۆشتنی پشكی خۆی لە كێڵگەی نەوتی (ئەتروش) لە هەرێمی كوردستان راگەیاند.  پشكی ئەم كۆمپانیا ئیماراتییە لە گێڵگەی ئەتروش 47.4% بوو، ئەم پشكەی بە كۆمپانیای (ژەنەراڵ ئیكسپلرۆیشن بارتنرز)ی بەریتانیی فرۆشتووە، رێككەوتنە لەسەرەتای ئەمساڵدا كراوەو ئێستا بەتەواوەتی یەكلایی بوەتەوە.  كۆمپانیای (ئەبوزەبی) لەرێگەی كۆمپانیای (طاقە ئینتەرنەشناڵ بی ڤی) كە یەكێك لە كۆمپانیایەكی سەربە خۆیەتی، پشكەكانی ئەتروشی بە كۆمپانیا بەریتانییەكە فرۆشتووە، سەرەتای ئەمساڵ كاتێك رێككەوتنی بەرایی كرا، راگەیەندراوی هاوبەشی كڕیارو فرۆشیار باسی لەوەكردبوو دەبێت هەر سێ لایەنی گرێبەستەكە رەزامەند بن لەسەر ئەم مامەڵەیە.  ئەم كۆمپانیا ئیماراتییە ساڵی (2013) سەرەتا بە بەهای (600) ملیۆن دۆلار رێژەی (53.2%) پشكەكانی كێڵگەی ئەتروشی لە كۆمپانیای ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز كڕی، دواتر رێژەی بۆ 47.4% دابەزی.  تاوەكو بەر لە پرۆسەی فرۆشتنی پشكەكانی كۆمپانیای ئەبوزەبی، دابەشبوونی پشكی كۆمپانیاكان لە كێڵگەی ئەتروش بەمشێوەیە بوو:  •    كۆمپانیای ئەبوزەبی "طاقة،: 47.4% •    پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان:  25% •    كۆمپانیای شاماران پیترۆلیۆمی کەنەدی:  27.6% بەڵام دوای فرۆشتنی پشكەكانی ئەبوزەبی، ئیتر كۆمپانیای ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز بەریتانی دەبێت بە خاوەنی (47.4%)ی پشكەكانی كێڵگەی ئەتروش.  لەبارەی كێڵگەی ئەتروش بلۆكی ئەتروش دەكەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، بە نزیكەی (85) كیلۆمەتر لە باكوری رۆژئاوای هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە دورە، رووبەرەكەی (269) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. ئەتروش، یەکێکە لە کێڵگە گرنگ و بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان، لە ساڵی 2011دا نەوتی تێدا دۆزرایەوە، بۆ یەکەمجار لە ساڵی 2017دا دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت کراوە لەم کێڵگەیە. لە تەموزی 2019دا بەرهەمی كێڵگەكە 34 هەزار بەرمیلی رۆژانە بووە، لەكۆتایی ساڵی (2019)دا بەرهەمی ئەم كێڵگەیە بۆ نزیكەی 50 هەزار بەرمیل رۆژانە بەرزبووەتەوە، بەڵام لە ساڵی 2023و دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 25 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە، دواین داتاكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەمساڵ و تاوەكو ئێستا بە تێكڕا ئاستی بەرهەمهێنان لەم كێڵگەیە لە 20 هەزار بەرمیلی رۆژانەدا راوەستاوە.  وەکو کۆمپانیا نەوتییەکانی کێڵگەکە ئاماژەی بۆ دەکەن، نەوتی کێڵگەکە "كوالیتی بەرزەو بنکەیەکی گەورەی بەرهەمهێنانی هەیەو توانای گەشەکردنی بەرچاوی هەیە". بەگوێرەی خەمڵاندنەكان، ناوچەی ئەتروش نزیكەی 2 ملیارو 600 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە، بۆیە ئەم ناوچەیە بە یەكێك لە گەورەترین ناوچەكانی دۆزینەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان ئەژمار دەكرێت، هەروەك خەمڵاندنەكان ئاماژە بەوە دەكەن زیاتر لە 40 ملیار بەرمیل سامانی نەوتیی نەدۆزراوە لە ناوچەكەدا هەبێت.   

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (6ی ئابی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی حوزەیرانی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  پتر لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (58 ترلیۆن و 802 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.4%) داهاتی نەوت و نزیک لە (7 ترلیۆن و 119 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.6%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، نزیکەی (58 ترلیۆن و 254 ملیار) دینار بووە، کە (90.3%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.7%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (11.8%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (7 ترلیۆن 620 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زیاتر لە (5 ترلیۆن و 194 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (283 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (27 ملیار و 823 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (4 ترلیۆن و 883 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2024)دا رۆژی (6ی ئابی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ حوزەیرانی ساڵی (2024) لە (6ی ئابی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار و 601 ملیۆن و 657 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (58 ترلیۆن و 802 ملیار و 897 ملیۆن و 993 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.4%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (7 ترلیۆن و 118 ملیار و 703 ملیۆن و 664 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.6%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1)   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج و شەشی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 253 ملیار و 981 ملیۆن و 48 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (52 ترلیۆن و 402 ملیار و 803 ملیۆن و 397 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.3%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (5 ترلیۆن و 851 ملیار و 177 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.7%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (5 ترلیۆن و 851 ملیار و 177 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.7%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (87 ملیار و 443 ملیۆن و 700 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.5%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (955 ملیار و 597 ملیۆن و 911 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (16.3%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 111 ملیار و 913 ملیۆن و 460 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 137 ملیار و 322 ملیۆن و 29 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (53.6%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (558 ملیار و 900 ملیۆن و 549 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (9.6%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 253 ملیار و 981 ملیۆن و 48 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار و 601 ملیۆن و 657 هەزار) دینار. واتە بڕی (7 ترلیۆن و 667 ملیار و 620 ملیۆن و 609 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.8%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (5 ترلیۆن و 194 ملیار و 599 ملیۆن و 965 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (283 ملیار و 455 ملیۆن و 759 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (93 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (27 ملیار و 823 ملیۆن و 279 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (4 ترلیۆن و 883 ملیار و 320 ملیۆن و 926 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 964 ملیار و 241 ملیۆن و 484 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (81%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (919 ملیار و 79 ملیۆن و 442 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)       سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

د. ئارام رەفعەت دواجار دوای سەدان قوربانی خەڵکی ناڕازی بەنگلادیش توانییان شێخ حەسینەی سەرۆک وەزیران ناچار بە  راکردن  کرد و کۆتاییان بە حوکمی ١٥ ساڵەی ئەو ژنە ٧٧ ساڵەیە هێنا. چیرۆکی بەنگلادیش چیرۆکێکی خەمناکە. ئەوان لەدوای جەنگی جیهانی دووەمدا، لەگەڵ هیندییە موسوڵمانە ئوردوو زمانەکان فریوی برایەتی ئایینییان خوارد، هاوشێوەی کورد لەگەڵ تورکەکان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمدا. بەنگلادیشییەکان، وەک پابەندبوونێکی برایەتی ئایینی بڕیاریان دا کە لەبری سەربەخۆیی وڵاتەکەیان بەشێک بن لە قەوارە تازە سەربەخۆکەی پاکستان. ئەوان پێویستیان بە چارگە سەدەیەک و هەزاران قوربانی هەبوو تا لەژێر دەستی  حوکمی پاکستانییە هاوئایینییەکانییان رزگارییان بێت. پاڵەوانی ئەم داستانی سەربەخۆییە، شێخ مەجبورو رەحمان بوو، باوکی شێخ حەسینە.  ئەو سەرۆک و دامەزرێنەری کۆمەڵە ئەوامی  بەنگلادیشی بوو. سەربەخۆیی بەنگلادیش لە ١٩٧١دا سەقامگیری بۆ ئەو وڵاتە پڕدانیشتوانە نەهێنا. لەماوەی چوار ساڵدا پێنج جار سەرۆک و حکومەتیان گۆڕی، تا سوپا کودەتای کرد و دەسەڵاتی گرتە دەست. لەوساوە و تا ساڵی ٢٠٠٩، سوپا یان ژەنەڕاڵەکان  بوونە حاکم و بڕیاردەری ئەم وڵاتە. واتە یان کەسێکی دیاری کراوی خۆیان حکومەتی پێک دەهێنا، یان بە موبارەکەی سوپا حیزبێک سەرۆک وەزیرانی دیاری دەکرد. لە ١٩٧٥  شێخ مەجبورو رەحمان کوژرا و شێخ حەسینەی کچی وەک  میراتگری باوکی دەرکەوت. لە ١٩٩٦ شێخ حەسنیە بۆ یەکەم جار دەسەڵاتی گرتە دەست. دووەم جار لە ٢٠٠٩دا بوو. لە ساوە حوکمڕانی بەنگلادیش بوو و تاڕادەیەک پاشەکشەی بە سوپاکرد. شێخ حەسینە بە ژنە پۆڵایینەکە و بە  یەکێک  لەو سەرۆک وەزیرانە دەناسرێت کە زۆرترین ساڵ  حوکمڕانی کردووە. پێش شێخ حەسینە، ژنێکی تر لەدەسەڵاتدابوو، کە خالیدە زیا بوو. چیرۆکی  خالیدەش  لە هی حسینە دەچێت و  سەرۆکی حیزبی نەتەوەیی بەنگلادیشە.     هاوشێوەی بنەماڵەکانی تاڵەبانی و بارزانی لەباشور، لەبەنگلادیشیش نیو سەدەیە بنەماڵەی  خالیدە و حەسینە قۆرغی کایەی سیاسی بەنگلادیشیان کردووە. لە ٢٠٠٧ کە خالیدە سەرەک وەزیران بوو، حەسینە لەزینداندا بوو، لە ٢٠٠٩ خالیدە هاتە سەرکار، دواتر حەسینە خرایە زیندان. دوای راکردنی حاسینە لە چەند رۆژی رابردوودا، خالیدە لەزیندان ئازاد کرا. سوپا هەلی رۆیشتنی  حەسینەی قۆستەوە و جارێکی تر هاتەوە سەر شانۆ. سوپا کۆتایی بە حوکمی حەسینە هێنا و ئەو بوو مۆڵەتی ٤٠ خولەکی دا بە حەسینە تا وڵات جێبێڵێت. هەر سوپاشە پەیمانی دیموکراسی و دادپەروەی دوای حاسینەی داوە. ئەمە چیرۆکە غەمبارەکەی بەنگلادیشە. ئەوان لەنێوان دوو بنەماەی گەندەڵ و سوپا گیرییان خواردووە تا ئێستا هیچ هێزێک نەیتوانیوە ئەم یاری سێ کوچکەیە تێک بدات. نارەزایەتییەکان بۆ دادپەروی لەهەلی کار دەستی پێکرد. شۆڕشگێڕە دێرنەکان کۆتای ٢٥٪یان هەیە. واتە چارەگی هەلی کار بۆ ئەو بنەماڵانەیە کە لەشەڕی سەربەخۆیی لە پاکستان بەشداربوون. جگە لەوە گەندەڵی ئەو کۆمەڵگایەی وێران کردووە. پێشتر خالیدە بەتۆمەتی گەندەڵی خرایە زیندان، ئێستاش حەسینە بەتۆمەتی گەندەڵی لەحکم لایدا. بەنگلادیش قوربانی پێگە جوگرافییەکەیەتی، ئەو دەبێت لەنێوان دوو زلهێزی ناوچەکەدا، چین و هیندستان، هەم هاوسەنگی رابگرێت و هەم خۆی لەدەست تێوەردانییان بپارێزێت. بەنگلادیش  وردە حیزبی زۆری نیشتیمانی و فیرقەیی (ئیسلامی سیاسی) هەن. هەندێکیان سێبەری دەسەڵاتن و فیرقەییەکانیش  پەرتەوازەن و زیاتر لە دەرزەنێک حیزبن هەندێکیان لە کاری تیرۆرەوە گلاون.  ئایا سوپا بوار بەهیچ کام لەو وردە حیزبانە دەدات یاری خالیدە و حاسنیە بشێوێنن؟ هاوپێچ خاتو حەسنییەی سەرۆک وەزیرانی تا پێرێی بەنگلایدشە.

راپۆرتی: سان ساراڤان   شارەکانی هەرێم رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو فراوانبوون دەچن و  ژمارەی یەکەی نیشتەجێبوون و باڵاخانەکان  وەک گڕتاوی بوورکانەکان هەڵئەچێت و بازاڕی دروستکردنی یەکەی نیشتە جێبوون جمەی دێت. کار گەیشتۆتە ئەوەی هەر پانتاییەک بەدی بکرێت لە هەر کووچەو کۆڵانێک و چواردەوەری شاردا یەکسەر  لەلایەن دەستەڵاداران و وەبەرهێنەرەکانیانەوە بەخۆیان و سەرماییەکانیانەوە نەخشیەکی بیناسازی پێشتر ئامادەکراو بخەنە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەم کردە سەرشێتانانە جگە لە پرسی قازانج و کەڵەکەبوونی سەرمایە، هیچ پرسێکی دیکەی وەک پرسی ژینگەیی و تەندروستی و کێشەکانی خزمەتگوزاری و رەچاوکردنی ژمارەی دانیشتوان وسەرچاوەکانی  ئابووری و گواستنەوە و ئاسانکاری کۆمەڵایەتی و شوێنی کاتبەسەربردن و پەروەردە و  گۆڕینی سیستمی خاک بە مێشکیانە گوزەر ناکات. هەڵبەتە لە هەرێمی کوردستاندا لە دوای وەبەرهێنان لە نەوت و داهاتی گومرگ ئێستا بیناسازی بە پلەی باڵادا دێت بۆ دەستکەوتنی سەرمایە. زۆرینەی ئەم  بیناسازییانەی هەرێم لە ناو سێکتەر و کەرتی گشتیدا گشتیدا ڕوودەدات و داهاتەکەی  لە رووکاردا دابەشدەکرێت بەسەر چەند وەبەرهێنەرێک و پشکی شێری بۆ دەستەلادارانە. دەستبردن بۆ سێکتەری گشتی و لە پێناو بەرژەوەندی چەند کەس و چەند  پارتێکیی دەستەڵاتدار واتە  بەتاڵانبردنی سێکتەرو موڵکی  گشتی. ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەریدەخەن لە ساڵی  ٢٠٠٦ەوە تا ئەم ساڵ، نزیکەی ٢١٤ هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دروستکراون، کە زیاتر لە ١٠٥ هەزار ئاپارتمانەوە و زیاتر لە ٩٢ هەزار خانوو و نزیکەی ١٧ هەزار ڤێلا دروستکراون. لەشاری سلێمانیدا  ٢٢٢بە کۆی گشتی هەزار یەكەی نیشتەجێمان هەیە بەخانوو ئاپارتمانەوە ، جگە لە باخ و ئەو ڤێلایانەی كەلە ناوچەكەدا هەڵتۆقیوون، مۆڵەت و پلانی دروستكردنی ٤٧ هەزار یەكەی نیشتەجبوونی تریان لە كاربەرێوەبەرانی سلێمانی و حكومەتی هەرێمەوە وەرگرتووە بۆ ئەم ساڵ و ساڵی ئایندە. لە شاری هەولێردا، لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا  ١٣١ پڕۆژەی نیشتەجێبوون دروستکراون کە ١٢٨ هەزار و ٥٤٢ ئاپارتمان و خانوون و ڤێلان. ئەوەی داتاکان دەریدەخەن تەواوبوونی زیاتر لە ٥٠ هەزار یەکەی نیشتەجێبوونە لە هەولێر لە ماوەی ئەمساڵدا. ئەم پرۆسەی فراوانبوونە زۆر لەخۆڕا و رەمەکیانە دروست بووە هیچ بنەمایەکی گەشەسەندنی تیابەدی ناکرێت، بۆیە هەموو ئەم گۆڕانکارییانە ناکرێت ناوزەند بکرێت بە گەشەسەندن. چونکە گەشەسەندنی شار پرۆسەیەکی فرەلایەن و گشتگیرە لە هەموو ڕوویەکەوە.   هەمیشە لە گەشەی شاردا وابەستەگیەکی ڕوون هەیە بە چەند پرسێکی گەورەی خزمەتگوزاری سەرەکی وپایەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و دیموکراسی و  ژینگەییەوە. گەر سەرنج بخەینە سەر پێگەی ژینگە لە گەشەی شاردا و کاریگەرییەکانی گۆڕانی ژینگەش بەرجەستە بکەین لەم فراوانبوونەدا، ئەوا دەبێت پایەکانی گەشەی  ژینگەیی لەشاردا لەبەرچاو بگیرێت کە بریتین لە: ئاو، خاشاک، ووزە، ئیکۆلۆژی، هەوا، داڕشتنی کۆمەلایەتی. ئاو: ئاوەدانی وابەستەیە بە ئاوەوە، بەردەوام بوونی سەرچاوە ئاوییەکانیش لەگەشەی شاردا پابەندە بە تێگەیشتن و بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی پرسەکانی پاراستنی ئاو، پاراستنی کوالیتی ئاو، خۆشگوزەرانی ناوچە ئاوییەکان، و بەڕێوەبردنی ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی. لە هەسارەی زەویدا رێژەی ئاوی پاکژ تەنها  نزیکەی لە ٣% کۆی ئاوەکانی زەوییە، لەو ڕێژەیەش تەنیا نزیکەی لە١.٢%  دەتوانرێت وەک ئاوی خواردنەوە بەکاربهێنرێت، ئەوەی دەمێنێتەوە، لە بەستەڵەکەکان و جەمسەرە سەهۆڵبەندانەکاندایە  کە قەتیسیان بەستووە و لە قووڵایی زەویدا نێژراون. بۆیە زۆربەی ئەو  ئاوەی کە شیاوە بۆ  خواردنەوە لە ڕووبار و چەم و ئاوی ژێر زەویی پێمان دەگات. ئەو  سەرچاوە ئاوییانە کامانەن لە هەرێمدا کە سوودیان  لێ وەردەگیرێت: ئاوی ژێر زەوی: هەرچەندە هیچ داتایەکی ورد لەسەر ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستاندا نییە، بەڵام بە گشتی دەوترێت کە ناوچەکە دەوڵەمەندە بە ئاوی ژێر زەوی بڕی ئاوی ژێر زەوی کە دەتوانرێت بقۆزرێتەوە لە یەکێک لە لێکۆڵینەوەکاندا بە (٥،٤) ملیار/ مەترسێجا خەمڵێندراوە، توێژینەوەیەکی تر ئەم بڕەی زیاتر خەمڵاندووە کە زیاتر لە (٨) ملیار/مەترسێجا، (٣.٦٤) ملیار/ مەترسێجا لە ناوچەی شاخاوی و (٤،٤٣) ملیار/ مەترسێجا لە ناوچەی نیمچە شاخاویەکانەوەیە. لێکۆڵینەوەکانی وەزارەتی سامانە ئاوییەکانی عێراق ئاماژە بە بوونی (٣،٧٢) ملیار لیتر/ مەترسێجا ئاوی ژێرزەویی لە ناوچە نیمچە شاخاوییەکە دەکەن. ئاوی سەر زەوی: ڕووباری دیجلە و لقەکانی، (خابوور، زێی گەورە، زێی بچووک و سیروان)، سەرجاوەی سەرەکی ئاوی سەر زەوی هەرێمی کوردستانن. سەبارەت بە دەستکەوتنی کۆی ئاوی ڕووبارەکانی هەرێمی کوردستان کە ساڵانەی بە کوردستاندا تێدەپەڕن، لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیست و یەکدا، کۆی ئاو (٣٦،٣) ملیار مەترسێجا بووە، (١٨،٧٦) ملیار مەترسێجا بڕی ئاوی ڕووباری دیجلە و (١٧،٥٨) ملیار مەترسێجا لە لقەکانیەوە بووە. https://journal.uod.ac/index.php/uodjournal/article/view/1647/1052 گۆڤاری زانکۆی دهۆک،   بەرگی٢٥ ، ژمارە:١- ئازاد محمد ئەمین نەقشبەندی – ٢٠٢٢ لە هەرێمدا سوود لە ئاوی ڕووبار و دەریاچە و بەنداو و ئاوی ژێر زەوی دەکرێت بۆ خواردنەوە و پیشەسازی بەڵام ساڵانە ئەم رێژەیە لە کەمبوونەوە و پیسبووندان. گۆڕانی ژینگەیی، سیاسەتی ئاوی نێودەوڵەتی و پرسەکانی پاراستنی ئاو کاریگەری و مەترسی کردۆتە سەر کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکانمان.  لە ڕووی ژینگەییەوە کاریگەریەکانی وەک کەم بارانی و پیسبوون و گەرمبوونی گۆی زەوی هەروەها لە ڕووی سیاسەتی ئاوەوە  بەهۆی دروستکردنی بەنداوەکان و گۆڕینی ڕاڕەوی ئاوی سەرزەوی لەلایەن هاوسێکانەوە. لەڕووی و پرسەکانی پاراستنی ئاو بەرێوەبردنێکی نابەرپرسانە و نادادپەروەرانە هەیە لە چوارچێوەی ئەم هەرێمەدا.   گەر هەردوو شاری سلێمانی و هەولێر بە نموونە وەرگرین لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی ئاوی پاکژ بۆ بەکارهێنانی رۆژانە، ئەوا دەبینین لە شاری سلێمانیدا سەرچاوەی ئاوی دوکان سەرچاوەکەی زێی بچوکە کە لە ئێرانەوە سەرچاوە دەگرێت و دێتە دەریاچەی دوکان، كۆی قەبارەی ئاوی دوكان ئەگەر كەم بارنی نەبێت دەگاتە  ٦،٨ كیلۆمەتر سێجا ئاو واتە لەكاتی پڕبوونی تەواوەتی ٨،٣ كم٣  واتە ٦،٨ كواردلیۆن لیتر  دەگرێت. جگە لە سوودی گەورە بۆ ناوچەو گوندەكانی دەوروبەر تا دەگاتە دەشتی كۆیەو تەقتەق و پردێ و كەركوك و تا دەرژێتە ناو ڕووباری دیجلە. لەڕێگەی بۆرییوە بە ناو كۆمەڵگای پیرەمەگرون و بازیان تێپەڕ دەبێت و دەگاتە شاری سڵێمانی و دەروروبەری. ئەو بڕەی كە دەگاتە سلێمانی و دەوروبەری ڕۆژانە دەگاتە ٢٣٠ هەزار مەتر سێجا واتە ٢٣٠ ملیۆن لتر دەدرێتە ماڵان. گەرەكەكانی سلێمانی كەژمارەیان ٢٥٠ گەرەكە، هەفتەی جارێك یان بە دەستنیشانكراوی ٤ رۆژ جارێك لە هاویندا و ٣ رۆژ جارێك لە زستاندا ئاویان بەردەكەوێت، كە ئەمەش پێویستی هاولاتیان سارێژ ناكات، زۆربری جار هاولاتیان لە ڕێگەی تەنكەرە ئاو دەكڕن. هەندێك گەڕەکیش هەیە تا ئێستا ئاوی بۆرییان بۆ ڕانەکێشراوە  رۆژان بە تەنکەر ئاو دابین دەکەن. لە پاش ڕاپەڕینەوە رێژەییەکی بێشومار لە بیر هەڵکەنراون کە نزیکەی دە هەزار بیر دەبێت لە سلێمانی و دەوروبەری، هەر لە مەڵبەندی شاری سلێمانی نزیکەی ١٨٠٠ بیری تۆمارکراو هەیە، ئەمە جگە لەو بیرە قاچاغانەی کە ڕۆژانە هەڵدەکەنرێت. ئەوەی تێبینی دەکریت لە هەڵکەکنینی بیرەکاندا، دابەزینی ئاستی ئاوە، کە لە زۆر شوینی سلێمانیدا دەگاتە زیاتر لە ١٥٠ مەتر قولایی کە ئەمە لە ڕابرددودا بەم شێوەیە نەبووە.باڵاخانەکانیش بەبەردەوام پشت بە بیرە قوڵەکان دەبەستن. بەهەمان شێوە لەشاری هەولێردا رۆژانە ٥٧٥ هەزار مەتر سێجا ئاوی خاوێن بەرهەمدەهێندرێت، هاوڵاتیان پشت بە دووسەرچاوە دەبەستن بۆ بەرهێنانی  ڕۆژانە ئەوانیش  پرۆژەی ئیفرازەکانی یەک و دوو و سێ و هەروەها ئاوی ژێر زەوی لە ڕێگەی بیری ئاوەوە .ئیفرازی یەک لە ساڵی ١٩٦٧ دروستکراوە  ٢٨ هەزار مەتر سێجا ئاو، ئیفراز دوو ساڵی ١٩٨٢ دروستکراوە دوو ٦٠ هەزار مەتر سێجا ئاو، ئیفراز سێ ٢٠٠٧کەوتۆتە کارەوە  رۆژانە ٢٤٠ ملیار لیتر ئاوی رووباری زێی گەورە دەچیتە ناو وێستگەکەوە، لە رۆژێکدا  ١٨٧ هەزار مەتر سێجا ئاوی خاوێن بەرهەمدەهێنێت. ژمارەی بیرەکانیش خۆی لە دە هەزار بیر دەدات لە بیری پیشەسازی و کشتوکاڵی و ماڵانەوە.  ئاستی ئاو بەشێوەیەکیش دابەزییوە کە لە هەند شوێن  دەگاتە٤٠٠بۆ  ٧٠٠ مەتر. باڵاخانەی وا هەیە ٤ بیر زیاتری هەڵکەندووە بە قوڵاییەکی زۆر. بەهەمان شێوەی سلێمانی زۆرینە گەڕەکە هەژارنشینە نوێیەکان رۆژانە ئاو بە تەنکەر دەکڕن وزۆرینەی گەڕەکەکانی تر بە ٤ رۆژ جارێک ئاویان بەردەکەوێت. خاڵێکی لەمە گرنگتر ئەوەیە کە عەمباری  دوکان و ئاوەکانی ئیفراز سەر زێی گەورەیە کە  لە دوو ڕێگاوە کۆدەبێتەوە، ئاوی باراناو و ئەو سەرچاوانەی کە ڕۆژهەڵاتی کوردستانەو وباکووری کوردستانەوە دێن،  لە ئەگەری بێبارانی و دروستکردنی بەنداوی زیاتر لەدیوی ڕۆژهەڵاتەو و باکوورەوە ئەوا ئاوی دوکانیش و زێی گەورە ئەم توانا سنووردارەی ئێستای لەدەست دەدات. ئایە بەنداوەکان پاککراونەتەوە؟ لەڕووی  بەکتریا، قەوزە، ڤایرۆس و کەڕو بەڵێ پاکژکرنەوە هەیە،  بەڵام  لە ڕووی کیمیاییەوە  بێگومان نەخێر،  هیچ سیتمێکی  فلتەرەیشنیشی نییە بۆ پاکردنەوەی مادە قورسەکان. لە ڕووی تەندروستیشەوە، مێژووی بەکارهێنانی ئاوی هەر بەنداوێک لە ٢٥ بۆ ٥٠ ساڵە بەپێی جۆری بەنداوەکەش دەگۆڕێت، کۆنکرێت بێت یان گڵ، واتە بە تێپەڕبوونی کات ئەم ئاوانە لە ڕووی کیمیاییەوە پیس دەبن و مادە قورسەکانی وەک (کادمیۆم، کرۆم، مس، مەنگەنیز، لێد یان رەساس، نیکل)کۆدەبێتەوە.  ئەگەر بەڕێوەبردنی ئاوی بەنداو  بەشێوەیەکی زانستی پاکنەکرێتەوە لەم مادە قورسانە ئەوا ئەم کاریگەرییە تەندروستیانەی دەبێت:   پرسیارە جەوهەرییەكە ئەمەیە: لە ئەگەری زیادبوونی ٧٠ هەزار یەكەی نیشتەجێبوون لە سلێمانی و  زیادبوونی ٥٠ هەزار یەکەی نیشتەجبوونلە هەولێر ، دابەشكردنی ئاو چەند جار ئەبێت لە هەفتەیەكدادەبێت؟ وەلامەكەی ئاسانە ڕەنگە بگاتە یەك جار لە هەفتەیەك یان زیاتر لە هەفتەیەك. ئایا ئێمە خاوەنی  تێگەیشتنێکی ڕوونین سەبارەت بە گرنگی ئاو لە ژیانماندا لەسەر ئاستی  تاک و کۆمەڵگا و ئیدارەی هەرێم؟ پێناچێت تاک و کۆمەڵگا دیدێکی ڕوونیان هەبێت، بەتایبەتی  لە تێگەیشتنی قەیرانی ئاو، ئەو  ئاڵەنگارییەی کە ڕووبەروی مرۆڤایەتی و زیندەوران بۆتەوە لە کەمبوونەوەی ئاودا لە ناوچەکەماندا، بە بەڵگەی ئەوەی تاکەکان لەم هەرێمەدا تا ئێستاش ئۆتۆمبێلەکانیان بە ئاوی پاکژ دەشۆن و تانکی ئاوەکانیان بە هەمیشە سارێژەو لەسەری دەروات و بەفیڕۆدانێکی گەورەش بەدی دەکرێت لەبوارەکانی پیشەسازیدا.  لەسەر ئاستی حکومەت و هەرێمدا و  لە ڕووی فراوانبوونی شارەوە، سیستەمێکی ڕوون نییە کە چۆن ئاو بەڕێوەببرێت، ئەوەتا  یەکەکانی نیشتەجێبوون تاو دەسێنن و ڕۆژانە هەزارەها یەکە دروستدەکرێت بەبێ ئەوەی هەژمار بۆ بڕی  ئاوی  سەر زەوی و ژێر زەویدا بکرێت ، هەروەها  کواڵیتی ئەو ئاوەی کە شیاوە بۆ خواردنەوە بە هەند وەربگیرێت.لە هەندێک جێگەدا زێراب و پاشماوە نەوتییەکان تێکەڵ بە سەرچاوە ئاوییەکانمان دەبن کە دەبنە هۆکاری سەرچاوەی پیسبوونی ئاوی سەرزەوی و ژێر زەویش دروستبوونی بوونی  دەیەها نەخۆشی کوشندە. تێگەیشتن لە ئاو لەهەموو ئاستەکانەوە زۆر گرنگە چونکە دەبێتە هۆکاری بەستەنەوەی  کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و فەرهەنگیش،  بە دروستبوونی قەیرانی ئاو کێشە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و   فەرهەنگییەکانیش پەرە دەسێنن. کەواتە رۆژ بەرۆژ شارەکانی هەرێم تینووتر دەبن، مرۆڤەکان رۆژانە دەرژێنە سەر شەقامەکانی  هەولێر و سلێمانی و گەرمیان داوای ئاوی رۆژانە دەکەن. سەرچاوە ئاوییەکانی کەم بونەتەوە و ژەهراوی دەبن، خەلک لە تینوتیدا ئەپرسن :ئەی چارەسەر؟ خاشاک: بەهۆی فراوانبوونی پرۆژەی بیناسازییەوە قەیرانی خاشاک و تەندروستی زیاتر دەبێت جیهان ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار تۆن پاشماوەی ڕەق بەرهەم دەهێنێت و ئەم رێژەیە لە زیاد بووندایە بە هۆی چالاکیییەکانی مرۆڤبەێی لێکۆڵینەوەی شارەزایان "پێشبینی دەکرێت تا ساڵی ٢٠٥٠ ئەمە بەڕێژەی لە ٧٠ % زیاد بکات". لە هەرێمی کوردستاندا رۆژانە ٨ هەزرا تۆن خاشاکی ڕەق لە دەشتەکان و سەرچاوە ئاوییەکانماندا کەڵەکە دەبن وکاریگەری مەترسیدار دەکاتە پێکهاتەکانی سیستمی خاک و ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی و هەواکەی، ئەمە جگە لە پاشماوە شلەکانی وەک گازوایل و بەرهەمە نەوتییەکان و زێرابەکان. زبڵخانەکانی تانجەرۆ کە ٥ کم دوورە لە شاری سلێمانی و زبڵخانەی کانی قرژاڵە(٣٠٠لەسەر ڕووبەری دۆنم) کە تەنها ٧ کم دوورە لە هەولێرەوە بوونەتە گەورەترین مەترسی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەرەکانی تر. رۆژانە زەوییەکشوتکاڵییەکان ژەهراوی دەکەن و سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەویش تا بێت پیستر دەکەن. هەروەها  بەهۆی سوتانیەوە بڕێکی زۆر لە گازی ژەهراوی وەک میتان و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژرێت و رێژەی گازە گەرمە خانەییەکایش زیاتر دەکەن. تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ بەڕێوەبردنی خاشاکانە نەدۆزراونەتەوە لە کاتێکدا زۆرێک لە وڵاتان لەناو پێشکەوتنە خێراکانی پیشەسازی و تەکنەلۆژیادا ڕیسایکلکردنیان پلانی پێشینەی گەشەی شارە.پرۆژەکانی ڕیساکڵکردنەوە لە هەرێمی کوردستاندا  هێندە زۆر نین تا بارتەقای ئەم بڕە بن و زۆر بێئاگاییانە خاشاک پشتگوێ خراوە و تەکنیکى (لاندفیڵ) واتە بەژێرخاککرنەوە بەکار دەهێنرێت، کە تەکنیکێکی زۆر باو و نادروستە ، هەزارەها مەتر داگیر دەکات ، بەس بەتەنها زەوی داگیر ناکات، کشتوکاڵ ژەهراوی دەکات، ئاو پیس دەکات، هەوا پڕ دەکات لە ژەهر و کاریگەر دەکاتە سەر بایۆدایڤێرستی. جۆرەکانی خاشاک بەم شێوەیەی خوارەوە پۆلێن دەکرێت: پرسیارەکە ئەوەیە ئایا بە زیاد بوونی ئەم پرۆژە بیناسازییانە چەند خاشاکی تر لە ژینگەکەماندا زیاد دەبن، چ ڕێکارێکی بەڕێوەبردن بۆ خاشاک بە گەڕ دەخرێت؟ و کاریگەرییە نەرێننیەکانی تێکچوونی خاک و ئاو و هەوا گەشە دەکات و تا چەند مرۆڤ و دەوروبەر دەخاتە مەترسیەوە ؟ رۆژانە ٨ هەزار تۆن لەخاشاک!  خاشاک تا بینەقاقای شارەکان گەشتووە و خەڵک لەناو خاشاکی کانی قرژاڵە و تانجەرۆدا زبڵدانەکانی تردا گوزەر دەکەن،  نەخۆشییەکان کە بەهۆی خاشاکەوە تەشەنەی سەندووە لە خۆراک و ئاو هەوای شارەکانی هەرێمدا وەک پێخەف ئاڵاوەتە باڵامان. خەلک دەپرسن ئەی ئەم هەموو نەخۆشیانە لە پای چی؟   ووزە كەباس لە ووزەی بەرهەمهێنراو دەکرێت یەکسەر سووتەمەنییە بەردینییەکان وەک خەلوز و گاز و بەرهەمەکانی نەوت گووزەر دەکات بە هزرماندا، ئەگەر چی سووتەمەنی بەردینی لەسەردەمی کاربۆنفرۆس  کە ملیۆنان ساڵ لەمەوبەر لە پاشماوەی دەوڵەمەند بە کاربۆنی ئاژەڵ و ڕووەکەکان دروست بوون و لە ژێر زەوی قەتیس بوون و بوونەتە هۆکاری شیبوونەوە و پاڵەپەستۆ و گەرمکردنی ژێر زەوی، بەڵام هەر لەسەرەتای شوڕشی پیشەسازییەوە تاوەک ئێستا بۆتە هۆکارێکی گرنگ کە مرۆڤ پشتی پێبەستووە بۆ سەرچاوەی فێنکی ، گەرمایی،ڕووناکیی، هاتوچۆ و بزاوتکردن، کارەبا و ماددە کیمیاییەکان. سەرچاوە ووزەییەکانی هەرێم نزیکەی ٣٠ ساڵە بۆتە داهاتی چەند کەسێکی فەرمانرەوا لە ناوچەکەدا، داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت ئاشکرای دەکەن، لەڕووی بەرهەمهێنانی ساڵانەی نەوت، بەرهەمهێنان لە ساڵی ٢٠١٩دا گەشتۆتە لوتکە و ١٧٠ ملیۆن بەرمیل بەرهەم هاتووە، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٣  بەرهەمهێنانی نەوت گەشتۆتە ٩٣،٧ ملیۆن بەرمیل.   هەرجی دەربارەی بەرهەمهێنانی گازیشە کۆمپانیای دانەگاز کە گەورەترین کۆمپانیای تایبەتی بەرهەمهێنانی گازە لە رۆژهەڵاتی ناویندا لەراپۆرتی دارایی ساڵی ٢٠٢٣ـی بڵاوکردەوە کە  لە هەرێمی کوردستان ئاستی بەرهەمهێنان گەیشتووەتە رۆژانە ٥٢٠ ملیۆن پێی سێجا. کە وەم رێژەیە بە بەراورد بە ٢٠٢٢ بە رێژەی ٨٪ بەرزبووەتەوە. پیشەسازی بەرهەمهێنانی نەوت و گازی سروشتی کۆمەڵێک رێکار و کار و ئامێریسازی بەرفراوان لەخۆدەگرێت، لە قۆناغی بیرەوە تا هێڵەکانی کۆکردنەوەی غازی سروشتی و دامەزراوەی پرۆسێسکردن، تا تانکی هەڵگرتن، و بۆری گواستنەوە و دابەشکردن. ئەم پیشەسازییە سەرچاوەیەکی بەرچاوی دەردانی چەندەها گازی کوشندەیە وەک: میتان:   دەردانی پێکهاتە ئۆرگانییە هاڵاوەکان ((VOCs:   کێشەکانی ووزە و ژینگەی ئێستامان  پەیوەندییەکی نزیکی هەیە و سەرجەم کێشە ژینگەییەکان کە ڕاستەوخۆش بە بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی وزەوە هەیە کە بریتین لەکێشەی  پیسبوونی هەوا، گۆڕانی کەشوهەوا، پیسبوونی ئاو، پیسبوونی گەرمی و فڕێدانی پاشماوەی ڕەق. کاتێک سووتەمەنی بەردینی دەسوتێنرێت، کاربۆنی هەڵگیراو و گازە گەرمخانەییەکانی دیکە دەردەچن بۆ بەرگەهەوا و هۆکاری سەرەکی پیسبوونی هەوای شارەکانە. جگە لەوەی کە سەرچاوەکانی ووزە سەرچاوەی داهاتێکی بێئەندازەن بۆچەند ماڵباتێک بەڵام تاوەکو ئێستا ئەو ووزانە وەک پێویست ماڵەکانی هەرێمی ڕووناک نەکردۆتەوە و سەرچاوە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنانی نەیتوانییوە رۆژانە کارەبای تەواو دابین بکات بۆ هاولاتیان،   هەر لەبەر ئەم هۆکارە بۆ دەستەبەر کردنی چەند کاتژمێرێک لە کارەبا پەنا براوەتە بەر  موەلیدەی کارەبای گەڕەکەکان وپیشەسازییەکان، ئەم موەلیدانەش بەبەرددەوامی گازە ژەهراوییەکان دەکەنە گەرووی تاکیی ئەم کۆمەڵگایەوە،کە بۆتە سەرچاوەی زۆرێک لە نەخۆشییە کوشندەکان. پرسیارەکە ئەوەیە لەدوای فراوانبوونی شار و پڕکرنی بە باڵەخانەو ئەپارتمانت ئەبێت پێدانی کارەبا چۆن بێت؟ چەند موەلیدەی کارەبایی تر بخەینە شارەوە؟ زیاتر لە ٣٠ ساڵە تاکی ئەم هەرێمە خەون بە  (گەرمایی,  فێنکی ، ڕووناکی, هاتوچۆ , ووزەی کارەباوە) دەبینن. نادادپەروەری وایکردووە ئەوەی بۆ هاولاتی خەونە بۆ وەبەرهێنەر مافی ئاساییە. ئەی چارەسەر؟ هەربۆیە ووزە لەم دەڤەرەدا بۆتە نەفرەتێکی گەورە نەک نیعمەت. ئیکۆلۆژیا: ئیکۆلۆژی بریتییە لە کارلێکەکانی نێوان سەرجەم  زیندەوەران وپەیوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ژینگە فیزیکییەکاندا لەوانە توخمە فیزیاییەکانی وەک ئاو و بەرد و خاک و هەوا و  پێکهاتەی ئەندامی و نائەندامی و فرە جۆری بایلۆجیەکان. هەروەها ئیکۆلۆژی زانیاری و تێگەیشتنە  دەربارەی ئیکۆسیستەمەکان و چۆنێتی پاراستنی سەرچاوەکانی زەوی و بەکارهێنانی پێکهاتەکان و کارکردنی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ڕووەک و بوونەوەرەکان و جیهانی دەوروبەریان و پاراستنی هاوسەنگی نێوان ئەم پێکهاتانەیە.  ئیکۆسیستەمەکان کاتێک تەندروستن کە پێکهاتە سەرەتاییەکانیان وەک خۆیان بن بەڵام هەندێک فاکتەر هەن کە ئیکۆسیستەم دەشێوێنێت لەوانە گەشەسەندنی شارەکان و کارکردنی نەرێنی لەسەر  سیستەمی سروشت  و ئاگرکەوتنەوە و لافاو و لەناوبردنی زیندەوەران. گەورەترین هۆکاری تێکدانی ئیکۆسیستەم لە کوردستاندا لە دوای ساڵەکانی ٢٠٠٦ وە پەرەی سەندووە ئەویش لەڕێگای ئەو پەلکێشییە ناپەساندانەیە کە لە گۆڕینی سیستەمی خاک دەستی پێکردووە تا ئەمڕۆش بەردەوامی هەیە. خاکە کشتوکاڵییەکانی دەشتی شارەزوور کە رۆژانێک بوون خۆراکی ٩٠ ملێون کەسیان دابین دەکرد، هەروەها دەشتەکشتوکاڵییەکانی دەوروبەری شاری هەولێر کە سەرچاوەی گوزەران و بەرهەمی کشتوکاڵی بوون بۆ ناوچەی هەولێر و دەوروبەری ، لە ئێستادا ئەم دەشتانە بوونەتە شوێنی نیشتەجێبوون و باڵاخانەو کارگەی پیشەسازی. ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەریدەخەن لە ساڵی  ٢٠٠٦ەوە تا ئەم ساڵ، نزیکەی ٢١٤ هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دروستکراون، کە زیاتر لە ١٠٥ هەزار ئاپارتمانەوە و زیاتر لە ٩٢ هەزار خانوو و نزیکەی ١٧ هەزار ڤێلا دروستکراون. گەر بەراوردێک بکەین لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٧ بۆ ساڵی ٢٠٢٤ لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی ئەوا بەڕوونی وەم پەلکێشانانە لە م وێنانەدا دەدەکەونکەسارەکان چۆن فراوانبوون لەسەر ئەژماری دەشتە کشتوکاڵییەکان وسەرچاوە ئاوییەکان و چیا و شاخەکان. شاری سلێمانی: شاری هەولێر:  ئەم گۆڕانکارییانە وای کردووە تەندروستی خۆراک و بەرهەمی کشتوکالیش بە جۆرێک کەم بکات کە  کە زۆرینەی بەرووبومە کشتوکاڵییەکان هاوردە بکرێن لە وڵاتانی دەووروبەر و هیچ کوالیتیەکی ستانداردی خۆراکی تەندروستی تیا نەکرێت، هەرچی بەرهەمە ناوخۆیەکانیشە  سەدان مادەی زیانبەخشی کیمیایی و قڕکەری تێدا بەکاردەهێنرێت تا زووتر گەشە بکات، کە ئەمانە بوونەتە سەرجاوەی زۆرێک لە نەخۆشییە کووشندەکان. لەگەڵ فراوانبوونی شارەکاندا رێژەی ستانداردی سەوزایی بە جۆرێک کەمی کردووە کەناوچە سەوزاییەکان فریای ئەو پەلکێشانانە ناکەون کە لە شارەکاندا ڕوودەدەن، بەپێی ووتە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێژەی سەوزایی لە شاری سلێمانی ١٢%، هەولێر بووەتە ١٩،٥٪ و دهۆکیش  ١٣،٦ %.ئەگەر چی بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە دەبێت ڕێژەی سەوزایی لە سارەکاندا لە ١٥% بێت بەڵام لە گەڵ گۆڕانە ژینگەییەکاندا ئەم ڕێژەیە ستاندارت نییە،چونکە ژمارەی دانیشتوان و پیشەسازی و بەرهەمهێنانی ووزەی بەردین کاریگەری زۆری هەیە، بۆیە توێژینەوەکان ئاماژە بە لانیکەم ٩مەتر دووجا  شوێنی سەوزایی بۆ هەر تاکێک دەکەن  و فەزای سەوزی شارەکان( UGS) ی لە باشترین حاڵەتدا دەبێت  ٥٠ مەتر دووجا سەوزایی بێت بۆ هەر تاکێک. ژمارەی دانیشتوانی ناو قەزای  سلێمانی بە بەکرەجۆ و تانجەرۆو بازیانیشەوە دەگاتە نزیکەی ٩٩٢،٩٢٢  کەس، بۆیە هەرگیز سەوازیی پێویست فەراهەم نەبووە بۆ ئەم ڕێژەیە لە دانیشتوان. بە هەمان شێوە گەر ناوەندی شاری هەولێریش ٢ ملێۆن کەسێکی تێدایە بژی ئەوا ئەو ڕێژە سەواییەی کە ئێستا هەیە هەرگیز ناگاتە رێژەی ستاندارد. هەرچی ئەو سەوزاییانەشە کە هەیە لە هەرێمی کوردستاندا یا تەلبەند کراوەوە و سیفەتی سروشتی لێسەندراوەتەوە کە ڕێبەندی لە گوزەرانی ئاژەلی کێوی دەکات و مەترسی دەخاتە سەر هەموو ژیانیان، یا پڕ کراوە بە درەختی نامۆ بە سروشتی ناوچەکە، کە بەداخەوە بڕێکی زۆری داری داگیرکەری بۆ هێنراوە کە زیانی گەورەی بە سەوازیی ناوچەکە گەیاندووە. چاوی سەرمایە سەوزایی و ئاژەڵ و بوونەوەرە هەمەجۆرەکان نابینێت. گۆیژە تەخت بێت بە ئەو چی، دەشتە کشتوکاڵییەکانی هەولێرو شاخەکانی ناوچەی دهۆک بگوڕن بۆ بیناسازی بە ئەو چی، سەرچاوە گەشتوگوزارییەکان وئاوییەکان داگیر بکەن بە ئەو چی، سروشت تەلبەند بکەن بە ئەو چی، زیندەورو باڵندە ڕەو بکەن و لەناوچن بە ئەو چی. هەوا: هەوا پێکهاتووە لە چەند تێکەڵەیەکی نەبینراوی گازەکان کە دەوری زەوی دەدەن. نایترۆجین و ئۆکسجین نزیکەی لەسەدا ٩٩ی هەوای زەوی پێکدەهێنن، هەوای وشکی ستاندارد لە نایترۆجین، ئۆکسجین، ئارگۆن، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، نیۆن، هیلیۆم، کریپتۆن، هایدرۆجین و زینۆن پێکهاتووە. هەڵمی ئاو ناگرێتەوە چونکە بڕی هەڵمەکەی بە پێی شێ و پلەی گەرمی دەگۆڕێت. مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر پێویستیان بە ئۆکسجین هەیە بۆ ئەوەی بژین، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە گازێکە کە ڕووەکەکان پشتی پێ دەبەستن، کەمتر لە سەدا ٠.٠٤ پێکدەهێنێت. ڕووەک و گیاندار هەریەکەیان ئەو گازانە بەرهەم دەهێنن کە ئەوی دیکە پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی بژی. ڕووەکەکان پێویستیان بە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەیە- مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر دووەم ئۆکسیدی کاربۆن وەک پاشماوە هەناسە دەدەن. مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر پێویستیان بە ئۆکسجین هەیە- ڕووەکەکان ئۆکسجین بەرهەم دەهێنن لە کاتی پرۆسەیەکی گرنگدا کە پێی دەوترێت فۆتۆسێنتێز، کە وزەی خۆر دەکاتە ماددە خۆراکیەکان. وەک پێشتر ئامژەمان پێکردووە هەندێک گاز لە هەوادا لەئەنجانی تەقینەوەی گڕکانەکانەوە سەرچاوە دەگرن و  هەڵمی ئاو و  گازەکانی تری وەک یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و دووەم ئۆکسیدی گۆگرد بەرهەمدەهێنن کە بۆ زۆربەی زیندەوەران ژەهراوین و ژینگە پیسدەکەن، بەڵام گەورەترین زیان کە بۆتە هۆکاری گەرمبوونی گۆی زەوی مرۆکردە، بە هۆی بەرهەمهێنانی ووزەی بەردین و سووتانی دارستانەکانەوە دێت.    بەداخەوە پیسبوونی هەوا کاریگەری نەرێنی لەسەر ئەو هەوایە کەبۆتە سەرچاوەی  هەناسەدانمان. پیسبوونی هەوا کاتێک ڕوودەدات کە بەرهەمە زیانبەخشەکان وەک پاشماوەی گازی ئۆتۆمبێلەکان وکارگە و پیشەسازییەکان  بچنە ناو هەواوە. ئەم پیسکەرانە دەتوانن بە تەم و مژ، کە تێکەڵەیەک لە دوکەڵ و تەم، بەرگەهەوا دابخەن. هەروەها دەتوانن هەوری ژەهراوی تۆز دروست بکەن. پرسیارک دێتە گۆڕێ کە ئایا گەر هەوا چەند گازێکی نەبینراو بێت ئەی ئەو قەتماغەیە چیە لە ئاسمانی شارەکانی هەرێمدا دەبینرێت؟ بە سانایی وەلامەکەی ئەمەیە: لە شاری  سلێمانیدا ٦٨٠ هەزار ئۆتۆمبێلی تایبەت و گشتی و بارهەڵگرو ماتۆرسکیلی تۆمارکراو هەیە و زیاتر لە یەک ملیۆن ئۆتۆمبێل و ماتۆڕسکیل لە شاری هەولێر هەیە هەزارەها کارگە و پیشەسازی و پاڵاوگەی نەوت لەناو جەرگەی شارەکانی هەرێمدا بوونیان هەیە ئەمە جگە لەبوونی نزیکەی ٧  هەزار  موەلیدەی کارەبا دابینکراوە بۆ ماڵان و کارگەکان لە ٢٥٠ کەیڤییەوەKVA دەستپێدەکەن و تاوەکو ١٢٥٠ کەیڤ. هەرموەلیدەیەکی کارەبا بەپپێ ئەم خشتەیە پێویستی بە سووتانی ئەم بڕە گازوایلە هەیە:   لە کاتی سووتانی یەک لەسەر پێنجی ٥\١ هەر لیترێک گازوایل بڕی ١ کیلۆ و  ٨٠٠ گرام گازی ژەهراوی دەخاتە هەواوە ئەمە جگە لە پاشماوەی سووتانی بەنزینی ئەو ژمارە زۆرەی ئۆتۆمبێل کە لە هەرێمدا بوونیان هەیە.  ئەنجامی سووتانی ووزەی گازوایل دەبێتە هۆی دەردانی چەند جۆرێک گازی کوشندە، دیارترینیان گازی (یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و هایدرۆجینی سەلفاید- گۆگرد) کە دەبنە هۆی پیسبوونی ژینگە و بەهۆی زوو تێکەڵبوونیش لەگەڵ خوێندا دەبنەهۆی تووشبوونی مرۆڤ بە شێرپەنجە و نەخۆشی قوورس. پانتایی و ئاسمانی شارەکانی هەرێم  بۆتە قەتماغەیەک لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و گازە ژەهراوییەکان بەهۆی دەرئەنجامی پیشەسازی وتەلارسازییەکانەوە، چونکە تا تەلار سازی بەردەوامبێت ژمارەی موەلیدە و ئۆتۆمبێلەکان و کارگەکان زیاتر دەبن. نادادپەروەریش وای کردووە کە مرۆڤە هەژارەکانی  ئەم ناوچەیە تەنانەت  لە نەخۆشخانەکاندا و لەکاتی نەخۆشییە سەختەکانیشدا  ناتوانێت هەوایەکی پاکژ هەلمژێت. خەڵک رۆژانە بە هۆی پیسکردنی هەواوە وەک گەڵای پایزەی دارەکان هەڵدەوەرن. کێ بەرپرسیارە؟ دارشتنی کۆمەلایەتی: دیزاینی کۆمەڵایەتی لەبەرچاوگرتنی دیدگا و پێداویستییەکانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵگەیەک، دیزاینی کۆمەڵگە ئامانجی دڵنیابوونە لەوەی کە هەموو کەسێک دەتوانێت بە ئاسانی و دادپەروەرانە دەستی بەو سەرچاوانەی کە پێویستیانە بۆ ژیانێکی تەندروست. دەکرێت تەلارسازی کاریگەری گەورەی هەبێت لەسەر داڕشتنی کۆمەڵایەتی وە بە ئەم دەستەواژەیە بەپێچەوانەشەوە هەر ڕاستە. دوای زیاتر لە ٣٠ ساڵ لە فشارەکانی نەبوونی پێداویستی سەرەتایی لە ئاو و کارەبا و خزمەتگوزارییەکانی تری گوزەران وای لە خەڵک کردووە پەنا بەرێتە بەر ژیانکردن لە ناو ئەو جۆرە بیناسازییەی وەک کۆمەڵگای بچووک و ستییەکان هاتوونەتە گۆڕێ. ژمارە بێشومارەی باڵاخانەکان وا دەکات خەڵک ڕاپێچ بکەن بۆ ئەوەی خانووەکانیان بە جێبهێڵن و روو بکەنە ناو بینایی ستوونیەوە. لە رابووردودا خانوو بریتی بوو لە ماڵ و باخ و خزمەتگوزرەییەکانی تری وەک ئاو و ئاوەڕۆ و پەیوەندی کۆمەلایەتی لەگەڵ هاوسێ و گەڕەکەکەدا.کە خانووت هەبووبێت واتە باخت دەبێت و بژاردەی تایبەت بە خۆت دەبێت و سەربەخۆییت دەبێت، پەیوەندییەکانت بەئاستێکی ئاسۆیی گەشەی کردووە. لەئێستادا ڕاکردن بەدوای خزمەتگوزاری سەرەتاییدا وای لە خەڵک کردووە هەموو سەرنجێکی لەسەر خۆی بێت و هەستی کۆمەڵایەتی وونبکات و کێبڕکێی کۆمەڵایەتی دروست ببێت و پەیوەندییەکان فشەڵبکاتەوە.  ئەم دیزایینەی بیناسازیییەی لە هەرێمدا روودەدات پەیوەندییەکان سەر لە نوێ دادەرێژێتەوە،پەیوەندیی مرۆڤەکان بەرەو هێڵی ستوونی دەبات، کەشخەکان لە نەدەارەکان جیادەکاتەوە و پێشبڕکی کۆمەڵایەتی قورستر دەکات و خزمەتگوزاری تا دێت کەمتر ببنەوە. ئەم گۆڕانانە لە پێناو کێدا؟ سەرئەنجام دەرهاویشتەکانی ئەم فراوانبوون و پەلکێشانە لە بیناسازیی و یەکەی نیشتەجێبونانە لە هەرێمی کوردستانداوادەکەن کە  شارەکان جگە لە باڵەخانەی کۆنکریتی، هەرێمێکی  پڕ لە پەتا و نەخۆشی و ئێسکەپەیکەرمان بۆ بمێنێتەوە و شارەکان ببنە شاری تارمایی      

🔻لەكۆی شەش ئەندامی عەرەبی چوار ئەندامیان لە كۆبوونەوەكەی بارزانی بوون 🔻هەشت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك ئامادەی كۆبوونەوەكەی پیرمام بوون. درەو: هەشت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك ئامادەی كۆبوونەوەكەی پیرمام بوون كە بەسەرۆكایەتی خەمیس خەنجەر سەرۆكی هاوپەیمانی سیادە ئەمڕۆ گەیشتە پیرمام و مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیان بینی. لەكۆی شەش ئەندامی كوتلەی عەرەبی چوار ئەندام و هەردوو ئەندامەكەی كوتلەی توركمان و دوو ئەندامەكەی پارتی ئامادەی كۆبوونەوەكە بوون.  ئەو ئەندامانەی كوتلە عەرەبی و توركمانیەكان كە ئامادەی كۆبوونەوەكەی بارزانی بوون 🔹هاوپەیمانی عەرەبی 1- راكان جبوری 2- سەلوا مەفرەجی (بەشدار نەبوو) 3- ئەحمەد حەمدانی 🔹بەرەی توركمانی 1- ئەحمەد رەمزی 2- سەوسەن جەدوع 🔹فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان 1- حەسەن ئەحمەد 2- شۆخان حەسیب 🔹هاوپەیمانی قیادە 1- رەعد ساڵەح 2- محەمەد ئیبراهیم ئەو ئەندامانەی بەشدار نەبوون. 🔹فراكسۆنی عروبە 1- زاهر عاسی 🔹فراكسیۆنی بابلیۆن (كۆتا) 1- ئەنجیل زیا شیبا 🔹هاوپەیمانی كەركوك هێزو ئیرادەمانە (یەكێتی) 1- رێبوار تەها 2- ئەحمەد كەركوكی 3- هۆشیار كاكەیی 4- نەشئەت جەوازات 5- پەروین فاتیح واتا ئێستا ئەو ئەندامانەی سەردانی بارزانیان كرد (هەشت) ئەندام بوون و ئەوانەشی سەردانیان نەكرد (هەشت) ئەندامن، بەپێی ئەو دابەشكارییە بێت هیچ لایەكیان ناتوانن نیشابی یاسایی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك پێكبهێنن كە (9) ئەندامە لە كۆی (16) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك. پێكهاتەی كوتلە عەرەبییەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك: 🔹 هاوپەیمانی عەرەبی: 3 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ (راكان جبوری) پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامە‌و یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت‌) 🔹قیادە:  2  كورسی (ئه‌مه‌ هاوپه‌یمانێتییه‌ محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات‌و هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی ‌و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ر لەخۆدەگرێت)‌ 🔹  عروبە:  1 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ وه‌سفی عاسی سه‌رۆك هۆزی عوبێد سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و هاوپه‌یمانی عه‌زمی موسه‌ننا سامه‌ڕائی و به‌ره‌ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌خۆده‌گرێت)  

(درەو): "سودانی ستایشی كردین كە وەكو كوتلەی گەورەی ئەنجومەن سورین لەسەر وەرگرتنی پۆستی پارێزگار" ئەمە كاردانەوەی كوتلەی عەرەبیی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكە، لەبەرامبەر سەردانی دوێنێی فراكسیۆنی پارتی و یەكێتیی بۆ لای سودانی، عەرەبەكان دەیانەوێت جەخت لەوە بكەن بە یەكگرتوویی ماونەتەوەو پەرت نەبوون، بەڵام یەكێتیی ئاماژە دەنێرێت لەبارەی ئەوەی سێ كەسیانی بەلای خۆیدا راكێشاوەو چیتر عەرەبیش وەكو كورد یەكڕیز نین. ئەمە لە كاتێكدا روودەدات دەبێت تا رۆژی 11ی ئەم مانگە پۆستی پارێزگار یەكلابكرێتەوە. كوتلەی عەرەبی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە كاردانەوەی سەردانی دوێنێی فراكسیۆنی پارتی و یەكێتیی بۆ لای محەمەد شیاع سودانی، روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە. كوتلەی عەرەبی، كە بەر لە كورد خۆی گەیاندە لای سەرۆك وەزیران لە بەغداد، لە روونكردنەوەكەیدا دەڵێ: لە دیدارەكەیدا لەگەڵ ئێمە، سەرۆك وەزیران جەختی لەسەر ئەوە كرد بەبێ تەوافوقی هەموو پێكهاتەكان، حكومەتی خۆجێی لە كەركوك دروست ناكرێت.  بەگوێرەی روونكردنەوەكە، لە دیدارەكەدا سودانی ئاماژەی بە رۆڵی ئەم كوتلەیە كردووە لە دەستگرتنی بە پۆستی پارێزگاری كەركوكەوە، بەوپێیەی بەوتەی خۆیان ئەمان "كوتلەی گەورەی ناو ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك"ن. دوێنێ فراكسیۆنی پارتی و یەكێتیی بە جیا سەردانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیان كرد لە بەغداد، یەكێتیی تاكە ئەندامەكەی مەسیحیشی لەگەڵ خۆی بردبوو، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەوەی ئەم كورسییەی بۆ یەكلابوەتەوە، دوای بینینی سودانی، فراكسیۆنی یەكێتیی سەردانی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆنی كرد.  ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە 16 كورسی پێكدێت، لایەنە عەرەبییەكان پێكەوە 6 كورسییان بردووە، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان وەكو حزب بەتەنیا براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو (5) كورسی بردووە، پارتی دیموكراتی كوردستان (2) كورسی بردووە، پێكهاتەی توركمان (2) كورسی بردووەو هەردوو كورسییەكە لای بەرەی توركمانییە، تاكە كورسی "كۆتا"ی مەسیحی بزوتنەوەی بابلیۆنی سەربە رەیان كلدانی بردویەتی، تاكە كورسییەكەی مەسیحی یەكلابووتەوە بۆ یەكێتیی، چونكە پێشترو لە هەڵبژاردندا بە دەنگی یەكێتیی سەركەوتووە، واتا بە گشتیی ئێستا یەكێتیی 6 كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بەدەستەوەیەو پێكهاتەی عەرەبیش بە هەموو حزبەكانیانەوە 6 كورسییان هەیە، بەپێی قسەی سەرچاوە ئاگادارەكان، یەكێتیی بەمدواییە دەنگی 3 ئەندامی پێكهاتەی عەرەبی بەدەستهێناوە، بەڵام كوتلەی عەرەبی ئەمە رەتدەكاتەوەو باسلەوە دەكات هێشتا بە یەكگرتوویی ماوەتەوەو پەرت نەبووە.  لەم نێوەندەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان بە 2 كورسییەوە لێكتێگەیشتنی لەگەڵ بەرەی توركمانی كردووە كە ئەویش 2 كورسی هەیە، بەمە 4 كورسی كۆبووەتەوەو بە سودوەرگرتن لە یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان كە دۆخێكی تایبەتی بە كەركوك داوەو رێگری دەكات لەوەی بەبێ بەشداری هەموو پێكهاتەكانی حكومەتی خۆجێی دروست بكرێت، پارتی دەیەوێت لەرێگەی بەرەی توركمانییەوە رێگری بكات لە هەوڵەكانی یەكێتیی بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگار. لەبەرامبەردا، سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، یەكێتیی ئێستا 9 دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای زامن كردووە، 5 دەنگی خۆی+ 1 دەنگی نوێنەری مەسیحی+ 3 دەنگی كوتلەی عەرەبی، بەمەش نیسابی بۆ تێپەڕاندنی هەر رێككەوتنێكی سیاسی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان لە ئەنجومەنی پارێزگا بەدەستهێناوەو بەبێ پارتی و بەرەی توركمانی رێككەوتنەكە تێدەپەڕێنێت و پۆستێكی باڵای كەركوك بۆ بەرەی توركمانی بەجێدەهێڵێت تا ئەوكاتەی خۆیان پەیوەندی بە بەرەكەی یەكێتییەوە دەكەن.  زیاتر لە 7 مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق تەواو بووە، كەركوك تاكە پارێزگایە كە هێشتا لایەنە براوەكانی لەسەر دروستكردنی حكومەتی خۆجێی نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن، كەركوك تائێستا بە دەرەنجامی ئەو تاكە هەڵبژاردنە بەڕێوەدەچێت كە ساڵی 2005 كراوە.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كە لەدوای هەڵبژاردنەوە هەوڵەكانی بۆ دروستكردنی رێككەوتنێك لەنێوان لایەنە براوەكانی كەركوك شكستی هێنا، بۆ فشار لەسەر لایەنەكان، رۆژی 11ی تەموزی رابردوو فەرمانیكرد یەكەم دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا بەڕێوەبچێت، دانیشتنەكە كرا، بەڵام وەكو ئەوەی لە یاسادا هاتوو، سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی هەڵنەبژێردرا، لەسەر داوای یەكێتیی دانیشتنەكە تا ئێستا بە "كراوەیی" ماوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوو ئەگەر 11ی تەموز سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی هەڵبژاردنیان بۆ بكرایە، دەبوو تاوەكو 11ی ئەم مانگەش پۆستی پارێزگار یەكلابكرێتەوە.  ئێستا كە دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا بە "كراوەیی" ماوەتەوە، سودانی فشار دەكات بۆ ئەوەی تاوەكو رۆژی 11ی ئەم مانگە لایەنەكان بگەنە رێككەوتن، ئەگەر نەگەن، وەكو خۆی وتویەتی: كەسێك بە وەكالەت لە پۆستی پارێزگای كەركوك دادەنێت، هەندێك لە سەرچاوەكان باسلەوە دەكەن سودانی دەیەوێت (خالید شوانی) وەزیری داد لە پۆستی پارێزگار بە وەكالەت دابنێت، شوانی سەربە یەكێتییە، مەبە پۆستی پارێزگار بە ناڕاستەوخۆ دەداتە دەست لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە كەركوك، بەڵام بە وەكالەت تا ئەوكاتەی لایەنەكان رێككەوتنی كۆتایی دەكەن. 

بەرەو هەڵبژاردن - بەشی دووهەم مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)   یەکێک لە ئاکارە هەرە سادە و سەرەکییەکانی دیموکراسیەت ئەوەیە کە ئەو کەسانەی دەنگیان پێدەدرێت و هەڵدەبژێردرێن بۆ پەرلەمان، بێگومان لەناو هەڵبژاردنێکی دادپەروەر و بێ گزیی و تەزویردا، پیویستە ببن بە "بەهێزترین بڕیاردەرانی» ناو سیستمە سیاسییەکە، نەک لە دەرەوەی ئەواندا بازنەی تری دەسەڵات بوونیان هەبێت، لەوانەی هەڵبژێردراوان و لە پەرلەماندا کۆبوونەتەوە بڕیاردەری بەهێزتر و دەسەڵاتدارتربن. دیموکراسیەت تەنها یەک بڕیاردەر دروستدەکات، ئەویش ئەوانەن کە لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە دەچنە ناو پەرلەمان. بەم مانایە لە دیموکراسیەتدا پەرلەمان بەهێزترین دەزگای ناو سیستمە سیاسییەکەیە، پەرلەمەناتاران دەسەڵاتدارەکانی ناو سیستمەکەن و لە دەرەوەی ئەواندا بنکەی تری دەسەڵات بوونی نییە کە خواست و بڕیارەکانی بەسەر پەرلەماندا بسەپێنێت. لە دەرەوەی پەرلەماندا نابێت بازنەی تری دەسەڵاتی سەربازیی، دەسەڵاتی بیرۆکراتیی، یان دەسەڵاتی ئۆلیگارشیی تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان، بوونی هەبێت، یان دەسەڵاتیان لە دەسەڵاتی پەرلەمان بەهێزتر و بڕیارەکانیان لە بڕیاری پەرلەمان کاریگەرتربێت.  پەرلەمان بۆ ئەوەی ببێت بە پەرلەمانێکی راستەقینەم پێوسیتە ئەو مەرجە سەرەکییەی تێدابێت، واتە ببێتتە شوێنی کۆبوونەوەی "بەهێزترین بڕیاردەرانی» ناو سیستمە سیاسییەکە.   لەم ڕوانینەدا پەرلەمان ئەو شوێنەیە کە گرنگترین و بەهێزترین پۆستە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی ناو وڵاتەکە لەخۆی دەگرێت، جا چ ئەوانەی دەزگاکا سەرەکییەکانی حوکمڕانیی دەگرنەدەست یان ئەوانەی دەبن بە ئۆپۆزیسیۆن. پۆستەکانی دەسەڵاتیش پێشتر لە ڕێگای ململانێ و کێبڕکێیەکی راستەقینە و یاساییەوە و بەدەنگی ڕاستەقینەی خەڵک، پڕکراونەتەوە. بەم مانایە دیموکراسی نەک تەنیا پێویستی بە هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە و کێبڕکێکارانە هەیە، بەڵکو پێویستی بە ڕێکخستنی بازنە و پێگەکانی دەسەڵاتیش هەیە، بەجۆرێک لەدەرەوەی پەرلەماندا سێنتەری تری دەسەڵات و بڕیاردان بوونی نەمێنێت تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان یان بەهێزتر و کاریگەرتر لە پەرلەمان. لە دیموکراسیەتدا پەرلەمان سێنتەری سیستمە سیاسییەکەیە و ئەو شوێنەیە بڕیارە گەورە و بچوکەکانی تیادا دەدرێت. ئەوەی لە هەرێمدا هەیە و کاردەکات پەرلەمان نییە بەو مانایەی باسمانکرد، پەرلەمان لە هەرێمدا نەک تەنها شوێنی بڕیادەرە هەرەبەهێزەکانی ناو سیستمە سیاسییەکە نییە، نەک ئەو سێنتەرە سەرەکییەی دەسەڵات نییە کە دەسەڵاتەکانی دەرەوەی خۆی دەکاتە دەسەڵاتی پەراوێزی لاواز و سنوورێکی گەورە بۆ کاریگەریی و نفوزیان دادەنێت، بەڵکو خودی پەرلەمان خۆی هەڵقە هەرە لاوازەکەی بڕیاردن و دەسەڵاتدارێتییە لە هەرێمدا. ئەزموونی داخستنی پەرلەمانیش لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٥دا بۆ ماوەی دوو ساڵ، بە بڕیاری مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێم و سەرۆکی ئێستای پارتی دیموکراتی کوردستان، راستیی ئەو دۆخە تاڵ و تاریکەی بوونی پەرلەمانمان نیشئنئەدات. کە بارزانی پەرلەمانی داخست، هێشتا پەرلەمان لە پێگە لاواز و پەراوێزییەکەی خۆیەوە، دەیتوانیی هەندێک کێشە بۆ سیستمە سیاسییە خێزانیی و بنەماڵەییەکە دروستبکات. سیستمە سیاسییەکەی کوردستان، بەڕادەیەک نایاسیی و تاکڕەو و نابەرپرسیار بوو، تەنانەت گیریشی بەدەست ئەو پەراوێزەوە بچووکەشەوە دەخوارد کە خۆی وەک دیکۆرێکی دیموکراسیی بۆ ئەزموونە سوڵتانیەکە، دروستیکردبوو. داخستنی پەرلەمان لەلایەن سەرۆکی پارتییەوە لابردنی ئەو پەراوەزە بچووکەی دەسەڵات بوو کە بەتەواوی کۆنترۆڵ نەکرابوو. کاراکردنەوەی پەرلەمان لە ٢٠١٨دا دوای بە دیکۆرکردنی تەواوەتی دەزگاکە بوو. لەو ساتەوە تا ئەمڕۆ پەرلەمان لەناو رۆڵە دیکۆرییەکەی خۆیدا خنکێنراوە. ئەم دۆخە بە ئاستێک گەیشتوە نزیکەی ٧٠ لەسەدی خەڵکی کوردستان لە دواهەمین هەڵبژاردندا بایکۆتی هەڵبژاردنەکانیان کرد. زۆرینەیەکی کۆمەلایەتی دروستبووە پەرلەمان بەلایانەوە جگە لە شوێنێک بۆ دەوڵەمەندبوونی شەخسیی پەرلەمانتارەکان خۆیان، شتێکی دیکە نەبێت.ئەم  دۆخەی پەرلەمان لەچەند ساڵی رابردوودا بە ئاستێکی تراژدیی وا گەیشتوە چەندان دەنگی ئاسایی ناو کۆمەڵگاکە داوای داخستنی هەمیشەیی پەرلەمان، بکەن.   لە هەرێمدا چەندان دەزگا و ناوەندی بڕیاردان لە دەرەوەی پەرلەماندا هەن کە زۆر لە پەرلەمان بەهێزترن و بەشێوازی هەمەجۆر بڕیارەکانی خۆیان بۆ پەرلەمان دەنێرن بۆئەوەی پەرلەمانتاران لە دەنگدانێکی شانۆییدا رەوایەتی بەو بڕیارانە ببەخشن. لە دۆخێکی لەو باباتەدا پەرلەمان جگە لە دیکۆرێکی ناشیرین بۆ سیستمە سیاسییە خێزانیی و بنەماڵەییە داخراوەکە، شتێکی دیکە نییە. هەندێک لە دیارترینی ئەو دەزگایانەش بریتین لە: ١- بارەگای بارازانی. هەمووان دەزانن ئەم بارەگەیە نە پێگەیەکی فەرمیی هەیە و نە بەشێکە لە سیستمە سیاسییەکەی ناو هەرێم، کەچی دەسەڵاتدارترین و بڕیاردەرترین دەزگای سیاسیی ناو هەرێمەکەیە. کۆی بڕیارە گەورە و سەرەکییەکان لەو بارەگەیەدا دەدرێت و لەوێوە دادەبەزێت بۆ ناو سیستمە سیاسییەکە. کێشێی ئەم بارەگەیە تەنها ئەوە نییە کە پێگەیەکی یاسایی نییە و بەشێک نییە لە سیستمە سیاسییەکەی هەرێم، بەڵکو لەوەشدایە هیچ میکانیزم و توانایەکیش نییە بتوانێت ئەم بارەگایە بەرامبەر بە بڕیارەکانی بەرپرسیاربکات، یان چاودێریبکرێت و تووشی لێپرسینەوە ببێت. ٢- دەباشانی ناوچەی سەوزیش هەمان رۆڵی بارەگای بارزانی دەبینێت و ئەویش بازنەیەکی دەرەکی دەرەوەی دەسەلاتی پەرلەمانە و بڕیارەکانی زۆنی سەوز لەوێ دەدرێن، نەک لە پەرلەمان. ٣- مەکتەبی سیاسیی حیزبەکان و کەسەر خاوەن هێزەکانی ناو حیزبەکان. کە هەموویان لە دەرەوەی پەرلەمان و سیستمە سیاسییە فەرمیەکەدان و کاریگەرییان لەسەر بڕیارەکان لە کاریگەریی هەموو پەرلەمانتارەکان بەسەریەکەوە زیاترە.   ٤- ئینجا ئەو هەم و لق و مەڵبەند و ناوچە حیزبییانە کە بەبێ بڕیاری ئەوان زۆر کاری حکومیی و زۆرکاری ماشێنە بیرۆکراسییەکەش، بەڕێوەناچێت. بە کورتییەکەی، پەرلەمان لە هەرێمدا هەرچییەک بێت شوێنی "بەهێزترین بڕیاردەرانی» ناو سیستمە سیاسییەکە نییە. پەرلەمان کاتێک مانای دەبێت، بتوانێت لەڕێگای هەڵبژاردن و نوێنەرایەتیکردنی خەڵکەوە دەستکاری نەخشە سیاسییەکان و دابەشبوونی هێزەکان و هاوکێشەکانی دەسەڵات بکات، بتوانێت یاسا دەربکات بۆ جۆرێک لە حوکمڕانیی کە ڕێزی یاسا بگریت، چاودێری حوکمڕانان بکات تا ئەو شوێنەی هێزی لێپرسینەوە و لابردنی دەسەلاتدارەکانی هەبێت. بەڵام هیچ یەکێک لەمانە نە لە توانای پەرلەمان و پەرلەمانتارانی هەرێمدایە، نە فۆرمی ئەو حوکمڕانییەش کە هەیە ئەم ڕۆلە لە پەرلەمان قبووڵدەکات. پەرلەمان لە هەرێمدا هەڵقەیەکی لاوازی ناو سیستمێکە کە بڕیارەکانی لەناو بارەگا و ژووری داخراو و دیوەخان  و لق و مەڵبەندەکاندا پیادەدەکرێت. پەرلەمانی ڕاستەقینە شوێنی گفتوگۆی ئاشکراو و کراوەیە، شوێنی لێپرسینەوەی بینراو و بەرچاوە، شوێنی پیادەکردنی ئاشکرای ئەو سیاسەتانەیە کە لە وڵاتەکەدا پەیڕەوی دەکرێت. لەهەر شوێنێکدا سیاسەتکردن بەنهینی بوو، رێکەوتنەکان لە ژووری نهێنیدا بوون، کۆنتراکتەکان بەنهێنی بەڕێوەچوون، پەیوەندییەکان بەنهێنی بوو، پەرلەمان هەشبێت، دەزگایەکی مرد و بێئاکار و بێئیش و بێکاریگەرییە.  پەرلەمان لە هەرێمدا وەک دەزگایەکی پەراوێزیی توانای کردنەوەی ئەو داخرانە خێزانیی و بنەماڵەیی و شەخسییەی نییە کە سیستمە سیاسیەکە بەڕێوەدەبات. پەرلەمان ناتوانێت دەسکاریی پێگەی سەربازیی و ئەمنیی و میدیایی و ئابوورییە دوو هێزە حوکمرانەکە بکات.  

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە نیوەی یەکەمی 2024؛ 🔹 هەناردەی نەوتی بەسرە گەیشتووە بە نزیک لە (612 هەزار) بەرمیل نەوت و زیاتر لە (49 ملیار و 268 ملیۆن) دۆلار داهاتەکەی بووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک نزیکەی (4 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی نەوتی گەیارەو زیاتر لە (2 ملیۆن و 113 هەزار) بەرمیل هەناردەی ئوردن کراوە، داهاتەکەشیان نزیکەی (409 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بە تێکرای ڕۆژانە نزیک لە (3 ملیۆن و 396) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە، بەگشتی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ عێراق پتر لە (618 ملیۆن و 44 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بەهای نزیک لە (49 ملیار و 678 ملیۆن) دۆلار و بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە سەرو (80) دۆلار فرۆشتووە. هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە بەڵگەنامەیەکی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) کە بەرواری (24ی 7ی 2024)ی لەسەرە، لە نیوەی یەکەمی 2024؛ هەناردەی نەوتی بەسرە (611 ملیۆن و 952 هەزار و 117) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (49 ملیار و 268 ملیۆن و 126 هەزار و 31) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (3 ملیۆن و 979 هەزار و 217) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (2 ملیۆن و 113 هەزار و 111) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (409 ملیۆن و 689 هەزار و 900) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (618 ملیۆن و 44 هەزار و 445) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 395 هەزار و 849) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (80 دۆلار و 379 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (49 ملیار و 677 ملیۆن و 815 هەزار و 931) دۆلار. ئەگەر داتاکان وردتر بکەینەوە بە پێی هەر مانگێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، ئەوا؛ 1.    مانگی کانونی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 939 ملیۆن و 748 هەزار و 209) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 19 هەزار و 132) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 306) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 660 هەزار و 433) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 438) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 35 ملیۆن و 408 هەزار و 642) دۆلار. 2.    مانگی شوباتی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 183 هەزار و 554) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 658 ملیۆن و 921 هەزار و 35) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (975 هەزار و 631) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (433 هەزار و 126) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (91 ملیۆن و 363 هەزار و 742) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 82 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 750 ملیۆن و 284 هەزار و 797) دۆلار. 3.    مانگی ئازاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 680 هەزار و 93) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 510 ملیۆن و 793 هەزار و 517) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (967 هەزار و 492) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 453) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 328 هەزار و 808) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 10 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 606 ملیۆن و 122 هەزار و 325) دۆلار. 4.    مانگی نیسانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 921 هەزار و 250) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 561 ملیۆن و 304 هەزار و 594) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 16 هەزار و 962) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (448 هەزار و 606) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (107 ملیۆن و 179 هەزار و 984) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84 دۆلار و 66 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 668 ملیۆن و 484 هەزار و 578) دۆلار. 5.    مانگی ئایاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردە نەکراوە، بۆیە هیچ داهاتێکیشی نەبووە. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئایاری (2024)دا بڕی (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 359 هەزار و 42) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 61 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. 6.    مانگی حوزەیرانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 11 هەزار و 928) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 307 ملیۆن و 289 هەزار و 218) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (302 هەزار و 620) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (20 ملیۆن و 156 هەزار و 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 314 هەزار و 548) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 410 هەزار و 485) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 39 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 327 ملیۆن و 446 هەزار و 131) دۆلار. بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانە خشتەی و چارەتەکانی هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتە؛ چارتەکان      

(درەو):  نوێنەرانی پارتی و یەكێتیی بە جیا سەرۆك وەزیرانی عێراقیان بینی، سودانی جەختی كردووە لە كەركوك "پەراوێزخستن" نەبێت، پارتی و یەكێتیی هەردووكیان لە كێبركێدان بۆ دروستكردنی زۆرینە لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، سەرۆك وەزیران پێی وتوون بەر لە تەواوبوونی ئەو وادەی دیاریكراوە، پۆستی پارێزگار یەكلابكەنەوە. ئەندامانی پارتی و یەكێتیی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بە جیا سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیان كرد. وەفدەكەی یەكێتیی، تاكە ئەندامەكەی پێكهاتەی مەسیحیشی لەگەڵ خۆی بردبوو. نوسینگەی سودانی دەڵێ، دیدارەكانی ئەمڕۆ بۆ ئەوە بووە سەرۆك وەزیران ئاگاداری لێكتێگەیشتنی نێوان لایەنەكان بێت بۆ سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك. پارتی و یەكێتیی هەردووكیان بەشێوەی نافەرمی بانگەشەی ئەوە دەكەن زۆرینەیان لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك پێكهێناوە. پارتی بەمدواییە لێكتێگەیشتنی لەگەڵ 2 ئەندامەكەی بەرەی توركمانی و ژمارەیەك لە نوێنەرانی پێكهاتەی عەرەبی كردووە، وەكو وتەبێژی بەرەی توركمانیی بەمدواییە لە لێدوانێكدا بە (درەو)ی راگەیاند" پارتی قایل بووە بەوەی پۆستی پارێزگار بە نۆرە بێت"، لەبەرامبەردا بەپێی دواین زانیارییەكان، یەكێتیی كە خۆی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو لە كۆی 16ی كورسی ئەنجومەنی پارێزگا 5 كورسی هەیە، یەك كورسی پێكهاتەی مەسیحی (كورسییەكەی رەیان كلدانی) لەگەڵدایەو دەنگی سێ ئەندامی پێكهاتەی عەرەبیشی بردووە، واتا بە تێكڕا ئێستا یەكێتیی (9) دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای هەیەو ئەمەش دەنگی زۆرینەی رەهای ئەنجومەنی پارێزگایەو دەتوانێت لەرێگەیەوە پۆستی پارێزگار بۆ خۆی یەكلابكاتەوە، بەڵام گەورەترین كێشەی بەردەم یەكێتیی دەنگی پێكهاتەی توركمانە، چونكە بەگوێرەی یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان، كەركوك دۆخی تایبەتی پێدراوەو بەبێ بەشداری هەموو پێكهاتەكانی پارێزگاكە ناتوانرێت حكومەتی خۆجێی دروستبكرێت، بۆ چارەسەری ئەمە یەكێتیی بیر لەوە دەكاتەوە پۆستەكان دابەش بكات و یەكێك لە پۆستە باڵاكان بۆ پێكهاتەی توركمان بەجێبهێڵێت تا ئەو كاتەی لە قۆناغی داهاتوودا پەیوەندی بە ئیئتیلافەكەیەوە دەكات.  لەم دیدارەكانی ئەمڕۆیدا لەگەڵ نوێنەرانی پارتی و یەكێتیی، سودانی جەختی لەسەر ئەوە كردووە "پەراوێزخستن" نەبێت.  دوای 7 مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، ئێستا كەركوك تاكە پارێزگای عێراقە كە پارێزگاری نوێی هەڵنەبژاردووەو لایەنەكانی نەگەیشتونەتە رێككەوتن.  رۆژی 11ی تەموزی رابردوو بە فشاری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك یەكەم كۆبوونەوەی خۆی بەست، بەڵام كۆبوونەوەكە لەوكاتەوە تائێستا بە كراوەیی ماوەتەوە، لە چاوەڕوانی رێككەوتنی لایەنەكان. ئەحمەد کەرکوکی یەكێك لە ئەندامانی یەكێتییە لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كە ئەمڕۆ بەشداری كۆبوونەوەكەی كردووە لەگەڵ سودانی، ئەو لەبارەی كۆبوونەوەكە دەڵێ:" بەڕێز سودانی ئاماژەی دا بە گرنگی دابەشکردنی پۆستەکان بەپێی ئیستحقاقی ئینتخابی هەر هێزێکی سیاسی براوەو رێزگرتن لە ئیرادەو دەنگی کەرکوکییەکان". بەپێی قسەی كەركوكیی، لە دیدارەكەدا سودانی باسی لە سیناریۆکانی دابەشکردنی پۆستەکان لەپاش هەڵبژاردنەکان كردووە،  وتویەتی: کەرکوک تایبەتمەندی خۆی هەیە و پێویستە ڕەچاوی ئەو تایبەتمەندیە بکرێت.. چاوەڕێین بەزووترین کات و پێش تەواوبوونی ئەو وادە یاساییەی بۆ ئەندامان دانراوە پۆستەكانی پارێزگارو سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگاو جێگرەکانیان یەکلایی بکەنەوە.

(درەو):  ئەمساڵ بە تێكڕا، حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (230 ملیار) دیناری بەشێوەی كاش رادەستی حكومەتی فیدراڵ كردووە، ئەمە رێژەی 50%ی ئەو داهاتە نانەوتییە فیدراڵییانەیە كە لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی سێ مانگدا بەدەستهاتوون، سەردەمی لێبڕین "مقاصە" كۆتایی هات، ئێستا ئیتر بەغداد دەیەوێت بە كاش داهاتەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان وەربگرێتەوە. بۆ جاری سێیەم، وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بڕە پارەیەكی وەكو داهاتیی نانەوتیی دامەزراوە فیدراڵییەكان لە هەرێم بەشێوەی كاش خستە سەر هەژماری بانكیی وەزارەی دارایی فیدراڵ لە لقی بانكی ناوەندیی عێراق لە هەولێر.  ئەو بڕە پارەی ئەمجارە رادەستكراوە، وەكو " پشکی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان" بۆ مانگی (نیسان)ی رابردوو ئەژماركراوەو بڕەكەی (74 ملیارو 844 ملیۆن و 532 هەزار) دینارە.  ئەو بڕە پارەی كە ماوەی سێ مانگە هەرێم بەشێوەی كاش رادەستی بەغدادی دەكات، بریتییە لە ٥٠٪ی داهاتی باج و ڕەسمی گومرگی لە هەرێمی کوردستان، بەپێی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە. لەدوای كەوتنی سەددامەوە، حكومەتی هەرێم هیچ كاتێك داهاتەكانی خۆی بەشێوەی كاش رادەستی بەغداد نەكردووە، بەردەوام بەشێوەی لێبڕین و لێدەركردن "مقاصە" ئەم بابەتەی لەگەڵ بەغداد پاكتاو كردووە، بەڵام لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەی سێ ساڵەی عێراقەوە، ئیتر كۆتایی بە مقاصە هات و هەرێم دەبێت داهاتی نەوتیی و نانەوتیی خۆی بەشێوەی پارەی كاش رادەستی بەغداد بكات.  27ی ئایاری رابردوو، بۆ یەكەمجار وەزارەتی دارایی هەرێم، بڕی (85 ملیارو 199 ملیۆن) دیناری داهاتی ناوخۆی بۆ مانگی (شوبات)ی ئەمساڵ بەشێوەی كاش خستە سەر ئەژماری وەزارەتی دارایی عێراق. 30ی حوزەیرانی رابردووش، بۆ جاری دووەم وەزارەتی دارایی هەرێم بڕی (70 ملیارو 131 ملیۆن و 250 هەزار) دیناری داهاتی نانەوتیی بۆ مانگی ئازاری ئەمساڵ خستە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی عێراق.  واتا بە تێكڕا بۆ سێ مانگی ئەمساڵ (مانگەكانی 2+3+4)، حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (230 ملیار) دیناری وەكو داهاتی نانەوتیی بەشێوەی كاش رادەستی بەغداد كردووە.  21ی شوباتی ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم، حكومەتی فیدراڵی پابەندكرد بەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم خەرج بكات، ئەمە بوو بە سەرەتای نزیكبوونەوەیەكی نوێ لەنێوان هەولێرو بەغداد بۆ چارەسەری ناكۆكییە داراییەكانی نێوانیان. دادگای باڵای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا لەبەرامبەر پابەندكردنی بەغداد بە دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، چەند پابەندییەكیشی خستە ئەستۆی حكومەتی هەرێم، لەوانە:  •    پێشكه‌شكردنی ته‌رازوه‌ی پێداچوونه‌وه‌ی (میزان مراجعه‌)ی مانگانه‌ له‌و واده‌ی كه‌ فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری له‌ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له‌ مانگی دواتردا دیاری ده‌كات له‌كاتی داواكردنی پاره‌ هاوشێوه‌ی وه‌زاره‌تی فیدراڵییه‌كان. •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌ راده‌ستكردنی سه‌رجه‌م داهاته‌ نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كانی به‌ حكومه‌تی فیدراڵ (خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت)، به‌گوێره‌ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له‌و داتایانه‌ بكات كه‌ تایبه‌تن به‌و داهاتانه‌وه‌، ئه‌مه‌ پشتبه‌ست به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (12)ی یاسای ژماره‌ (13)ی ساڵی 2023ی بودجه‌ی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵه‌كانی  (2023-2024-2025). •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی بكه‌ن له‌و حساب بانكییانه‌ی كه‌ بۆ هه‌رێم ده‌كرێنه‌وه‌ له‌ بانكی ناوه‌ندیی هه‌روه‌ها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و سوندمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ هه‌رێمی كوردستان.   لەسەر بنەمای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و ئەو رێككەوتنانەی لەگەڵ بەغداد كردی، رۆژی 24ی نیسانی ئەمساڵ مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم ئیمزای له‌سه‌ر بڕیارێك كرد كه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‌ بۆ راده‌ستكردنی داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێم به‌ حكومه‌تی فیدراڵ ده‌ریكردبوو‌.  ئه‌م نوسراوه‌ كه‌ ژماره‌ (250)ی لێدراوه‌، تێیدا پاڵپشت به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (هه‌شته‌م) له‌ یاسای ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ژماره‌ (3)ی ساڵی 1992ی هه‌مواركراو هه‌روه‌ها له‌به‌ر رۆشنایی حوكمی مادده‌كانی (12/دووه‌م/د)و (21/ دووه‌م) له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025)و حوكمه‌كانی مادده‌ی (29)ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ ژماره‌ (6)ی 2019ی هه‌مواركراو، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌ كۆبونه‌وه‌ی رۆژی 24ی نیسانی 2024دا به‌كۆی ده‌نگ بڕیاریداوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی:  * پشكی گه‌نجینه‌ی فیدراڵ له‌و داهاته‌ نانه‌وتییه‌ فیدراڵییانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ده‌ستهاتوون، له‌ ژماره‌ حسابی وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ ژماره‌ (70018) له‌ لقی بانكی فیدراڵی دابنرێت، له‌ تێكڕای ئه‌و داهاته‌ نانه‌وتییانه‌ی كه‌ به‌گوێره‌ی یاساو رێنماییه‌ داراییه‌كان و سیسته‌می ژمێریاری به‌ركار، وه‌كو داهاتی كۆتایی بۆ گه‌نجینه‌ تۆماركراون.   * راسپاردنی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان به‌ گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی پێویست بۆ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ خه‌رجكردنی ته‌رخانكراوی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی به‌كارخستن و سه‌رمایه‌گوزاری ئه‌مه‌ له‌پاڵ ته‌رخانكراوی موچه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ خشته‌ هاوپێچه‌كانی یاسای بودجه‌دا هاتووه‌.  * له‌ رێكه‌وتی ده‌ستپیكردنی خه‌رجكردنی ته‌واوه‌تی موچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌ران‌ له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵه‌وه‌، ده‌بێت سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ت و لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئه‌م بڕیاره‌ جێبه‌جێ بكه‌ن.   

د. بەهرۆز جەعفەر  کاتێک بەهەڕەمەکی و بێ پلان پرۆژەی نیشتەجێبوون درووست بکرێ؛ بێ ئەوەی بپرسن کێ دەیکڕێ؟ هەڵئاوسان درووست دەکات. لەکاتێکدا زیادەیەکی ئێجگار زۆر لە شووققەو ڤیەللا لە هەرێمی کوردستان بەگشتی و پارێزگای سولەیمانی زۆر بەتایبەت دا هەیە. وتەبێژی وەبەرهێنان وتی "لێتان ناشارینەوە، ئێمە چەند ساڵە شووققە بۆ عەرەب درووست دەکەین"، ئێستا لە بەسرەوە بۆ بەغدا گۆڕانکارییەکی گەورەو خێرا لە ئاوەدانکردنەوەو درووستکردنی یەکەی نیشتەجێبوون دا بەڕێوەیە؛ بەجۆرێک مانگانە سەدان ماڵی عەرەب سولەیمانی بەجێدەهێڵن و دەگەڕێنەوە؛ لە بەغدا شەش شاری نیشتەجێبونی نوێ درووست دەکرێ؛ چەندین بەرزە پردی گەورە لە تەواوبووندایە. دەبێ پپرسین؛ ئێوە بۆ کێ یەکەی نیشتەجێبوون درووست دەکەن؟ سادەترین هاوکێشەی ئابوریی بریتی یە لە "خستنەڕوو- عرض" و " خواست- طلب"، کاتێک خستنەڕوو زیاد بێ (کە لەسولەیمانی زۆر زیادە) ئەوا هەڵئاوسان درووست دەبێ،  هەڵئاوسانیش دەردێکی کوشندەی ئابورییە، سەرچاوەی بێ نرخ بوونی کارو بێکاری و چەندین کارەساتی کۆمەڵایەتیە. خاڵێکی سەرەکی دیکە ئەوەیە، ڕاستە تۆ ملیاردێری، یان ملیۆنێری، بەڵام دواجار ئەو پارەیە پارەی هەموو وڵاتە، سەرمایەیەو هی هەموو بازاڕە، دواجار تۆ کوردیت و لە چوارچێوەیەکی ئابورییدا ئەو پارەیەی بە تۆیە هەرچۆنێک مامەڵەی پێوە بکەی زیان و قازانجی خۆی هەیە بۆ وڵاتەکە (ئەمە یەکێکە لەو خاڵانەی لە فەلسەفەی ئابورییدا لە کۆنەوە جەختی لێ کراوەتەوە). کۆمپانیا یان گرووپێک کۆمپانیا دەبێ لە پێش دا، ئیش لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هێزی وڵاتی دایک بکاتەوە؛ لە کوردستاندا دەیان کەرت و بواری دیکە هەیە کە تۆ سەرمایەگوزاریی تیا بکەیت؛ لە پێش هەموویانەوە لە ڕووی پیشەسازییەوە، چوونکە یەکێک لە توخمە پێکهێنەرەکانی "ناسیۆنالیزم" بریتی یە لە "پیشەسازیی بوون"، ئەگەر تۆ هەرێمێک یان وڵاتێکی پیشەسازیی نەبیت، دەبێ پشت بەوانی دیکە ببەستی و، بەوەش هەرگیز ناتوانی کێبڕكێی لەگەڵ وڵاتان یان گەلانی دیکەدا بکەی. پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ لە نێوان هزری سیاسیی و سامانی ئابوریی دا هەیە: یه‌كێك له‌ پێشه‌نگه‌كانی قوتابخانه‌ی ڕیالیزم لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا “فریدریچ لیست –Friedrich List” ه‌ ساڵی (1841) له‌ ئه‌ڵمانیا كتێبی   (The National System of Political Economy) نووسی، باس له‌ سیسته‌مێكی نیشتیمانی ده‌كات له‌ ئابوریی سیاسی دا، له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی چۆن نه‌ته‌وه‌- نیشتیمانێك ده‌توانێت ئاستی سامان و هێزی خۆی به‌رزبكاته‌وه‌؟. لیست، بانگه‌شه‌ی ئابورییه‌كی كۆزمۆپۆلیتی ئه‌كات (كۆزمۆپۆله‌تیك یانی ئایدۆلۆجیایه‌كه‌ كه‌ هه‌موو مرۆڤایه‌تی به‌ ڕابردوو، بە ئاینده‌وه‌، به‌ هه‌ر نه‌ته‌وایه‌تی و ناسنامه‌یه‌كی جیاوازه‌وه‌ ئینتیمایان بۆ یه‌ك كۆمه‌ڵگه‌و یه‌ك بازنه‌ هه‌بێت، به‌مانایه‌كی تر هه‌موو ئه‌خلاقیاتێك له‌یه‌ك سه‌رچاوه‌وه‌ بێت، به‌ كورتیه‌كه‌ی سه‌رمایه‌داری به‌های هاوبه‌شه‌؛ ئابوری ده‌بێت له‌ناوخۆدا گرێ نه‌درێ به‌ باج ه‌وه‌و قازانجی ئابوری بۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی به‌شه‌رییه‌). له‌سه‌ر ئه‌مه‌ ئه‌ڵمانیا زیندانی كردو ناچاریان كرد واز له‌ ناسنامه‌كه‌ی بهێنێت. فریدریچ لیست، زۆر هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر لیبراڵیسته‌كان، ناسیۆنالیزمی ئابوری گرێ ده‌دا به‌ مانیفاكتۆر ” وه‌رشه‌ی بچووك” ه‌وه‌، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت یان كۆمپانیا ناوخۆییه‌كان بوون به‌ خاوه‌نی كه‌ره‌سته‌ی بچوكی خۆیان یان پیشه‌سازییه‌كی سه‌ره‌تایی، ئیتر ده‌توانن خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێ بكه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا بکەن، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كرێ به‌ریتانیا وه‌ك لانكه‌ی شۆڕشی پیشه‌سازی وه‌رشه‌ و پیشه‌سازی بچووك هه‌نارده‌ی ئه‌ڵمانیا بكات، ئه‌ڵمانیه‌كانیش خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێی ئه‌وانی تری پێ بكه‌ن! دوای دووەمین جه‌نگی جیهانی، واقعییه‌ت كه‌وته‌ خۆی له‌ فۆڕمی جیاجیادا، یابان بوو به‌ وڵاتێكی گه‌شه‌كردوو، به‌و ئایدیایه‌ی كه‌ “حكومه‌ت پاڵپشتی سێكته‌ری مانیفاكتۆر” كرد، یابان بوو به‌ وڵاتێكی پیشه‌سازی. لێرەدا، هەرێمێکی بێدەوڵەتی وەک هه‌رێمی كوردستان، پێگه‌یه‌ك نییه‌ بۆ پیشه‌سازی و، هه‌موو كه‌ره‌سته‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی له‌ده‌ره‌وه‌ هاورده‌ ده‌كات، هه‌موو كرێیه‌كی وه‌به‌رهێنان خۆی ده‌یدات، نه‌یتوانیوه‌ سێكته‌ری وزه‌ و پیشه‌سازی نه‌وت و غاز له‌ چوارچێوه‌ی سیسته‌مێكی نیشتیمانی دا به‌رجه‌سته‌بكات. تۆش لەبری دەست بۆ بە پیشەسازیی کردنی وڵات ببەی، دوو دینارت لە پڕێکدا دەستکەوتوەو بووی بە سەردەستە و بەناوی بە بەرهەمهێنانەوە دێیت؛ هەڵئاوسان و جیاوازیی چینایەتی درووست دەکەی! کەواتە سەرمایەدار، وەکو حکومەتی هەرێم یان وەکو حکومەتی عێراق، یان وەکو حکومەتی وڵاتەکەی ئەرکی گەورەی لەسەرە کە ڕاست بیر بکاتەوە و، نیشتیمانییانە بیر بکاتەوە. گازپرۆم و ڕۆس نەفت ڕاستە کۆمپانیان و ئیش لەسەر کەڵەگەکردنی سەرمایە بۆخۆیان دەکەن، ئەکسۆن مۆبیلی ئەمریکی و ئینی-ENI ی ئیتاڵی ڕاستە کۆمپانیان، بەڵام دواجار ناتوانن "حەددیان نییە" یەک هەنگاو دژی سیاسەتی نیشتیمانیی وڵاتەکەیان بجوڵێنەوە؛ بەڵکو هێڵی پێشەوەو سەرە-ڕمی دروستکردنی بەرژەوەندیین بۆ ئاسایشی نیشتیمانیی و بەرز ڕاگرتنی ئاستی خۆشگوزەرانی لە وڵاتەکەی خۆیان. ڕاستییە زانستییەکە ئەوەی سەرەوەیە. ئنجا یان ئەو برادەرانە نایزانن و بە هەڕەمەکی وا دەکەن (ئەمەیان کارەساتە)، وەیان ئەوەیە دەیزانن، بەس ماوەیەکە بەهۆی سزاو چاودێرییەکانی ئیدارەی ئەمریکاوە لەسەر عێراق، ناتوانن جمووجووڵ بە پارەکانیان بکەن بۆ دەرەوە، هاتوون بەڕێگەی دەیان پرۆژەی نیشتەجێبوون و وێرانکردنی ژینگەو سرووشتەوە، بە پەلە ئەو پارانە سپی دەکەنەوەو، لەناوەوە ساخی دەکەنەوە. هەڵاوسان ڕوویداو، پارەکانیش بەهەدەر چوون، بە دەیان هەزار کەس لە هەرێمی کوردستاندا، شووققەو ڤیەللای کڕیوە بە ٣٠٠ هەزار و ٤٠٠ هەزار و ٥٠٠ هەزار دۆلار و زیاتریش، ئیمرۆکە هەریەک لەوانە لە باشترین حاڵەتدا  (٨٠) هەزار و (٦٠) هەزار دۆلار ناکەن، کە بیفرۆشنەوە! دەشوترێ پارە و سامانی نیشتیمانی کوردستان بۆ کوێ چوو؟!

راپۆرت: درەو كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی، كە بەهۆی كشانەوەی سوپای عێراق و كۆنترۆڵكردنی كەركوك لەلایەن هێزی پێشمەرگەوە گرێبەستەكەی بۆ كاركردن لە نەوتی كەركوك كێشەی تێكەوت، جارێكی ترو بە گرێبەستێكی نوێوە دەگەڕێتەوە، گرێبەستی ئەمجارە لە بنەڕەتەوە بۆ پەرەپێدانی چوار كێڵگەیە، بەڵام لە داهاتوودا دەتوانرێت فراوان بكرێت بۆ پرۆسەی گەڕان بەدوای نەوتدا، كشانەوەی ئەم كۆمپانیایە لە كەركوك بە یەكێك لە هۆكارەكانی رووداوی 16ی ئۆكتۆبەر لە 2017 ئەژماردەكرێت. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  (BP) گەڕایەوە بۆ نۆژەنكردنەوەو پەرەپێدانی (4) كێڵگەی نەوت لە كەركوك، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرپەرەشتی ئیمزاكردنی یاداشتێكی لێكتێگەیشتنی كرد لەگەڵ كۆمپانیای بریتش پترلیۆم (BP)ی بەریتانی. وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێ: یاداشتە نەوتییەكەی لەگەڵ كۆمپانیای BP یاداشتێكی گشتگیرە بۆ پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك و بەرهەمهێنانی نەوت و غازە.  لەلایەنی عێراقەوە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە ئیمزای لەسەر یاداشتەكە كرد، لەلایەنی كۆمپانیای بریتش پترلیۆمی بەریتانیشەوە (مۆرای ئۆشینكلۆس) بەرێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیاكە ئیمزای كرد.  یاداشتەكە نۆژەنكردنەوەو پەرەپێدانی چوار كێڵگەی نەوتی كۆمپانیای نەوتی باكور لە كەركوك لەخۆدەگرێت، كە بریتین لە كێڵگەی كەركوك بە هەردوو قوبەی (باباگوڕگوڕ- ئاڤانا)و كێڵگەكانی (بای حەسەن- جمبور- خەباز). هەر بەگوێرەی یاداشتەكە، وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای BPی بەریتانی دەتوانن رێككەوتن بكەن لەسەر كێڵگەو ناوچەی تری دۆزینەوەی نەوت، ئەمە وەكو وەزارەتی نەوت دەڵێ  "لەبەر رۆشنایی هەوڵی حكومەت بۆ باشترین وەبەرهێنان لە بواری وەزە، بە ئامانجی زیادكردن و بەهێزكردنی بەرهەمی نەوت و وەبەرهێنانی غازو وزەی خۆر لە سنوری كەركوك".  دەستی بەریتانیا لە نەوتی كەركوكدا چیرۆكی كاركردنی بەریتانییەكان لە نەوتی عێراق و بەدیاریكراویش لە نەوتی كەركوكدا نوێ نییە، مێژووەكەی بۆ بەر لە یەك سەدە دەگەڕێتەوە.  كۆمپانیای BP ساڵی 2013 گرێبەستی كاركردنی لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك لەگەڵ حكومەتی عێراق ئیمزا كرد، ئەم گرێبەستە بەهاكەی (100 ملیۆن) دۆلار بوو، گرێبەستی دۆزینەوەی نەوت بوو.  بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكانی تر باسلەوە دەكەن گرێبەستەكە راوێژكاریی بووە، بۆ ئەوە بووە كۆمپانیا بەریتانییەكە یارمەتی كۆمپانیای نەوتی باكور بدات لە پەرەپێدانی هەردوو كێڵگەی هاڤاناو بابەگوڕگوڕ. هەرچۆنێك بێت، ساڵێكی نەیاخاند دۆخەكە تێكچوو، بەهۆی هێرشی كتوپڕی داعشەوە، حكومەتی عێراق لە 2014دا كۆنترۆڵی بەسەر كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك لەدەستداو پێشمەرگە سنورەكەی كۆنترۆڵ كرد، ئەمە وایكرد وەزارەتی نەوتی عێراق نەتوانێت رێككەوتنەكەی لەگەڵ كۆمپانیا بەریتانییەكە جێبەجێ بكات.  دوای كشانەوەی سوپا، هێزی پێشمەرگەی پارتی و یەكێتیی چونە كەركوك و شارەكەیان كۆنترۆڵ كرد، 17ی حوزەیرانی 2014 ئاشتی هەورامی وەزیری ئەوكاتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەستنەوەی كێڵگەكانی كەركوكی بە بۆری نوێی نەوتی كوردستانەوە راگەیاند.  ئیتر لەوكاتەوە كۆنترۆڵكردنی هەردوو بیرە نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پێشمەرگەی پارتییەوە، یەكێتیی نیشتمانی نیگەران كرد، پارتی دیموكراتی كوردستان ئەوكات لەو دوو بیرەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتیی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك لە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017دا پەیوەندی بەو بیرە نەوتانەوە هەبووە. چاودێرانی بواری وزە، بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو بیرەی كەركوكدا گرتبوو، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، بۆیە هەر دوای كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. سەرەتای 2018، سەرلەنوێ كۆمپانیای BP سەرلەنوێ گرێبەستی ئیمزا كردەوە بۆ كاركردن لەو كێڵگە نەوتییانەیانەی كە هێزە عێراقییەكان لە كەركوك لە پێشمەرگەیان وەرگرتبووەوە، مایكڵ تاونسەند بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە لە بارەگای كۆمپانیای نەوتی باكور لە بابەگوڕگوڕ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشی لەگەڵ جەبار لعێبی وەزیری نەوتی ئەوكاتەی عێراق رێكخست.  وەزارەتی نەوت راگەیانج، ئامانج لە رێككەوتنەكە ئەوەیە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە كەركوك لە رۆژێكدا بۆ 750 هەزار بەرمیل بەرزبكرێتەوە، ئەوكات بەرپرسانی بەغداد دەیانوت كەركوك رۆژانە توانای بەرمهێنانی 420 هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام جگە لە هاڤاناو بای حەسەن، بەرهەمهێنانی نەوت لە هەموو كێڵگەكان راوەستاوە، بۆیە بەرهەمهێنان 120 هەزار بەرمیل تێناپەڕێنێت كە ئەمەش بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی ناوخۆ بەكاردەهێنن.  ئەوكات، بەپێی قسەی بەرپرسانی كۆمپانیای نەوتی باكور، توانای بەرهەمهێنانی كێڵگەی بابەگوڕگوڕ (50 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو توانای كێڵگەی ئاڤانا (60 هەزار) بەرمیل بوو. هەر لەو سەردەمەو لەدوای كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، وەزیری ئەوكاتی نەوت لە عێراق بیری لەوە كردەوە بۆری نەوتی كەركوك- جەیهان بەگەڕبخاتەوە، بۆ ئەوەی چیتر نەوتی كەركوك بە بۆری كوردستاندا نەچێتە ناو خاكی توركیا، جەبار لعێبی وەزیری نەوت ئەوكات وتی بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەمبارەیەوە سەردانی توركیا دەكات، لەوكاتەوە تائێستا دەسەڵاتدارانی عێراق خەونیان ئەوە بوو نەوتی كەركوك بە هەرێمی كوردستاندا نەچێتە توركیا، بەمدواییە خەونەكەیان بەدی هێنا، بۆرییەكە كۆنەكەیان بۆ هەناردەی نەوت بەشێوەی راستەوخۆ لە كەركوكەوە بۆ بەندەری جەیهان تاقی كردەوەو ئامادەكرد، بەڵام هێشتا نەوتی پێدا هەناردە نەكراوە.  سەرەتای 2020 ئەم كۆمپانیا بەریتانییە لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك كشایەوە، كارەكانی گەشەپێدانی كێڵگەی نەوتی كەركوك كە كۆمپانیا بەریتانییەكە ئەنجامی دابوو، رادەستی كۆمپانیای نەوتی باكور كرا، بەڵام ئەوكات ئاژانسی (رۆیتەرز) لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە باسی لەوەكرد، كشانەوەی كۆمپانیا بەریتانییەكە بۆ بەرپرسانی عێراقی چاوەڕوان نەكراو بووە‌، هۆكاری كشانەوەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەنجامی توێژینەوەكە هاندەر نەبووە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە لە كەركوك بمێنێتەوە‌و بەردەوامی بدات بە كارەكانی. دوای كشانەوەی كۆمپانیا بەریتانییەكە لە 2020دا، لە ناوەڕاستی 2020دا جارێكی تر راكان جبوری لە سەردانێكدا بۆ بەریتانیا هەوڵی گەڕاندنەوەی كۆمپانیاكەی دا بۆ كەركوك.   ئەمڕۆ سودانی بە ئیمزاكردنی یاداشتە نوێیەكە، جارێكی تر دەستی بەریتانیای گەڕاندەوە بۆ ناو نەوتی كەركوك. 

(درەو): چاودێریی دارایی عێراق وردبینی خۆی لەبارەی موچەی فەرمانبەران و داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان تەواو كردووەو راپۆرتی خۆی ئاڕاستەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە.  عەممار سوبحی مەشهەدانی سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی عێراق رایگەیاند، دیوانی چاودێری دارایی ئەو ئەركەی تەواو كردووە كە بۆ وردبینی و لێبڕینی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان پێی سپێردراوە.  لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (العراقیە)، سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی وتی:" چاودێری دارایی راپۆرتی خۆی لەبارەی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم رەوانەی سەرۆك وەزیران و لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە". باسی لەوەكرد" وردبینی لە خەرجی و داهاتەکان کرا، هەروەها ڕاپۆرتی پەیوەندیدار بە داهاتی نەوت و نانەوتیی دوای پێدانی داتا لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێمی کوردستان، دەرچووە". "دیوانی چاودێریی ئەو بەربەستانەی تێپەڕاند كە لەبەردەم وردبینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هەبوو، ئەمەش پاش وردبینیكردنی بەشێوەیەكی تاكلایەنەو جیاكردنەوەی داتای داهات و خەرجییەكان و دەرهێنانی دەرەنجامەكان و ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەم بابەتە" سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ وا دەڵێ.  عەممار مەشهەدانی ئاماژەی بەوە دەكات، پرۆسەی وردبینیكردن لە موچەی فەرمانبەران و داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ئامانج لێی راستكردنەوەیە.. هەندێك زانیاری لە سەرجەم دامەزراوەكانی دەوڵەت بەشێوەیەكی زۆر ورد نەگەیشتوەتە دیوانی چاودێری دارایی بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێكی ورد كە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پشتی پێ ببەستتن.  21ی شوباتی ئەمساڵ، لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك لە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی عێراقی پابەند كرد بەوەی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكان "تەوتین" بكەن. دادگای فیدراڵی هەر لەو بڕیارەدا، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی پابەندد كرد بەوەی سەرجەم داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم بەپێی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ رادەستی بەغداد بكات، لە پاڵ ئەمەدا رێگە بدات دیوانی چاودێریی دارایی عێراق وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا بكات. لە شوباتی ئەمساڵەوە تا ئێستا واتا ماوەی پێنج مانگە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا موچەخۆرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا موچەكانیان لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە پێناگات، حكومەتی هەرێم و بەغداد لەبارەی پرۆسەی تەوتینی موچە ناكۆكییان هەبوو، بەڵام دواییە ناكۆكییەكە چارەسەر كراو بەغداد قایل بووە بە "هەژماری من" وەكو سیستەمی پێدانی موچەی فەرمانبەران.