.jpg)
(درەو): ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان ئامارەكانی ساڵی 2023ی بڵاوكردەوە، بەگوێرەی ئامارەكە: • زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری لە پارێزگای سلێمانی بووە كە (20 هەزارو 427) حاڵەت بووە بەرێژەی (39%) • رێگەدان بە ژنهێنانی دووەم زۆرترین حاڵەت لە پارێزگای هەولێر بووە كە (34) حاڵەت بووە. • زۆرترین حاڵەتی لێكجیابوونەوەی هاوسەران "تەڵاق" لە پارێزگای هەولێر بووە كە (5 هەزارو 857) حاڵەت بووە بەرێژەی (33%) هاوسەرگیری هەولێر: (17,543) سلێمانی: (20,427) دهۆك: (12.499) گەرمیان: (2.618) كۆی گشتی: (53,087) جیابوونەوە: هەولێر: (5,857) رێژەی جیابوونەوە (33%) سلێمانی: (5,438) رێژەی جیابوونەوە (37%) دهۆك: (2,164) رێژەی جیابوونەوە (17%) گەرمیان: (853) رێژەی جیابوونەوە (33%) كۆی گشتی: (14,312)
.jpg)
درەو: هەڵمەتی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان مانگێك دەخایەنێت، هەرێمی كوردستان دەكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن (سلێمانی 38 كورسی، هەولێر 34 كورسی، دهۆك 25 كورسی، هەڵەبجە 3 كورسی) 🔹هێمان تەحسین, بەڕێوەبەری فەرمانگەی رێكخراو و لایەنە سیاسییەكان, لە كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق راگەیاند: لە(١٢)ی ئەم مانگەوە, دەستدەكرێت بە تۆماركردنی لیستی كاندیدەكان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان, بانگەشەی هەڵبژاردنیش مانگێك دەخایەنێت. 🔹 بەوتەی ئەو بەرپرسەی كۆمیسیۆن, كە بۆ كوردسات نیوز قسەیكردووە, ئامادەكارییەكانیان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان دەستپێكردووە، هەڵبژاردنیش بەپێی تۆماری دەنگدەرانی عێراق دەبێت. 🔹هەرێمی كوردستان بەسەر چوار بازنەدا دابەش دەكرێت, بازنەكانیش بەپێی ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاكان دیاری دەكرێن, جیاكردنەوەی دەنگەكانیش هاوشێوەی عێراق دەبێت بەم شێوەیە: • هەولێر: 34 كورسی • سلێمانی: 38 كورسی • دهۆك: 25 كورسی • هەڵەبجە: 3 كورسی 🔹 (٦٠٠)هەزار كارتی دەنگدان رەوانەی بنكەكانی دەنگدان, لە شارەكانی هەرێم كراوە. سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 10ی حوزەیرانی دیاریكردووە بۆ رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان.
.png)
(دره‌و): سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق پێشنیازی لایه‌نه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردنی له كه‌ركوك سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی وه‌رگرت، ماوه‌ی (دوو هه‌فته)ی بۆ رێككه‌وتنی لایه‌نه‌كان دیاریكردووه، له یه‌كه‌م هه‌نگاودا وه‌فدێكی پارتی له كه‌ركوك سه‌ردانی یه‌كێتیی ده‌كات، تا ئه‌وكاته‌ی پۆسته‌كان دابه‌شده‌كرێت، سودانی خۆی سه‌رۆكایه‌تی ئیئتیلافی سیاسی به‌ڕێوه‌بردنی كه‌ركوك ده‌كات. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سه‌رۆكایه‌تی كۆبونه‌وه‌ی لایه‌نه سیاسییه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوكی كرد. بافڵ تاڵه‌بانی سه‌رۆكی یه‌كێتیی و رێبه‌ر ئه‌حمه‌د وه‌زیری ناوخۆی هه‌رێم وه‌كو نوێنه‌ری پارتی به‌شداری كۆبونه‌وه‌كه‌یان كرد، له پێكهاته‌ی توركمان (حه‌سه‌ن تۆران) سه‌رۆكی به‌ره‌ی توركمانی و له‌پێكهاته‌ی عه‌ره‌بیش خه‌میس خه‌نجه‌ر سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی سیاده‌و محه‌مه‌د ته‌میم سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی قیاده به‌شداربوون. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی نوسینگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، له‌كۆبونه‌وه‌كه‌دا رێككه‌وتن كراوه له‌سه‌ر به‌رده‌وامیدان به دیالۆگی دووقۆڵی له‌نێوان هێزه سیاسییه براوه‌كان له‌پێناو گفتوگۆ له‌سه‌ر ئه‌و كارنامانه‌ی كه لایه‌نه‌كان له كۆبونه‌وه‌كه‌دا پێشكه‌شیان كردووه، ئه‌مه بۆ ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی (دوو هه‌فته‌دا) له‌سه‌ر یه‌ك كارنامه رێككه‌وتن بكرێت. مه‌به‌ست له كارنامه، ئه‌و پێشنیارانه‌یه كه لایه‌نه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌باره‌ی چۆنیه‌تی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێیی له كه‌ركوك پێشكه‌شیان كردووه، پێشنیازه‌كانیش تائێستا به‌مشێوه‌یه‌ن: • پێكهاته‌ی توركمان، كه (به‌ره‌ی توركمانی)ی به (2) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه داوا ده‌كات پۆستی پارێزگاری كه‌ركوك بۆ چوار ساڵی داهاتوو (به‌نۆره) به‌ده‌ست سێ پێكهاته سه‌ره‌كییه‌كه‌وه بێت، واتا (16) مانگ لای كوردو (16) مانگ بۆ توركمان و (16) مانگ لای عه‌ره‌ب. • پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب به (6) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه هه‌مان پێشنیازی به‌ره‌ی توركمانی هه‌یه، به‌ڵام به هه‌ندێك گۆڕانكارییه‌وه، عه‌ره‌ب داوا ده‌كه‌ن پۆستی پارێزگا به (نۆره) بێت، دوو ساڵ لای كورد به‌دیاریكراوی لای یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان بێت كه براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه له كه‌ركوك، دوو ساڵه‌كه‌ی تر پۆسته‌كه به‌ده‌ست پێكهاته‌ی عه‌ره‌به‌وه بێت، پۆستی جێگرانی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاش له‌نێوان توركمان و پارتی دیموكراتی كوردستاندا به‌ش بكرێت. • پێشنیازی كورد (به‌دیاریكراوی یه‌كێتیی) ئه‌وه‌یه پۆستی پارێزگار بۆ یه‌كێتیی بێت، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا بۆ پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب بێت، پۆستی جێگرانی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاش بدرێت به پارتی و پێكهاته‌ی توركمان، پارتی و یه‌كێتیی وه‌كو دوو لایه‌نی براوه‌ی هه‌ڵبژاردن له كه‌ركوك هێشتا نه‌گه‌یشتونه‌ته رێككه‌وتن، پارتی به فه‌رمی له كۆبونه‌وه‌دا به یه‌كێتیی راگه‌یاندووه، ده‌بێت پارێزگار له پشكی كورد بێت، به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ی كاندیدی پۆسته‌كه كه‌سێكی بێلایه‌ن بێت. هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق له 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023دا به‌ڕێوه‌چوو، زیاتر له دوو مانگ و نیو دوای هه‌ڵبژاردن هێشتا ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك دانیشتنی یه‌كه‌می خۆی نه‌كردووه، ئه‌مه به‌هۆی رێكنه‌كه‌وتنی لایه‌نه‌كان له‌سه‌ر چۆنیه‌تی پێكهێنانی ئیداره‌ی خۆجێیی، له‌سه‌ر ئاستی عێراق ته‌نیا سێ پارێزگا پۆستی پارێزگاریان تێدا یه‌كلانه‌كراوه‌ته‌وه كه بریتین له (كه‌ركوك و دیاله‌و سه‌لاحه‌دین). به‌هۆی رێكنه‌كه‌وتنی لایه‌نه‌كانه‌وه، رۆژی 21ی مانگی رابردوو، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق خۆی ده‌ستوه‌ردانی كردو لایه‌نه براوه‌كانی كه‌ركوكی كۆكرده‌وه، ماوه‌ی (7) رۆژ مۆڵه‌تی پێدان بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ریه‌كه‌یان پێشنیازی خۆی له‌باره‌ی چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی پۆسته‌كان گه‌ڵاڵه بكات، له كۆبونه‌وه‌كه‌ی 21ی مانگدا رێككه‌وتن كرا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئیئتیلافێكی سیاسی بۆ به‌رێوه‌بردنی كه‌ركوك له سه‌رجه‌م هێزه براوه‌كان دروستبكرێت، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ئیئتیلافه ببێت به چه‌تری سیاسی ئیداره‌ی خۆجێی كه‌ركوك و محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران خۆی سه‌رۆكایه‌تی دانیشتنه‌كانی ئیئتیلافه‌كه بكات تا ئه‌وكاته‌ی رێككه‌وتنی دابه‌شكردنی پۆسته‌كان ده‌كه‌وێته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه. له یه‌كه‌م هه‌نگاودا دوای كۆبونه‌كه‌ی دوێنێ به‌غداد له‌گه‌ڵ سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، وه‌فدێكی لقی پارتی له كه‌ركوك ئه‌مڕۆ گه‌یشته مه‌ڵبه‌ندی یه‌كێتیی به‌مه‌به‌ستی گفتوگۆكردن. ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له (16) كورسی پێكدێت، یه‌كێك له كورسییه‌كان "كۆتا"یه تایبه‌ت كراوه به پێكهاته‌ی مه‌سیحی. ده‌ره‌نجامی هه‌ڵبژاردنی 18ی كانونی یه‌كه‌م، كۆرسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی به‌مشێوه‌یه به‌سه‌ر لایه‌نه‌كانی كه‌ركوكدا دابه‌شكرد: • یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان: 5 كورسی (براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه) • هاوپەیمانی عەرەبی: 3 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه (راكان جبوری) پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامە‌و یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت) • بەرەی توركمانی: 2 كورسی • پارتی دیموكراتی كوردستان: 2 كورسی • هاوپه‌یمانی قیادە: 2 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات‌و هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ر لەخۆدەگرێت) • هاوپه‌یمانی عروبە: 1 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه وه‌سفی عاسی سه‌رۆك هۆزی عوبێد سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و هاوپه‌یمانی عه‌زمی موسه‌ننا سامه‌ڕائی و به‌ره‌ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌خۆده‌گرێت) • بابلیۆن: 1 كوسی "كۆتا"ی مه‌سیحی (ره‌یان كلدانی له‌چوارچێوه‌ی ریككه‌وتنێكداو به پشتیوانی یه‌كێتیی ئه‌م كورسییه‌ی برده‌وه)
.png)
(دره‌و): كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق هه‌م ده‌رگای تۆماركردنی ناوی هاوپه‌یمانێتییه‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كرده‌وه‌و هه‌م رێنمایی تۆماركردنیشی په‌سه‌ندكرد، به‌پێی رێنماییه‌كه له بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردندا حزبێك ناتوانێت له یه‌ككاتدا له‌ناو دوو هاوپه‌یمانێتیدا بێت. ئه‌نجومه‌نی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق، هاوكات له‌گه‌ڵ مه‌رسومی سه‌رۆكی هه‌رێم بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان له 10ی حوزه‌یران، رێنماییه‌كانی پێكهێنانی هاوپه‌یمانێتی نێوان حزبه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی كوردستان په‌سه‌ند كرد. كۆمسیۆنی عێراق رۆژی 5ی ئه‌م مانگه تاوه‌كو 14ی مانگی وه‌كو واده‌ی تۆماركردنی هاوپه‌یمانێتییه سیاسییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان دیاریكردووه‌و ده‌ڵێ ئه‌م واده‌یه درێژ ناكرێته‌وه. به‌پێی رێنمایی په‌سه‌ندكراوی كۆمسیۆن، هاوپه‌یمانێتیی سیاسیی بریتییه له "رێككه‌وتنی نێوان دوو حزبی سیاسی یان زیاتر له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی و ئامانجی هاوبه‌ش بۆ پێكهێنانی هاوپه‌یمانێتیی، به‌جۆرێك تێیدا هه‌ر حزبێك پارێزگاری له كه‌سایه‌تی مه‌عنه‌وی خۆی بكات"، مه‌به‌ست له حزبی سیاسی له رێنماییه‌كه‌دا هه‌موو ئه‌و حزبانه‌یه كه تۆماركراون و مۆڵه‌تی كاركردنیان وه‌رگرتووه. به‌گوێره‌ی رێنماییه‌كه: • له بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردندا، هیچ حزبێك بۆی نییه به‌شداری له زیاتر له هاوپه‌یمانێتییه‌كی سیاسی بكات و لیستی كاندید پێشكه‌ش بكات. • داواكاری بۆ تۆماركردنی هاوپه‌یمانێتیی به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ یاخود له‌رێگه‌ی نوسینگه‌ی ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌وه له هه‌رێم پێشكه‌ش ده‌كرێت له‌رێگه‌ی نوێنه‌ری رێگه‌پێدراوی حزبه‌كانه‌وه. • ناوی ته‌واوی هاوپه‌یمانێتییه سیاسییه‌كه له‌گه‌ڵ كورتكراوه‌ی ناوه‌كه‌ی، به‌و مه‌رجه‌ی ناوه‌كه جیاواز بێت له ناوی هه‌ر حزب و رێكخراو و هاوپه‌یمانێتییه‌كی تر كه تۆماركرابێت یاخود له‌سه‌روبه‌ندی تۆماركردندا بێت. • ناوی چواری سه‌رۆكی هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌و ئیمزاكه‌ی. • ناوی ئه‌و حزب و رێكخراوه سیاسییانه‌ی كه هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌یان دروستكردووه، له‌گه‌ڵ ژماره‌و رێكه‌وتی مۆڵه‌تی دامه‌زراندنیان. • ناوی چواری سه‌رۆكی حزب و رێكخراوه هاوپه‌یمانه‌كان و ئیمزاكانیان. • دیاریكردنی ناونیشانی باره‌گای سه‌رۆكی هاوپه‌یمانێتییه‌كه. • ناوی چواری نوێنه‌ری رێگه‌پێدراوی هاوپه‌یمانێتییه‌كه. • ئامرازی په‌یوه‌ندیكردنی تایبه‌ت به نوێنه‌ری رێگه‌پێدراوی هاوپه‌یمانێتییه‌كه (ته‌له‌فۆن- ئیمێڵ- شوێنی نیشته‌جێبوون). له‌گه‌ڵ داواكاری بۆ تۆماركردنی ناوی هاوپه‌یمانێتیی، ده‌بێت ئه‌م بابه‌تانه‌ش هاوپێچ بكرێن: • به‌ڵگه‌نامه‌ی هاوپه‌یمانێتیی و په‌یڕه‌وی ناوخۆ. • كۆپییه‌ك له بنه‌ماكانی مامه‌ڵه‌كردن كه له‌لایه‌ن سه‌رۆكی حزب و رێكخراوه هاوپه‌یمانه‌كانه‌وه ئیمزا كرابێت. • ئامانجه‌كانی هاوپه‌یمانێتییه‌كه. • ده‌سته‌ی سه‌ركردایه‌تی هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌و میكانیزمی هه‌ڵبژاردن و ده‌سه‌ڵاته‌كانیان. • میكانیزمی به‌شداربوون له هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌و كشانه‌وه‌ی لێی. • میكانیزمی گۆڕینی ناو و دروشمی هاوپه‌یمانێتییه‌كه. • نیسابی یاسایی بۆ بڕیاردان له‌ناو هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌دا. • میكانیزمی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌و دیاریكردنی ئه‌و لایه‌نه‌ی كه موڵك و ماڵی هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ی بۆ ده‌ڕوات دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه. • نابێت هاوپه‌یمانێتیی به‌ناوی یه‌كێك له حزبه به‌شداربووه‌كانییه‌وه ناوبنرێت. • نابێت ناو و دروشمی هاوپه‌یمانێتییه‌كه پێچه‌وانه‌ی سیسته‌م و ئادابی گشتی بێت و گوزارشت له رق و توندوتیژی بكات و وێنه‌ی كه‌سیی یان سیمبوله ئاینی و سه‌ربازییه‌كانی له‌سه‌ر بێت. • هاوپه‌یمانێتیی سیاسی ده‌بێت بڕی (5 ملیۆن) دیناری عێراقی بدات و ئه‌م پاره‌ی بۆ ناگه‌ڕێته‌وه. رینماییه‌كانی ورده‌كاری زیاتریان تێدایه، هاوكات له‌گه‌ڵ كردنه‌وه‌ی ده‌رگای تۆماركردنی ناوی هاوپه‌یمانێتییه‌كان له رۆژی 5ی ئه‌م مانگه‌وه تاوه‌كو 14ی مانگ، ده‌بێت ئه‌و لایه‌نه سیاسییانه‌ی هه‌رێمی كوردستان كه ده‌یانه‌وێت به‌شێوه‌ی هاوپه‌یمانێتیی به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن، گفتوگۆی خۆیان و پێداویستییه‌كان بۆ تۆماركردنی ناوی هاوپه‌یمانێتییه‌كه ته‌واو بكه‌ن. تائێستا هیچ ئاماژه‌یه‌ك بۆ دروستكردنی هاوپه‌یمانێتیی له‌نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا بۆ هه‌ڵبژاردن نییه‌و، هیچ جۆره رێككه‌وتنێك له‌نێوان لایه‌ن و گروپه سیاسییه‌كاندا نه‌كراوه، به‌ڵام به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، له چه‌ند مانگی رابردوودا هه‌ندێك هه‌وڵ هه‌بووه بۆ دروستكردنی هاوپه‌یمانی له‌نێوان ئه‌و گروپه سیاسییه نوێیانه‌ی كه یه‌كه‌مجاره به‌شداری هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن، به‌ڵام هه‌وڵه‌كان شكستیان هێناوه. هه‌رچه‌نده تائێستا هیچ ئاماژه‌یه‌ك بۆ دروستكردنی هاوپه‌یمانێتیی له‌نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمدا نییه، به‌ڵام شێوازی فره‌بازنه‌یی هه‌ڵبژاردن ره‌نگه دواجار هه‌ندێك له حزبه بچوكه‌كان (له‌ڕووی ده‌نگده‌ره‌وه) ناچار بكات به هاوپه‌یمانێتیی به‌شداری بكه‌ن و به‌پێی قورسایی خۆیان بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن بۆ كاندیدی یه‌كتر به‌جێبهێڵن، به‌تایبه‌تیش له‌م شێوازه‌ی هه‌ڵبژاردندا ده‌نگه‌كان له‌چوارچێوه‌ی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا ده‌فه‌وتێن و ناتوانن كاندیدی له بازنه‌كانی تر سه‌ربخه‌ن. بۆخوێندنه‌وه‌ی ده‌قی رێنماییه‌كه كلیك له‌سه‌ر (PDF) بكه
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەو ناونیشانەی سەرەوە دروشمی ئەو خۆپیشاندانە بوو کە لەم چەند رۆژەی دواییدا لە شاری سلێمانی خۆپیشاندەرەکان بەرزیانکردبووە و بە کۆمەڵ دەیانگوتەوە. لە رێگای ئەو دروشمەوە بەشداربووانی خۆپیشاندانەکە لاینەگریی بێچەندوچونی خۆیان، بۆ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەربارەت بە موچەی موچەخۆرانی ھەرێم، رادەگەیاند. خاڵی سەرەکیی لە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیدا ناچارکردنی حکومەتی فیدراڵی عێراقە بەوەی لە ھەموو دۆخێکدا موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم رەوانەبکات، تەنانەت ئەگەر ھەرێمی کوردستان پابەندیش نەبێت بە یاسای بودجە، یان بە ھەر خواستێکی تری حکومەتی فیدراڵییەوە. دادگای فیدراڵیی مەسەلەی دابینکردنی موچەی موچەخۆرانی ھەرێم لە سیاسەتەکانی حکومەتی ھەرێم و لە جۆری پەیوەندیی نێوان ھەرێم و بەغدا، جیادەکاتەوە و مەسەلەی موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم وەک مافێکی مەدەنیی موچەخۆرانی ھەرێم سەیردەکات. لەم چەند ساڵەی دواییدا دەزگاکانی حکومەتی فیدراڵیی ھۆکارەکانی نەناردنی موچەی ھەرێمیان، لەسەرێکەوە، بە ئاشکرانەکردن وردەکارییەکانی سیاسەتی نەوتی ھەرێم و پابەندنەبوون بە رێکەوتنەکانی ھەرێم لەم بوارەدا لەگەڵ بەغداوە، گرێداوە. لەسەرێکی دیکەوە نە ناردنی موچەیان بە ناڕوونیی لە ژمارەی موچەخۆران و ڕادەستنەکردنی داھاتی نانەوتی ناوخۆی ھەرێمەوە. ڕاستیی ئەوەی کە گەندەڵیی و دزیی و جەردەییەکی گەورە و سیستماتیک لە ورد و درشتی سیستمی حوکمڕانیی ھەرێمی کوردستاندا ھەیە و ئامادەیە، یان ئەوەی کە سیاسییە گەورەکانی ھەرێم بازرگان و بزنسمانی گەندەڵ و بێویژدان و داشۆراون لە ھەموو بەرپرسیارێتییەکی ئەخلاقیی و یاسایی، یاخود راستیی ئەوەی ھەرێمەکەیان کردوە بەژێر قەرزێکی گەورە و نابەرپرسەوە، کە ژیانی ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانی ھەرێمەکەی خستۆتە ژێر فشارێکی ئابوریی گەورەوە، مەسەلەیەک نییە قابیلی گومانلێکردن و بەرگریلێکردن بێت. ئەوەیش کە سەدان ھەزار موچەخۆری ھەرێم لە دۆخی ھەژارییەکی گەورە، یان نزیک لە ھەژارییەکی گەورەوە، دەژین بەھۆی دابیننەکردنی موچەکانیانەوە، دیسانەوە راستییەکی سادەی ناو ژیانی ڕۆژانەی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمەیە و فشارێکی گەورەیشی لەسەر ژیانی خۆیان و خێزانەکانیان دروستکردوە. ھاوکات نوخبە حوکمڕانە سوڵتانییەکە و ماڵ و منداڵ و بنەماڵە و دۆستەکانیان، ژیانی شێخە ملیاردلێرە نەوتاوییەکانی خەلیج دەژین و ھەر ڕۆژە و بەشێکی ئەم ژیانە نھێنیی و شاردراوەیەیان بۆ خەڵکی ھەرێمەکە ئاشکرادەبێت. ھەموو ئەم شتانە لە ھۆکارە سەرەکییەکانی وێرانبوونی ھەرێمەکە و نزیکبوونەوەیەتی لە لەناوچون. بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەم ئاستەدا بڕیارێکی یاسایی و ئینسانیی گرنگە، بەدەمەوەچوونی خواستی سەدان ھەزار مرۆڤی غەدرلێکراو و ئیھانەکراوە و پاراستنی ژیانی ژمارەیەکی گەورەی خەڵکی ھەرێمە. بەم مانایەش ھەنگاوێکە لەسەر رێگای دروستکردنی ھاوڵاتییەکی خاوەن ماف، کە نەکرێت دەست بۆ مافە ھەرە بنەرەتیی و سەرەکییەکەی ببرێت: مافی ھەبوونی بژێوێک کە بتوانێت ژیانی خۆی و ماڵ و منداڵەکەی دابینبکات و بپارێزێت. بەڵام ئەمە ھەموو دیوەکانی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی نییە، دۆخ و رەوتی مێژوویی و سیاسیی بڕیارەکە، ئەگەری کردنەوەی دەرگای ناشیرین و ترسناکی ھەڵگرتوە، ھەم بۆ ھەرێم و ھەم بۆ خودی عێراق خۆیشی. بەر لە ھەمووشتێک ئەم بڕیارە لە ڕەوتی دەرکردنی کۆمەڵێک بڕیاری تردا ھاتۆتەکایەوە کە دەسەڵاتێکی گەورە بە سێنتەر، مەرکەز، واتە بەغدا، دەبەخشێت و ھەرێم رووتدەکاتەوە لە توانای بڕیاردانی سەربەخۆ. ھەبوونی ئەم دەسەڵاتە مەرکەزیەش ھەڕەشەیەکی ئایندەیی گەورەدەبەێت، ھەم لەسەر ھەرێم و ھەم لەسەر ئەزموونی فیدراڵیەت لە عێراق خۆیشیدا. بەر لەم بڕیارە، دادگای فیدراڵیی، بڕیاری سەندنەوەی ماف و توانای فرۆشتنی نەوتی لە ھەرێم سەندەوە، بڕیاری ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستانی دەرکرد، یاسای ھەڵبژاردنی لە ھەرێمدا گۆڕی و ئەنجومەنی پارێزگاکانیشی ھەڵوەشاندنەوە. بێگومان کۆی ئەو بڕیارانەی دادگای فیدراڵیی پاساوی خۆیان ھەیە و داوەشاویی و نابەرپرسیارێتی و نابەرپرسیارێتی حوکمڕانانی ھەرێم ھۆکارە بەھێز و سەرەکییەکەی ئەم بەدەنگھاتنەی دادگای فیدراڵین، بەڵام ھاوکات ئەم بەمەرکەزیکردنەی بڕیارە گەورەکان، ھەڕەشەیەکی گەورەیە لە مەسەلەی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەسەر ھەرێم و ناوچە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا و ڕێگرتن لەوەی ھەموویان لە پایتەختی وەڵاتەکە و لە دەستی دەزگایەک، یان چەند دەزگایەکی کەمدا، کۆببێتەوە. ئەم جۆرە بڕیارانە دەتوانن کۆتایی بەو سەربەخۆییە ڕێژەییە بھێنن کە ھەرێم و ناوچە و شوێنە جیاوازەکانی وڵاتەکە، پێویستیان پێیەتیی بۆئەوەی ھەست بە ھاوڵاتیبوونی خۆیان بکەن و نرخی تایبەتی خۆیان وەک بەشێکی یەکسانی وڵاتەکە، ئەزموون بکەن. یەکێک لە کێشە گەورە و سەرەکییەکانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە، بە تایبەتی لە قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزم لە سەرەتای پەنجاکانی سەدەی بیستەمەوە، بریتیی بووە لە دروستبوونی دەسەڵاتێکی مەرکەزیی قۆرخکار لەناو پایتەختی وڵاتەکان و پەراوێزخستنی بەش و پارچەکانی تری ئەو وڵاتانە. بە مانایەک لە ماناکان ”پایتەختپەرستیی“، روویەکی تری ئەو ”دەسەڵاتپەرستییە“ ترسناک و وێرانکەرە بووە، کە مێژووی دوای قۆناغی کۆلۆنیالیزم، لەم ناوچەیەدا بەخۆیەوە بینیویەتی. بە زۆر مانا میسر مانای قاھیرە و سوریا مانای دیمەشق و تونس مانای شاری تونس و عێراق مانای بەغداد بووە، ھتد.. لەناو ئەو پایتەختانەشدا حیزبێک و گروپێک و سوڵتانێک، ژەنەراڵێک یان ئایەتوڵایەک، وەک دیکتاتۆر، حوکمی سەرجەمی وڵاتەکەیان کردوە. ئەوەی لەو دۆخانەدا ئیشی کردوە لۆژیکی باوڕبوون بووە بە بوونی حکومەتێکی ناوندیی بەھێز و دەسەڵاتگەر، کە کۆی ناوچە و ھەرێمە جیاوازەکانی وڵاتەکە و سەرجەمی چالاکیی و خواست و مەسەلە سەرەکییەکانی ناویان، لە ناوەند و مەرکەزی وڵاتەکەوە، کە زۆربەیجار یەکسانبووە بە پایتەختی وڵاتەکە، ئاراستەبکرێت. شتێک بەناوی دابەشکردنێکی یاسایی و ئیداریی و دەستوریی دەسەڵات، یان بوونی ھاوکێشەیەکی ھاوسەنگ لەنێوان پایتەخت و ناوچەکانی تری وڵاتەکەدا، بوونی نەبووە. ئەمەش وایکردوە گرنگیدان بە ناوچە جیاوازەکان وەک ناوچەی تایبەت و خاوەن سەربەخۆییەکی رێژەیی، لە چوارچێوەی سیستمێکی ناناوەندیی کراوەدا، بوونی نەبێت. زۆربەی وڵاتانی جیھان وڵاتانی پڕ جیاوازیی ھەمەرەنگ و گەورەن. زۆرجار لەناو وڵاتێکدا چەندان دیدگای سیاسیی ھەرێمی و شوناسی ئەتنیی و دینیی و کولتوریی جیاواز ھەیە، کە ھەریەکێکیان پێویستیان بەوەیە بە کۆمەڵێک مافی تایبەتەوە گرێبدرێن و رێز بۆ بوون و ئەگەری گەشەکردنیان دابینبکرێت. دەشێت ھەر ھەرێمێکیش خاوەنی پێداویستیی و خواست و قازانجی ھەرێمایەتی جیاواز و تایبەت بەخۆی بێت. ھاوکات دەشێت ئینتیما بۆ ھەرێمەکەش بەھێزتربێت لە ئینتیما بۆ خودی وڵاتەکە خۆی. بۆ نموونە دەشێت ھاوڵاتییەکی ئیسپانیی زیاتر فەخر بەوەوەبکات کە کاتالۆنییە تا ئیسپانی، بەرشلۆنە بە شاری خۆی بزانێت نەک مەدرید، خواستی سەربەخۆبوونی ڕێژەیی کاتالۆنیا بەشێک لە دیدگا سیاسییەکەی بێت، نەک بوونی حکومەتێکی مەرکەزی بەھێز لە مەدریدی پایتەختی وەڵاتەکەدا. بە کورتییەکەی، لە ھەندێک وڵاتدا دەشێت شوناسی ھەرێمی لە شوناسی نیشتیمانی وڵاتەکە بەھێزتربێت. بەھەرێمبوونیش تا ئەو شوێنە بروات ھەرێمەکان شوناسی تایبەتی خۆیان ھەبێت، پلانی سەربەخۆیان ھەبێت و خاوەنی برێکی گەورەش لەسەربەخۆیی سیاسیی و ئیداریی بن. ئیسپانیا نموونەی یەکێک لەو وڵاتانەیە کە لە چەندان ھەرێمی گەورە و جیاواز و تەواو سەربەخۆ پێکھاتوە. ھەرێمی کوردستانیش لە دوای ڕاپەڕینەوە خاوەنی سەربەخۆییەکی سیاسیی و ئیداریی گەورەبوو. زۆرجار شێوازی دەوڵەتێکی سەربەخۆی لەناو دەوڵەتی عێراقدا ھەبووە. یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی ھەرێمی کوردستان باڵادەستی ئەو عەقڵیەتە سیاسیی حوکمڕانە بوو، کە ھەمان مۆدێلی مەرکەزیبونی دەسەڵاتیان لە کوردستاندا پیادەکرد. کۆی دەسەڵاتە سەرەکیی و ناسەرەکییەکانیان بردە ھەولێری پایتەخت و ھەولێری پایتەختیش کەوتە ژێر چنگی پارتێکی سیاسیی و بنەماڵە حوکمڕانەکەی ناو ئەو پارتە. ئەمەش بە کردەوە ئەزموونی حوکمڕانیی لە ھەرێمدا گۆڕی بۆ حوکمڕانییەکی سوڵتانی تیایدا کۆمەڵێک بنەماڵەی سیاسیی بوونە خاوەنی ھەمووشتێکی ھەرێمەکە. ئەوەی لە ئێستادا بەغداد ڕووئەدات، لەزۆر ڕووەوە، بۆنی گەڕانەوەیەکی ترسناکی بۆ ئەو مۆدێلە مەرکەزییەی لێدێت کە بەرپرسی ژمارە یەکی بەشێکی گەورەی کارەساتەکانی مێژووی زیاد لە پەنجا ساڵی ئەم ناوچەیەیە. ئەوەی لە ھەرێمی کوردستانیشدا ڕووئەدات بەھێزبوون و دەوڵەمەندبوونی زیاتر و زیاتری بنەماڵە سیاسییە حوکمڕانەکان و لاوازبوونی ھەرێمەکەیە وەک ھەرێمێکی فیدراڵیی خاوەن ماف و خاوەن سەربەخۆییەکی رێژەیی. لە بەغدا بەرگری لە دروستبوونی حکومەتێکی ناوەندی بەھێز و لە لاوازبوونێکی ھەمەلایەنەی ھەرێم، دەکرێت. حوکمڕانانی ھەرێم خۆیشیان تا بینەقاقایان لەناو ئەم ستراتیژە ترسناکە تازیەدا نوقمن و ھەلومەرجی پیادەبوونی تەواوەتی بۆ مەیسەردەکەن. ھەمووان دەزانن بەغدا نە بێرنی پایتەختی سویسرایە، نە ئەمستردامی پایتەختی ھۆڵەندا، نە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا و نە برۆکسلی پایتەختی بەلجیکا. بەغدا پایتەختی کۆمەڵێک ھێزی سیاسیی تائیفیی دینیی داخراو و ترسناک و شاری ئامادەگیی چەندان میلیشای بەھێزە. یەکێک لە مەترسییە نەبینراوەکانی پشتی ئەو دروشمەی خۆپیشاندەرانی ناڕازیی لە سلێمانی ھەڵیناگرتوە، نەبینینی ئەم ئەگەرە ترسناکانەیە کە باسمکردن. ھەڵاتن لە ئامێزی پارتی و یەکێتییەوە بۆ ئامێزی ھێزە میلیشیاییەکانی بەغدا، ھەڵەیەکی ستراتیژیی گەورەیە.
.jpg)
(دره‌و): عه‌ره‌ب و توركمان داوا ده‌كه‌ن پۆستی پارێزگاری كه‌ركوك به نۆره بێت، یه‌كێتیی و پارتیش نه‌گه‌یشتونه‌ته رێككه‌وتن له‌سه‌ر دانانی كوردێكی "بێلایه‌ن". ئه‌مڕۆ نوێنه‌ری پێكهاته‌كانی كه‌ركوك جارێكی تر له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق كۆده‌بنه‌وه، له كۆبونه‌وه‌ی یه‌كه‌مدا سودانی (7) رۆژ مۆڵه‌تی به لایه‌نه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن دا، بۆ ئه‌وه‌ی پێشنیازی خۆیان له‌باره‌ی چۆنیه‌تی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك گه‌ڵاڵه بكه‌ن، مۆڵه‌ته حه‌وت رۆژییه‌كه ته‌واو بووه‌و ده‌بێت ئه‌مڕۆ هه‌ر لایه‌نێك پێشنیازی خۆی بخاته‌ڕوو، بۆ ئه‌وه‌ی رێككه‌وتنێكی گشتگیر بكرێت. ئه‌وه‌ی تائێستا هه‌یه، پێشنیازی لایه‌نه‌كان به‌مشێوه‌یه: • پێكهاته‌ی توركمان، كه (به‌ره‌ی توركمانی)ی به (2) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه داوا ده‌كات پۆستی پارێزگاری كه‌ركوك بۆ چوار ساڵی داهاتوو (به‌نۆره) به‌ده‌ست سێ پێكهاته سه‌ره‌كییه‌كه‌وه بێت، واتا (16) مانگ لای كوردو (16) مانگ بۆ توركمان و (16) مانگ لای عه‌ره‌ب. • پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب به (6) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه هه‌مان پێشنیازی به‌ره‌ی توركمانی هه‌یه، به‌ڵام به هه‌ندێك گۆڕانكارییه‌وه، عه‌ره‌ب داوا ده‌كه‌ن پۆستی پارێزگا به (نۆره) بێت" دوو ساڵ لای كورد به‌دیاریكراوی لای یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان بێت كه براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه له كه‌ركوك، دوو ساڵه‌كه‌ی تر پۆسته‌كه به‌ده‌ست پێكهاته‌ی عه‌ره‌به‌وه بێت، پۆستی جێگرانی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانیش له‌نێوان توركمان و پارتی دیموكراتی كوردستاندا به‌ش بكرێت. • پێشنیازی كورد (به‌دیاریكراوی یه‌كێتیی) ئه‌وه‌یه پۆستی پارێزگار بۆ یه‌كێتیی بێت، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا بۆ پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب بێت، پۆستی جێگرانی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاش بدرێت به پارتی و پێكهاته‌ی توركمان، پارتی و یه‌كێتیی وه‌كو دوو لایه‌نی براوه‌ی هه‌ڵبژاردن له كه‌ركوك هێشتا نه‌گه‌یشتونه‌ته رێككه‌وتن، پارتی به فه‌رمی له كۆبونه‌وه‌یدا به یه‌كێتیی راگه‌یاندووه، ده‌بێت پارێزگار له پشكی كورد بێت، به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ی كاندیدی پۆسته‌كه كه‌سێكی بێلایه‌ن بێت.
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔹 كێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قوڕنە یەک لەگەورەترین كێڵگە نەوتیەكانی عێراقە، بەرهەمهێنان تیایدا لەساڵی 1973دا دەستیپێكردوە، بڕی (550 هەزار) بەرمیل ڕۆژانە بەرهەم دەهێنێت، دەتوانرێت بگاتە نزیكەی (700 هەزار) بەرمیل نەوت ڕۆژانە لەكاتی پێشخستنیدا. 🔹 کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل لە کێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قوڕنە یەک کشایەوەو کۆمپانیای (پترۆ چاینا) دەبێتە خاوەنی گەورەترین پشک لەو کێڵگەیەدا. 🔹 ئێستا کۆمپانیا چینییەکان ڕاستەوخۆ کۆنترۆڵی زیاتر لە (24 ملیار) بەرمیل یەدەگی نەوت لە عێراق دەکەن و بەشدارن لە بەرهەمهێنانی تێکڕای (3 ملیۆن) بەرمیل نەوتی رۆژانە. كێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قوڕنە یەک کێڵگەی نەوتی رۆژئاوای قوڕنە یەکێکە لە گەورەترین کێڵگەکانی نەوتە لەسەر ئاستی جیهاندا، قەبارەی یەدەگەکەی بە نزیکەی (20) ملیار بەرمیل نەوت دەخەمڵێندرێت. لەگەورەترین كێڵگە نەوتیەكانی عێراقە لە پارێزگای بەسرەدا، ئەم كێڵگەیە دادەنرێت بەدرێژكراوەی بەشی باكوری كێڵگەی ڕومێلەی باكور، بەرهەمهێنان تیایدا لەساڵی 1973دا دەستیپێكردوە، كە بڕی (550 هەزار) بەرمیل ڕۆژانە بەرهەم دەهێنێت، دەتوانرێت بگاتە نزیكەی (700 هەزار) بەرمیل نەوت ڕۆژانە لەكاتی پێشخستنیدا. چین لە کێڵگە نەوتییەکانی عێراقدا بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی نەوت گازی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (Oil and Gas Middle East) کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل کێڵگەی نەوتی (ڕۆژئاوای قوڕنە یەک)ی لە عێراق جێهێشت و کۆمپانیای (پترۆ چاینا) دەستبەکار دەبێت، ئەمەش بە گۆڕانکاری بەرەو وەبەرهێنانی چینی لە کەرتی وزەی عێراق وەسف دەکرێت و گۆڕان لە داینامیکی وزەی جیهانیدا دروست دەکات. کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل نیازی خۆی بۆ کشانەوەی لە کێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قورنە یەک لە عێراق ڕاگەیاند، بڕیارێک نائومێدی و نیگەرانی لەناو حکومەتی عێراقی بەدوای خۆیدا هێناوە. پێشتریش (وەزیری نەوتی عێراق حەیان عەبدولغەنی) بە ئاشکرا ناڕەزایی خۆی دەربڕیوە بەرامبەر بە پلانی کۆمپانیای زەبەلاحی نەوت (ئیکسۆن مۆبیل) بۆ جێهێشتنی یەکێک لە بەرهەمدارترین کێڵگە نەوتییەکانی وڵاتەکەیە. سەرەڕای خواستەکانی بەغدا بۆ کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل کە بەردەوام بێت لە کارەکانی لە کێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قورنە یەک کە دەکەوێتە باشووری عێراق، بەڵام پێدەچێت کۆمپانیاکە بە ئاراستەیەکی جیاوازدا هەنگاو بنێت. ئەم پێشهاتەش لەلایەن (عەبدول غەنی) لە میانی وتارەکەیدا لە کۆنفرانسی دیالۆگی بەغدا تیشکی بە ئاشکرا ئاماژەی پێداو، ئەوەشی ئاشکرا کرد کە (پترۆ چایانا) هەنگاوی ناوە بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی کە ئێکسۆن مۆبیل بەجێی هێشتووە. گواستنەوەی پشکدارێتی کارکردن لەو کێڵگەیە بۆ (پترۆ چاینا) دووپاتکرندوەی ڕەوتێکی فراوانترە لە زیادکردنی وەبەرهێنانی چین لە کەرتی وزەی عێراق. بە پێچەوانەی هاوتا ئەمریکییەکانیان، کۆمپانیا چینییەکان لەوانەش کۆمپانیای چینی نەوت و کیمیایی سینۆپێک (Sinopec) چالاکانە شوێن پێی خۆیان لە عێراقدا فراوانتر کردووە. بە تایبەتی کۆمپانیای سینۆپێک بەرژەوەندی لە چەند بوارێکی کێڵگەیەکی گەورەدا هەیە، وەکو؛ کێڵگەکانی ئەلئەحدەب، حەلفایە، ڕومەیلە و ئێستاش قورنا 1ی ڕۆژئاوا، ئەمەش ئاماژەیە بۆ وەرچەرخانێکی ستراتیژی بەرەو بەشداریکردنی چین لە بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق. بەپێی خەمڵاندنەکانی کۆمپانیای S&P Global Commodity Insights، ئێستا کۆمپانیا چینییەکان ڕاستەوخۆ کۆنترۆڵی زیاتر لە (24 ملیار) بەرمیل یەدەگی نەوت لە عێراق دەکەن و بەشدارن لە بەرهەمهێنانی تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوت. ئەم ئامادەبوونە بەرچاوە نەک تەنها جەخت لەسەر گەشەسەندنی کاریگەری چین دەکاتەوە لە کەرتی وزەی جیهانیدا بەڵکو ڕەنگدانەوەی گۆڕانی داینامیکی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان. کاریگەرییەکانی کشانەوەی کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل و زیادبوونی بەشداریکردنی چین لە کەرتی نەوتی عێراقدا چەندین لایەنە. بۆ عێراق، ئەو گۆڕانکارییە نوێنەرایەتی گۆڕانکارییە لە هاوبەشییە ستراتیژییەکانیدا و تەحەددا و دەرفەت لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە نەوتییە بەرفراوانەکانیدا دروست دەکات. بۆ بازاڕی جیهانی وزە، تیشک دەخاتە سەر شێوازە پەرەسەندووەکانی وەبەرهێنان و بەرژەوەندی لە نێوان بەرهەمهێنەرانی پێشەنگی نەوت لە جیهاندا، لەگەڵ کاریگەری و ئەگەرکان لەسەر دابینکردنی نەوت و نرخ و هاوپەیمانییە جیۆپۆلەتیکییەکان. ڕۆیشتنی کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل لە قورنە یەکی ڕۆژئاوا نەک تەنها گۆڕانکارییەکی بەرچاوە بۆ کەرتی نەوتی عێراق بەڵکو گۆڕانکارییە بەرفراوانەکانیش دەردەخات کە لە سەرانسەری دیمەنی وزەی نێودەوڵەتیدا ڕوودەدەن. بەو کشانەوەیەی ئیکسۆن مۆبێل، کۆمپانیا چینییەکە دەبێتە خاوەنی گەورەترین پشک لەو کێڵگەیەدا، دوای ئەوەی ساڵی رابردوو گرێبەستێکیان بۆ ئەو مەبەستە واژۆکردبوو، هەروەها کۆمپانیای نەوتی بەسرەش (22.7%)ی پشکی کۆمپانیا ئەمریکییەکەی لەو کێڵگەیە وەرگرتەوە. جگە لەوە کۆمپانیای (پیرتامینا)ی ئیندۆنیزی رێژەی (10%)ی پشکی ئێکسۆن مۆبیلی لەو کێڵگەیە کڕییەوە، بەو پێیە رێژەی پشکەکانی بۆ (20%) لەو کێڵگەیە کە نزیکەی (550 هەزار) بەرمیلی رۆژانە دەبێت، زیادی کرد. سەرچاوەکان - Dean Mikkelsen, ExxonMobil’s departure from Iraq’s West Qurna 1: A shift in global energy dynamics, Oil and Gas Middle East, February 27, 2024; https://bitly.ws/3eMgT - نەوزادی موهەندیس، دینگە گرنگەكانی ژێرخانی كەرتی وزە لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا...، ماڵپەڕی درەو میدیا، 19/11/2022؛ https://bitly.ws/3eMgU - هێمن بابان رەحیم، ئێکسۆن مۆبیل یەکێک لە گەورەترین کێڵگە نەوتییەکانی عێراق رادەستی کۆمپانیایەکی چینی دەکات، ماڵپەڕی روداوو، 1/1/2024؛ https://bitly.ws/3eMgV
درەو: لەو خشتەیەی كە ئێستا ئامادەدەكرێت بۆ لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ بەغداد،دەرماڵە (150) هەزار دینارییەكەی مامۆستایان جێگەی نیە، سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی بە (درەو)ی راگەیاند: خشتەكە بەسەرپەرشتی چاودێری دارایی عێراق، ئامادەكراوەو شوێنێك بۆ ئەو دەرماڵە (150) هەزاریەی مامۆستایان نیە بۆیە بە دەرماڵەی تایبەت نوسراوەو لە بەغداد ئەو دەرماڵەیە نیە، لە داهاتوودا ئەگەری بڕینی هەیە. لە ئێستادا وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانەو بڕیارە رەوانەی بەغدادی بكات، وەزارەتی دارایی خشتەیەكی ئامادەكردووەو ئاراستەی سەرجەم وەزارەت و فەرمانگەكانی حكومەتی هەرێمی كردووە بۆ ئەوەی بەپێی ئەو خشتەیە لیستی موچەخۆران ئامادەبكەن و رەوانەی بەغدادی بكەن. (درەو) بەدواداچونی بۆ ئەو خشتەیەكرد كە ئایا هیچ گۆڕانكارییەك روو دەدات، لە خشتەكەدا لە كاتێكدا خشتەكە بۆ بەغدادەو هەندێك پلەو دەرماڵە لە هەرێم جیاوازە وەك لە بەغداد؟ سەرچاوەیەكی ئاگادار لە ئامادەكردنی ئەو خشتەیە لە وەزارەتی دارایی بە (درەو)ی راگەیاند: خشتەكە لەژێر چاودێری و سەرپەرشتی چاودێری دارایی عێراقدا ئامادەكراوە بۆ ئەوەی هاوتای خشتەی موچەی بەغداد بێت بەم شێوەیە: • حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (32) وەزارەت و دەستە پێكهاتووەو بۆیە (32) لیست ئامادەكراوەو دواتر یەكدەخرێت و دەبێتە یەك لیست و دەنێردرێت بۆ بەغداد. • ئەو خشتەیەی درووستكراوە و ئامادەكراوە بە چاودێری چاودێری دارایی عێراقەو دەبێت هاوتا بێت لەگەڵ ئەوان، لەو خشتەیەی ئەوان شوێنێكی تیا نیە بەناوی دەرماڵەی (150) هەزار دیناری مامۆستایان، لەبەر ئەوەی ئەو دەرماڵەیە لە عێراقدا نیە لە خشتەی ئامادەكراودا وەك (دەرماڵەی تایبەت) نوسیومانەو جێگەمان كردووەتەوە، بۆیە زەمانەتی نیە ئەو دەرماڵەیە بمێنێت ئەگەر لیستەكە بچێتە سەر بەغداد، ئەو (150) هەزارەی مامۆستایان بۆ نزیكەی (160) هەزار مامۆستا و فەرمانبەری پەروەردەیەو نزیكەی (24) ملیار دینارە، ئەو دەرماڵەیە لە هەرێمی كوردستان بە بڕیارێك كراوە. • مەرتەبەی فەرمانبەران لە عێراق (11) مەرتەبەیە، لە هەرێمی كوردستان تا (18) رۆیشتووە، بۆیە نزیكەی (7) مەرتەبە وەردەگیرێتەوە لەو فەرمانبەرانەی هەرێم كە لە (11) مەرتەبەیە تێپەڕێون . لە هەرێمی كوردستان بە یاسای ژمارە (5) پلەبەندی موچە رێكخراوە، بەڵام لە عێراق بە یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2008 رێكخراوە.
یاسین تەها- دکتۆرا لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق لەئێستادا چ بەكردەیی و چ بەپێی دەستور، هیچ دەسەڵاتێك لەسەروو دەسەڵاتی دادگای فیدراڵییەوە نییە. ئەم دادگایە لەپاش 2005 هەمان ئەم دەسەڵاتانەی ئێستای هەبووە، بەڵام هیچ كات وەك بارودۆخی پاش هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021، نەچووەتە نێو وردەكاریی دۆسیە یاسایییەكان و نەبووەتە لایەنێكی هەرە كارا لە قەیران و پێشهاتە سیاسی و كارگێڕییەكان. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی باكگراوندو پێكهاتەو دەسەڵاتەكانی دادگاكە هەڵوێستە دەكات و هەوڵدەدات رەهەندەكانی بڕیارەكەی دەربارەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بخوێنێتەوە. شەرعییەت و پێكهاتەی دادگای فیدراڵی دادگای فیدراڵی لە عێراق لە بنەڕەتدا بیرۆكەو پرۆژەیەكی ئەمریكییەو دامەزرێنەرەكەی "پۆڵ بریمەر"ی حاكمی مەدەنیی ئەمریكایە[1]، بەڵام شەرعییەتی یاسایی دادگاكە بەستراوەتەوە بە فەرمانی ژمارە 30ی 2005ی ئەنجومەنی وەزیران و دەستەی سەرۆكایەتیی ئەوكاتی كۆماری عێراق. ئەم دوو لایەنەش لەوكاتەدا شەرعییەتیان لە یاسای كاتیی ئیدارەی دەوڵەت وەرگرتبوو، كە بریمەر ئەندازیاری تێپەڕاندنی بوو. سەرباری ئەم بنەما یاساییەش هێشتا ئەم دادگایە هەمان ئەو دادگا فیدراڵییە نییە كە دەستوری هەمیشەیی (2005) لە بەندەكانی ماددەی 92دا چەسپاندویەتی؛ هەروەها ئەو دادگایەیش نییە كە مەرجە پێكهاتەكەی لە چەند دادوەرو پسپۆڕێكی شەریعەو یاسا پێكەوە پێكبێت و پەیكەرو پێكهاتەكانی بە 2/3ی دەنگی پەرلەمانتاران پەسەند بكرێت[2]. هۆكاری پێكنەهێنانی دادگا دەستورییەكەش دەگەڕێتەوە بۆ لەمپەرەكانی بەردەم كۆكردنەوەی دەنگی 2/3ی پەرلەمانتاران لە ئەنجومەنێكی فرەچەشنی فرەجەمسەردا، هەروەها ناكۆكیی زۆری هێزە پەرلەمانییەكان لەسەر دەسەڵاتی پسپۆڕەكانی شەریعە. بەم هۆیەشەوە تەنیا 18 ماددە لەكۆی 24 ماددەی یاسای دادگاكە لە ساڵی 2021 بە دەنگی 2/3 پەسەند كرا؛ دواتر كە گەیشتنە بنبەست، لەپێناو ڕێگەخۆشكردن بۆ هەڵبژاردن، لە 18ی ئاداری 2021 گیان بەبەری دادگەكەدا كرایەوەو بۆشایییەكانی پڕكرایەوە[3]. لەم هەموارەدا پێكهاتەی دادگاكە بەم جۆرە چەسپێنرایەوە: سەرۆك و جێگرێك لەگەڵ حەوت ئەندام لە دادوەرانی پلە یەك و، چوار ئەندامی یەدەگ؛ بەجۆرێك لە دەزگا دادوەرییەكانی فیدراڵی و هەرێمەكانەوە كاندید بكرێن. هەر لە هەموارە یاساییەكەی 2021دا (ژمارە 25) دەسەڵاتەكانی دادگاكە بەمجۆرە چەسپێنرانەوە: - چاودێریی دەستوری بەسەر یاساو پەیڕەوە بەركارەكان و تەفسیركردنی دەقەكانی دەستور. - یەكلایكردنەوەی ئەو كێشانەی لە جێبەجێكردنی یاساو بڕیارە فیدراڵییەكانەوە سەر هەڵدەدەن. - یەكلاییكردنەوەی كێشمەكێشەكانی حكومەتی فیدراڵی و دەسەڵاتە خۆجێییەكان. - یەكلاییكردنەوەی كێشمەكێشەكانی نێوان حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگاكان. - پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن. - یەكلاییكردنەوەی كێشەی دەزگا دادوەرییەكانی فیدراڵی و هەرێم و پارێزگاكان. - دادبینی لەو تانانەی لە بڕیارەكانی پەرلەمان دەدرێن. - دادبینی لەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیران دەكرێن[4]. بەگوێرەی ڕێوشوێنەكانی دادگەكەیش، دەرگەی داواتۆمارکردن بۆ هەموو كەس كراوەیە، بە مەرجی ئەوەی داواکار لایەنێكی كێشە (خصم)، یان زەرەرمەند بێت لە بڕیار و جێبەجێكردنەكانی یاسا و ڕێنمایییەكان[5]. بەم پێیەیش دەرگەی بۆ هەموو هاووڵاتیانی عێراق واڵایە داوا بەرز بكەنەوە؛ لەو بڕیارانەیشی لەم دوو ساڵەی دواییدا دژی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان دەرچوون، جاری وا هەیە خاوەنی داوا هاووڵاتیی ئاسایی، یان ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگایەكی عێراق بووە (بەسرە). بڕیاری دادگای فیدراڵی دەربارەی موچە پاش چەندان مانگ دادبینی لە داواكانی ژمارە 224 و 269ی ساڵی 2023 كە لەلایەن دوو گروپی موچەخۆری هەرێمەوە بەرزكرابووەوە، دادگای فیدراڵی لە 21ی شوباتی 2024 بڕیاری كۆتایی خۆی لە دۆسیەی موچەو بودجەی هەرێمدا راگەیاند. بڕیارەكە 20 لاپەڕەیەو وردەكاریی یاسایی و تەنانەت سیاسیی زۆریشی تێدایەو لەپەنا بڕگەو ماددەكانی دەستوردا هەندێ پاساوی لە شەریعەتی ئیسلامیشی بۆ هێناوەتەوە. زەقترین و دیارترین تەوەرەكانی بڕیارەكەش بریتییە لە پابەندکردنی سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێم بە "بەبانکیکردن"ی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتیی هەرێم لەگەڵ گواستنەوەی بۆسەر بەغداد لەڕێگەی بانکە حکومییە فیدراڵییەکانی دەرەوەی هەرێمەوە. ئەم موچەیەش لەپشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵی دەبڕدرێت. بۆ هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە جێبەجێكردنی بڕیاری "بەبانكیكردن"ی موچەی فەرمانبەران، دادگاكە رۆڵی "نوێنەرایەتیی حکومەتی هەرێمی کوردستان"ی لە بەغداد لەكارخستووە. میكانیزمی دابەشكردنی موچەشی فرەچەشن كردووە بۆ دەروازەکانی پارەدارکردن لە هەرێمی کوردستان، یان ئەو بانکانەی لە كوردستانن و لەلایەن بانکی ناوەندییەوە مۆڵەتیان هەیە [6]. لایەنە ئەرێنییەكانی بڕیارەكە بڕیارەكەی دادگا بەشێوەیەكی گشتی پشتی بە چەند بنەمایەكی دەستوری بەستووە كە دەشێت بەئەرێنی لێكبدرێنەوە، لەوانەش: - جەختكردنەوە لە ماددەی 14ی دەستور كە تایبەتە بە یەكسانیی عێراقییەكان بەرامبەر یاسا بەبێ جیاكاری. هەر لەم سۆنگەیەشەوە موچەخۆرانی مەدەنی و سەربازیی هەرێمی كوردستانی، هاوتا كردووە لەگەڵ موچەخۆرانی تری فیدراڵی. - ستایشی گەلی كوردی كردووە كە "خاوەن بەهای مرۆیی و مۆڕاڵی نیشتمانیی بەرزە"، هەروەها "قوربانیی داوەو خەباتی دوورودرێژی كردووە دژی ڕژێمی پێشوو". - جەختكردنەوە لەوەی بێبەشكردنی فەرمانبەرانی هەرێم لە مافەكانی، دژی ماددەكانی (22_36)ی دەستورە و، بێبەشكردنیان جیاكارییەكی بێبنەمایە. - ناچاركردنی هەردوو دەسەڵاتە فیدراڵی و هەرێمییەكان بۆ گێڕانەوەی ماف بۆ هاوڵاتیانی هەرێم؛ ئەمەش لە بنەڕەتدا داواكاریی هەردوو گروپی خاوەن داوا بووە. - پشتڕاستكردنەوەی ئەوەی كە موچەخۆرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا موچەیان وەرنەگرتووە وەك هاوتا فیدراڵییەكانیان (2023)؛ ئەمەشی بەپێچەوانەی ماددەكانی 14 و 16 و 22 و 36ی دەستور لە قەڵەمداوە. بۆ ئەمەش دەسەڵاتی فیدراڵیی ڕاسپاردووە كە لەمپەرەكان لا ببات. - جیاكردنەوەی دۆسیەی شایستەیی و موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە سیاسەت و بڕیارەكانی حكومەت[7]. بەپێی ئەمەش چیتر نابێت پاساوەكانی پابەندنەبوونی هەرێم ببنە لەمپەر لەبەردەم هەناردەكردنی موچە، بەتایبەت كە دیوانی چاودێریی دارایی بەغدا لە ڕاپۆرتی خۆیدا جەختی كردووەتەوە كە هەرێم بڕی نەوتی هەناردەكراوی بۆ توركیا ئاشكرا نەكردووە، هەروەها داهاتی نانەوتیی راده‌ستی خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت نه‌كردووه بۆ ئه‌وه‌ی دیوانی چاودێریی دارایی وردبینیی تێدا بكات [8]. - لەدوای بەبانکیکردنی موچە، ئەو موچانە دەدرێن و نابێت بەقەرز بدرێت. ئەمەش حكومەتی هەرێم ڕزگار دەكات لە مۆتەكەی دووبارەكردنەوەی قەرزكردن كە ڕەزامەندیی زۆری پێویستەو كێشەی "سوو هاتنەسەر"شی هەیە. - جەختكردنەوەی دادگا لەوەی "هەرێمی كوردستان" هەرێمێکی دەستورییە، مافی لەسەر حکومەتی فیدراڵ هەیەو داهاتەكان دەبێت بەشێوەیەکی دادپەروارانە دابەش بکرێت. لایەنە نەرێنییەكان بۆ حكومەتی هەرێم لە بڕیارەكانی دادگادا چەند بنەماو لایەنێك هەن لە بەرژەوەندیی قەوارەی دەستوریی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێمیش نین، كە دەشێت ئەمانەی خوارەوە دیارترینیان بن: - سەركۆنەكردنی حكومەتی هەرێم بەوەی ئەو قەرزانەی كردوونی، بەكاری نەهێناوە بۆ موچەی فەرمانبەران، بەبێ خستنەڕووی بەرچاوڕونیی زیاتر لەمبارەیەوە. ئەمەش وەك ئیدانە وایە بۆ حكومەتی هەرێم. - پەلهاویشتن بۆ باسكردنی دەسەڵاتە فیدراڵی و هەرێمییەكان و باسكردنی نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی كە دەسەڵاتی تایبەتی فیدراڵییەو بیرخستنەوەی ئەوەی، نابێت دەسەڵاتە دەستورییەكان پێشێل بكرێن. ئەم سەرنجەش هەرچەندە هاوتایە لەگەڵ دەستور (ماددەی 110)، بەڵام تێكەڵكردنی لەگەڵ بابەتی موچەو بیرهێنانەوەی، دەشێت ببێتە دەرفەت بۆ بەرزكردنەوەی داوای نوێ لەوبارەیەوە. - بڕیارەكە لە زۆر جومگەدا بازی داوە بەسەر وەزارەتی دارایی هەرێم. بۆ ڕێكخستنی لیستی موچەیش ڕێوشوێنێكی پەسەند كردووە كە بەمجۆرەیە: بەرپرسی باڵای فەرمانگەو دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستان بەرپرسیارێتیی دروستیی زانیارییەكانی فەرمانبەران دەگرنە ئەستۆ، لە پرۆسەی بەبانکیکردنی موچەی فەرمانبەران و گواستنەوەی بۆ سەر بەغدا لەڕووی ژمارەو پلەو بڕی موچەکانیان. هەروەها دەبێت ئەو لیستی موچانە لەلایەن سەرۆکی باڵای دامەزراوەکەو بەڕێوەبەرانی وردبینیی دارایی، بەشی دارایی، سەرچاوە مرۆیییەكان واژۆ کرابێت. لەم میكانیزمەشدا خۆلادان و خۆبواردن لە ناوهێنانی "وەزارەتی دارایی" هەیە؛ لە بەرامبەردا وەزارەتی دارایی فیدراڵی، كراوە بە سەنتەرو مەرجەعی وردە فەرمانگەكانی هەرێم. لێكەوتەكانی بڕیارەكە لەسەر حكومەتی فیدراڵ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی دەربارەی موچە، چەند جۆرە لێكەوتەیەكیان هەیە، لە مەودای نزیك و مەودای دووردا: ١- لە مەودای نزیكدا خەرجی و بارگرانیی زۆری كارگێڕی و دارایی بۆ حكومەتی فیدراڵی دروستدەكات، لە كاتێكدا قسەوباسی زۆر هەیە كە كێشەی سیولەی نەختینەییی هەیە، چونكە بڕیارەكە حكومەتی پابەند كردووە بە ڕەوانەكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە هەموو بارودۆخێكدا؛ تەنانەت ئەگەر هەرێمیش پابەند نەبێت بە یاسای بودجە. بەم هۆیەوەو لەم سەروبەندەدا پارێزەرەكانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی، لە 11ی شوباتی 2021دا جەختیان لەوە كردووەتەوە "حکومەتی فیدراڵی تایبەتمەند نییە بە پێدانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆو دوور لە پشکی هەرێمی کوردستان. بۆچوونی پارێزەرەكان ئەوە بووە بەگوێرەی ماددەی 121 لە دەستور، حکومەتی فیدراڵی پابەندە بە تەرخانکردنی پشکێکی دادپەروەرانە لە داهاتە فیدراڵییەکان بەگوێرەی رێژەی دانیشتوان". هەروەها پارێزەرەکانی سودانی وتویانە، حکومەتی فیدراڵی بەگوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵیی (2023، 2024 و 2025) پابەند نییە بەوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بدات، چونکە ماددەی 13ی بودجە (2023) پشکەکانی هەرێمی کوردستان بە یەکەیەک دادەنێت و، ئەویش لەچوارچێوەی بودجەی گشتیی فیدراڵی یەکدەخرێت. لە نوسراوێكی دادگاکەدا هاتووە، "پارێزەرەکانی سەرۆک وەزیرانی عێراق ئاماژەیان بە چەندان بڕگەی یاسای بودجەی فیدراڵیی عێراق کردووە بۆ بەرگریکردن لە بۆچوونەکەیان، لەوانەش: بەشێك لە ماددەی 12 کە دەڵێت، "وەزارەتی دارایی فیدراڵی شایستەکانی هەرێمی کوردستان دەدات بەشێوەیەکی مانگانە دوای ئەوەی هەرێمی کوردستان بڕگەکانی (ا.ب.ج.د) لەو بەندە جێبەجێ دەکات"، ئەو بڕگانەش تایبەتن بە ڕادەستكردنی داهاتی نەوتی بەڕێژەی 400 بەرمیلی ڕۆژانە، لەگەڵ پاكتاوكردنی بودجەی ساڵانی ڕابردوو. ئەو پارێزەرانە ئەوەشیان ڕاگەیاندووە، هەرێمی کوردستان پابەند نەبووە بە بڕگەکانی یاسای بودجەی فیدراڵییەوە؛ بۆیە سەرۆک وەزیرانی عێراق پابەندکراوە بە گوێرەی دەقە یاسایییەکان و بەتایبەتی بڕگەی یەکەم لە ماددەی 13 لە یاسای بودجەی فیدراڵی، شایستەکانی هەرێمی کوردستان نەنێرێت؛ لەنێویدا شایستەی فەرمانبەران.[9] ٢- بڕیارەكە لە مەودای دووردا زەبری گەورە لە فیدراڵیزمی دارایی دەدات ئەگەر كۆتایی پێ نەهێنێت، چونكە حكومەتی فیدراڵ دەكاتە سەرچاوەی موچەی خەڵكی كوردستان. هەندێك بۆچوونیش پێیانوایە ئەم بڕیارە بەکردار کۆتایی بەو سەربەخۆیییە داراییە دەهێنێت كە لە ماوەی 30 ساڵی ڕابردوودا حکومەتی هەرێم كەڵكی لێ بینیوەو لەسەری وەستاوە؛ بەر لەوەی ئەو سەربەخۆییە داراییە تووشی ئیفلیجی ببێت لە پاش 25ی ئاداری 2023 كە تێیدا فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانیی پاریس وەستا[10]. ئەم پێشهاتەش خزمەت بە ناوەندگەرایی و بیرۆكەی "عێراقی بەهێزی یەكگرتوو" دەكات كە ئەجێندای زۆر لە هێزە سیاسییە حوكمڕانەكانی شیعەیە. لێكەوتەكان لەسەر حكومەتی هەرێم بڕیاری دادگا لەبارەی موچە، بەشێكە لە زنجیرەیەك بڕیاری تری جومگەیی دەربارەی هەرێم (دۆسیەی نەوت، هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، هەمواری یاسای هەڵبژاردن و…) كە بەدەرە لە سازان و ڕێكکەوتنە سیاسییەكانی جاران لەگەڵ بەغدا. بڕیارەكانیش بەشێكن لە هاتنەسەرهێڵی بەردەوامی دادگاكە بۆ نێو وردەكارییەكانی ژیانی سیاسی و ئابوری و كارگێڕیی هەرێم، هاوشێوەی ناوچەكانی تری بندەستی حكومەتی فیدراڵ. بەپێی ئاماژەكانی ئەم دوو ساڵەی دوایی، لە قۆناغی داهاتوودا دادگا دەبێتە بكەرێكی سیاسیی كارا لە سیستەمی سیاسیی كوردستان و عێراق، بەم هۆیەشەوە لەسەرجەم یاساو ڕێنمایییەكاندا لەبەرچاوگرتنی بڕیارو بۆچوونەكانی، دەكاتە پێویستی، بەتایبەت لە پەرلەمانی داهاتووی هەرێمدا. ئەمەش گۆڕاو و پێشهاتێكی نوێیە لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، چونكە ئەم دادگایە لە پاش 2005 هەمان ئەم دەسەڵاتانەی ئێستای هەبووە، بەڵام لە قۆناغ و ستافی پێشوویدا دەرگای نەكردووەتەوە بۆ ئەوەی ببێتە ناویژیوان و لایەن لە كێشە ناوخۆییەكانی كوردستان یان كێشەكانی هەولێرو بەغدا؛ لە كاتێكدا پێشهاتی زۆر هەستیار هەبوون لە چەشنی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و سەرۆكایەتیی هەرێم (حوزەیرانی 2013)و قەیرانی سەرۆكایەتیی هەرێم (2015)و زۆر پێشهاتی تری سیاسی و یاسایی. بەلایەنبوونی دادگای فیدراڵی لە پرسە ناوخۆییەكانیش پێشهاتێكی ناسازە بۆ حكومەت و لایەنی جێبەجێكردن لە كوردستان، چونكە سروشتی بڕیاری دادگایی وەهایە کە، بنجبڕە، تیژە، گوێ بە سازان و ڕێككەوتن نادات، نەرمكێشیی تێدا نییەو بەپێی دەستوریش میكانیزمێك نییە بۆ تانەدان لە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و، دوا قسە لەلای ئەوە (ماددەی 94). سیستەمی سیاسی و حیزبیی کوردستان هاوشێوەی ناوچەکانی تری عێراق زۆرتر پشت بە بەرخۆری (الریعیە)و بەخشینەوە (الزبائنیە) دەبەستێت، لەم سۆنگەیەشەوە سەرچاوەی موچەو بودجە لە هەر کوێوە بێت، پشتیوانی و سۆزی خەڵکیش بۆ خۆی ڕادەکێشێت. گەڕانەوەی موچە لە هەرێمەوە بۆ ناوەند بەتەنیاو لەكارخستنی كردەییانەی وەزارەتی دارایی هەرێم، دەشێت كاریگەری و لێكەوتەش لەسەر نەخشەی سیاسیی هەرێمی كوردستان دروستبكات لە بەرژەوەندیی هێزی تری نوێ. خوێندنەوە یاساییەكانی كۆی بڕیارەكانی دادگا بۆچوونێكی یاسایی هەیە پێیوایە، بڕیارەكانی دادگا دەربارەی هەرێمی كوردستان لە دوو ساڵی دواییدا، لەنێویشیاندا دەربارەی موچەی فەرمانبەران و یاسای هەڵبژاردن، قۆناغێكی نوێیە لە ڕێكخستنەوەی پەیوەندیی هەرێم و بەغدا لەسەر بنەمای دەقە دەستورییە پەتییەكان دوور لە ڕێككەوتنە سیاسییەكان و "پڕەنسیپی شەراكەت و هاوسەنگی" كە جاران بنەما بوون لە دیموكراسییەتی تەوافوقیدا. بەپێی ئەم بۆچوونە پێشتر سازان و پێكهاتنی سیاسی لەسەروو دەستورەوە دادەنرا، بەڵام دادگاكە ئێستا دەیەوێت ئەم بنەمایە هەڵوەشێنێتەوەو پەیوەندییەكە بگێڕێتەوە بۆ چوارچێوەی دەقەكان[11]. ئەم هاوكێشە نوێیەش لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان نییە، چونكە دەسەڵات و پێگەكەی، لە دەستورو هەرێمێكی فیدراڵ زیاترو بەرینترە؛ ئەگەریش بگەڕێتەوە بۆ چوارچێوەی دەستور، ئەوە زۆر لە دەسەڵاتە دیفاكتۆكانی لەدەستدەدات، لە چەشنی: نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی لە وڵاتان و زۆر ئیمتیازی تری لەو چەشنە. بۆچونێكی تر پێیوایە دادگا ئێستا بەكردەیی دەستور هەموار دەكاتەوەو لەڕێگەی شرۆڤەكانییەوە، مانای نوێ بە دەقەكانی دەستور دەبەخشێت، بەتایبەت پاش ئەوەی دەركەوتووە هەمواری دەستور بەڕێگە باوە نەریتییەكەی، كە ڕاپرسییە (ماددەی 142)، لە ئێستادا ئەستەمەو هەندێك لەمپەری جددیشی لەپێشە[12]. ئەم هەموارە ڕانەگەیەنراوەی دەستوریش ئەگەر گریمانەیەكی وردو دروست بێت، ئەوە لە كاتێكدایە كە بكەری سیاسیی كورد لە دۆخی لاوازی و قەیرانی دارایی و پەرتەوازەییدایەو بەشێكی زۆر لە هێزی پاش 2005ی لەدەستداوە؛ جگە لەمەش ئەمریكییەكان كە خاوەنی دەستورەكەو باوكی دامەزرێنەری ڕژێمەكەن، وەك جاران ناچنە نێو وردەكاریی پرسە سیاسییەكانی عێراق و لە هەمبەر زۆر بڕیاری دادگای فیدراڵیدا كە پێگەو دەسەڵاتی هەرێمی كەمكردووەتەوە، بێدەنگیان هەڵبژاردووە (هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گاز بە نمونە). لە ناوەندی سیاسیی كوردیشدا داننان هەیە بەوەی بڕیارەكانی دادگا دوو دیویان هەیە: لە ڕواڵەتدا پاڵنەری سیاسیییان پێوە دیار نییەو یاسایی و وردن، بەڵام لە سێبەردا لێكەوتەی سیاسییان هەیە[13]. ئەمەیش بە مانای ئەوە دێت شارەزایانە دادەڕێژرێن و كۆكن لەگەڵ گیانی پابەندیی دەستوری، كە لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان نییە. تۆمەتە سیاسییەكانی سەر دادگاكه ئامانجی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا لە پێكهێنانی دادگای باڵای فیدراڵی، دروستكردنی هێڵێكی بەرگری بوو لە سەروەریی یاسا لە عێراقی پاش سەددام (2003). ئەم دادگەیەش لە سەرەوەی هەڕەمی دەسەڵاتی دادوەری دانراوە كە ئەویش لە چەند جومگەیەكی تری سەرەكی پێكدێت[14]. بەڵام زۆرجار دادگاكە تۆمەتبار كراوە بەوەی بەرگری لە تائیفەگەری دەكات، بەو پێیەی ئەندامەكانی بەپێی نەخشەی تائیفی پێكدێن (شیعە، سوننە، كورد)؛ هەروەها دادگاكە دەرچەی یاسایی كردەوە بۆ ئەوەی نوری مالیكی بۆ جاری دووەم بە سەرۆك وەزیران ڕابسپێردرێت[15]، لەكاتێكدا ئەیاد عەلاوی و لیستەكەی (العراقیە) براوە بوون (2010). لەئێستاشدا دادگاكە بەوە تۆمەتبارە كە فەرمان لە "فایەق زەیدان" وەردەگرێت كە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەرییەو هاوپەیمانی بەرەی ئێرانییە لە عێراق. ئەوەش دەوترێت، ناوبراو بەهۆی هەموارە یاسایییەكان و دەسەڵاتە زۆرەكانییەوە كۆنترۆڵی دادگای باڵای فیدراڵیی كردووە، بەتایبەت هی سەرۆكەكەی (جاسم محەمەد عەبود). هەر لەم ڕێگەیشەوە زنجیرەیەك بڕیاری لە بەرژەوەندیی "چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعی"و دژی ڕكابەرەكانی (ڕەوتی سەدر، حەلبوسی، پارتی) دەرکردووە[16]. ئەوەشی نیگەرانییەكان لە دادگاكە زیاتر دەكات ئەوەیە، سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی، فایەق زەیدان لە چەند لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا، بۆچوونی سیاسیی خۆی ئاشكرا كردووەو، نەیشاردووەتەوە کە دژی پێكهێنانی هەرێمە لە عێراق و ئاماژەی كردووە كە ڕێگەی پێ نادات؛ لە كاتێكدا ئەمە مافێكی ڕێگەپێدراوی یەكلاییکراوەی پارێزگاكانە لە دەستوردا (ماددەی 119). زەیدان بەوە پاساوی هێناوەتەوە بۆ ئەم قسەیەی، كە بارودۆخی ئێستا لەچاو "دۆخی داڕشتنی دەستور گۆڕاوە". هەروەها پاساوێكی تری ئەوەیە زۆربەی ئەوانەی لەگەڵ پێكهێنانی هەرێمەكان بوون؛ "ئێستا بۆچوونیان گۆڕاوە"، بەبێ ئەوەی ناوبراو ئاماژە بە هیچ داتاو ڕاپرسییەك بكات. بە لای فایەق زەیدانەوە هەرێمی كوردستان "دۆخێكی تایبەتی دانپێدانراوی هەیە" چونكە "واقعێكی جوگرافی و نەتەوەیی بەر لە بەركاربوونی دەستوورە"؛ هەروەها "لە 1991 لە دەرەنجامی گرتنی كوێت و لێكەوتە خراپەكانی سیاسەتی شكستخواردووی ڕژێمی پێشوو دروستبووە" [17]. بەم پێیەش سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری، یان خۆی لا داوە یان بێئاگایە لە پێشینەی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردو شۆڕش و بزوتنەوەكانی؛ شەرعییەتی هەرێمی كوردستانیشی كورتكردووەتەوە بۆ یەكێك لە دەرەنجامەكانی داگیركردنی كوێت و "سیاسەتە شكستخواردووەكانی ڕژێمی پێشوو". ئەم لێدوان و خوێندنەوەی "زەیدان"یش ڕەخنەو كاردانەوەی سیاسی و دادوەریی جۆراوجۆری بەدوای خۆیدا هێنا، بەوپێیەی ڕادەربڕینی سیاسیی سەرۆكی دەزگای دادوەری و ڕەتكردنەوەی مافە دەستورییەكان، جگە لە نەگونجانی، "ڕووداوێكی بێپێشینە"شە، لانی كەم لە عێراقی پاش 2003[18]. بۆچوونێكی تر هەیە پێیوایە لە ئێستادا دادگا لایەنێكی سیاسییەو ئەركی پاراستن و چەسپاندنی "سیستەمی ئۆلیگارشی"ی حوكمڕانە لە عێراق لەبەر ڕۆشنایی هاوكێشەی هێز؛ ئەم ئەركەش هاوشێوەی ئەركی هێزەكانی "حەشدی شەعبی"یە كە ئەركی "پاراستنی سیستەمی سیاسی"ی خراوەتەئەستۆ[19]. نزیك لەمەش هەندێ چاودێری تری بڕیارەكانی دادگاكە، سورن لەسەر ئەوەی بڵێن دادگای فیدراڵی لەئێستادا "لەسەر خواستی كارەكتەری بەهێزی شیعی بڕیاری دیلیڤەری دەردەكات!"[20] لەسەر ئەم تۆمەتەش دادگاكە هاتە سەر هێڵ و تۆمەتەكەی بە "نائەخلاقی" دایە قەڵەم و نوسراوی بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان كرد كە بەرەنگاری خاوەنەكەی و ئەو مینبەرانەش ببنەوە كە لێوەی بڵاودەكرێتەوە[21]. بژاردە بەردەستەكان لەو دۆخی بەدگومانی و ڕەخنانەی هاتونەتە پێشەوە لە دادگاكەو بڕیارەكانی، بژاردەی دەستوری و بەردەست، هەوڵدانە بۆ دەركردنی یاسای دادگای فیدراڵی بەدەنگی 2/3ی پەرلەمانتاران و دروستكردنی دادگایەكی دەستوری كە زیاتر جێگەی متمانە بێت و میكانیزمەكانی پێكهێنانی، زیاتر جێگەی ڕەزامەندی بێت؛ هەروەها دادوەرەكانیشی زیاتر پسپۆڕی یاسای دەستوری بن وەك لەوانەی ئێستا. لەسەر ئاستی بڕیاری موچەش دادگا چەند دەرگایەكی بۆ چارەسەركردن كردووەتەوە؛ بۆ وردەكارییەكەشی جگە لە دانوستانی وردو هەوڵدان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ لەبارەی میكانیزمەكان، چارەیەكی تر بەردەست نییە، چونكە لە كوردستان ژیانی سیاسی و یاسایی كێشەی زۆری هەیە؛ لەلایەك پەرلەمانی نییە، لە لاكەی تر دابەشبوونی سیاسی هەیە. بۆ گێڕانەوەی سەنگ و هێزیش بۆ بژاردەی فیدراڵیزم، جگە لە هەوڵدان لەگەڵ وڵاتانی ئەمریكاو ئەو ئەوروپییانەی پەیوەندیدارن بە هەرێم، ڕێكخستنەوەی ناوخۆی كوردستان و دروستكردنی كۆدەنگی لەسەر خاڵە نەگۆڕە گشتگیرەكان یەكێكە لەو ڕێگەیانەی دەشێت هێز بداتەوە بە قەوارەی دەستوریی هەرێم، ئەگەرنا نزیكترین سیناریۆ لە هەرێمی كوردستانەوە دۆخی پارێزگا سوننەنشینەكانە كە جگە لە بزربوونی پرسی ناوەندیی پێكهاتەكەیان، وردە وردە خەریكە پێگەو پۆستەكانیشیان لەدەستدەچێت و مانەوەی ماوەدرێژی "كورسیی سەرۆكایەتیی پەرلەمان"یش بەچۆڵی، نموونەیەكی زەقە. سه‌رچاوه‌كان: [1] https://www.iraqfsc.iq/news.1518/ [2] https://bit.ly/3Po6Grt [3] https://www.iraqfsc.iq/news.4663/ [4] https://bit.ly/49Tijy8 [5] https://bit.ly/430v4VE [6] https://bit.ly/3UYiK6m [7] https://bit.ly/48yxAU6 [8] https://bit.ly/435QBft [9] https://bit.ly/4bVHdyV [10] https://bit.ly/3wBIvPH [11] https://bit.ly/3ThqqPO [12] https://bit.ly/3V0rskw [13] https://bit.ly/3URAgci [14] https://bit.ly/3P2fF10 [15] https://www.ina.iq/99360–.html [16] https://bit.ly/4c63qL0 [17] https://www.ina.iq/203350–.html [18] https://bit.ly/3TefcLU ؛ https://bit.ly/3TfMtpO https://bit.ly/49S2WpP [19] https://bit.ly/3V0apPk [20] https://bit.ly/3P66Tz9 [21] https://bit.ly/3uNWGk5 ئه‌م بابه‌ته بۆ خانه‌ی هزریی كوردستان نوسراوه
.png)
(دره‌و): رێككه‌وتن هه‌یه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، بۆ جێبه‌جێكردنی رێككه‌وتنه‌كه به‌غداد له‌گه‌ڵ كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان كۆبووه‌ته‌وه، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق واده‌ڵێ. فوئاد حوسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە سێهەمین کۆڕبەندی دیپلۆماسی ئەنتاڵیادا له توركیا رایگه‌یاند، لەو کۆبونەوانەی لەگەڵ لایەنی تورکی ئەنجامیانداوه، ئاماژەمان بەوە کرد هێڵی بۆرییەکە ئامادەیە بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان. فوئاد حسێن وتی: تورکیاش ئامادەیی نیشاندا بۆ کردنەوەی هێڵی بۆریەکەو حکومەتی هەرێمیش ئامادەی هەناردەکردنەوەی نەوتە. "رێککەوتنێک لەسەر ئەو پرسە لەنێوان بەغدادو هەولێردا هەیە، بەڵام بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە بەغداد لەگەڵ ئەو کۆمپانیایانەی لە هەرێم کاردەکەن کۆبوەتەوە" وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق وا ده‌ڵێ. وەزیری دەرەوەی عێراق هیوای خواست حکومەتی فیدراڵ ئەم کێشەیە چارەسەر بکات و، لە دوای چارەسەرکردنیشی گفتوگۆ دەکرێت لەسەر هەناردەکردنی نەوت لە بەندەری جەیهان. له 25ی ئازاری 2023وه به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه، توركیا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی راگرت، فرۆشی نه‌وت رێژه‌ی 80%ی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی پێكده‌هێنا. له ئۆكتۆبه‌ری رابردووه‌وه توركیا ئاماده‌ی نیشانداوه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، به‌ڵام گفتوگۆی نێوان حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵ له به‌غداد نه‌گه‌یشتوه‌ته ئه‌نجام بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده، خاڵی سه‌ره‌كی ناكۆكییه‌كان په‌یوه‌ندی به نرخی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وته، له یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان به‌بڕی (6) دۆلاری داناوه، حكومه‌تی هه‌رێم به (24) دۆلار گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكان كردووه، هه‌ردوولا تائێستا نه‌گه‌یشتونه‌ته رێككه‌وتنی كۆتایی له‌باره‌ی نرخێكی نوێ.
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔻 بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکان (پاش و پێش) ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم 🔹 لە مانگی ئازاری (2023)دا (14) کێڵگەی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندا بوون و بە تێکڕای رۆژانەی (453 هەزار و 232) نەوتیان بەرهەم دەهێنا، ئێستا (7) کێڵگەی نەوتی هەرێم بەرێژەی (65%) توانای پێش راگرتنی نەوتی هەرێم بڕی (294 هەزار و 150) بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا بەرهەم دەهێنن. 🔹 کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەرێم نزیکەی (35) دۆلار دەفرۆشن. 🔹 داهاتی رۆژانەی فرۆشتنی (294 هەزار و 150) بەرمیل نەوت و فرۆشتنی تێکڕای بەرمیلێکی بە (35) دۆلار داهاتەکەی دەگاتە (10 ملیۆن و 295 هەزار و 250) دۆلاری رۆژانە، مانگانەش کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو دەگاتە نزیکەی (309 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، داهاتەکەشی ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. 🔹 هەردوو کۆمپانیای (کار و لاناز) گەورەترین کڕیار و سودمەندی سەرەکی نەوتی هەرێم بوونەو هەندێک لە بەرهەمەکانیش بازرگانەکانی نزیک لە حیزبە سیاسییەکان کڕیویانە، بەشێکی بەرهەمەکە لە سەرەتادا (50%) دواتریش (65%)ی دراوە بە حکومەتی هەرێم و حکومەتی هەرێمیش بەشێکی لێ ناردووە بۆ بەغدا و چارەنوسی بەشێکیشی نادیارەو ماڵە بەسەر حکومەتی هەرێمەوە. یەکەم؛ بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 لە دوای بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی پاریس لە مانگی ئازاری ساڵی (2023)دا، هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بۆری نەوتی کوردستان بۆ بەندری جەیهان راگیرا، بەو هۆیەوە بەرهەمهێنانی نەوت لە نزیکەی سەرجەم کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی نەوتی هەرێم کە تا ئەو کات ژمارەیان گەیشتبووە (14) کێڵگە ڕاگیرا. بەپێی زانیارییەکانی رونبین بۆ شەفافییەتی نەوتی کوردستان، هەندێک لەو کێڵگانەی گەیشتبوونە ئاستی بەهەمهێنان تا ئێستاش نەیانتوانیوە دەستبەکارکردن بکەن و بێ بەرهەم ماونەتەوە، ئەوانیش کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق، سارتا و بەعشیقە)یە، بەڵام بەشێکی دیکەی کێڵگە نەوتییەکان کە ژمارەیان (7) کێڵگەی نەوتییە کەوتنەوە کارکردن و توانیان ئاستی بەرهەمی نەوتی رۆژانەیان بە ڕادەیەکی باش بەرز بکەنەوە، لە ئێستادا پێکەوە نزیکەی (300 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرهەمدەهێنن ؛ کە ئەوانیش بریتین لە؛ 1. کێڵگەی نەوتی خورمەڵە کە سەرجەم پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای کار گروپ لە ئێستادا رۆژانە زیاتر لە (110 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنێت. 2. کێڵگەی نەوتی تاوکێ کە هەردوو کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ و گنێڵ ئینێرجی) تێیدا پشکدارن، لە مانگی شوباتی ئەمساڵ ئاستی بەرهەمیان لە کێگەکەدا گەیشتووە بە (90 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 3. کێڵگەی نەوتی شێخان کە هەردوو کۆمپانیای (گۆڵف کیستۆن و ئێم ئۆ ئێڵ) تێیدا پشکدارن، ئاستی بەرهەمیان لە کێگەکەدا گەیشتووە بە (21 هەزار 600) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 4. کێڵگەی نەوتی ئەتروش کە هەردوو کۆمپانیای (شاماران و تاقە) تێیدا پشکدارن لە سەرەتای ئەمساڵدا کۆمپانیای (تاقەی ئیماراتی) رایگەیان کە پشکەکانی خۆی فرۆشتووە بە کۆمپانیای (ئێچ کەی ئێن)، ئاستی بەرهەمیان لە کێگەکەدا گەیشتووە بە (20 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 5. کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کە هەردوو کۆمپانیای (ئێچ کەی ئێن و شاماران) تێیدا پشکدارن، ئاستی بەرهەمی ئاستی بەرهەمی کێڵگەکەیان گەیاندووە بە (36 هەزار 400) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 6. کێڵگەی نەوتی هەولێر کە کۆمپانیای (فۆرزا پیترۆلیۆم) تێیدا پشکدار، ئاستی بەرهەم لە کێگەکەدا گەیشتووە بە (6 هەزار 500) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 7. کێڵگەی نەوتی گەرمیان کە هەردوو کۆمپانیای (گازپرۆم و وێسترن زاگرۆس) تێیدا پشکدارن، ئاستی بەرهەمی ئاستی بەرهەمی کێڵگەکەیان گەیاندووە بە (9 هەزار 650) بەرمیل نەوتی رۆژانە. بەڵام بەپێی زانیارییەکان هەریەک لە کێڵگە نەوتییەکانی تەق تەق کە کۆمپانیاکانی (گنێڵ ئینێرجی و ئەداکس) تێیدا پشکدارن، کێڵگەی نەوتی سارتا کە (گنێڵ ئینێرجی و شیڤرۆن) تێیدا پشکدارن هەروەهای کێڵگەی نەوتی بەعشیقە کە کۆمپانیاکانی (دی ئێن ئۆ و تی ئی سی) تێیدا پشکدارن لە ئێستادا هیچ بەرهەمێکیان نیە. هەندێک لە کێڵگانەشی کە پێش ڕاگرتنی نەوتی هەرێم گەیشتبوونە ئاستی بەرهەمهێنان لە ئێستادا هیچ زانیارییەک لەبەردەست نە لە بارەی کردن و بەهەمهێنان تێیاندا ئەوانیش کێڵگە نەوتییەکانی (کۆرمۆر، عەین سەفنی، بەیجیل و چیا سورخ). لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). سەبارەت بە فرۆشتنی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان یادگار سدیق گەڵاڵی – شارەزای بواری نەوت بە (درەو) ڕاگەیاند؛ لەماوەی ساڵی ڕابردوودا کە هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیراوە، بەڵام لە هەندێ کێڵگەدا بەرهەمهێنان دەستی پێکردووەتەوە، کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەرێمیان بە نزیکەی (35) دۆلار فرۆشتووە، بەرهەمی هەندێک کێڵگە بە (30) دۆلار فرۆشراوە، تەنها لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ نەبێت بەرمیلێک نەوت (42) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیە داهاتی رۆژانەی فرۆشتنی (294 هەزار و 150) بەرمیل نەوت و فرۆشتنی تێکڕای بەرمیلێکی بە (35) دۆلار داهاتەکەی دەگاتە (10 ملیۆن و 295 هەزار و 250) دۆلار، مانگانەش کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو دەگاتە (308 ملیۆن و 857 هەزار و 500) دۆلاری ئەمریکی، هەر بەپێی زانیارییەکان کە لە سەرچاوەیەکی وەزارەتی دارایی پێی ڕاگەیاندین و نەیویستووە ناوی بهێنرێت، هیچ پارەیەک لە فرۆشتنی نەوتی بەرهەمهاتوو ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. بەڵام لە فرۆشتنی بەرهەمی ئەو نەوتی بەرهەمهاتووە. کرێی کاری کۆمپانیاکان خەرجکراوەو حکومەتی هەرێم لە ماوەی ناوبراودا شایستەی دارایی کۆمپانیا بەرهەمهێنەکانی نەکەوتووەتە ئەستۆ. بەشێکی دیکەی ئەو بەرهەمە لە سەرەتادا (50%) دواتریش (65%)ی دراوە بە حکومەتی هەرێم و حکومەتی هەرێمیش لە ماوەی ڕابردووشدا بەشێکی لێ ناردووە بۆ بەغدا و چارەنوسی بەشێکیشی نادیارەو ماڵە بەسەر حکومەتی هەرێمەوە. سەبارەت بە کڕیارانی نەوتی هەرێم، ناوبراو ئەوەی ئاشکرا کرد کە؛ هەردوو کۆمپانیای (کار و لاناز) گەورەترین کڕیار و سودمەندی سەرەکی نەوتی هەرێم بوونە، لە ماوەی ڕابردوودا لە پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوتوویانە، هەندێک لە بەرهەمەکانیش بازرگانەکانی نزیک لە حیزبە سیاسییەکان کڕیویانە و لە بازاڕی ڕەشدا ساغیان کردووەتەوە. ئەو شارەزایە هۆشداری ئەوەشی دا لە یاسای بودجەی گشتی عێراقدا نرخی نەوت بە (70) دۆلار دیاریکراوە، بڕیاری دادگای فیدراڵی و یاسای بودجەش ئەوەی دیاریکردووە، کە نەوتی هەرێم دەبێت لە ڕێگەی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (SOMO)ەوە بفرۆشرێت، بەڵام هەرێمی کوردستان لە ساڵی ڕابردوودا بەتێکرا بەرمیلێک نەوتی هەرێمی بە (50) دۆلار کەمتر لە سۆمۆ فرۆشتووە، کەواتە مەترسی ئەوە هەیە ئەو نەوتەی هەرێم بەرهەمی هێناوە و هەرزان فرۆشی کردووە، بەپێی یاسای بودجە بە نرخی سۆمۆ بخەمڵێنرێت و لە پشکی هەرێم لە یاسای بودجەی گشتی عێراق دابشکێنرێت. دووەم؛ بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پێش ڕاگرتنی نەوتی هەرێم وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە، لە مانگی ئازاری ساڵی (2023) و پێش ڕاگرتنی نەوتی هەرێم (14) کێڵگەی نەوتی لە هەرێمی کوردستان گەیشتبوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان و پێکەوە لە توانایاندا بووە بە تێکڕای رۆژانە (453 هەزار و 232) بەرمیل نەوت بەرهەمبهێنن، بەجۆرێک؛ 1. لە کێڵگەی نەوتی خورمەڵە بە تێکڕای رۆژانە (145 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 2. لە کێڵگەی نەوتی تاوکێ بە تێکڕای رۆژانە (107 هەزار و 102) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 3. لە کێڵگەی نەوتی شێخان بە تێکڕای رۆژانە (55 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 4. لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش بە تێکڕای رۆژانە (36 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 5. لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بە تێکڕای رۆژانە (43 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 6. لە کێڵگەی نەوتی هەولێر بە تێکڕای رۆژانە (15 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 7. لە کێڵگەی نەوت و غازی کۆرمۆر بە تێکڕای رۆژانە (15 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 8. لە کێڵگەی نەوتی گەرمیان بە تێکڕای رۆژانە (14 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 9. لە کێڵگەی نەوتی عەین سەفنی بە تێکڕای رۆژانە (6 هەزار و 500) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 10. لە کێڵگەی نەوتی بەیجیل بە تێکڕای رۆژانە (6 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 11. لە کێڵگەی نەوتی تەق تەق بە تێکڕای رۆژانە (3 هەزارو 970) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 12. لە کێڵگەی نەوتی سارتا بە تێکڕای رۆژانە (3 هەزارو 960) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 13. لە کێڵگەی نەوتی چیا سورخ بە تێکڕای رۆژانە (2 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. 14. لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە بە تێکڕای رۆژانە (600) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. سێیەم؛ بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکان (پێش و پاش) ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم وەک لە خشتەی ژمارە (3)دا رونکراوەتەوە، پێش ڕاگرتنی نەوتی هەرێم (14) کێڵگەی نەوتی لە هەرێمی کوردستان گەیشتبوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان و پێکەوە لە توانایاندا بووە بە تێکڕای رۆژانە (453 هەزار و 232) بەرمیل نەوت بەرهەمبهێنن، بەڵام بەپێی زانیارییەکانی بەردەست (10) لەو کێڵگە بەرهەمهێنەرانەی نەوت لە ئێستادا زانیارییان لە بارەوە هەیە کە (7) کێڵگەیان بە ئاستی جیاواز لە بەرهەمهێنان بەردەوامن و پێکەو بە تێکڕای رۆژانە (294 هەزار و 150) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنن. بەو مانایەی تێکڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە ئێستادا بەراورد بە پێش ڕاگرتنی هەناردەیە نەوتی هەرێم تەنها بە رێژەی (35%) کەمی کردووە. کێڵگە نەوتییەکانی (خورمەڵە، تاوكێ، شێخان، ئەتروش، سەرسەنگ، هەولێر و گەرمیان) لە بەرهەمهێنان بەردەوامن و کێڵگەکانی (تەق تەق، سارتا و بەعشیقە) لە دوای بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بەرهەمهێنان تێیان دا ڕاگراوەو کێڵگەکانی (کۆرمۆر، عەین سەفنی، بەیجیل و چیا سورخ) هیچ زانیارییەک لە بارەی کار و بەرهەمی نەوتیانەوە بەردەست نیە.
.jpg)
درەو: ئەگەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی جێبەجێبكرێت سەبارەت بە نوێنەرایەتییەكانی (نوسینگەی) حكومەتی هەرێم، ئەوا ژمارەی نوێنەرایەتیەكانی هەرێم لە (14) نوێنەرایەتیەوە دەبێتە (88) نوێنەرایەتی لەناو باڵێۆزخانەكانی عێراقداو نوێنەرایەتییەكانی هەرێم كە بەناوی كۆمپانیاوە كاردەكەن، سیفەتی دیپلۆماسی وەردەگرن. رۆژی 21ی ئەم مانگە دادگای فیدراڵی عێراق نوێنەرایەتییەكانی هەرێمی هەڵوەشاندنەوە، لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیدا دەڵێ: نابێت دەسەڵاتی هەرێمەكان لە ئاستی دەسەڵاتە فیدراڵییەكاندا بن لەڕووی پێكهاتەو پسپۆڕییەوە، لەسەر ئەم بنەمایە دەستور واجبی كردووە كە (دیاریكردنی سیاسەتی دەرەوە و نوێنەرایەتی دیپلۆماسی و دانوستان لەبارەی پەیماننامەو ریككەوتنە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی قەرزكردن و ئیمزاكردنی و سیاسەتی ئابوری و بازرگانی و دەرەكی) لە تایبەتمەندی تاقانەی دەسەڵاتە فیدراڵییەكانن، بەمە دادگای فیدراڵی بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هەموو نوێنەرایەتییەكانی حكومەتی هەرێم لە وڵاتان بە نادەستوری ناودەبات. بە پێی بڕگەی چوارەم لە مادەی 121ی دەستوری عێراق: هەرێم و پارێزگاكان دەتوانن نوسینگەیان هەبێت لەناو باڵیۆزخانەو نێردە دیپلۆماسیەكان بۆ چاودێری كاروباری (رۆشنبیری و كلتوری و گەشەپێدان) (درەو) قسەی لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكی عێراق كرد ئەوان رایان گەیاند ئەگەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە نوێنەرایەتییەكانی حكومەتی هەرێم جێبەجێبكرێت، ئەوكات حكومەتی هەرێمی كوردستان لەناو باڵیۆزخانەو كونسوڵخانەكانی عێراقدا نوێنەرایەتی دەبێت كە لە ئێستادا عێراق (88) باڵیۆزخانەو كونسوڵخانەو نوێنەرایەتی لە وڵاتانی جیهاندا هەیە، واتا هەرێمی كوردستان لە بری ئەوەی لە ئێستادا كە (14) نوێنەرایەتیان هەیە ئەوكات (88) نوێنەرایەتی دەبێت لەناو باڵیۆزخانەكانی عێراقدا و دەچێتە ناو چوارچێوەیەكی دیپلۆماسیەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەناوی كۆمپانیا و رێكخراوەوە نوێنەرایەتییەكانی لە وڵاتان تۆماركردووەو ساڵانە باج دەدات و هیچ سیفەتێكی دیپلۆماسی و مەرجە دیپلۆماسیەكانی تێدا نیە. بەپێی دەستوری عێراق سیاسەتی دەرەوە لەدەستی حكومەتی فیدراڵدایەو هەرێم دەتوانێتلەناو باڵیۆزخانەو كونسوڵخانەكاندا (نوسینگەی) هەبێت و بەشی (كلتوری و ئابوریو گەشەپێدان) بێت. • نوێنەرایەتییەكانی هەرێمی كوردستان لەدەرەوە هیچ سیفەتێكی دیبلۆماسیان نیەو لە چوارچێوەی كۆمپانیا و رێكخراودا كاردەكەن • حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پارەیەكی زۆر خەرج دەكات لە باجی نوێنەرایەتییەكان و باجی تەئمین سەحی و كارمەندەكانیدا لەبەر ئەوەی بەناوی كۆمپانیاوە تۆماركراون. • لە بۆنەو مەراسیمە دیپلۆماسیەكاندا وەك دیپلۆمات بانگهێشتناكرێن. • ئەگەر بچێتە ناو باڵیۆزخانەكانی عێراقەوە ئەوكات وەك دیپلۆمات مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت و خەرجییان سیادی دەبێت لە عێراقەوە. • هەر گۆشەیەك یان نوێنەرایەتیەك لەناو باڵیۆزخانەكاندا دەتوانن (5) كارمەند دابمەزرێنن و بودجەو خەرجییان لەسەر عێراق دەبێت. • ئێستا نوێنەرایەتییەكانی هەرێم كە (14) نوێنەرایەتیە، ئەوكات دەتوانن لە هەر (88) باڵیۆزخانەو كونسوڵخانەكانی عێراق نوێنەرایەتیان هەبێت. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە كە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییەو ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت". ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (14) نوێنەرایەتی دەرەوەو (8) بەڕێوەبەرایەتی نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پۆستەكانی دەرەوە • نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: تریفە عەزیز- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: دارەوان حاجی حەمید- یەكێتی • نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی • نوێنەری هەرێم لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی • نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی • نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی • نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە • نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی • نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی • نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوە‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت. نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان لەبەرامبەر ئەو (14) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، (30) وڵات كوسنوڵگەریی‌و نوێنەرایەتی‌و ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن: (میسر- سودان- ئەمریكا- كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا). ئەرك‌و ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن: • پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. • پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری‌و دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. • چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. • هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. • ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانی‌و سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. • رێكخستن‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. • هەماهەنگی‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراق‌و باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. • هەماهەنگی‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. • هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كومەڵگەی نێودەوڵەتی. • پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاسایی‌و راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە: • پاراستن‌و پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و هاوڵاتیانی لە دەرەوە. • هاندان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی‌و بەرژوەندی هاوبەش. • پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەری‌و راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. • ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان‌و كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێن‌و... هتد. • كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.
.jpg)
راپۆرت: دره‌و له‌پاڵ بڕیاره‌كه‌یدا بۆ گواستنه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان بۆسه‌ر بانكه فیدراڵییه‌كان، دادگای فیدراڵی عێراق نوێنه‌رایه‌تییه‌كانی هه‌رێم له ده‌ره‌وه‌ی وڵات به ناده‌ستوری ناوده‌بات و نوێنه‌رایه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش له به‌غداد كه له‌م كابینه‌یه‌دا دروستكراوه، بێ رۆڵ ده‌كات، پشتبه‌ست به نوسراوی وه‌زاره‌تی نه‌وت ئاشكرایده‌كات هه‌رێمی كوردستان له‌دوای ده‌رچوونی یاسای بودجه‌وه بڕی (7 ملیۆن و 920 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وتی راده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كردووه، ورده‌كاری بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌م راپۆرته‌دا. سكاڵاكاره‌كان كێن و داوای چیان كرد ؟ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق رۆژی 21ی ئه‌م مانگه بڕیاری خۆی له‌باره‌ی ئه‌و سكاڵایانه راگه‌یاند، كه سه‌باره‌ت به موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان تۆماركرابوون. سكاڵاكاره‌كان له‌م دۆسیه‌یه‌دا (دوای یه‌كخستنی هه‌ردوو سكاڵاكه) بریتی بوون له هه‌ریه‌كه له (عه‌داله‌ت ره‌حیم محه‌مه‌د- بوخاری جه‌میل عه‌لی- حه‌یده‌ر محه‌مه‌د عوسمان) پارێزه‌ری ئه‌م سكاڵاكارانه پارێزه‌ر (به‌كر حه‌مه‌سدیق) بوو، سكاڵاكاره‌كانی تریش بریتی بوون له (ره‌عد ره‌فعه‌ت محه‌مه‌د- ئاكۆ محه‌مه‌د مه‌حمود- به‌ده‌ل عه‌بدولباقی- عه‌لی ئه‌حمه‌د بابان). ئه‌م دوو گروپه سكاڵاكاره، سكاڵاكانیان له‌دژی هه‌ریه‌كه له سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران تۆماركردبوو. سكاڵاكاره‌كان له سكاڵاكه‌یاندا باسیان له‌وه‌كردبوو، ده‌رچوونی یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌ی عێراق (2023-2024-2025) كه رۆژی 26ی حوزه‌یرانی 2023 له رۆژنامه‌ی وه‌قایعی عێراق بڵاوكرایه‌وه (واتا چووه بواری جێبه‌جێكردن)، ژماره‌یه‌ك كێشه‌ی بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان دروستكردووه‌و، ئه‌وان وه‌كو سكاڵاكار به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ زه‌ره‌رمه‌ند بوون و بێبه‌شكراون له موچه‌ی مانگه‌كانی (ته‌موزو ئابی) ساڵی 2023و، به‌هۆی كه‌مته‌رخه‌می سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان له جێبه‌جێكردنی یاساكه، ئه‌و زه‌ره‌ره‌یان به‌ركه‌وتووه. سكاڵاكاره‌كان له سكاڵاكه‌یاندا په‌نایان بردووه بۆ هه‌ردوو یاسای (خزمه‌تی شارستانی ژماره 24ی ساڵی 1960ی هه‌مواركراو)و یاسای (موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌وڵه‌ت و كه‌رتی گشتیی ژماره 22ی ساڵی 2008)، ده‌ڵێن ئه‌م یاسایانه رێگه به جیاكاری ناده‌ن له‌نێوان فه‌رمانبه‌رانی عێراق و ناكرێت قوتی هاوڵاتی ببێت به قوربانی ململانێی سیاسی نێوان هێزه سیاسییه‌كانی عێراق و، فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم باجی ئه‌م ململانێیانه ده‌ده‌ن و بێبه‌شده‌كرێن له وه‌رگرتنی موچه‌كانیان كه تاكه سه‌رچاوه‌ی بژێوییانه‌و خێزانه‌كانیان به‌ده‌ست ئه‌م بێبه‌شكردنه‌وه ده‌ناڵێنن و له وڵاتێكی ده‌وڵه‌مه‌نددا بوون به قوربانییه‌كی راسته‌قینه. سكاڵاكاره‌كان ئاماژه‌یان به‌وه‌كردووه، سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌رپرسیارێتیی بێبه‌شكردنی فه‌رمانبه‌ران له‌و مافانه ده‌گرنه ئه‌ستۆ كه یاسا ده‌یانپارێزێت، بۆیه داوا له دادگای باڵای فیدراڵی ده‌كه‌ن بڕیارێكی سالاریی (ولائی) ده‌ربكات بۆ ناردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان بۆ مانگه‌كانی (ته‌موزو ئاب)ی ساڵی 2023، سه‌رباری ئه‌مه ناكۆكی نێوان سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان یه‌كلابكاته‌وه، كه بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی یاسای بودجه‌ی ژماره (13)ی ساڵی 2023 جێبه‌جێ نه‌كرێت، هه‌روه‌ها داوایانكردووه دادگا هه‌ردوو سه‌رۆك وه‌زیرانه‌كه پابه‌ند بكات به‌وه‌ی له داهاتوودا هاوشێوه‌ی فه‌رمانبه‌رانی تری عێراق، موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان دابین بكه‌ن و فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم دوربخه‌نه‌وه له هه‌ر ناكۆكییه‌كی سیاسی كه له داهاتوودا رووبدات. بۆچونی حكومه‌تی فیدراڵ له‌باره‌ی سكاڵاكه له‌م سكاڵایه‌دا محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌ڕێگه‌ی دوو راوێژكاری یاساییه‌وه به‌ناوه‌كانی (قاسم سحێب شكور)و (حه‌یده‌ر عه‌لی جابر) چووه ناو دانیشتنه‌كانی دادبینی. رۆژی 11ی ئۆكتۆبه‌ری 2023 بریكاری سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی خۆی له‌باره‌ی سكاڵاكه پیشكه‌شكردووه، تییدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، داواكاری سكاڵاكاره‌كان به‌گوێره‌ی مادده‌ی (93)ی ده‌ستوری عێراق، له تایبه‌تمه‌ندی دادگای باڵای فیدراڵی ده‌رده‌چێت، چونكه ئه‌م دادگایه كاری چاودێریكردنی ته‌نیا له بابه‌تی ده‌ستوریبوونی یاساكاندا كورتده‌بێته‌وه‌و ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وه‌ی نییه ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن پابه‌ندبكات به ئه‌نجامدانی كارێكی دیاریكراو، له‌لایه‌كی تره‌وه پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی ئه‌ركی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقدا نییه‌و به‌گوێره‌ی یاسای بودجه حكومه‌تی هه‌رێم پابه‌نده به پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌وه. بریكاره‌كه‌ی سودانی له گه‌ڵاڵه‌نامه‌كه‌یدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، له مادده‌ی (12/ دووه‌م/ه)ی یاسای بودجه‌دا هاتووه (وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ پابه‌نده به پێدانی شایسته‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌شێوه‌ی مانگانه، ئه‌مه دوای ئه‌وه‌ی هه‌رێم بڕگه‌كانی (ا-ب-ج-د)ی ئه‌م مادده‌ی جێبه‌جێكرد، كه ئه‌وه‌ش ناردنی نه‌وتی به‌رهه‌مهێنراوی كێڵگه‌كانی هه‌رێمه بۆ ئه‌مباره‌كانی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" له به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا به‌بڕێك كه كه‌متر نه‌بێت له (400 هه‌زار) به‌رمیلی رۆژانه، هه‌روه‌ها راده‌ستكردنی داهاته نانه‌وتییه‌كان به خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت به‌گوێره‌ی (یاسای به‌ڕێوه‌بردنی دارایی فیدراڵ). پارێزه‌ری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ده‌ڵێ" حكومه‌تی هه‌رێم تائێستا پابه‌ند نه‌بووه به راده‌ستكردنی نه‌وت و داهاته نانه‌وتییه‌كانه‌وه"، بۆیه داوای له دادگا كردووه سكاڵاكه ره‌تبكاته‌وه. لایه‌نی سێیه‌م! دادگای باڵای فیدراڵی داواكارییه‌كانی بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ی سكاڵای موچه‌خۆرانی هه‌رێم ره‌تكردوه‌ته‌وه، بۆ وه‌رگرتنی رونكردنه‌وه‌ی زیاتر له‌باره‌ی كه‌یسه‌كه، لایه‌نی سێیه‌می بۆ پرۆسه‌ی دادبینی زیادكردووه، لایه‌نی سێیه‌م بریتی بووه له هه‌ریه‌كه له (وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ+ وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان+ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم). بریكاری وه‌زیری دارایی فیدراڵ سێ گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی له‌باره‌ی پرسیاره‌كانی دادگا سه‌باره‌ت به موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم پێشكه‌شكردووه، گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی یه‌كه‌م له رۆژی 28ی تشرینی دووه‌می 2023دا بووه، گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی دووه‌م له رۆژی 16ی كانونی دووه‌می 2024و گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی سێیه‌میش له رۆژی 18ی شوباتی 2024دا بووه. له گه‌ڵاڵه‌نامه‌كانیدا، بریكاره‌كه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق كه ناوی (عامر عه‌باس قادر)ه، باسی له‌وه‌كردووه، پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی كارو به‌رپرسیارێتی فه‌رمانگه‌كانی هه‌رێمدایه‌و په‌یوه‌ندی به وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵه‌وه نییه، سه‌رباری ئه‌مه وتویه‌تی: پێنه‌دانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێم یان هه‌ر لایه‌نێكی تر له هه‌ریم له‌چوارچێوه‌ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دادگای فیدراڵیدا نییه. سه‌باره‌ت به پرسیاری دادگا له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی ئایا وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ ساڵی 2023 پاره‌ی بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم و ئه‌و كه‌سانه ناردووه كه چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تیی ده‌یانگرێته‌وه ؟ بریكاری وه‌زاره‌تی دارایی عێراق وتویه‌تی: ئه‌و بڕه پارانه‌ی كه له بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیراندا دیاریكراوه، ره‌وانه‌ی هه‌رێم كراوه. دادگا له‌باره‌ی پێدانی قه‌رز به حكومه‌تی هه‌رێم له‌ناویاندا موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم و خانه‌نشینان و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی پرسیاری كردووه، بریكاره‌كه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق وه‌ڵامی داوه‌ته‌وه‌و به‌هه‌مان شێوه‌ی وه‌ڵامی پرسیاری پێشتر وتویه‌تی: به‌پێی بڕیاری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ بووه. دادگای له‌باره‌ی كردنه‌وه‌ی ژماره حسابی له وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ دانانی داهاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان تێیدا پرسیاری كردووه، بریكاره‌كه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ وه‌ڵامی داوه‌ته‌وه‌و وتویه‌تی به‌ڵێ دوو حساب به دۆلارو دینار له بانكی فیدراڵی كراونه‌ته‌وه، به‌ڵام هیچ جۆره داهاتێكی هه‌رێمیان تێدا دانه‌نراوه. له‌باره‌ی پرسیاری دادگا سه‌باره‌ت به تۆماری داهاته نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كان كه له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه راده‌ستی خه‌زێنه‌ی گشتیی عێراق نه‌كراوه به‌پێی ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌ی هه‌رێم هه‌روه‌ها ئه‌و قه‌رزانه‌ی كه له‌لایه‌ن بانكه حكومییه‌كانی عێراقه‌وه (بانكی رافیده‌ین- بانكی ره‌شید- بانكی بازرگانی عێراق) دراوه به هه‌رێمی كوردستان و خستنه‌ڕووی ئه‌وه‌ی ئایا ئه‌م قه‌رزانه یاسایی بوون یاخود نا، بڕیاری دادگای فیدراڵی ئاماژه به‌وه ده‌كات یاسای بودجه‌ی گشتیی ژماره 13ی ساڵی 2023 له 26ی حوزه‌یرانی 2023دا كه‌وتوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن، به‌ر له ده‌رچوونی ئه‌م یاسایه، مادده‌كانی تایبه‌ت به هه‌رێمی كوردستان به‌ركارنه‌بوون تا هه‌رێمی كوردستان پابه‌ند بێت پێیانه‌وه، بۆیه ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ ئه‌و بڕیارانه‌ی ده‌ركردووه بۆ ئه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌رێم خه‌رجبكرێت، به‌ڵام له‌دوای 26ی حوزه‌یرانه‌وه كه یاسای بودجه كه‌وتوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن، هه‌رێمی كوردستان له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك كه له ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌ی خۆی بووه، نه‌یتوانیوه هه‌موو ده‌قه‌كانی یاسای بودجه جێبه‌جێ بكات، له‌وانه به‌هۆی ده‌رچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه نه‌یتوانیوه نه‌وت هه‌نارده‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا بكات. سه‌باره‌ت به ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌ی ساڵی دارایی 2023 بۆ ماوه‌ی (1/1/2023) تا (30/12/2023) داهاتی نه‌وتی هه‌رێم گه‌یشتوه‌ته (2 ترلیۆن و 936 ملیار) دینار، داهاتی نانه‌وتیش بریتی بووه له زیاتر له (3 ترلیۆن و 171 ملیارو 206 ملیۆن) دینار. بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی له‌سه‌ر بنه‌مای سێ نوسراوی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كه نوسراوی یه‌كه‌میان مێژووه‌كه‌ی بۆ (15ی ئابی 2023) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و دووه‌میان مێژووه‌كه‌ی بۆ (25ی تشرینی یه‌كه‌می 2023)و سێیه‌میان له (28ی كانونی یه‌كه‌می 2023)دا ده‌رچووه، باسله‌وه ده‌كات له‌و ماوانه‌دا كه له نوسراوه‌كاندا هاتوون، حكومه‌تی هه‌رێم بڕی (7 ملیۆن و 920 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وتی راده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كردووه. له‌باره‌ی ئه‌و بڕه پارانه‌ی كه به‌گوێره‌ی فه‌رمانه‌كانی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ له (22ی حوزه‌یرانی 2023)و (2ی ئابی 2023)، حكومه‌تی فیدراڵ به هه‌رێمی كوردستان داوه، بریكاری وه‌زاره‌تی دارایی عێراق وتویه‌تی بڕه پاره‌كه بریتی بووه له (598 ملیار) دینارو (400 ملیار) دینارو وه‌زاره‌تی دارایی له ساڵی 2023دا بڕه پاره‌ی تری به هه‌رێمی كوردستان نه‌داوه. هه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای پرسیاری دادگای فیدراڵی، بریكاری دیوانی چاودێری دارایی عێراق دوو گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی رونكردنه‌وه‌ی پێشكه‌شی دادگا كردووه، یه‌كه‌میان له 21ی كانونی دووه‌م و ئه‌وی تر له 18ی شوباتی ئه‌مساڵدا، تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه: • دیوانی چاودێری فیدراڵ له 16ی ئابی 2023دا ئه‌نجامی كاری چاودێریی و وردبینی داهات و خه‌رجییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی له‌ماوه‌ی (1/1/2023) تا (30/6/2023) ئاڕاسته‌ی نوسینگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران كردووه، هه‌روه‌ها له 19ی تشرینی یه‌كه‌می 2023دا ئه‌نجامی كاری چاودێریی و وردبینی بۆ ژماره‌ی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشین و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆ مانگی حوزه‌یرانی 2023 ئاڕاسته‌ی نوسینگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران كردووه، تا ئه‌وكاته هیچ وه‌ڵامێكی له‌لایه‌ن هه‌رێمی كوردستانه‌وه سه‌باره‌ت به تێبینییه‌كان له‌باره‌ی وردبینییه‌كانه‌وه پێنه‌گه‌یشتووه. • دیوانی چاودێری دارایی به‌پێی ئه‌وه‌ی له یاسای بودجه‌دا هاتووه (مادده‌ی 12/ یه‌كه‌م)، له رۆژه‌كانی 23ی ئاب، 7ی تشرینی دووه‌م، 28ی تشرینی دووه‌می 2023 داوای له نوێنه‌رایه‌تی هه‌رێمی كوردستان (مه‌به‌ستی نوێنه‌رایه‌تی هه‌رێم له به‌غداد كه فارس عیسا سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات) كردووه به‌ڵگه‌نامه‌كان و تۆمارو ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌ی پێبدات، به‌ڵام تا ئه‌وكاته وه‌ڵامی نه‌دراوه‌ته‌وه، بۆیه دیوانی چاودێری نه‌یتوانیوه كاره‌كانی خۆی بكات. • به‌گوێره‌ی مادده‌ی (12/دووه‌م/ا)ی یاسای بودجه، وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێم داتاكانی نه‌وتی به‌رهه‌مهێنراوی له كێڵگه‌كانی هه‌رێم و ئه‌و نه‌وته‌ی باركراوه بۆ ئه‌مباره‌كانی كۆمپانیای "سۆمۆ" له به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا، نه‌داوه به دیوانی چاودێری دارایی بۆ ئه‌وه‌ی په‌سه‌ندی بكات. • سه‌باره‌ت به مادده‌ی (12/دووه‌م/ د)ی یاسای بودجه، هه‌رێمی كوردستان داهاتی نانه‌وتیی راده‌ستی خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت نه‌كردووه بۆ ئه‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی وردبینی تێدا بكات. • سه‌باره‌ت به مادده‌ی (12/ دووه‌م/هـ)ی یاسای بودجه، تیمێك پێكهێنرا بۆ وردبینی له ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌و خه‌رجی و داهاته نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كان له‌ماوه‌ی 1/1 بۆ 30/6ی 2023، راپۆرتی هاوبه‌ش ده‌رچوو، ره‌وانه‌ی نوسینگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران كرا، بۆ وردبینیكردنیش له ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ماوه‌ی (7/1 تا 31/12/2023) دوای ئه‌وه ده‌كرا كه ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌ی هه‌رێم ره‌وانه‌ی دیوانی چاودێری دارایی بكرێت، دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ داوای له نوێنه‌رایه‌تی هه‌رێم كرد ته‌رازووی پێداچوونه‌وه‌ی مانگه‌كانی (10 و 11و 12ی 2023)ی بۆبنێریت هاوپێچ له‌گه‌ڵ خشته‌و شیكردنه‌وه‌ی خه‌رجی و داهاته‌كانی هه‌رێم، بۆ ئه‌وه ده‌ست به پرۆسه‌ی وردبینی بكرێت، به‌ڵام تا ئه‌وكاته وه‌ڵام نه‌درایه‌وه. پارێزه‌ره‌كه‌ی هه‌رێم داوای مۆڵه‌ت ده‌كات ! دادگای فیدراڵی له بڕیاره‌كه‌ی خۆیدا ئاماژه‌ی به گه‌ڵاڵه‌نامه‌یه‌كی بریكاره‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ كردووه، كه رۆژی 11ی ئه‌م مانگه پێشكه‌شیان كردووه، بریكاره‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عیراق له گه‌ڵاڵه‌نامه‌كه‌یاندا ده‌ڵێن: • حكومه‌تی فیدراڵ تایبه‌تمه‌ند نییه به پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆو دوور له پشكی هه‌رێم، ئه‌مه‌ش به‌گوێره‌ی مادده‌ی (121/ سێیه‌م)ی ده‌ستور.. بۆیه پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ له‌لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵه‌وه پێویستی ده‌ستوه‌ردانی یاسایی هه‌یه. • یاسای بودجه‌ی 2023 پرۆسه‌ی پێدانی ته‌رخانكراوه داراییه‌كانی به‌مشێوه‌یه رێكخستووه: - پاكتاوی شایسته داراییه‌كانی حكومه‌تی فیدراڵ و حكومه‌تی هه‌رێم بۆ ساڵانی 2004 تا 2022 دوای وردبینی له‌لایه‌ن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم. - حكومه‌تی هه‌رێم به هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی فیدراڵ پابه‌نده به‌ناردنی نه‌وتی به‌رهه‌مهێنراوی گێڵگه‌كانی هه‌رێم بۆ كۆمپانیای "سۆمۆ" له به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا، به‌بڕێك كه له (400 هه‌زار) به‌رمیلی رۆژانه كه‌متر نه‌بێت. - ئه‌گه‌ر نه‌توانرا له‌رێگه‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانه‌وه نه‌وت هه‌نارده بكرێت، حكومه‌تی هه‌رێم پابه‌نده به راده‌ستكردنی نه‌وته‌كه به وه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدراڵ. - وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی ئه‌و بڕه نه‌وته ده‌گرێته‌ئه‌ستۆ كه حكومه‌تی هه‌رێم راده‌ستی ده‌كات. - حكومه‌تی هه‌رێم پابه‌نده به راده‌ستكردنی داهاته نانه‌وتییه‌كان به خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت به‌گوێره‌ی مادده‌ی (22/ب)ی یاسای به‌ڕێوه‌بردنی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به هه‌ماهه‌نگیی دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له داتاكانی ئه‌و داهاتانه‌دا بكات. - وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ پابه‌نده به‌وه‌ی مانگانه شایسته‌كانی هه‌رێم بدات، ئه‌مه دوای ئه‌وه‌ی هه‌رێم بڕگه‌كانی (ا،ب،ج،د)ی مادده‌ی (12/دووه‌م)ی یاسای بودجه جێبه‌جێ ده‌كات.... - پاكتاوی پاره‌كانی بانكی بازرگانی عێراق له‌لای حكومه‌تی هه‌رێم به‌شێوه‌ی قیستی مانگانه له پشكی هه‌رێم ده‌بڕدرێت... - داهاتی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو و فرۆشراوی ناوخۆی هه‌رێم له ژماره حسابییه‌كدا داده‌نرێت كه وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له بانكی ناوه‌ندیی ده‌یكاته‌وه، هه‌موو حساب بانكییه‌كانی تر داده‌خرێن و ئه‌و پارانه‌ی كه ده‌چێته ناو ئه‌م حسابه‌وه بۆ هیچ مه‌به‌ستێك لێبڕینی لێ ناكرێت. - دوای ئه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو ئه‌و بابه‌تانه‌ی جێبه‌جێ كرد كه له‌سه‌ره‌وه هاتوون، ئه‌وكاته وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ شایسته داراییه‌كانی هه‌رێم ده‌دات.. دوای ئه‌وه‌ی بریكاره‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ئه‌م گه‌ڵاڵه‌نامه‌یان پێشه‌شكردووه، بریكاری سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم ده‌بوو گه‌ڵاڵه‌نامه‌ی خۆی پێشكه‌ش بكات، به‌ڵام داوای له دادگا كردووه مۆڵه‌تی پێبدات بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ڵامی خۆی پێشكه‌ش بكات، به‌هۆی ئه‌وه‌ی جارێكی تر مۆڵه‌تی پێداوه، بۆیه دادگای فیدراڵی داواكاری پارێزه‌ره‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی ره‌تكردوه‌ته‌وه‌و دواتریش بڕیاریداوه كه‌سانی سێیه‌م له دۆسیه‌كه بكاته ده‌ره‌وه، ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ی رونكردنه‌وه‌كانیان كۆتایی هاتووه. به‌مشێوه‌یه دادگاكه ده‌رگای دادبینی داخستووه‌و بڕیاری خۆی له‌سه‌ر سكاڵاكه ده‌ركردووه. بڕیاری دادگا چی ده‌ڵێ؟ دادگای فیدراڵی له بڕیاره‌كه‌یدا سه‌باره‌ت به سكاڵای موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم، به‌ر له‌وه‌ی كورته‌ی بڕیاری خۆی رابگه‌یه‌نێت، پشتبه‌ست به مادده‌كانی ده‌ستور لێكدانه‌وه‌ی بۆ هه‌رێمی كوردستان كردووه‌و به‌پێی حوكمه‌كانی مادده‌ی (117)ی ده‌ستور، هه‌رێم و ده‌سه‌ڵاته‌كانی وه‌كو هه‌رێمێكی فیدراڵی ناساندووه، كه ده‌بێت پشكێكی دادپه‌روه‌رانه‌ی له داهاته فیدراڵییه‌كان بۆ ته‌رخان بكرێت، كه به‌له‌به‌رچاوگرتنی ژماره‌ی دانیشتوان، به‌شی ئه‌وه بكات هه‌رێم به به‌رپرسیارێتییه‌كانی خۆی هه‌ڵسێت. هاوكات دادگای فیدراڵی پشتبه‌ست به ده‌ستور، واجبی كردووه له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كان پارێزگاری له یه‌كێتیی و سه‌لامه‌تی و سه‌ربه‌خۆیی و سه‌روه‌ریی عێراق و سیستمه دیموكراتییه فیدراڵییه‌كه‌ی بكات. دادگا له بڕیاره‌كه‌یدا باس له‌وه ده‌كات، ده‌ستور مافی ئه‌وه‌ی هه‌ر پارێزگایه‌ك یان زیاتر داوه هه‌رێم دروست بكات، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای داواكاری یه‌ك له‌سه‌ر سێی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی ئه‌و پارێزگایانه‌ی كه ده‌یانه‌وێت هه‌رێم دروستبكه‌ن یاخود له‌سه‌ر داوای 10%ی ده‌نگده‌ران له هه‌ر پارێزگایه‌ك، به‌ڵام هاوكات ده‌ستور تایبه‌تمه‌ندییه تاقانه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی (مادده‌ی 110)و تایبه‌تمه‌ندییه هاوبه‌شه‌كانی له‌نێوان ده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كان و ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمه‌كاندا (مادده‌ی 114) دیاریكردووه، هه‌روه‌ك ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێم و پارێزگا نارێكخراوه‌كانیشی له‌چوارچێوه‌ی هه‌رێمدا دیاریكردووه (مادده‌ی 115). دادگا ده‌ڵێ (دیاریكردنی سیاسه‌تی دارایی و گومرگی، ده‌ركردنی دراو، رێكخستنی سیاسه‌تی بازرگانی له سنوری هه‌رێم و پارێزگاكان، دانانی بودجه، سیاسه‌تی نه‌ختینه، دروستكردنی بانكی ناوه‌ندیی و به‌ڕێوه‌بردنی) ده‌سه‌ڵاتی تاقانه‌ی حكومه‌تی فیدراڵه، له‌به‌رامبه‌ردا ده‌ستور هه‌موو مافێكی به حكومه‌تی هه‌رێم داوه بۆ به‌ڕێوه‌بردنی خۆی، به‌مه‌رجێك له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاته تاقانه‌كانی حكومه‌تی فیدراڵدا دژ نه‌بێت، ئه‌مه‌ش ده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كان و ده‌سه‌ڵاته‌كانی هه‌رێم پابه‌ند ده‌كات به‌وه‌ی هیچ یه‌كێكیان سنوری تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی خۆی نه‌به‌زێنێت، به‌پێچه‌وانه‌وه ده‌كه‌وینه به‌رده‌م پێشێلكردنی ده‌ستورییه‌وه. هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌كانی هه‌رێم دادگای فیدراڵی ده‌ڵێ: نابێت ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمه‌كان له ئاستی ده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كاندا بن له‌ڕووی پێكهاته‌و پسپۆڕییه‌وه، له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه ده‌ستور واجبی كردووه كه (دیاریكردنی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه و نوێنه‌رایه‌تی دیپلۆماسی و دانوستان له‌باره‌ی په‌یماننامه‌و ریككه‌وتنه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و سیاسه‌تی قه‌رزكردن و ئیمزاكردنی و سیاسه‌تی ئابوری و بازرگانی و ده‌ره‌كی) له تایبه‌تمه‌ندی تاقانه‌ی ده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كانن، به‌مه دادگای فیدراڵی به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ هه‌موو نوێنه‌رایه‌تییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم له وڵاتان به ناده‌ستوری ناوده‌بات. موچه‌و نوێنه‌رایه‌تی هه‌رێم له به‌غداد دادگای فیدراڵی له بڕیاره‌كه‌یدا هه‌ریه‌كه له سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان پابه‌ند ده‌كات به كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ موچه‌ی (فه‌رمانبه‌ری سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌كان و پارێزگاكان و لایه‌نه نه‌به‌ستراوه‌كان به وه‌زاره‌ت و سه‌رجه‌م فه‌رمانبه‌ری لایه‌نه حكومییه‌كانی ترو خانه‌نشینان و سودمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تیی) له‌و بانكه حكومییه فیدراڵییانه‌ی كه له‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان كارده‌كه‌ن. به‌پێی بڕیاره‌كه، پاره‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له پشكی هه‌رێمی كوردستان ببڕدرێت كه له یاسای بودجه‌دا هاتووه. له‌پاڵ ئه‌مه‌دا، دادگای فیدراڵی هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه له هه‌رێمی كوردستان ناویان هێنراوه هه‌روه‌ها فه‌رمانگه لاوه‌كییه‌كانی تری هه‌رێم پابه‌ند ده‌كات به‌وه‌ی هه‌ماهه‌نگیی راسته‌وخۆ بكه‌ن له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ جێبه‌جێكردنی گواستنه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بۆسه‌ر بانكه فیدراڵییه‌كان، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ نوێنه‌رایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان، مه‌به‌ست له نوێنه‌رایه‌تی حكومه‌تی هه‌رێم له به‌غداد كه (فارس عیسا) له پشكی پارتی سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و له‌سه‌رده‌می كابینه‌ی نۆیه‌مدا ئه‌م نوێنه‌رایه‌تییه دروستكراوه، پێشترو به‌ر له ده‌رچوونی ئه‌م بڕیاره‌ی دادگای فیدراڵی، هه‌موو نوسراوێك كه له هه‌رێمی كوردستانه‌وه ئاڕاسته‌ی دامه‌زراوه فیدراڵییه‌كان ده‌كرا، ده‌بوو بچێته نوێنه‌رایه‌تییه‌كه‌ی فارس عیساوه، ئه‌مه هه‌ندێك سه‌رئێشه‌ی بۆ خه‌ڵك و داموده‌زگاكانی هه‌رێم دروستكردبوو، له‌ریگه‌یه‌وه حكومه‌تی مه‌سرور بارزانی كۆنترۆڵی هه‌رجۆره په‌یوه‌ندییه‌كی له كوردستانه‌وه به به‌غداد كردبوو، به‌ڵام بڕیاری دادگای فیدراڵی به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌م نوێنه‌رایه‌تییه‌و سه‌رجه‌م نوێنه‌رایه‌تییه‌كانی تری هه‌رێمی كوردستانی له وڵاتان راگه‌یاند. له‌لایه‌كی تره‌وه، دادگای فیدراڵی له بڕیاره‌كه‌یدا، سه‌رجه‌م بانكه‌كانی سه‌ربه حكومه‌تی فیدراڵی عێراق پابه‌ندكردووه به‌وه‌ی ئاسانكاری بكه‌ن بۆ كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم و گرتنه‌به‌ری سه‌رجه‌م رێگا پێویسته‌كان بۆ ئه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له شوێنی نیشته‌جێبوونی خۆیان سودمه‌ند ببن له موچه‌كانیان، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی ئه‌و په‌نجه‌ره بانكییانه‌ی كه له هه‌رێم هه‌ن یان ئه‌و بانكانه‌ی كه له هه‌رێم كراونه‌ته‌وه‌و له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیی عێراقه‌وه مۆڵه‌تیان پێدراوه. له‌به‌رامبه‌ردا، دادگا به‌رپرسی باڵای ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه له هه‌رێمی كوردستان ناویان هێنراوه له وه‌زاره‌ت و لایه‌نه نه‌به‌ستراوه‌كان به وه‌زاره‌ت و سه‌رجه‌م پێكهاته حكومییه‌كان ده‌خاته به‌رده‌م به‌رپرسیارێتیی دروستیی ئه‌و داتایانه‌ی كه ره‌وانه ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به ژماره‌و پله‌و بڕی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆیان له بانكه فیدراڵییه‌كان. دوای كردنه‌وه‌ی حساب بانكیی بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم، دادگای فیدراڵی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقی فیدراڵ پابه‌ند ده‌كات به‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم پاره‌دار بكات و ئاگاداری ده‌كاته‌وه له‌وه‌ی چیتر نابێت به قه‌رز پاره بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بنێرێت. سه‌رباری ئه‌مانه، بۆ پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ڕێگه‌ی ژماره حسابی بانكه فیدراڵییه‌كانه‌وه، به‌پێی بڕیاری دادگا: • حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پابه‌ندكراوه به پێشكه‌شكردنی ته‌رازوه‌ی پێداچوونه‌وه‌ی (میزان مراجعه)ی مانگانه له‌و واده‌ی كه فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری له وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له مانگی دواتردا دیاری ده‌كات له‌كاتی داواكردنی پاره هاوشێوه‌ی وه‌زاره‌تی فیدراڵییه‌كان. • پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به راده‌ستكردنی سه‌رجه‌م داهاته نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كانی به حكومه‌تی فیدراڵ (خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت)، به‌گوێره‌ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له‌و داتایانه بكات كه تایبه‌تن به‌و داهاتانه‌وه، ئه‌مه پشتبه‌ست به حوكمه‌كانی مادده‌ی (12)ی یاسای ژماره (13)ی ساڵی 2023ی بودجه‌ی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵه‌كانی (2023-2024-2025). • پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی بكه‌ن له‌و حساب بانكییانه‌ی كه بۆ هه‌رێم ده‌كرێنه‌وه له بانكی ناوه‌ندیی هه‌روه‌ها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و سوندمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی له هه‌رێمی كوردستان. دەقی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔻 سامانی ئاژەڵ و پێداویستی تاک و نرخ و پرۆژەکانی گۆشتی سور لە هەرێمی کوردستان؛ 🔹 گرانبوونی نرخی کیلۆ گرامێک گۆشتی سور بۆ نزیک (15) دۆلار، هەرێمی پێش هەریەک لە وڵاتانی (جەزائیر، فەلەستین، تورکیا، سعودییە، مسر، ئوردن، تونس، قەتەر، ئیمارات، کوەیت، ئێران، مەغریب، عومان و لیبیا) خستووە. 🔹 هەرێمی کوردستان (19%)ی ئاژەڵانی عێراقی هەیەو خاوەنی زیاتر لە (4 ملیۆن و 705 هەزار) سەر ئاژەڵە و بە ڕێژەی (68%) مەڕ و (26%) بزن و (6%)ی مانگا پێکهێناوە. 🔹 لە پارێزگانی هەرێمی کوردستان (263) پرۆژەی (بەخێوکردنی مەڕو بزن و مانگای شیر، قەڵەوکردنی گۆلک و بەرخ) هەیەو پێکەوە توانای لەخۆگرتنی سەرو (110 هەزار) سەر ئاژەڵیان هەیە. 🔹 بەرهەمی خۆماڵی گۆشتی سور ساڵانە سەر و (75 هەزار) تەنە و (55%)ی بەکاربردنی دانیشتوان پڕ دەکاتەوەو هەر تاکێک ساڵانە پێویستی (14.4) کیلۆگرام گۆشتی سورە. 🔹 لە ساڵی (2022)دا لە سەر ئاستی (31) کوشتارگەکەی هەرێمی کوردستان، (ملیۆنێک و 34 هەزار و 358) سەر ئاژەڵ سەربڕاوە. 🔹 لە هەرێم (41) پرۆژەو کارگەی ئالیک و هەیە و توانای بەرهەمهێنانیان (887) تەن ئالیکە لە کاتژمێرێکدا. یەکەم؛ نرخی گۆشتی سور لەسەر ئاستی وڵاتانی ناوچەکە، بەراورد بە هەرێمی کوردستان تادێت لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان، نرخی گۆشتی سور روو لە بەرزبوونەوە دەکات، لە ئێستادا نرخی یەک کیلۆگرام گۆشتی سور (22 – 23 هەزار) دیناری تێپەڕاندووە. کاتێک نرخی گۆشتی سور لە هەرێمی کوردستان بەراورد دەکەین، بە (15) وڵاتی دراوسێ و وڵاتانی عەرەبی ناوچەکە، بەگوێرەی داتاکانی دامەزراوەی (NUMBEO) دەبینین لەرووی بەرزی نرخی گۆشتەوە لە سەروو هەموویانەوەیەو پێش هەریەک لە (جەزائیر، فەلەستین، تورکیا، سعودییە، مسر، ئوردن، تونس، قەتەر، ئیمارات، کوەیت، ئێران، مەغریب، عومان و لیبیا) کەوتوو. لە بارەی نرخی گۆشتەوە بڕوانە ئەم چارتەی خوارەوە. چارت بەشی زۆری هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی نرخی گۆشتی سور لە بازاڕەکانی و هەرێمی کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ؛ 1. قۆرخکاری و کۆنترۆڵ نەکردنی بازاڕ و ڕێکنەخستنی پێویست بۆ هاوردەکردنی ئاژەڵ. 2. نزیکبوونەوەی بەهار و مانگی ڕەمەزان، کە ساڵانە لەو کاتانەدا گۆشتی سور بەهۆی زیادبوونی خواستەوە نرخەکەی بەرزدەبێتەوە و هەندێ جاریش لە لایەن بازرگانانەوە بەرزدەکرێتەوە. 3. کەمبوونەوەی ئاژەڵی خۆماڵی و زیادبوونی دیاردەی کۆچی لادێ نشینەکان بۆ ناو شارەکان. 4. بەرزبونەوەی نرخی ئالیك و پێداویستییە تەندروستییەکانی ئاژەڵان. 5. بەرزبوونەوەی نرخی ئاژەڵ و گۆشتی هاوردەکراو، بەهۆی ئاڵۆزیی و ناجێگیری بارودۆخی سیاسی و ناسەقامگیری جیهانییەوە. دووەم؛ ژمارەی ئاژەڵ لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2022 پاڵپشت بە داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان/ بەشی ئامارەکانی کشتوکاڵ و ژینگەی هەرێم لەلایەک و داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق کە بۆ فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نێردراوە لە لایەکی دیکەوە. لەسەر ئاستی گشتی عێراق، وڵات خاوەنی (25 ملیۆن و 128 هەزار و 655) سەر ئاژەڵە کە (4 ملیۆن و 705 هەزار و 621) سەریان بە رێژەی (19%) کەوتووەتە هەرێمی کوردستانەوە، بەجۆرێک؛ - (19 ملیۆن و 716 هەزار و 354) سەر مەڕن بە ڕێژەی (78%). - (2 ملیۆن و 599 هەزار و 945) سەر بزن بە رێژەی (10%). - (2 ملیۆن و 148 هەزار و 271) سەر مانگا بە رێژەی (9%). - (461 هەزار و 991) سەر گامیش بەرێژەی (2%). - (202 هەزار و 94) سەر حوشتر بە رێژەی (1%). تەنها لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) خاوەنی (4 ملیۆن و 705 هەزار و 621) سەر ئاژەڵن، بەجۆرێک؛ - (3 ملیۆن و 195 هەزار و 627) سەر مەڕن بە ڕێژەی (68%). - (ملیۆنێک و 239 هەزار و 203 سەر بزن بە رێژەی (26%). - (270 هەزار و 791) سەر مانگا بە رێژەی (6%). لەبارەی سامانی ئاژەڵەوە لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان، بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)) سێیەم؛ پرۆژەکانی ئاژەڵداری لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2022 پشت بەست بە داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان/ بەشی ئامارەکانی کشتوکاڵ و ژینگەی هەرێم، لە هەرێمی کوردستان چوار جۆر پرۆژەی ئاژەڵداری بوونی هەیە، کە بریتین لە پرۆژەی (بەخێوکردنی مەڕو بزن، بەخێوکردنی مانگای شیر، قەڵەوکردنی گۆلک و بەرخ) دابەشبوونە بەسەر پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، بەجۆرێک؛ 1. پرۆژەکانی بەخێوکردنی مەڕو بزن، کە (75) پرۆژەن و توانای بەخێوکردنی (23 هەزار و 80) سەر ئاژەڵیان هەیە. 2. پرۆژەکانی مانگای شیر، کە (84) پرۆژەن و توانای بەڕێوەبردنی (12 هەزار و 455) سەر مانگایان هەیە. 3. پرۆژەکانی قەڵەوکردنی گۆلک، کە (98) پرۆژەن و توانای بەڕێوەبردنی (72 هەزار و 804) سەر گۆلکیان هەیە. 4. پرۆژەکانی قەڵەوکردنی بەرخ، کە (6) پرۆژەن و توانای بەڕێوەبردنی (2 هەزار و 66) سەر بەرخیان هەیە. تایبەت بە شێوازی دابەشبوونی پرۆژەکان، لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، بڕوانە چوارەم؛ ژمارەی کوشتارگەو بەرهەمی گۆشتی سور و پێداویستی تاک لە هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان/ بەشی ئامارەکانی کشتوکاڵ و ژینگەی هەرێم، بەرهەمی خۆماڵی گۆشتی سور ساڵانە سەر و (75 هەزار) تەنە و (55%)ی بەکاربردنی دانیشتوان پڕ دەکاتەوەو هەر تاکێک ساڵانە پێویستی بە (14.4) کیلۆگرام گۆشتی سورە. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). هاوکات لە ساڵی (2022)دا لە سەر ئاستی (31) کوشتارگەکەی هەرێمی کوردستان، (ملیۆنێک و 34 هەزار و 358) سەر ئاژەڵیان سەربڕیوە، بە جۆرێک؛ (774 هەزار و531) مەڕ و (114 هەزار و 696) بزن و (145 هەزار و 131) رەشەوڵات سەربڕاون. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). پێنجەم؛ ژمارەی کارگەکانی ئالیک و توانای بەرهەمیان لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2022 هەر بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان/ بەشی ئامارەکانی کشتوکاڵ و ژینگەی هەرێم، (41) پرۆژەو کارگەی ئالیک و هەیە و توانای بەرهەمهێنانیان (887) تەن ئالیکە لە کاتژمێرێکدا. بەجۆرێک؛ 1. لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (23) پرۆژەو کارگە هەیە بە توانای بەرهەمهێنانی (602) تەن ئالیک لە کاتژمێرێکدا. 2. لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (8) پرۆژەو کارگە هەیە بە توانای بەرهەمهێنانی (135) تەن ئالیک لە کاتژمێرێکدا. 3. لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک (6) پرۆژەو کارگە هەیە بە توانای بەرهەمهێنانی (77) تەن ئالیک لە کاتژمێرێکدا. 4. لەسەر ئاستی ئیدارەی گەرمیان (4) پرۆژەو کارگە هەیە بە توانای بەرهەمهێنانی (73) تەن ئالیک لە کاتژمێرێکدا. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). سەرچاوەکان - دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، پوختەی ئاماری سامانی ئاژەڵ لە هەرێمی کوردستان (2014 - 2022)، بەشی ئامارەکانی کشتوکاڵ و ژینگە، ئەیلولی 2022. - کەرکوک ناو، نرخی كیلۆیەك گەیشتە 23 هەزار دینار)كەركوك ناو) هۆكارەكانی بەرزبونەوەی نرخی گۆشتی سور بڵاودەكاتەوە؛ https://bitly.ws/3egJm - محمد الباقر نصیف، المواشي في محافظات العراق للأعوام (2020 – 2021 - 2022)، مجلس النواب؛ دائرة البحوث والدراسات النیابیة، قسم البحوث، (تموز (2023). - NUMBEO, Price Rankings by Country of Beef Round (1kg) (or Equivalent Back Leg Red Meat) (Markets), at; https://bitly.ws/3egJf
.jpg)
درەو: 🔹لیژنەی نەوت و غاز و سامانە سروشتیەكانی پەرلەمانی عێراق, ئاشكرایدەكات, ئەو گرێبەستانەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیەكان واژووی كردون, یەكێكە لە دیارترین بەربەستەكانی لە بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم. 🔹عەدنان جابری, ئەندامی لیژنەكە رایگەیاندووە: هۆكاری دەستپێنەكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان, بۆ كێشە هونەرییەكان دەگەڕێتەوە نەك كێشەی سیاسی. 🔹توركیا رەتیكردووەتەوە نەوتی هەرێم بەبێ رەزامەندی بەغداد هاناردەبكرێت. 🔹ئەو پەرلەمانتارە لە لێدوانێكدا بە پێگەی"مەعلومە"ی راگەیاندووە: لایەنی توركی بۆریەكانی هەناردەكردنی نەوتی داخستووە بۆ خۆبەدورگرتن لە سزا نێودەوڵەتیەكان, لەوانە بڕیاری دادگای پاریسی نێودەوڵەتی. 🔹حكومەتی فیدراڵ نەگەیشتووەتە دەقێكی دیاریكراو لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان, لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت. 🔹یەكێك لە بەربەستەكانی تر, ئەو ستایلە ئابورییە, كە حكومەتی هەرێم پیادەی كردووە لە گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیاكانی دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت و جیاوازی لەگەڵ سیستمی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نیشتمانی "سۆمۆ". 🔹ئەو گرێبەستانەی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیە بیانیەكان ئەنجامیداوە, یەكێكە لە دیارترین بەربەستەكانی بەردەم دەستپێكردنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی توركی.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
