(دره‌و):  گه‌شتكردنی محه‌مه‌د شیاع سودانی بۆ سویسرا، كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقی له‌ رۆژی سێ شه‌ممه‌وه‌ خسته‌ سبه‌ینێ، بڕیاره‌ كۆبونه‌وه‌ی سبه‌ینێ هه‌مواری یاسای بودجه‌ی تێدا په‌سه‌ند بكرێت و چاره‌نوسی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمیش بۆ ئه‌م مانگه‌ یه‌كلابكرێته‌وه‌. باسم عه‌وادی وته‌بێژی حكومه‌تی عێراق ئاشكرایكرد، له‌بری سێ شه‌ممه‌، دانیشتنی ئه‌م  هه‌فته‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران خراوه‌ته‌ سبه‌ینێ.  له‌ هه‌رێمی كوردستان دانیشتنی ئاسایی حكومه‌ت له‌ رۆژانی چوارشه‌ممه‌دایه‌، به‌ڵام له‌ عێراق حكومه‌ت رۆژانی سێ شه‌ممه‌ كۆده‌بێته‌وه‌، به‌هۆی به‌شداریكردنی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌ كۆڕبه‌ندی ئابوری جیهان له‌ شاری داڤۆس سویسرا، له‌بری سێ شه‌ممه‌، حكومه‌تی عێراق سبه‌ینێ كۆبونه‌وه‌كه‌ی ده‌كات.  بڕیاره‌ له‌ كۆبونه‌وه‌ی سبه‌ینێدا، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌ په‌سه‌ند بكات به‌مه‌به‌ستی ره‌وانه‌كردنی په‌رله‌مان، هه‌مواری پرۆژه‌یاسای بودجه‌ به‌پله‌ی یه‌كه‌م له‌سه‌ر خواستی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌، چونكه‌ حكومه‌تی هه‌رێم به‌ پشكی خۆی له‌ بودجه‌كه‌دا قایل نییه‌و داوا ده‌كات خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌ به‌تێكڕا له‌ یاسای بودجه‌دا بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دیناری بۆ ته‌رخانكراوه‌، له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق بهێنرێته‌ ده‌ره‌وه‌و بخرێته‌سه‌ر خه‌رجی حاكیمه‌، ئه‌مه‌ش بۆ به‌دورگرتنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌ هه‌ر هه‌ڵبه‌زو دابه‌زێكی پشكی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌دا.  سه‌رباری په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه‌، پێشبینی ده‌كرێت له‌ كۆبونه‌وه‌ی سبه‌ینیدا بڕیار له‌سه‌ر بڕه‌ پاره‌یه‌ك بدرێت بۆ خه‌رخی موچه‌ی ئه‌م مانگه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم، ئه‌مڕۆ مانگێك تێپه‌ڕی به‌سه‌ر دابه‌شكردنی موچه‌ی مانگی (9)ی 2023ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمدا، سه‌رباری ئه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌ 2023دا سێ موچه‌یان فه‌وتاوه‌، چاره‌نوسی موچه‌ی ئه‌م مانگه‌شیان نادیاره‌، ئه‌وانه‌ی ئاگادارن و (دره‌و) قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردون باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن ئه‌مجاره‌ حكومه‌تی عێراق له‌بری (قه‌رز) ده‌یه‌وێت (سولفه‌) به‌ هه‌رێمی كوردستان بدات بۆ موچه‌، ئه‌مه‌ بۆ ئه‌وه‌ی دواترو پاش په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه‌ له‌ په‌رله‌مان، له‌ پشكی موچه‌خۆرانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی حاكیمه‌دا ببڕدرێت.   

درەو: ئامادەكردن: بارام سوبحى - گۆڤاری گۆڤاری ئایندەناسی لە ماوەى ساڵى (2023)دا، بەهاى دینارى عێراقى لە بەرانبەر دۆلارى ئەمەریکى سەقامگیریى بەخۆیەوە نەبینى، ئەو دۆخەش حکومەتەکەى سوودانیى خستووەتە بەردەم بەرداشێکى سەختەوە، کە لەسەر ئاستى ناوخۆ خۆى لە ململانێى لایەنە شیعەکان و ئەگەرى هەڵایسانى ناڕەزایى جەماوەرى، لە سەر ئاستى دەرەوەش خۆى لە توندتربوونەوەى ململانێکانى ئێران و ئەمەریکا دەبینێتەوە. ئاسۆکانى چارەسەرى ئەم پرسە چەندە هەڵگرى قەیران و گرفتە تا ئاستى هەڵوەشانەوەى حکومەتى ئێستا، هێندەش دەرفەتى چارەسەر و بەهێزبوونى حکومەت و سیستمى بانکی و دراوى لەخۆ گرتوە. ئەم ڕاپۆرتە بەدواداچوون بۆ هۆکارەكانى سەرهەڵدان و توندبوونەوەى قەیرانى هەڵکشان و داکشانى بەهاى دینارى عێراقى دەکات، لە هەمان کاتدا سیناریۆ گریمانەکراوەکان و ئاسۆکانى چارەسەر و ئاڵنگارى و دەرفەتەکان ڕوون دەکاتەوە. لە ڕووپیەوە تا دینار عێراق تا ئەو کاتەى بەشێک بوو لە ئیمپڕاتۆریەتى عوسمانى، بە لیرەى عوسمانى مامەڵەى دەکرد. لە دواى داگیرکردنى عێراق لە لایەن بەریتانیاوە لە سەروبەندى یەکەم جەنگى جیهانیدا، ڕووپیەی هیندی جێگەى لیرەى عوسمانیى گرتەوە. لە دواى دروستکردنى دەوڵەتى عێراق لە لایەن بەریتانیاوە لە هەرسێ ویلایەتى بەغدا و بەسڕە و موسڵ، عێراق هەر بە ڕووپیەى هیندى کارى دەکرد، بەڵام دواى ئەوە بووە ئەندامی کۆمەڵەی گەلان و لە ساڵی 1932دا سەربەخۆیى وەرگرت، حکومەتی شاهانە دیناری نوێی عێراقیی بە چەندین جۆری کاغەزی و کانزایى خستە بازاڕەوە، تا جێگەی ڕووپیەی هیندی بگرێتەوە کە لە دوای داگیرکاریی بەریتانیاوە لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە دراوی نیشتمانی کارپێکراو بوو. دیناری عێراقی تا ساڵی 1959 بە پاوەندی بەریتانییەوە گرێ درابوو، دوای ئەوە بە دۆلاری ئەمەریکییەوە پەیوەست بوو کە یەک دیناری عێراقی بەرامبەر (2.80) دۆلاری ئەمەریکی بوو. دوای شۆڕشی 14ی تەممووزی 1958 و دامەزراندنی ڕژێمی کۆماری، عێراق لە زۆنی جونەیهى ئیستەرلینى چووە دەرەوە، دۆخی دینار باشتر بوو، لە بازاڕەکانی دراوی نێودەوڵەتیدا مامەڵەى پێوە دەکرا، تەنها لەو قۆناغە پشێوییانەدا نەبێت کە عێراق لە دە ساڵی یەکەمی سەردەمی کۆماریدا پێیدا تێپەڕی، کە نرخەکەی لە بەرانبەر دۆلار و پاوەند و دراوە بیانییەکانی دیکەدا لە هەڵکشان و داکشاندا بوو. لە نێوان ساڵانی 1971 تا 1973دا، نرخی دیناری عێراقی بۆ (3.38) دۆلار بەرز بووەوە، پاشان بۆ (3.22) دۆلار دابەزی. ئەو ڕێژەیە تا جەنگی کەنداو بەردەوام بوو، هەر چەندە لە بازاڕی ڕەشدا لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٨٩دا نرخەکەى نزیکەی شەش هێندە زیاتر بوو. لە کۆتایی ساڵی 1995دا نرخی یەک دۆلار گەیشتە سێ هەزار دیناری عێراقی. دواى بەرزبوونەوەى نرخى نەوت و زیادبوونى کۆنترۆڵى دەوڵەت بەسەر کەرتى نەوتدا لە دواى ساڵى 1973، نرخى دینارێک گەیشتە سێ دۆلار و حەڤدە سەنت. بەڵام لە سەرەتاى هەشتاکانەوە تا ساتى ڕووخانى ڕژێمى بەعس لە بەهارى 2003، بە هۆى شەڕەکانى عێراقەوە، لەوانە شەڕى هەشت ساڵەى لەگەڵ ئێران (1980-1988)، داگیرکردنى کوەیت و جەنگى کەنداو و گەمارۆى نێودەوڵەتى؛ دینارى عێراقى بە جۆرێک ڕووى لە دابەزین کرد هەر دۆلارێک بەرامبەر سێ هەزار دینارى عێراقى بوو. بە مەبەستی دەرکردنی دراوی فەرمیی کاغەزی و پاراستنی یەدەگی دراوی نوێی دیناری عێراقی، لە ساڵی ١٩٣١دا دەستەی دراوی عێراق لە لەندەن دامەزرا. لە ساڵی ١٩٤٧دا بانکی نیشتمانیی عێراق وەک بانکێکی حکومى دامەزرا و دەستەی دراو لە ساڵی ١٩٤٩دا هەڵوەشایەوە کە لە لەندەن دامەزرابوو، بانکی نوێ بەرپرسیارێتیی دەرکردنی دراوی کاغەزی و پاراستنی یەدەگەکانی گرتە ئەستۆ. لە دواى دروستکردنى بانکی ناوەندیی عێراق، دیناری عێراقی بەر فاکتەرەکانی گەندەڵی و بیرۆکراسی کەوت، ئەوەش وای کرد لەو سەردەمەدا دراوێکی ناجێگیر بێت و لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەکاندا مامەڵەى پێوە نەکرێت، بەڵکوو  تەنها بە دراوی بیانی مامەڵەکان ئەنجام دەدران. دەسەڵاتێکى نوێ و دراوێکى نوێ لە نیسانى 2003دا هێزەکانى ئەمەریکا کۆتاییان بە دەسەڵاتى بەعسییەکان هێنا، یەکێک لە دیارترین گۆڕانکارییەکانى ئەم قۆناغە نوێیە؛ گۆڕینى دراوى عێراقى بوو. دراوە نوێیەکە بە سەرپەرشتیی وەزارەتی دارایی، بانکی ناوەندی و دەسەڵاتی هاوپەیمانان لە حەوت چاپخانەی جیاواز لە جیهاندا چاپ کرا، بە (27) فڕۆکەی بۆینگ (747) گوازرایەوە بۆ عێراق. لە ماوەى سێ مانگدا (لە 15/10/2003 تا 15/1/2004) بانکە عێراقییەکان و لقەکانیان لە پارێزگاکاندا دراوە کۆنەکانیان بە دراوى نوێ گۆڕى، بەم هۆیەوە نرخی دیناری عێراقی لە بەرامبەر دۆلاردا بە ڕێژەى (33%) بەرز بوویەوە، چونکە لە سەردەمی سەددامدا یەک دۆلار بەرانبەر (2500) دینار بوو. هەر لە ساڵى 2004دا، بانکی ناوەندیی عێراق لە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی ڕزگار کرا، ئەم سەربەخۆییەش بووە هۆی پەرەپێدانی ئەدای بانکەکە و دامەزراندنەوەی بە گوێرەى یاسا و سیستمێکی نوێ. سەرچاوەى سەرەکیى داهاتى عێراق فرۆشتنى نەوتە بە دۆلار. لە دواى ساڵى (2003)ەوە، داهاتى نەوتى عێراق دەچێتە سەر حسابێکی تایبەتی وەزارەتی دارایی عێراق لە بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا. لە ماوەى بیست ساڵى ڕابردوودا، هەر چەندە لە پڕۆسەی فرۆشتنی دۆلاری ئەمەریکیدا باس لە پێشێلکاریی گەورە دەکرا، بەڵام بە مەبەستى ئاوەدانکردنەوەى عێراق و ڕێگرتن لە دروستبوونى ناڕەزایى لە بەرانبەر داگیرکاریى ئەمەریکادا، ئەمەریکا دەسەڵاتەکانى خراپ بەکار نەهێنا و بەبێ هیچ گرفتێک ئەو دۆلارەى ڕەوانەى عێراق دەکردەوە. بەڵام لە سەرەتاى ساڵى (2023)ەوە، ئەمەریکا ڕێژەى ناردنى دۆلارى نەختینەى بۆ نزیکەى (250) ملیۆن دۆلار لە ڕۆژێکدا کەم کردەوە. بانکى ناوەندیى عێراقیش ڕۆژانە ئەو (٢٥٠) ملیۆن دۆلارە بە بانکە تایبەتەكان و کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕى دراو دەفرۆشێت، ئەوانیش بە نرخێکى بەرزتر بە بازاڕە ناوخۆییەکانى دەفرۆشن. بە هۆى جیاوازى لە نێوان نرخى بانکى ناوەندى و نرخى بازاڕ، کۆمپانیاکانى ئاڵوگۆڕى دراو ڕۆژانە ملیۆنان دۆلار قازانج دەکەن. زۆربەی خەمڵاندنەکان باس لەوە دەکەن لە ساڵى 2003 بەدواوە تا ئێستا، بانکى ناوەندى زیاتر لە (500) ملیار دۆلارى فرۆشتووە. ڕاپۆرتى میدیا عێراقییەکان باس لەوە دەکەن بەشێک لەو دۆلارەى بانکى ناوەندى دەیخاتە بازاڕەوە، بە قاچاخ بۆ ئێران و تورکیا براوە. لەو بارەیەوە ئەندامێکی پەرلەمانی عێراق دەڵێت: لە ساڵی 2022دا بانکی ناوەندی لە ڕێگەى پەنجەرەی فرۆشتنی دراوەوە نزیکەی (37) ملیار دۆلاری فرۆشتووە، بەڵام بەهای ئەو کاڵا هاوردەکراوانەی لە دەسەڵاتی گومرگی عێراق تۆمار کراون؛ لە چواردە ملیار دۆلار تێناپەڕێت، واتە جیاوازییەکە لە نێوان قەبارەی دراوی فرۆشراو و بەهای ئەو شتانەی کە هاوردە کراون؛ لە (٢٣) ملیار دۆلار نزیک دەبێتەوە. مەبەست لە پەنجەرەى فرۆشتنى دراو، میکانیزمى فرۆشتنى دۆلارە لە لایەن بانکى ناوەندییەوە بە: بانکەکان، فەرمانگەکانی دراو و کۆمپانیا مۆڵەتپێدراوەکان، کە کەلوپەل بۆ عێراق هاوردە دەکەن. کۆمپانیا و بازرگانەکانیش دەبێت لیستى ئەو کاڵایانەى هاوردەى دەکەن، پێشکەش بە بانکى ناوەندى بکەن، تاوەکوو دۆلار بە نرخی فەرمی وەربگرن. بەڵام باس لەوە دەکرێت ئەو کۆمپانیایانەى لە لایەن گرووپە سیاسى و چەکدارییە باڵادەستەکانى عێراقەوە پشتیوانى دەکرێن، بە مەبەستی بەدەستهێنانی دۆلار لیستی هاوردەکردنى ساختەیان داوەتە بانکى ناوەندى، تاوەکوو ئەو دۆلارەى دەستیان دەکەوێت ڕەوانەى هەژمارەکانیان لە دەرەوەى وڵات بکەن. بە گوتەی ئابووریناسێکی عێراقی، بەقاچاخبردنی دۆلار لە عێراقەوە بۆ وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا، ئێران، لوبنان و سووریای گرتووەتەوە، تەنانەت بۆ دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش فراوان بووە و وڵاتانی وەک ڕووسیا، کوبا و کۆریای باکووریشی گرتووەتەوە. بەقاچاخبردنى دۆلار بۆ دەرەوەى عێراق یەکێک لە هۆکارەکانى بەرزبوونەوەى بەهاى دۆلار لە بەرانبەر دینارى عێراقیدا، بە قاچاخ بردنەدەرەوەى دۆلارە لە عێراقەوە بۆ وڵاتانى هاوسێى ئێران و تورکیا و سووریا. بە وتەى شارەزایانى ئابوورى، ئەمەش بووەتە هۆى کەمبوونەوەى دۆلار لە بازاڕدا و زۆربوونى خواست لە سەرى، بەو هۆیەوە نرخى دۆلار بەرز بووەتەوە. بە هۆى نەبوونى زانیارى و دەیتاى دروستەوە، لە بارەى بڕى ئەو پارەیەی کە بە قاچاخ دەبرێتە دەرەوە و ئەو لایەنانەی ئەم پارەیەیان دزیوە و ئەو وڵاتانەی وەبەرهێنانی تێدا دەکەن، وای کردووە جیاوازى لە ژمارەکاندا هەبێت. سەرۆککۆماری پێشووی عێراق بەرهەم ساڵح، ڕایگەیاند کە (١٥٠) ملیار دۆلار بە قاچاخ براوەتە دەرەوەى وڵات، لە کاتێکدا لیژنەی دەستپاکی لە پەرلەمانی عێراق ئاشکراى کرد قەبارەی ئەو دۆلارەى بە قاچاخ براوەتە دەرەوەى وڵات بە نزیکەی (٣٥٠) ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت، کە دەکاتە (٣٢%)ی داهاتی عێراق لە ماوەی هەژدە ساڵدا. بۆ ساغکردنەوەى ئەو ژمارانەش، جگە لە پەنابردن بۆ کۆمپانیا بەناوبانگ و باوەڕپێکراوەکانی وردبینیی دارایی و دادگا نێودەوڵەتییەکان بۆ دیاریکردنی شوێنی مەبەستی پارە قاچاخەکە و ئەو لایەنانەی کە لێی سوودمەندن؛ هیچ بژاردەیەکى دیکە نییە. بانکى ناوەندیى عێراق بە فەرمانى ژمارە (9/2/446) لە (6/11/2020)، بە تۆمەتی قاچاخچێتیی دراو و گەندەڵی و سپیکردنەوەی پارە، لە سەر بنەمای ڕاسپاردەی وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا، بڕیاری دا بە قەدەغەکردنى فرۆشتنى دۆلار بە هەریەکە لە بانکەکانى (ئەلئەنساری، ئەلشەرق ئەلئەوسەت، ئەلقابض، ئاسیا)، کە نیوەی فرۆشی ڕۆژانەی بانکی ناوەندییان وەردەگرت. سەرەڕای جێبەجێکردنی ئەم فەرمانە لە لایەن بانکی ناوەندییەوە، هەرچوار بانکەکە خەریکی پراکتیزەکردنی کاری بانکیی خۆیانن، بەڵام بەشداریکردنیان لە پڕۆسەى زیادکردنی دراودا لێ قەدەغە کراوە. لە هەمان کاتدا بانکى ناوەندى ڕێوشوێنەکانى چاودێریکردنى بەسەر (35) بانکى دیکەدا توندتر دەکردەوە کە بەشدارییان لە زیادکردنی دراودا کردبوو، چونکە پێدەچوو ئەو بابەتە پەیوەندیی بە ناوبانگی بانکی ناوەندی و متمانەی نێودەوڵەتییەوە هەبێت، کە کاریگەرییەکی زۆری لە سەر فرۆشی دۆلار هەبووە، بووە هۆی کەمبوونەوەى لە بازاڕ و دابەزینی بەهای دیناری عێراقی. هەرسێ بانکى (ئەلئەنساری، ئەلشەرق ئەلئەوسەت، ئەلقابض)؛ پەیوەندییان بە بازرگانێکەوە هەیە بە ناوی عەلی غولام، کە پەیوەندیی لەگەڵ سیاسەتمەدارانی باڵای عێراق و بەرپرسانی حکومەتدا هەیە. لە مانگی تشرینى دووەمى ساڵی ڕابردوودا، لە کاتى گەڕانەوەى لە لوبنانەوە بۆ بەغدا دەستگیر کرا، بەڵام دوای چەند کاتژمێرێک بە خێرایی ئازاد کرا، بەبێ ئەوەی هیچ زانیارییەکی ڕوون لە بارەی چۆنێتیی ئەو تۆمەتانەی ڕووبەڕووی بووەتەوە و هۆکارەکانی ئازادکرنیشى ئاشکرا بکرێت. عێراق لە بەرداشى ئێران و ئەمەریکادا بە گوێرەی سەرچاوە ئاگادارەکان، ئێران لە چەند لایەکەوە هۆکاری ڕاستەقینەی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلارە. یەکێک لە هۆکارەکان ئەوەیە حکومەتى عێراق بە بەهاى پێنج ملیار دۆلار گازى سروشتیى لە ئێرانەوە هاوردە کردووە، بەڵام بە هۆی ئەو گەمارۆ ئابوورییانەی بەسەر ئێراندا سەپێنراوە، عێراق ئەو بڕە پارەیەى بە دینارى عێراقى پێ داوە، ئەوەش بووەتە هۆى کەمبوونەوەى دینار لە بازاڕدا. جگە لەوەى بەشێک لە بازرگانانی ئێرانی دەستیان کردووە بە کڕینی دۆلار لە بازاڕ و کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو لە عێراق، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی خواست لە سەر دۆلار و کەمبوونەوەی لە بازاڕدا، لەو بارەیەوە بانکی ناوەندیی عێراق لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاند “فشاری کاتی هەیە کە لە ئەنجامی هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکییەوە سەری هەڵداوە و بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار”. لە لایەن خۆیانەوە کاربەدەستانى ئەمەریکا ڕایدەگەیەنن بەڵگەیان هەیە بەشێک لەو دۆلارە ئەمەریکییەی کە بە کاغەزى دەدرێتە عێراق، بە قاچاخ بۆ ئێران و سووریا و تورکیا و وڵاتانی تر دەگوازرێتەوە، ئەوەش پێشێلکردنی ئەو سزایانەیە کە بەسەر ئێراندا سەپاندوویانە. بۆیە فشاریان خستووەتە سەر لایەنی عێراقی، بە مەبەستى ڕێکخستنەوەی بازاڕی دارایی و مامەڵە بازرگانییەکانیان، بە شێوەیەک ئاسانکاری بۆ بەدواداچوونی جووڵەی دۆلار و شێوازەکانی بەکارهێنانی بکات، ئەو هەنگاوانەش پێویستی بە چاکسازیی ڕیشەیی لە سیستمى بانکی و کەمکردنەوەی بەکارهێنانی کاغەزی و پەیڕەوکردنى سیستمى ئەلکترۆنی لە مامەڵە بازرگانییەکاندا هەیە. سەرۆکی سەنتەری ئەلئەمسار بۆ لێکۆڵینەوەی ستراتیژی و ئابووری؛ دکتۆر ڕائید ئەلعەزاوی، ڕایگەیاند ململانێی توندی نێوان واشنتن و تاران لە ڕووی ئابوورییەوە کاریگەریی خنکێنەری لە سەر عێراق هەیە، هەر چەندە هەنگاوەکانی بانکى فیدراڵیى ئەمەریکا بووەتە هۆی سنووردارکردنی ڕۆیشتنی دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران، بەڵام “بێگومان بۆ بەقاچاخبردنی دۆلار بۆ ئێران ڕێگەى زۆر هەیە”، ئەلعەزاوى وا دەڵێت. لە بەرانبەر فشارەکانى لایەنى ئەمەریکى کە پێداگرى دەکات لە سەر ڕاگرتنى حەواڵەى دارایى گەورە و ناڕەوا بۆ ئێران، هەروەها بۆ کۆنترۆڵکردنی هاتنەژوورەوە و چوونەدەرەوەی دۆلار لە عێراقەوە، ئێرانیش فشار لەو لایەنانە دەکات کە بە لایەنگرى دادەنرێن، بۆ هاندانیان لە سەر بەردەوامبوونیان بۆ بە قاچاخ ناردنى دۆلار بۆ ئێران. لەو بارەیەوە ئەلعەزاوى دەڵێت: لە ئێستادا هیچ ئاماژەیەکی ئەرێنی نییە کە حکومەت بتوانێت خۆى لە ململانێى نێوان ئێران و ئەمەریکا ڕزگار بکات، چونکە هیچ لایەکیان ئامادە نین دان بە دابەزینى هەژموونى خۆیان لە بەرانبەر ئەوی تردا بنێن، ئەم چوارچێوەیەش کاردانەوەی نیگەرانکەری لە سەر هاوسەنگیی هێز و لە سەر حزب و هاوپەیمانەکانیان دەبێت. دواى کوژرانى قاسم سلێمانى و ئەبو مەهدیى موهەندیس لە هێرشى فڕۆکەیەکى بێفڕۆکەوانى ئەمەریکیدا لە سەرەتاى ساڵى 2020، لایەنە شیعەکان داواى دەرکردنى هێزەکانى ئەمەریکا و باڵوێزخانەى ئەمەریکایان لە عێراق کرد، لە وەڵامدا دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەوکاتى ئەمەریکا وتى: ئەگەر حکومەتی عێراق کاتەکانی بە دوورخستنەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق بەسەر ببات، ئەوا ئێمەش ئەکاونتى عێراق لە بانکى فیدراڵی لە نیویۆرک دادەخەین. لە ئێستادا بە هۆى دۆخى سیاسى و ئابووریى ناوخۆییەوە، ئێران پێویستی بە پشتبەستن بە حکومەتی عێراق هەیە کە واشنتن پاڵپشتیی دەکات. بۆیە پێدەچێت فشارەکانى ئێران لە سەر هێز و میلیشیا عێراقییەکان بەردەوام بێت، تاوەکوو ئەو گرووپانە لەمپەر لە بەردەم هەوڵەکانی حکومەت بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی پابەندبوون بە سیستمە دراوییە نوێیەکان دروست بکەن، بۆ ئەوەى ڕۆیشتنى دۆلار بۆ ئێران بەردەوام بێت. بانكی ناوەندی لە نێوان کازمی  و سوودانیدا لە ساڵی (2020)ەوە نرخی دیناری عێراقی بە بەراورد بە دۆلاری ئەمەریکی دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. کاتێك حکومەتەکەی مستەفا کازمی بڕیاری دا نرخی یەک دۆلار بەرز بکاتەوە بۆ (1450) دینار، لەو کاتەشدا سوودانی و هەموو سەرکردەکانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگی، لە نەیارانی سەرسەختی ئەو بڕیارە بوون. یەکێکى دیکە لە هۆکارەکانى بەرزبوونەوەى نرخى دۆلار، ئاشکراکردنی سکانداڵى “دزی سەدە” بوو کە حکومەتەکەى سوودانى ئاشکراى کرد و خۆى لە دزینی زیاتر لە دوو ملیار و نیو دۆلار لە سامانی باجی عێراق لە سەردەمى کازمیدا دەبینییەوە، لەو ڕووداوەشدا تۆڕێکی فراوانی بازرگانان و سیاسەتمەداران و بەرپرسانی حکومی تێوە گلابوون و بە ڕووپۆشێکى حکومی و پەرلەمانی و دادوەری دایانپۆشیبوو. دواى ئاشکرابوونى ئەو سکانداڵە، بانکی فیدراڵیی ئەمەریکا هەموارکردنی ڕێکارەکانی حەواڵەکردنى بەسەر عێراقدا سەپاند، بە ئامانجى وردبینیکردنی سەرچاوەی پارەکان و تەنانەت وەرگری کۆتاییش، بەو هۆیەوە خستنەڕووى دۆلار لەچاو خواستى بازاڕ کەمی کرد و نرخەکەى لە بەرانبەر دیناردا بەرز بووەوە. وەکوو یەکێک لە رێگەچارەکان، سوودانى لە ڕۆژی 23/1/2023دا دەستلەکارکێشانەوەی مستەفا غالب پارێزگاری بانکی ناوەندیی قبووڵ کرد کە لە ڕەوتى سەدر نزیک بوو، لە شوێنى ئەو عەلى عەلاقى دەستنیشان کرد. عەلاق بەڕێوەبەرى پێشووى بانکەکە بوو، لە لایەن مستەفا کازمییەوە لە کارەکەی دوور خرابووەوە، بە کەسێکى نزیک لە نوورى مالیکیى سەرۆکى حزبى دەعوە دادەنرێت. پارێزگاری نوێش بەڵێنی دا کار بۆ گەڕاندنەوەی دۆلار بۆ نرخی پێشووی خۆی بکات. ئەو گۆڕانکارییەش دەچێتە چوارچێوەی کێبەرکێی توندی نێوان هێزەکانی “چوارچێوەی هەماهەنگی”یەوە، بە تایبەتی لە نێوان مالیکی و قەیس خەزعەلی لە سەر پۆستە سەرەکییەکان، چونکە مالیکی لە بارەى بەڕێوەبردنی پەنجەرەى دراوەوە ڕێبازێکی کراوەتری لەگەڵ داواکارییەکانی ئەمەریکادا گرتووەتە بەر. داواکارییەکانى ڕووسیا و یوانى چینى لێکەوتەکانى قەیرانی ئاڵوگۆڕی دیناری عێراقی کاریگەریی لەسەر ڕووسیاش هەیە، چونکە بەهای وەبەرهێنانەکانی ڕووسیا لە عێراق دەگاتە دە ملیار دۆلار و بە شێوەیەکی سەرەکی لە کەرتی وزەدا چڕ بووەتەوە، بەڵام تائێستا ئەو بڕە پارەیە ئاشکرا نەکراوە کە عێراق قەرزاری کۆمپانیا ڕووسییەکانە، بە تایبەتى کۆمپانیاکانی لۆکۆیل و باشنەفت و ڕۆسنەفت و گازپرۆم. لەو چوارچێوەیەدا لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٣، سێرگی لاڤرۆڤى وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سەردانى بەغداى کرد. یەکێک لە ئامانجەکانى سەردانەکەى، دانەوەى قەرزى کۆمپانیا ڕووسییەکان بوو بە دۆلار، واتە بەخشینى کۆمپانیاکانى وڵاتەکەى لەو سزایانەى بەسەریاندا سەپێنراوە، هەروەک چۆن واشنتن ئەو لێخۆشبوونەی بە هاوردەکردنی گاز و کارەبا لە ئێرانەوە بە عێراق بەخشی. لە ئێستادا (75%)ی کارەکانی کێڵگەی نەوتی «قورنە 2ی ڕۆژئاوا» لە لایەن کۆمەڵەیەکەوە بە سەرۆکایەتیی کۆمپانیای لوکۆیلی ڕووسی ئەنجام دەدرێت. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە نزیکەی (14%)ی کۆی بەرهەمی ڕۆژانەى عێراقە (450 هەزار بەرمیل لە کۆى 3.3 ملیۆن بەرمیل)، پلانیش هەیە بۆ زیادکردنی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە تاوەکوو بگاتە (800) هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا. ئەمەریکا لە ڕێگەى سنووردارکردنى بەقاچاخبردنى دۆلار بۆ ئێران، دەخوازێت ڕێگە لە فراوانبوونی هەژموونى ڕووسیا و چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگرێت، هەروەها کاریگەریی هەر ڕێککەوتنێکى سێ قۆڵیی نێوان تاران، مۆسکۆ و پەکین لە سەر عێراق نەهێڵێت، ئەم خواستەش لە دواى هاوبەشیی ستراتیژی هەمەلایەنەی چین و ئێران (ئازاری ٢٠٢١)، هاوبەشیی دارایی ڕووسیا و ئێران لە دەرەوەی سیستمی سویفت (کانوونى دووەمى ٢٠٢٣) گەشەى کرد. بە ئامانجى کەمکردنەوەى بەکارهێنانى دۆلار، پارێزگارى بانکی ناوەندی عەلی عەلاق ڕایگەیاند بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی و کاروبارەکانى دیکە، بانکەکەی هەوڵ دەدات کەناڵی پەیوەندیی ڕاستەوخۆ بۆ بانکەکانی عێراق لەگەڵ هاوتا بیانییەکانیان بکاتەوە. وتیشى «لە ئێستادا کەناڵەکانی حەواڵەکردن بە دراوی جۆراوجۆر لەوانە: درهەمی ئیماراتی، لیرەی تورکی، ڕووپیەی هیندی و یۆرۆ کراوەتەوە». لە بارەى کاریگەرییەکانى ئەو بڕیارە، نەبیل مەرسوومی پسپۆڕی ئابووری دەڵێت: «ئەو بڕیارە لە ڕووی تیۆرییەوە تێچووی هاوردەکردن کەم دەکاتەوە و نرخی ئاڵوگۆڕی دراو لە ناوخۆی عێراق لە مەترسییەکانی هەڵاوسان دەپارێزێت»، بەڵام «ئەو بڕیارە ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانی بەردەستنەبوونی دراوی چینی و دراوەکانی دیکە لە بانکە عێراقییەکاندا دەبێتەوە». واتە ئەو کاڵایانەی کە عێراق لە چین و وڵاتانى دیکە دەیکڕێت؛ بەهاکەی بە دۆلار دەدرێت، چونکە بانکە عێراقییەکان بۆ یەکلاکردنەوەی مامەڵە بازرگانییەکانیان؛ دراوی بیانیی پێویستیان نییە». مەرسوومى لە درێژەی قسەکانیدا وتی: «تا ئەو کاتەی نرخی نەوت بە دۆلار دابنرێت و هەتا هەناردەکردنی نەوت زاڵ بێت بەسەر هەناردەکردنی عێراقدا، ئەوە مەحاڵە عێراق خۆی لە دۆلاری ئەمەریکی ڕزگار بکات. بۆ بەدەستهێنانی دراوی تر؛ عێراق پێویستی بە دۆلارە، هەر بۆیە پشتبەستنی عێراق بە یوان و دراوەکانى دیکە بۆ ئاڵوگۆڕى بازرگانى لەگەڵ چین و وڵاتانى دیکە، هیچ شتێک لە بابەتەکە ناگۆڕێت». وتیشى «بۆ ڕزگارکردنى ئابووریی وڵات و پاراستنى لە هەر لێکەوتەیەکى دارایى مەترسیدار، پرسى دۆلار زیاتر لە هەر ڕێوشوێنێکی دیکە پەیوەستە بە کۆنترۆڵکردنی قاچاخچێتیی دۆلارەوە». بڕیار لە واشنتن و کردار لە بەغدا لە ساڵی (2003)ەوە کە حسابی عێراق لە بانکى فیدراڵی لە نیویۆرک دامەزراوە، ڕۆژانە تێکڕا (250) ملیۆن دۆلار بۆ بانکی ناوەندیی عێراق دەگوازرێتەوە. لە سەرەتای ساڵی 2020دا وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا داوای لە حکومەتی عێراق کرد پابەندی سیستمێکی ئەلکترۆنی بێت، کە بە وتەى بەرپرسانی ئەمەریکا ئامانج لێی دڵنیابوونە لە شەفافیەتیی مامەڵەی دۆلار و بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و “بەقاچاخبردن”ی دۆلارە بۆ ئێران و سووریا و تورکیا. لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠٢٢، بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا دەستی کرد بە سنووردارکردنی بڕی ئەو دۆلارانەی کە بۆ عێراق دەگوازرێتەوە. بۆ بەدەمەوەچوونى خواستەکانى ئەمەریکا، بانکی ناوەندیی عێراق لە سەرەتای مانگی کانوونى دووەمى 2023دا پلاتفۆرمی ئەلکترۆنی بۆ زیادکردنی دراوەکانی خستە بازاڕەوە، بەڵام سیستمەکە هیچ پێشوازییەکی ئەوتۆى لێ نەکرا، بە هۆی ئەوەی زۆرینەی کڕیاران نەیاندەویست ناسنامەی خۆیان و ناسنامەی بریکارەکانیان ئاشکرا بکەن. هاوکات وەزارەتی دارایی ڕێکارەکانی وردبینی لە ڕەسەنایەتیی بەڵگەنامە و کواڵتیی کاڵا هاوردەکراوەکان توندتر کردەوە، لە دەروازە سنوورییەکانیش لەگەڵ تورکیا و ئێراندا، کۆنترۆڵ و ڕێکارە ئەمنییەکان توندتر کرانەوە. لە هەنگاوێکى دیکەدا، بانکی فیدراڵیی ئەمەریکا داوا دەکات لیستی ئەو دۆلارانەی فرۆشراون پیشان بدرێت، لەگەڵ ناوی کەسەکان و سوودمەندەکان. هەروەها لایەنی داواکار دەبێت (15) ڕۆژ چاوەڕوانى وەڵامى بانکەکەى ئەمەریکا بکات، تاوەکوو ڕەزامەندى لە سەر داواکەى دەدرێت. بە گوتەی ئابووریناسێکی عێراقی، ئەو ڕێوشوێنانە ڕۆڵی گەورەیان لە کەمکردنەوەی دابینکردنی دۆلار لە بازاڕی عێراقدا هەبووە و بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار، چونکە «نزیکەی (90%)ی داواکارییەکانی کڕینی دۆلار ڕەت کراونەتەوە، بەو هۆیەوە فرۆشی دۆلار گەیشتە (55) ملیۆن دۆلار لە ڕۆژێکدا». زۆرێک لەو بانکە عێراقییانەی کە دۆلار دەکڕن، زۆرتر ڕووپۆشێکن بۆ ئەو هێزە سیاسی و گرووپە چەکدارییانەى کە بە شێوەیەکی فەرمی یان نافەرمی بەشێکن لەو هاوپەیمانییەی کە پاڵپشتی لە حکومەتەکەی سوودانى دەکەن، بۆیە هەر پێکدادانێکی ڕوون لەگەڵ بەرژەوەندییەکانیاندا، ڕەنگە بیانکاتە دوژمن. بەشێک له هێزه سیاسی و کوتله چەکدارەکان کە لە ڕێکارە نوێیەکانى بانکى ناوەندى زەرەرمەند بوون، دەستیان کردووە به زیادکردنی فشاره سیاسییەکانیان بۆ سەر حکومەت و بانکی ناوەندی، داوا دەکەن پشتبەستنی عێراق به دۆلاری ئەمەریکی و کۆنترۆڵی بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا لە سەر یەدەگى دراوى عێراقى کەم بکرێتەوە. بەڕێوەبەری گشتیی پێشووی قەرزەکان لە بانکی ناوەندیی عێراق مەحموود داغر، دەڵێت: “دابڕاندنی ئابووری لە سیاسەت کارێکی قورسە، ناوەرۆکی قەیرانی ئێستاش لە واقیعدا ململانێی نێوان ئەمەریکا و ئێرانە، بە شێوەیەکی سەرەکییش سروشتی پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان عێراق و ئێرانە”. ڕوونیشی کردەوە “چاوەڕوانییەکان لەم جۆرە قەیرانانەدا قورسن، چونکە قەبارەى بازرگانیى عێراق لەگەڵ ئێران نزیکەی دە ملیار دۆلارە، هەر بۆیە مانگانە ملیۆنان دۆلار دەکێشرێتەوە و ئەمەش ئەستەمە بوەستێنرێت”. داغر دەڵێت: «ئەوانەی پێیان وایە سیاسەتی دراو لە عێراق دەتوانێت بە تەنیا کار بکات؛ هەڵە دەکەن، بەڵکوو دەبێت بە هاوئاهەنگی لەگەڵ سیاسەتی دارایی و بازرگانی کار بکات، چونکە ئێمە هەموو شتێک هاوردە دەکەین و پیشەسازى و کشتوکاڵمان نییە، عێراقیش مامەڵەی بانکیی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا نییە کە مامەڵەى بازرگانییان لەگەڵدا دەکات، بۆیە نرخەکانیان بە دۆلاری ڕەش دەدرێت، ئەمە جگە لە بوونی مەرزی نافەرمی و هاتنەناوەوەی کاڵا بەبێ گومرگ». بە وتەى ناوبراو، تاکە چارەسەر بریتییە لە بەستنەوەی مامەڵەی هەموو وڵاتان بە سیستمى بانکییەوە، لەگەڵ کۆنترۆڵکردنی دەروازەکان و هاتنەناوەوەی کاڵاکان. هەوڵ و هەنگاوەکانى عێراق بە ئامانجى چارەسەرکردنى قەیرانى دابەزینى بەهاى دینارى عێراق، حکومەتى عێراق زنجیرەیەک کۆبوونەوە و دانوستانى لەگەڵ لایەنى ئەمەریکیدا دەست پێ کردووە. لەو چوارچێوەیەدا لە 3ی شوباتی 2023دا لە ئەستەنبوڵ، کۆبوونەوەیەک لە نێوان برایان نیلسۆن یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمەریکا بۆ هەواڵگریی دارایی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەگەڵ عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق ئەنجام درا. لە بەیاننامەى فەرمیی دوای کۆبوونەوەکە، ئاماژە بە خواستی گەیشتن بە ئامانجە هاوبەشەکان کراوە بۆ جێبەجێکردنی ڕێکارەکانی دژەسپیکردنەوەی پارە و دارایی تیرۆریستی و مۆدێرنکردنی سیستمی بانکیی عێراق. عەلاق بە باشی ئاگاداری وردەکاریی پەیوەندییەکانى عێراقە لەگەڵ وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا، چونکە لە ساڵی 2014 تا 2020؛ پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق بووە. لە 9ی شوباتی 2023دا، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە واشنتن لەگەڵ هاوتا ئەمەریکییەکەی ئەنتۆنی بلینکن کۆ بووەوە. دوای کۆبوونەوەکە هیچ بڕیارێکی دیاریکراو ڕانەگەیەنرا، بەڵام پێش ئەنجامدانی کۆبوونەوەکە، بلینکن جەختی لەوە کردەوە کە ئەمەریکا “ئێستا زۆر بە چڕی سەرنجی لە سەر ڕەهەندی ئابووری”ی ڕێککەوتنی چوارچێوەی هاوبەشی ستراتیژیی نێوان هەردوو وڵاتە. ڕۆژی دەی شوبات، والی ئادێیمۆ جێگری وەزیری گەنجینەی ئەمەریکا لەگەڵ فوئاد حسێن و عەلی عەلاق کۆ بووەوە، باسیان لە سیاسەتەکانی بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و پارەدارکردنی تیرۆریستان کرد، بەڵام هیچ زانیارییەکی دیاریکراو لە بارەى بڕیارەکانى کۆبوونەوەکەوە ڕانەگەیەنرا. مەحموود محێدین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، دواى کۆبوونەوەى لەگەڵ عەلى عەلاق لە واشنتن، ڕایگەیاند سندووقەکەى ئامادەیە هاوکاریی پرۆسەى چاکسازی لە کەرتی بانکیی عێراقدا بکات. لە لایەکى دیکەوە جۆ بایدنى سەرۆکی ئەمەریکا ڕۆژی 2/2/2023 لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لەگەڵ محەمەد شیاع سوودانی، ستایشی هەوڵەکانی کرد بۆ “بەهێزکردنی سەروەری و سەربەخۆیی عێراق”. سیناریۆكان بۆ ڕەوتی قەیرانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار لە عێراق، گریمانەى ئەم سێ سیناریۆیە دەکرێت: سیناریۆی یەکەم: لە ئاکامى ڕێکارەکانى حکومەتى عێراق و دانوستانەکانى لەگەڵ لایەنى ئەمەریکیدا، بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار دەوەستێت. ئەگەرێکی لەم شێوەیەش پەیوەستە بە سروشتی پەیوەندیی نێوان بەغدا و واشنتنەوە، هەروەها ئایا حکومەتی سوودانى سەرکەوتوو دەبێت لە بردنەوەی واشنتن بۆ لای خۆی و کەمکردنەوەی ئەو تێڕوانینە گشتییەی کە ملکەچی هەژموونى تارانە، ئەمەش واتە بەهێزکردنی هاوپەیمانیی سوودانی لەگەڵ مالیکی لە سەر حیسابی هاوپەیمانییەکەی لەگەڵ “عەسایب ئەهلی حەق” و ڕێکخراوە نزیکەکان لە ئێرانەوە. خالێكی گرنگ لەم بابەتدا، پەیوەندی بە شێوازی مامەڵە و پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ ئێران و ئەمەریكا لە لایەك و ئێران و ئەمەریكا لە لایەكی ترەوە هەیە، بە شێوەیەك ئەگەر ئێران و ئەمەریكا سەبارەت بە سیاسەت و بەرژەوەندییەكانیان لە عێڕاقدا بگەنە جۆرێك لە رێككەوتنێكی نەنووسراو (هاوشێوەی قۆناغی سەرۆكایەتی باراك ئۆباما) و پرسی فشاری سەر ئێران لە چوارچێوەی سزاكان چارەسەر بكرێت، پێشبنی دەكرێت بابەتی بەقاچاغبردنی دۆلاری عێراق بۆ ئێران وەك لەمپەرێكی گەورە لە گەڕانەوە بەهای دۆلار، چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە. سیناریۆی دووەم: بە هۆی شکستی بانک و بازرگانەکان لە خۆگونجاندن لەگەڵ ڕێکارە نوێیەکاندا، هەروەها بەردەوامیی توندکردنەوەی مەرجەکانى بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا و شکستی سوودانی لە قەناعەتپێکردنی لایەنی ئەمەریکی تاوەکوو نەرمییەکی زیاتر لەم پرسەدا بنوێنێت، ئەوا دۆلار بەردەوام دەبێت لە بەرزبوونەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی قووڵکردنەوەی قەیرانی ئابووری لە وڵاتدا، فشاری کۆمەڵایەتیی زیاتر لە سەر حکومەتی سوودانى دروست دەکات، ڕەنگە شەپۆلێکی نوێی ناڕەزایەتیی لێ بکەوێتەوە، لە هەمان کاتدا پێدەچێت فشارى لایەنە توندڕەوەکانی «چوارچێوەی هەماهەنگی»یش زیاتر بکات، کە داوای گرتنەبەرى ڕێوشوێنی ڕادیکاڵتر دەکەن بۆ کەمکردنەوەی هەژموونی بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا لە سەر سیستمی دارایی و بانکى لە عێراقدا. حوسام ئەلخەیزەران شارەزای دارایی لە بۆرسەی بەغدا، دەڵێت: «هاوڵاتییان زۆرترین باجى بەرزبوونەوەى نرخى دۆلار دەدەن، چونکە زۆربەی خۆراک و پێداویستییەکان هاوردە دەکرێن و پەیوەستن بە دۆلارەوە نەک دینار، بۆیە ئەگەر دابەزینی بەهای دینار و ناسەقامگیری بەردەوام بێت، ئەوا پێشبینیی بەرزبوونەوەی نوێی ڕێژەی هەژاری دەکەم». ئەوە لە کاتێکدایە بانکی نێودەوڵەتی ڕێژەی بێکاری لە عێراقدا بە نزیکەی (14.5%) لە نێو دانیشتوواندا بە گشتى و بە (27.5%) لە نێو گەنجاندا بە تایبەتى خەمڵاندووە. سیناریۆی سێیەم: بەردەوامبوونی دۆخی ناسەقامگیریی نرخی دۆلار، بەرزبوونەوە و نزمبوونەوە بۆ ماوەیەکی درێژ، کاریگەری لە سەر ڕەوتی بازاڕ، بێبڕیاربوون لە جێبەجێکردنی ڕێکارە نوێیەکان، یان نەگەیشتن بە ئەنجامێکى ڕوون و یەکلاکەرەوە لە نێوان لایەنی عێراقی و ئەمەریکیدا. مەزهەر محەمەد ساڵح ڕاوێژکاری ئابووریی سەرۆکوەزیرانی عێراق ڕایدەگەیەنێت، بەرزبوونەوەى بەهاى دۆلار کاتییە و بەم زووانە جارێکی دیکە نرخى دینار بەرز دەبێتەوە. ئاماژە بەوە دەکات نەبوونی زانیاریی بەربڵاو لە نێو عێراقییەکان سەبارەت بە بەکارهێنانی کارتی بانکی بووەتە هۆی ئەم کێشەیە، بۆیە حکومەت دەستی کردووە بە زنجیرەیەک ڕێوشوێن بۆ کەمکردنەوەی قاچاخچێتی بەو کارتانە و لەم بوارەشدا سەرکەوتوو بووە. ئەنجام قەیرانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار لە عێراق نوێنەرایەتیی گەورەترین ئاڵنگاریى بەردەم حکومەتەکەی سوودانى دەکات، چونکە حکومەتەکەى بەو جۆرە ناساندووە کە سەرنجی لە سەر چاکسازیی ئابووری، باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان و بەرزکردنەوەی ئاستی ژیانی هاوڵاتییانە. لە هەمان کاتدا دەرفەتێکە بۆ سوودانی تاوەکوو لە چاکسازییە سەرەتاییەکان لە کەرتی دارایی و بانکیدا بەردەوام بێت، بە تایبەتى لە بەرەو مۆدێرنکردن و ئۆتۆماتیکیکردنی و ڕزگارکردنی لە هەژموونی مافیا داراییەکان و ئابووریی هاوتەریب. ئەگەر ئەم قەیرانە پەرە بسێنێت و لە کۆنترۆڵ دەربچێت، ڕەنگە پاڵ بە لایەنەکانی “چوارچێوەی هەماهەنگی”یەوە بنێت تاوەکوو دەستبەرداری پشتیوانی لە سوودانى ببن و بیکەن بە قۆچى قوربانی، بە تایبەتی ئەگەر قەیرانەکە ببێتە مایەى هەڵایسانى شەپۆلی ناڕەزایى جەماوەرى و سەرهەڵدانی خۆپیشاندانی نوێ. لە هەمان کاتدا سوودانى دەتوانێت بە برەودان بە ڕێبازە میانڕەوەکەی لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمەریکادا، بەرەنگارى فشاری لایەنە توندڕەوەکانى ناو “چوارچێوەی هەماهەنگی” ببێتەوە کە ئێران لە پشتیانەوەیە، ئەوەش لە ڕێگەى زیادکردنی هۆشیارییانەوە دەبێت لە بارەی ئەو هەژموونەى کە ئەمەریکا لە سەر ئابووریی عێراق هەیەتی. لە سەر ئاستى ئاسایشى ئابوورى، بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار ڕەنگە دەرفەتێک بێت بۆ حکومەتی سوودانى کە بەرەو پشتگیریکردنی بەرهەمی ناوخۆیی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردن هەنگاو بنێت، بە تایبەتی ئەگەر سەرکەوتوو بێت لە کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی «نرخی دۆلار» لە سەر چینە هەژارەکان و چینی ناوەند، بەڵام لێرەدا ناچار دەبێت ڕووبەڕووی خاوەن بەرژەوەندییە ئابوورییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان ببێتەوە، تا لە ئەنجامدا عێراق ببێتە وڵاتێکی هەناردەکار. ئەوەش ڕوونە کە هیچ چاکسازییەک لە سیستمی فرۆشتنی دۆلار لە عێراقدا بەبێ فشاری ڕاستەوخۆی نێودەوڵەتی، بە تایبەتی ئەمەریکا بەدی نایەت. لە هەر حاڵەتێکدا ئەم قەیرانە ئەوە نیشان دەدات کە هەموو کارتەکانی فشار لە دەستی ئەمەریکادایە، وەک چەکی دۆلار، هەروەها توانای کۆکردنەوە و دەرهێنانی زانیاری، بەرمەبناى ئەو ڕاستییەی کە ژێرخانی زانیاریی وەزارەت و دامەزراوە سەرەکییەکانی عێراق بە تەواوی دروستکراوى ئەمەریکایە، ئەگەر عێراق ملکەچ نەبێت ڕەنگە دوا ڕێگە پەنابردن بێت بۆ بە ئامانجگرتنی سەرکردەی میلیشیاکان و دامەزراوەکانیان. بۆیە ناکرێ گەڕانەوە بۆ دۆخی پێشوو قبووڵ بکرێت. لە ئێستادا سیستمی دارایی ئەلکترۆنی وردە وردە جێبەجێ دەکرێت، گرووپەکانی پەیوەست بە ئێرانەوە دەبێت وەک دیفاکتۆ مامەڵەی لەگەڵدا بکەن، چونکە بەشێکی بەرچاو لە داهاتەکەیان وابەستەی سیستمی کڕینى دۆلار لە بانکى ناوەندى و فرۆشتنى لە بازاڕدا بوو، کەواتە ئەو گرووپانە چەکێکیان دروست کرد کە ئێستا واشنتن دەتوانێت لە دژی خۆیان بەکاری بهێنێت.   سەرچاوەکان: مركز الامارات للسیاسات (6/10/2023)، “العراق وأزمة الدولار: معضلة اقتصادية ذات مضمون جيوسياسي”، https://epc.ae/ar/details/brief/aliraq-wa-azmat-alduwlar-mudilat-aiqtisadiya-dhat-madmun-jiusiasi. مركز الامارات للسیاسات (23/2/2023)، “على المِحَك: الأبعاد الاستراتيجية والسياسية لأزمة سعر صرف الدولار مقابل الدينار في العراق”، https://epc.ae/ar/details/featured/alabaad-alestiratijia-walsiyasia-li-azmat-sier-sarf-alduwlar-muqabil-aldiynar-fi-aleiraq. مركز الامارات للسیاسات (24/1/2023)، “مُعضِلة قديمة وضوابط جديدة: الأبعاد السياسية والاقتصادية لأزمة انخفاض قيمة الدينار العراقي”، https://epc.ae/ar/details/brief/al-abaad-alsiyasia-walaiqtisadia-li-azmat-ainkhifad-qimat-aldiynar-aleiraqi. بغداد الیوم (25/9/2023)، “نهاية الحكاية.. العراق أسير الدولار ولا حلول تلوح في الأُفق ‘تُخفض’ من اسعار الصرف”، https://shorturl.at/kxCM8. زید عبدالوهاب (11/1/2023)، “تذبذب سعر صرف الدينار العراقي: الأسباب والتداعيات”، https://www.orsam.org.tr/ar/irak-dinari-kurundaki-dalgalanma-nedenleri-ve-yansimalari/.    

درەو: بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی بە رەسمی كرایە بارەگای ئەنجومەنی سیاسی و بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی كە جەعفەر شێخ مستەفا لێپرسراوێتی  و تابلۆی سەر بارەگاكە گۆڕاوە، بەم زووانە ئەندامەكانی ئەنجومەنەكە دیاری دەكرێن، تا ئێستا هەریەك لە ( دلێر سەید مەجید، رزگار عەلی، جوتیار نوری، مستەفا چاوڕەش، روناك شێخ جەناب، نەرمین عوسمان، رابەر سەید برایم، سامان گەرمیانی .....) لەوانەن كە دەبنە ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای یەكێتی. بە پێی مادەی (54)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێن. رۆژی چوارشەممە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی سەردانی جەعفەر شێخ مستەفا لێپرسراوی ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كرد. لەم سەردانەدا بافڵ تاڵەبانی دڵنیایی بە جەعفەر شێخ مستەفا داوە كە ‌" هەموو ئەو بڕیارانەی دەدرێن لەچوارچێوەی بڕیارو راسپاردەكانی كۆنگرەی پێنج و لەژێر رۆشنایی پەیڕەوی نوێیە". كۆتاییەكانی ئەیلولی 2023، یەكێتیی كۆنگرەی پێنجەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا بافڵ تاڵەبانی بە فەرمی وەكو سەرۆكی یەكێتیی هەڵبژێردرا، بەشێك لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی كۆنی یەكێتیی بەشداری كۆنگرەكەیان نەكرد. كۆنگرەی پێنجەم ناوی (ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی) گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی)، كۆسرەت رەسوڵ كە سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكەی دەكرد، لە كۆنگرەی پێنجەمدا وەكو "سیمبولی یەكێتیی" ناوزەندكراو مەلا بەختیاریش دوای گفتوگۆیەك لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی نەگەیشتە رێككەوتن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنەكە، بەم جۆرە پۆستەكە بۆ جەعفەر شێخ مستەفا مایەوە. بەڵام دوای زیاتر لە سێ مانگ، ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی تەنیا سەرۆكی هەیە كە جەعفەر شێخ مستەفاو هێشتا ئەندامەكانی دانەنراون و ئەنجومەنەكە ئەكتیڤ نەكراوە. بەپێی مادەی (54)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی، ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتیی ئۆرگانێكی باڵای یەكێتییەو ئەركی رێنماییكردنی ئەنجومەنی سەركردایەتی و ئۆرگانەكانی تری یەكێتییە بۆ پرسە سیاسی و ستراتیژییەكان. ژمارەی ئەندامەكانی لە (9 - 15) كەس پێكدێت و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی پاش كۆنگرە ئەندامانی ئەنجومەنەكە دیاری دەكات. لە ئێستادا تابلۆی سەر بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی گۆڕدراوە لە (مەكتەبی سیاسی یەكێتی)یەوە بۆ (ئەنجومەنی سیاسی و بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی)، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئەم كەسانە لەوانەن كە وەكو كاندید بۆ ئەندامانی ئەنجومەنەكەی جەعفەر شێخ مستەفا قسەیان لەگەڵدا كراوە: 🔹 جەعفەر شێخ مستەفا 🔹 مستەفا چاوڕەش 🔹 رابەر سەید برایم 🔹 رزگار عەلی 🔹 جوتیار نوری 🔹 دلێر سەید مەجید 🔹 جەمیل هەورامی 🔹 فەرید ئەسەسەرد 🔹 روناك شێخ جەناب 🔹 نەرمین عوسمان 🔹 سامان گەرمیانی  

راپۆرت: دره‌و وه‌فدی هه‌رێمی كوردستان دانوستانی خۆی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵی عێراق دابه‌شكردووه‌ به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ردا، له‌م رێگه‌یه‌وه‌ ده‌یه‌وێت پرسی موچه‌ی موچه‌خۆران له‌ كێشه‌ی نه‌وت جیابكاته‌وه، سێ شه‌ممه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق كۆبونه‌وه‌ی هه‌یه‌، بڕیاره‌ له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا هه‌م ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه‌ په‌سه‌ندبكرێت و هه‌م بڕیار له‌سه‌ر بڕه‌ پاره‌یه‌كیش بدرێت بۆ خه‌رجی موچه‌ی مانگی یه‌كی موچه‌خۆرانی هه‌رێم، كۆمپانیای سۆمۆ و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمیش له‌ گفتوگۆدان بۆ یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كان له‌باره‌ی نرخی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، ورده‌كاری زیاتر له‌باره‌ی دانوستانی ئه‌مجاره‌ له‌م راپۆرته‌دا.‌ دابه‌شكردنی دانوستان به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ردا رۆژی 6ی ئه‌م مانگه‌ وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان گه‌یشته‌ به‌غداد بۆ گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵی عێراق سه‌باره‌ت به‌ هه‌مواری یاسای بودجه‌، وه‌فده‌كه‌ دوو رۆژ دانوستانی كردو گه‌ڕایه‌وه‌. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم راپۆرتێكی پێشكه‌شی به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵ كردووه‌، له‌م راپۆرته‌دا دانوستانی خۆی له‌گه‌ڵ به‌غداد له‌باره‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌ دابه‌شكردووه‌ به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ردا، به‌مشێوه‌یه‌: •    موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان •    دۆسیه‌ی نه‌وت •    دۆسیه‌ی داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان وه‌فدی دانوستانكاری هه‌رێمی كوردستان داوایكردووه‌، ئه‌م سێ ته‌وه‌ره‌یه‌ به‌شێوه‌ی جیاجیا مامه‌ڵه‌و رێككه‌وتنیان له‌سه‌ر بكرێت و نه‌به‌سترین به‌یه‌كه‌وه‌، به‌تایبه‌تیش پرسی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم تێكه‌ڵ به‌ دۆسیه‌ی نه‌وت نه‌كرێت و له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی حاكیمه‌دا دابنرێت و له‌ ناكۆییه‌كانی تر دوربخرێته‌وه‌. عه‌توان عه‌توانی رێككه‌وتنه‌كه‌ رێكده‌خات محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، پرسی رێككه‌وتنی حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی له‌باره‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌ راده‌ستی (عه‌توان عه‌توانی) سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق كردووه‌، عه‌توان سه‌ربه‌ كوتله‌ی ده‌وڵه‌تی یاسای نوری مالیكییه‌و ئه‌و سه‌رپه‌ره‌شتی گفتوگۆو رێككه‌وتنه‌كان ده‌كات، سودانی ده‌یه‌وێت هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان له‌ناو ورده‌كاری رێككه‌وتنه‌كه‌دا بێت بۆئه‌وه‌ی له‌كاتی ده‌نگدان له‌سه‌ر په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه‌، په‌رله‌مان گرفت دروست نه‌كات. پرسی موچه‌ له‌ دانوستاندا له‌ پرسی موچه‌دا، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم داوایكردووه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی پیشتر رێككه‌وتنی له‌سه‌ر كراوه‌، خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق جیابكرێته‌وه‌و بخرێته‌ چوارچێوه‌ی خه‌رجی (حاكیمه‌)ی عێراق، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق خۆشی بیرۆكه‌یه‌كی هاوشێوه‌ی هه‌یه‌و ده‌یه‌وێت خه‌رجی موچه‌ی عێراقیش بخاته‌ ناو چوارچێوه‌ی خه‌رجی حاكیمه‌وه‌. خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان (موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران+ خانه‌نشینان+ پێشمه‌رگه‌)‌ به‌ تێكڕا بۆ ساڵێك له‌ بودجه‌ی فیدراڵدا به‌ بڕی (10 ترلیۆن و 867 ملیار) دیناره دانراوهو بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دیناره‌‌، خه‌رجی موچه‌ی عێراقیش به‌ تێكڕا بڕی (76 ترلیۆن) دیناره‌‌. به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵ و سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان تاڕاده‌یه‌ك قایل بوون به‌وه‌ی پرسی موچه‌ی موچه‌خۆران له‌ بابه‌تی نه‌وت و داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێم جیابكرێته‌وه‌. ‌ خەرجی حاكیمە كه‌ بڕیاره‌ خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی كوردستان و عێراقیشی بۆ زیاد بكرێت، ئه‌م جۆره‌ خه‌رجیانه‌ ده‌گرێته‌وه: •    كارتی كۆبوونی خۆراك •    خەرجی كێشه‌ی ناكۆكی موڵكایه‌تیی •      دەرمان •    پاڵپشتی گەنم و جۆ •    هاوردەكردنی وزە •     سەرژمێری دانیشتوان •     خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان یاسای بودجه‌ی گشتی عێراق كه‌ بۆ سێ ساڵه‌ (2023-2024-2025)، له‌ كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023 كه‌وته‌ بواری جێبه‌جێكردن، یاساكه‌ پشكی هه‌رێمی كوردستانی له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاریكردووه‌، له‌گه‌ڵ به‌ركاربوونی یاساكه‌دا حكومه‌تی هه‌رێم بۆی ده‌ركه‌وت پشكی مانگانانه‌ی زۆر كه‌متره‌ له‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی كردووه‌، به‌تایبه‌تیش بۆ مانگه‌كانی سه‌ره‌تای به‌ركاربوونی یاسای بودجه‌، كه‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق كه‌مبوو، به‌هۆیه‌وه‌ پشكی هه‌رێم بۆ هه‌ر مانگێك له‌ (580 ملیار) دیناردا راده‌وه‌ستا، ئه‌مه‌ش بڕه‌ پاره‌یه‌ك بوو كه‌ به‌ته‌نیا به‌شی دابینكردنی خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی نه‌ده‌كرد كه‌ بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (913 ملیار) دیناره‌. كه‌می پشكی هه‌رێم له‌ كۆی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق وایكرد، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕه‌زایه‌تی ده‌رببرێت، به‌وهۆیه‌وه‌ مادده‌كانی تایبه‌ت به‌ پشكی هه‌رێم له‌یاسای بودجه‌ به‌ هه‌ڵپه‌سێردراوی مانه‌وه‌و حكومه‌تی عێراق تا چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه‌ له‌كۆتاییه‌كانی 2023دا بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (700 ملیار) دیناری بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌ حكومه‌تی هه‌رێم دا. پرسی نه‌وت له‌ دانوستاندا له‌ پرسی دۆسیه‌ی نه‌وتدا، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵ له‌باره‌ی خه‌رجی ده‌رهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت ناكۆكن، حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ڵێ پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له‌ هه‌رێم بڕی (32) دۆلاری تێده‌چێت، به‌ڵام له‌ یاسای بودجه‌ی فیدراڵی عێراقدا ته‌نیا بڕی (6) دۆلار بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له‌ هه‌رێمی كوردستان دانراوه‌. به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه‌ له‌سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاگاداره‌وه‌ له‌ به‌غداد ده‌ست (دره‌و) كه‌وتوون، عه‌توان عه‌توانی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق هاوكات له‌گه‌ڵ سه‌ردانی وه‌فدی هه‌رێمدا، داوای له‌ كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان كردووه‌ سه‌ردانی به‌غداد بكه‌ن، كۆمپانیاكانیش 18 كه‌سیان به‌ نوێنه‌رایه‌تی خۆیان ناردوه‌ته‌ به‌غدادو كۆمپانیای (دیلۆیت)یش كه‌ وردبینی له‌ فرۆش و داهاتی نه‌وتی هه‌رێم ده‌كات نوێنه‌ری خۆی ناردووه‌، به‌ ئاماده‌بوونی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان نوێنه‌ری كۆمپانیاكان و دیلۆیت له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" كۆبونه‌ته‌وه‌. (دره‌و) زانیویه‌تی، له‌و كۆبونه‌وه‌یه‌دا كۆمپانیای سۆمۆ داوای له‌ نوێنه‌ری كۆمپانیا بیانییه‌كانی هه‌رێم كردووه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، به‌ (6) دۆلار كاربكه‌ن وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ یاسای بودجه‌دا هاتووه‌، نوێنه‌ری كۆمپانیاكان ره‌تیانكردوه‌ته‌وه‌و رایانگه‌یاندووه‌ ئه‌و نرخه‌ زه‌ره‌ر ده‌كه‌ن و ئه‌وان به‌ نرخێكی تر له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم گرێبه‌ستیان كردووه‌. دوای ئه‌وه‌ی نوێنه‌ری كۆمپانیا بیانییه‌كانی هه‌رێم نرخی (6) دۆلاره‌كه‌یان ره‌تكردوه‌ته‌وه‌، كۆمپانیای سۆمۆ ئۆپشنێكی تری خستوه‌ته‌ به‌رده‌میان، ئۆپشنه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م كۆمپانیایانه‌ گرێبه‌ستی كاركردنیان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراق نوێ بكه‌نه‌وه‌و له‌سه‌ر نرخێكی نوێ رێككه‌وتن بكرێت به‌و شێوه‌ی له‌ عێراقدا هه‌یه‌، نوێنه‌ری كۆمپانیاكان ئه‌م پیشنیازه‌شیان ره‌تكردوه‌ته‌وه‌. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، ئێستا كۆمپانیای سۆمۆو كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم خه‌ریكی گه‌ڵاڵه‌كردنی رێككه‌وتنێكی نوێن، رێككه‌وتنێك كه‌ نرخێكی تر بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌نێوان 6 دۆلاره‌كه‌ی عێراق و 32 دۆلاره‌كه‌ی هه‌رێم دیاری بكات. فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ تێچووی بەرهەمێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی هه‌رێمی بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار دیاریكردووە كە دەكاتە (6,9) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی تێكڕای ئەم خەرجییەی بە بڕی (32,91) دۆلار دیاریكردووە، بەمشێوەیە: •    بڕی (24,32) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت •    بڕی (8,59) دۆلار بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت ئه‌مه‌ یه‌كه‌مجار نییه‌ كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی كه‌رتی نه‌وتی عێراق كۆده‌بنه‌وه‌، ئه‌م كۆمپانیایانه‌ كه‌ خۆیان له‌ناو گروپێكدا به‌ناوی "ئه‌پیكور" رێكخستووه‌، بۆ یه‌كه‌مجار دوای په‌سه‌ندكردنی بودجه‌ی عێراق و سه‌رهه‌ڵدانی ناكۆكی له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد، رۆژی 8ی تشرینی دووه‌می 2023 له‌ (دوبه‌ی) له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كۆبونه‌وه‌یان  كرد، له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا نوێنه‌ری كۆمپانیاكان پێشنیازی ئه‌وه‌یان بۆ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كرد كۆمپانیای سۆمۆ ئه‌و نه‌وته‌یان لێبكڕێت كه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می ده‌هێنن، چونكە بەگوێرەی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ حكومەتی هەرێم كردویانە كە گرێبەستی پشكی بەرهەمهێنانە، ئەم كۆمپانیایانە مافی ئەوەیان پێدراوە پشكی نەوتی خۆیان بفرۆشن، داواكارییه‌كی تری كۆمپانیاكان ئه‌وه‌ بوو " رێككەوتنێكی روون‌و وردو یاسایی هەبێت بۆ فرۆشتن‌و هەناردەی نەوت، لەناویشیاندا پێدانی پارەی فرۆشی نەوت لە رابردوو و داهاتووودا" ئه‌مه‌شیان وه‌كو مه‌رج بۆ ده‌ستپیكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم دیاری كردبووه‌، چونكه‌ وه‌كو خۆیان ده‌ڵێن ئه‌م كۆمپانیایانه‌ بڕی (یه‌ك ملیار) دۆلار قه‌رزیان لای حكومه‌تی هه‌رێمه‌. كۆمپانیا بیانییەكانی هەرێم ترسیان هەیە وەكو ئەوەی پێشتر وەزارەتی نەوتی عێراق كاری لەسەركردووە، گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم هەموار بكرێتەوەو لە گرێبەستی "شەراكەت"ەوە بكرێت بە گرێبەستی "خزمەتگوزاری"، بۆیە لە گفتوگۆكەی دوبەیدا نوێنەری ئەپیكور داوایكرد" مەرجە بازرگانییەكانی ئێستا وەك خۆیان بمێننەوە‌و گرێبەستەكانی پشكی بەرهەمهێنان كاریان پێبكرێت". له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا راوه‌ستاوه‌، به‌وهۆیه‌وه‌ حكومه‌تی هه‌رێمی نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستداوه‌، راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وت هۆكار بوو بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا قایل بێت به‌وه‌ی پرۆسه‌ی فرۆشتنی نه‌وته‌كه‌ی و داهاته‌كه‌شی راده‌ستی به‌غداد بكات ته‌نیا له‌پێناو ئه‌وه‌ی به‌شی خۆی له‌ بودجه‌ی گشتی عێراق وه‌ربگرێت، ئێستا كه‌ توركیا ئاماده‌یی خۆی نیشانداوه‌ به‌ ره‌زامه‌ندی عێراق جارێكی تر پرۆسه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێبكاته‌وه‌، حكومه‌تی فیدراڵ ده‌یه‌وێت به‌ر له‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌، ناكۆكی چه‌ند ساڵه‌ی خۆی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم له‌باره‌ی نه‌وته‌وه‌ چاره‌سه‌ر بكات، ئه‌مه‌ش له‌دۆخێكدا كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌رێمدا نییه‌. ئه‌م دانوستانه‌ی كه‌ له‌باره‌ی نه‌وته‌وه‌ ئێستا حكومه‌تی هه‌رێم ده‌یكات ته‌نیا تایبه‌ته‌ به‌و بابه‌تانه‌وه‌ له‌ یاسای بودجه‌دا ناكۆكیان له‌سه‌ره‌، به‌ دیاریكراویش نرخی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، حكومه‌تی هه‌رێم له‌ 2024دا دانوستانێكی گه‌وره‌تریشی كه‌ له‌به‌رده‌مدایه‌ كه‌ پرسی ئاماده‌كردنی ره‌شنوسی یاسای نه‌وت و غازه‌، یاسایه‌ك كه‌ ئه‌گه‌ر له‌ په‌رله‌مان په‌سه‌ند بكرێت، بۆ یه‌كه‌مجار له‌ عێراقی دوای سه‌ددامدا ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی فیدراڵ و حكومه‌تی هه‌رێم به‌سه‌ر كه‌رتی نه‌وت و غازدا یه‌كلاده‌كاته‌وه‌و، ده‌بێت به‌ به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی یاسایش له‌به‌رده‌م دادگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بۆ هه‌ر ناكۆكییه‌ك كه‌ له‌ داهاتوودا له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد سه‌باره‌ت به‌ سامانه‌ سروشتییه‌كان دروست ببێت. داهاتی نانه‌وتیی له‌دانوستاندا چاودێری دارایی عێراق داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێمی كوردستانی بۆهه‌ر مانگێك به‌بڕی (230 ملیار) دینار دیاریكردووه‌، ئه‌م داهاته‌ بڕی (130 ملیار)ی وه‌كو داهاتی ده‌روازه‌ سنورییه‌كان ئه‌ژماركراوه‌و بڕی (100 ملیار) دیناریشی وه‌كو داهاتی باج و رسومات و داهاتی ناوخۆیی تری هه‌رێم ئه‌ژماركراوه‌، به‌پێی یاسای ئیداره‌ی ده‌وڵه‌ت له‌ عێراق، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت رێژه‌ی 50%ی تێكڕای داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانی خۆی بۆ حكومه‌تی فیدراڵ بگه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت به‌شه‌ بودجه‌ی خۆی له‌ عێراق وه‌ربگرێت، رێژه‌ی 50%ی تێكڕای داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێمی كوردستان به‌پێی ئه‌وه‌ی ده‌سته‌ی چاودێری دارایی عێراق خه‌مڵاندنی بۆ كردووه‌ بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (115 ملیار) دیناره‌و ده‌بێت هه‌رێم ئه‌م پاره‌یه‌ بۆ خه‌زێنه‌ی گشتیی عێراق بگه‌ڕێنێته‌وه‌. واتا مانگانه‌ ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێم بڕی (65 ملیار) دیناری داهاتی ده‌روازه‌ سنورییه‌كان و بڕی (50 ملیار)  دیناری داهاته‌كانی ناوخۆ بداته‌وه‌ به‌ به‌غداد. كه‌ی یاسای بودجه‌ هه‌موار ده‌كرێت رۆژی 18ی ئۆكتۆبه‌ری 2023 وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و وه‌فدی حكومه‌تی عێراق به‌ سه‌رۆكایه‌تی ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی عێراق چوونه‌ به‌رده‌م لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق، لێره‌و هه‌ردوو حكومه‌ت گه‌یشته‌ رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵ، به‌جۆرێك موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق جیابكرێته‌وه‌و له‌ ململانێ سیاسییه‌كان دووربخرێته‌وه‌. ئه‌م هه‌مواره‌ هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ وا رێككه‌وتنی له‌سه‌ر كرا بكه‌وێته‌ سه‌ره‌تای ساڵی 2024ه‌وه‌، له‌ 14ی تشرینی دووه‌می 2023وه‌ په‌رله‌مانی عێراق كه‌ ده‌بوو یاسای بودجه‌ هه‌موار بكات، خۆی توشی قه‌یران هات، محه‌مه‌د حه‌لبوسی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌ پۆسته‌كه‌ی دورخرایه‌وه‌، ئیتر له‌وكاته‌وه‌ تائێستا پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌به‌تاڵی ماوه‌ته‌وه‌و په‌رله‌مان به‌پێی په‌یڕه‌وی ناوخۆ ناتوانێت هیچ دانیشتنێك بكات بۆ خوێندنه‌وه‌و په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌یاساكان، بڕیاره‌ رۆژی شه‌ممه‌ی هه‌فته‌ی داهاتوو (واته‌ 13ی ئه‌م مانگه‌) په‌رله‌مانی عێراق سه‌رۆكێكی نوێ بۆخۆی هه‌ڵبژێرێت و ده‌ست به‌ دانیشتنه‌كانی بكاته‌وه‌. رۆژی سێ شه‌ممه‌ی هه‌فته‌ی داهاتوو (واته‌ رۆژی 16ی ئه‌م مانگه‌) ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق كۆبونه‌وه‌ی هه‌یه‌، بڕیاره‌ له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا ده‌نگ له‌سه‌ر ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه‌ بدرێت و دواتر ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكرێت به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنی، هه‌ڵبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن لیژنه‌ی داراییه‌وه‌ خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت. ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ی په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌ له‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و دواتریش له‌ په‌رله‌مان گرفتی تری بۆ دروست نه‌بێت، پێشبینی ده‌كرێت له‌ دوو هه‌فته‌ی داهاتوودا په‌سه‌ند بكرێت و چاره‌نوسی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم یه‌كلایی بكرێته‌وه‌. هه‌رێم بۆ موچه‌ی مانگی یه‌ك چی ده‌كات ؟ سه‌رباری ئه‌وه‌ی تا یه‌كلابوونه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كانی له‌باره‌ی یاسای بودجه‌، حكومه‌تی فیدراڵ كۆتاییه‌كانی ساڵی رابردوو بڕی (2 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار قه‌رزی به‌ حكومه‌تی هه‌رێم دا، بۆ ئه‌وه‌ی بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بری (700 ملیار) دیناری بۆ دابینكردنی خه‌رجی موچه‌ له‌به‌رده‌ستدا بێت، به‌ڵام به‌م قه‌رزه‌شه‌وه‌ حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سێ موچه‌ی قه‌رزی موچه‌خۆرانه‌وه‌ ماڵئاوایی له‌ ساڵی 2023 كرد. ئێستا كه‌ سه‌ره‌تای ساڵی 2024ه‌، حكومه‌تی هه‌رێم خه‌رجی موچه‌ی مانگی یه‌كی به‌ده‌سته‌وه‌ نییه‌، ئه‌گه‌ر په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه‌ بۆ دوو هه‌فته‌ی داهاتووش دوابكه‌وێت، حكومه‌تی هه‌رێم توانای دابینكردنی موچه‌ی ئه‌م مانگه‌ی نابێت، بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه،‌ پێشنیاز كراوه‌ له‌ دانیشتنی سێ شه‌ممه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقدا بڕیارێك په‌سه‌ندبكرێت بۆ ئه‌وه‌ی هاوشێوه‌ی (700 ملیار) دیناره‌كه‌ی ساڵی رابردووه‌، حكومه‌تی عێراق بۆ ئه‌م مانگه‌ش بڕه‌ پاره‌یه‌ك بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بۆ حكومه‌تی هه‌رێم بنێرێت، به‌ڵام پاره‌كه‌ی ئه‌مجاره‌ ناوی قه‌رزی لێ نه‌نرێت، به‌ڵكو وه‌كو سولفه‌یه‌ك بێت و‌ له‌به‌ر رۆشنایی خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم دوای هه‌مواری یاسای بودجه‌ دیاری بكرێت. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا دیاریكراوه‌، خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان (موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران- خانه‌نشینان- پێشمه‌رگه‌)‌ به‌ تێكڕا بۆ ساڵێك بڕی (10 ترلیۆن و 867 ملیار) دیناره، واتا بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دینار ته‌رخانكراوه‌، ئه‌مه‌ش بڕی (7 ملیار) دینار كورتهێنانی بۆ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی موچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌یه‌ (وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ده‌ڵی خه‌رجی مانگانه‌ی موچه‌ بڕی 913 ملیار دیناره‌)، به‌ڵام كورتهێنانه‌كه‌ زۆر نییه‌و حكومه‌تی هه‌رێم ده‌توانێت به‌ داهاتی ناوخۆ پڕی بكاته‌وه‌.  ‌‌  

درەو: رێژەی جیابوونەوەی هاوسەرگیری لە گەرمیان لە (29%)ەوە بۆ (52%) زیادی كردووە، لە ناوەندی كەلا جیابوونەوە (68%) و كفری لە (11%)ەوە بۆ (30%) زیادیكردووە. بە پێی ئاماری دادگاكانی باری كەسێتی سەربە سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی كەركوك/ گەرمیان، رێژەی جیابوونەوە لە دوو هێندە زیادی كردووە. بە پێی ئاماری دادگاكانی گەرمیان لە 2023: •    كەلار: هاوسەرگیری (1198)، جیابوونەوە (819)، رێژەی جیابوونەوە (68%) •    كفری: هاوسەرگیری (510)، جیابوونەوە (155)، رێژەی جیابوونەوە (30%) •    رزگاری: هاوسەرگیری (455)، جیابوونەوە (137)، رێژەی جیابوونەوە (30%) •    دەربەندیخان: هاوسەرگیری (416)، جیابوونەوە (206)، رێژەی جیابوونەوە (50%) •    خانەقین/قورەتوو: هاوسەرگیری (39)، جیابوونەوە (35)، رێژەی جیابوونەوە (90%) •    كۆی گشتی: هاوسەرگیری (2618)، جیابوونەوە (1352)، رێژەی جیابوونەوە (52%) بە پێی ئاماری دادگاكانی گەرمیان لە 2022: •    كەلار: هاوسەرگیری (1271)، جیابوونەوە (460)، رێژەی جیابوونەوە (36%) •    رزگاری: هاوسەرگیری (535)، جیابوونەوە (93)، رێژەی جیابوونەوە (17%) •    دەربەندیخان: هاوسەرگیری (413)، جیابوونەوە (177)، رێژەی جیابوونەوە (43%) •    كفری: هاوسەرگیری (500)، جیابوونەوە (55)، رێژەی جیابوونەوە (11%) •    خانەقین/قورەتوو: هاوسەرگیری (27)، جیابوونەوە (12)، رێژەی جیابوونەوە (44%) •    كۆی گشتی: هاوسەرگیری (2746)، جیابوونەوە (797)، رێژەی جیابوونەوە (29%)

(دره‌و): هاوكات  له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی گفتوگۆكان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵی عێراق سه‌باره‌ت به‌ یاسای نه‌وت و غاز، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆچوونی دادوه‌رێكی به‌ناوبانگ بڵاوده‌كاته‌وه‌ كه‌ پشتیوانی ئه‌وه‌ ده‌كات حكومه‌تی هه‌رێم ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر كه‌رتی نه‌وت و غازی خۆیدا هه‌بێت نه‌ك حكومه‌تی فیدراڵی عێراق. سایتی فه‌رمی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان شیكارییه‌كی بڵاوكردوه‌ته‌وه‌ كه‌ دادوه‌ر (ستیڤن ئێم شوێبڵ) كردویه‌تی و تێیدا پشتگیری ئه‌وه‌ ده‌كات به‌پێی ده‌ستوری ساڵی 2005ی عێراق، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان مافی هه‌یه‌ به‌سه‌ر به‌رهه‌مهێنان و به‌ڕێوه‌بردنی كه‌رتی نه‌وت و غازدا. ئه‌م دادوه‌ره‌ لێكدانه‌وه‌ی بۆ مادده‌كانی (110-114-115-121)ی ده‌ستوری عێراق كردووه‌و وای ده‌بینێت كه‌ ئه‌م ماددانه‌ ده‌سه‌ڵاتی تایبه‌تی به‌ حكومه‌تی فیدراڵی نادات له‌ كه‌رتی نه‌وت و غازدا، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌سه‌ڵات به‌ هه‌رێمه‌كان ده‌دات. بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م شیكارییه‌ له‌كاتێكدایه‌ له‌ شوباتی 2023وه‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی عێراق چوونه‌ته‌ ناو دانوستانێكی نوێوه‌ بۆ ئاماده‌كردنی ره‌شنوسی یاسای نه‌وت و غاز، یاسایه‌ك كه‌ ده‌بوو دوای په‌سه‌ندكردنی ده‌ستوری عێراق ده‌ربكرایه‌و به‌هۆی ناكۆكی نێوان هه‌ولێرو به‌غداده‌وه‌ تائێستا ده‌رنه‌چووه‌. ساڵی رابردوو (دره‌و) هه‌ندێك له‌ ورده‌كارییه‌كانی دانوستانی نێوان حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی له‌باره‌ی ئاماده‌كردنی ره‌شنوسی یاسای نه‌وت و غاز بڵاوكرده‌وه‌، به‌پێی دانوستانه‌كان، حكومه‌تی فیدراڵ زۆرینه‌ی داواكارییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی له‌ ره‌شنوسی یاساكه‌دا ره‌تكردبووه‌وه‌، به‌تایبه‌تیش هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازو ئه‌نجومه‌نی نه‌وت و غاز و دژایه‌تیكردنی ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم بۆری تایبه‌ت به‌هۆی هه‌بێت و ئیداره‌دانی كێڵگه‌كانی نه‌وتیش لای وه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدراڵ ده‌بێت. سه‌رباری كێشه‌ی دارایی و پرسی هه‌مواری یاسای بودجه‌، بابه‌تی ده‌ركردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ یه‌كێك له‌ ئاڵنگارییه‌كانی ساڵی نوێی 2024ه‌ له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد. محه‌مه‌د شیاع سودانی كاتێك له‌ پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ده‌ستبه‌كاربوو، به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی دا له‌ماوه‌ی شه‌ش مانگ دوای ده‌ستبه‌كاربوونی حكومه‌ته‌كه‌ی پرۆژه‌یاسای نه‌وت و غاز ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكات، به‌ڵام ئه‌م به‌ڵینه‌ی نه‌برده‌سه‌رو ناكۆكی نێوان هه‌ولێرو به‌غدادیش له‌سه‌ر پرۆژه‌كه‌ یه‌كێك له‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كییه‌كان بوو. سودانی هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ باوه‌ڕی وابوو تاكه‌ چاره‌سه‌ر بۆ كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌ له‌نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی ده‌ركردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵه‌، ئه‌و به‌ر له‌ ده‌ستبه‌كاربوونی له‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كدا به‌ نوێنه‌رانی كوردی وتبوو ناتوانێت بڕیاره‌كانی 15ی شوبای 2002ی دادگای فیدراڵی دژی كه‌رتی نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان رابگرێت، باشترین چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ یاسای نه‌وت و غاز ده‌ربكرێت و له‌وێدا ده‌سه‌ڵاتی هه‌ردوو حكومه‌ته‌كه‌ به‌سه‌ر سامانه‌ سروشتییه‌كاندا به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستوردا هاتووه‌، دیاری بكرێت. ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر سكاڵایه‌كی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و هه‌رێمی پابه‌ندكرد به‌وه‌ی نه‌وت و غازه‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات. له‌ 25ی ئازاری 2023دا توركیا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی بۆ به‌نده‌ری جه‌یهان راگرت، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تیی پاریس و سكاڵایه‌ك كه‌ عێراق دژی به‌كارهێنانی بۆرییه‌كانی نه‌وت بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر توركیای تۆماركردبوو.

درەو: كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەرقاڵی ئامادەكردنی خشتەیەكی زەمنیە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و بۆ ئەو مەبەستەش رۆژی (30ی ئایاری 2024)ی دیاریكردووە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. دواتر لەسەر بنەمای ئەو خشتە زەمەنییەی كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ ئامادەكارییەكانی خۆی كردوویەتی، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان مەرسومی چوارەم دەردەكات بۆ دیاریكردنی رۆژێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، پێشتر سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان سێ مەرسومی دیكەی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەركردبوو، بەڵام هەڵبژاردن بەرێوە نەچوو. مەرسومی یەكەمی هەڵبژاردن رۆژی 24ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە مەرسومێك رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، واتە (7) مانگ بەر لە وادەی تەواوبوونی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم وادەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی دیاریكرد. مەرسومی دووەمی هەڵبژاردن 26ی مانگی ئازاری 2023، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی دووەمی دەركردو تێیدا وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد، واتە ئەمجارەش ماوەی 8 مانگ دەرفەت بە لایەنەكان درا بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن لەناو پەرلەماندا، ئەم وادەیەك تێپەڕی‌و لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن. مەرسومی سێیەم هەڵبژاردن 3ی مانگی ئابی 2023 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی سێیەمی دەركردو تێیدا وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 25ی شوباتی 2024ی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد.      

  (دره‌و) خشته‌ی بودجه‌ی گشتیی عێراق بۆ ساڵی 2024 ئاماده‌ ده‌كرێت، وه‌زیری سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌شداری له‌ كۆبونه‌وه‌كه‌دا كردووه‌، ئاماده‌یی هه‌رێمی نیشانداوه‌ بۆ هه‌نارده‌كردنی (400 هه‌زار)  به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌. محه‌مه‌د عه‌لی ته‌میم  وه‌زیری پلاندانانی عێراق كه‌ هاوكات جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانیشه‌، له‌ باره‌گای وه‌زاریه‌تی نه‌وت له‌ به‌غداد سه‌رۆكایه‌تیی كۆبونه‌وه‌یه‌كی كرد كه‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وت و ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی له‌ حكومه‌تی فیدراڵ و كه‌مال محه‌مه‌د وه‌زیری سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌ وه‌كاله‌ت  له‌گه‌ڵ وه‌فدیكی هاوڕێیدا، تێیدا به‌شداربوون، له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری گشتیی له‌ هه‌ردوو وه‌زاره‌تی نه‌وت و سامانه‌ سروشتییه‌كان وه‌زاره‌تی دارایی عێراق. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی وه‌زاره‌تی نه‌وت، له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا گفتوگۆ له‌باره‌ی میكانیزمه‌كانی ئاماده‌كردنی خشته‌ی بودجه‌ی گشتیی بۆ ساڵی 2024 به‌ هه‌ردوو بواری به‌كاربردن و وه‌به‌رهێنانه‌وه‌، له‌به‌ر رۆشنایی نرخی نه‌وت و داهاتی پێشبینیكراوی ئه‌مساڵدا. له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا، وه‌زیری پلاندانانی فیدراڵ وتویه‌تی: حكومه‌ت سوره‌ له‌سه‌ر ته‌واوكردنی ئه‌م خشته‌یه‌ له‌چوارچێوه‌ی بودجه‌ی ئه‌مساڵدا، له‌ زووترین كات و ناردنی بۆ په‌رله‌مان به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردن، به‌ له‌به‌رچاوگرتنی بری نه‌وتی هه‌نارده‌كراو به‌ پشكی هه‌رێمی كوردستانیشه‌‌وه‌، هه‌روه‌ها پابه‌ندبوونی عێراق به‌ پشكی دیاریكراوی وه‌به‌رهێنان له‌لایه‌ن رێكخراوی ئۆپێك پڵه‌سه‌وه‌. حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وتیش باسی له‌ بایه‌خی بودجه‌ كردووه‌ كه‌ ده‌خوازێت خشته‌كانی خه‌رجی و داهاتی دارایی بۆ ته‌واوبكرێت، رایگه‌یاندووه‌" وه‌زاره‌تی نه‌وت هه‌وڵی زۆر ده‌دات بۆ فه‌راهه‌مكردنی باشترین بارودۆخ بۆ وه‌به‌رهێنان و گواستتنه‌وه‌ی نه‌وت و به‌ده‌ستهێنانی داهاتی گونجاو بۆ پاره‌داركردنی بودجه‌. ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی فیدراڵ ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، وه‌زاره‌ته‌كه‌ی سوره‌ له‌سه‌ر به‌دیهێنانی هاوسه‌نگیی له‌ بودجه‌و پاره‌داركردنی پێویست بۆ به‌شه‌كانی خه‌رجی حاكیمه‌و خه‌رجییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان، چ له‌ لایه‌نی خه‌رجی به‌كاربردن یان وه‌به‌رهێنانه‌وه‌. كه‌مال محه‌مه‌د وه‌زیری سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌كاله‌ ئاماده‌یی هه‌رێمی كوردستانی نیشانداوه‌ له‌بواری هه‌نارده‌ی نه‌وت، به‌پێی ئه‌وه‌ی یاسای بودجه‌ بڕیاری له‌سه‌رداوه‌. هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ راوه‌ستاوه‌و سه‌رباری چه‌ند دانوستانێك  له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد هێشتا هه‌نارده‌ی ده‌ستی پێنه‌كردوه‌ته‌وه‌. نه‌وت به‌ر له‌ راگرتنی له‌لایه‌ن توركیاوه‌، رێژه‌ی نزیكه‌ی 80%ی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی پێكده‌هێنا، دوای راگرتنی، حكومه‌تی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا قایل بووه‌ به‌وه‌ی رۆژانه‌ 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستی كۆمپانیای به‌بازاڕخستی نه‌وتی عێراق بكات به‌مه‌به‌ستی فرۆشتنی، به‌جۆرێك داهاتی نه‌وته‌كه‌ش نه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ حكومه‌تی هه‌رێم و راسته‌وخۆ بچێته‌ بانكی ناوه‌ندیی عێراقه‌وه‌، هه‌موو ئه‌مه‌ش ته‌نیا له‌پێناو ئه‌وه‌ی حكومه‌تی فیدراڵ ئه‌و به‌شه‌ بودجه‌ی بۆ خه‌رج بكات كه‌ له‌ یاسای بودجه‌دا بۆی دیاریكراوه‌. له‌ كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023وه‌ یاسای بودجه‌ی فیدراڵ چوه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردن، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم هێشتا پشكی خۆی له‌ بودجه‌كه‌ وه‌رنه‌گرتووه‌و ده‌یه‌وێت ئه‌مساڵ و له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵ، یاسای بودجه‌ هه‌موار بكاته‌وه‌و كۆتایی به‌ ناكۆكییه‌ داراییه‌كه‌ بهێنێت.

(دره‌و): وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ به‌غداده‌وه‌ گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ هه‌رێمی كوردستان، به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، بڕیاره‌ وه‌فده‌كه‌ هه‌فته‌ی داهاتوو جارێكی تر بگه‌ڕینه‌وه‌ بۆ به‌غداد. له‌دوای گه‌ڕانه‌وه‌، ئه‌ندامانی وه‌فدی هه‌رێم خۆیان له‌ هه‌ر جۆره‌ قسه‌و لێدوانێك له‌باره‌ی كرۆكی دانوستانه‌كه‌یان ده‌پارێزن، ئه‌و دوو رۆژه‌شی كه‌ له‌ به‌غداد بوون، هیچ قسه‌یه‌كیان بۆ میدیاكان نه‌كردووه.  سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاگادار له‌ په‌رله‌مانی عێراق به‌ (دره‌و)ی راگه‌یاند، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم ره‌زامه‌ندی نیشان داوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی خه‌رجی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی گشتیی عێراقدا له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌دا بمێنێته‌وه‌، به‌ڵام خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆران (موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران- خانه‌نشینان- پێشمه‌رگه‌) كه‌ به‌ تێكڕا بۆ ساڵێك له‌ بودجه‌دا به‌ بڕی (10 ترلیۆن و 867 ملیار) دیناره دانراوه و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دیناره‌‌، بخرێته‌ ناو خه‌رجی حاكیمه‌وه‌.  به‌پێی زانیارییه‌كان، محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بیرۆكه‌یه‌كی هه‌یه‌ هاوشێوه‌ی خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی كوردستان، خه‌رجی موچه‌ی عێراقیش به‌هه‌مانشێوه‌ بخرێته‌ چوارچێوه‌ی خه‌رجی حاكیمه‌وه (تێكڕای خه‌رجی موچه‌ی عێراق له‌ یاسای بودجه‌دا بڕی 76 ترلیۆن دیناره‌)‌.  خەرجی حاكیمە ئه‌م جۆره‌ خه‌رجیانه‌ ده‌گرێته‌وه: •     كارتی كۆبوونی خۆران •    خەرجی كشێه‌ی ناكۆكی موڵكایه‌تیی •    دەرمان •     پاڵپشتی گەنم و جۆ •    هاوردەكردنی وزە •     سەرژمێری دانیشتوان •    خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان یاسای بودجه‌ی گشتی عێراق كه‌ بۆ سێ ساڵه‌ (2023-2024-2025) له‌ كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023 كه‌وته‌ بواری جێبه‌جێكردن، یاساكه‌ پشكی هه‌رێمی كوردستانی له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاریكردووه‌، له‌گه‌ڵ به‌ركاربوونی یاساكه‌دا حكومه‌تی هه‌رێم بۆی ده‌ركه‌وت پشكی مانگانانه‌ی زۆر كه‌متره‌ له‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی كردووه‌، به‌تایبه‌تیش بۆ مانگه‌كانی سه‌ره‌تای به‌ركاربوونی یاسای بودجه‌، كه‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق كه‌مبوو، به‌هۆیه‌وه‌ پشكی هه‌رێم بۆ هه‌ر مانگێك له‌ (580 ملیار) دیناردا راده‌وه‌ستا، ئه‌مه‌ش بڕه‌ پاره‌یه‌ك بوو كه‌ به‌ته‌نیا به‌شی دابینكردنی خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی نه‌ده‌كرد كه‌ بۆ هه‌ر مانگێك (913 ملیار) دیناره‌. كه‌می پشكی هه‌رێم له‌ كۆی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق وایكرد، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕه‌زایه‌تی ده‌رببرێت، به‌وهۆیه‌وه‌ مادده‌كانی تایبه‌ت به‌ پشكی هه‌رێم له‌یاسای بودجه‌ به‌ هه‌ڵپه‌سێردراوی مانه‌وه‌و حكومه‌تی عێراق تا چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه‌ له‌كۆتاییه‌كانی 2023دا بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (700 ملیار) دیناری بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌ حكومه‌تی هه‌رێم دا.  رۆژی 18ی ئۆكتۆبه‌ری 2023 وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و وه‌فدی حكومه‌تی عێراق به‌ سه‌رۆكایه‌تی ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی عێراق چوونه‌ به‌رده‌م لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق، لێره‌و هه‌ردوو حكومه‌ت گه‌یشته‌ رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵ، به‌جۆرێك موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق جیابكرێته‌وه‌و له‌ ململانێ سیاسییه‌كان دووربخرێته‌وه‌.  به‌مدواییه‌ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌ دیدارێكدا له‌گه‌ڵ نوێنه‌ری مامۆستایانی ناڕازیی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، تاوه‌كو رۆژی 9ی مانگ واتا ئه‌مڕۆ، ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكات به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنی له‌ماوه‌ی 45 رۆژدا، به‌ڵام تائێستا ره‌شنوسه‌كه‌ ئاماده‌ نه‌كراوه‌و له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ په‌رله‌مان كێشه‌ی به‌تاڵبوونی پۆستی سه‌رۆكی هه‌یه‌و ناتوانێت هیچ دانیشتنێك بكات به‌بێ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ له‌ شوێنه‌كه‌ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی سه‌رۆكی له‌كارلادراو، به‌پێی قسه‌ی ژماره‌یه‌ك له‌ په‌رله‌مانتاران پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ده‌كه‌وێته‌ هه‌فته‌ی داهاتوو، ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌ سوننه‌كان له‌ناو خۆیان و له‌گه‌ڵ كوتله‌ شیعه‌و كورده‌كان له‌لایه‌كی تر له‌سه‌ر كاندیدی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بگه‌نه‌ رێككه‌وتن، واتا درێژه‌كێشانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان، كاریگه‌ری راسته‌وخۆ له‌سه‌ر بابه‌تی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ده‌بێت كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌یه‌وێت به‌زوترین كات كۆتایی بێت.    ته‌نیا به‌ جیاكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه‌ له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق له‌چوارچێوه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌دا، كێشه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غداد كۆتایی نایه‌ت، به‌تایبه‌تیش كه‌ هه‌ردوولا له‌یاسای بودجه‌دا له‌باره‌ی خه‌رجی وه‌به‌رهێنانو گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم ناكۆكن و به‌پێی زانیارییه‌كان له‌م دانوستانه‌ نوێیه‌دا وه‌فدی هه‌ردوو حكومه‌ت گفتوگۆی له‌باره‌وه‌ ده‌كه‌ن.

(دره‌و):  له‌ سبه‌ینێوه‌ گه‌ڕێكی نوێی كێشمه‌كشێش له‌نێوان مامۆستایانی ناڕازیی و وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌دا ده‌ستپێده‌كات، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ به‌غداده‌، په‌روه‌رده‌كانی سنوری زۆنی سه‌وز رۆژی 9ی مانگیان بۆ كۆتایهێنان به‌ بایكۆتی مامۆستایان دیاریكردووه‌، رۆژی 9ی مانگ پشووی په‌رله‌مانی عێراق كۆتایی دێت، سودانی به‌ڵێنیداوه‌ پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكات به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردن.  ئه‌مڕۆ ئالان حه‌مه‌ساڵح وه‌زیری په‌روه‌رده‌ نوسراوێكی كرد، تێیدا ره‌زامه‌ندی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی راگه‌یاند بۆ جێبه‌جێكردنی دووان له‌ داواكارییه‌كانی مامۆستایانی مانگرتوو، به‌ڵام دوای هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵی و ناردنی شایسته‌ داراییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌و دوو داواكارییه‌ش:  •    ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی مامۆستایان كه‌ له كۆتایی 2015وه‌ راگیراوه‌.  •    به‌گرێبه‌ستكردنی مامۆستایانی وانه‌بێژی دانه‌مه‌زراو به‌پێی رێنمایی وه‌زاره‌تی دارایی.  مامۆستایانی ناڕازیی دوای ده‌رچوونی نوسراوه‌كه‌ی وه‌زیر، به‌په‌له‌ كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانییان رێكخست، ره‌تیانكرده‌وه‌ جێبه‌جێكردنی داواكارییه‌كانیان ببه‌سترێت به‌ هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵییه‌وه‌، چونكه‌ به‌وته‌ی ئه‌وان كه‌س نازانێت ئه‌و هه‌موار كه‌ی ده‌كرێت، جه‌ختیان له‌سه‌ر به‌رده‌وامیدان به‌ بایكۆتی پرۆسه‌ی خوێندن كه‌ كه‌ له‌سه‌ره‌تای خوێندنی 2023-2024وه‌ به‌رده‌وامه‌، له‌مه‌ش زیاتر به‌ڵێنیان داوه‌ سبه‌ینێ ده‌ست به‌خۆپیشاندان بكه‌نه‌وه‌.  له‌به‌رامبه‌ردا، له‌به‌ر رۆشنایی نوسراوه‌كه‌ی وه‌زیردا، په‌یتا په‌یتا په‌روه‌رده‌كانی سنوری ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵاتی یه‌كێتیی (پارێزگاكانی سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و هه‌ردوو ئیداره‌ی گه‌رمیان و راپه‌ڕین) نوسراو ده‌رده‌كه‌ن و رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌یان وه‌كو واده‌ی شكاندنی بایكۆت بۆ مامۆستایان دیاریكردووه‌.  ئه‌مه‌ سێیه‌م جاره‌ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌ی سلێمانی هه‌وڵی شكاندنی بایكۆت له‌ زۆنی سه‌وز ده‌ده‌ن، له‌دوو جاری رابردوودا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون.  رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌ پشووی یاسادانانی په‌رله‌مانی عێراق كۆتایی دێت، به‌مدواییه‌ نوێنه‌ری مامۆستایانی ناڕازیی له‌ به‌غداد چاویان به‌ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق كه‌وت، له‌م دیداره‌دا سودانی به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی پێدان كێشه‌ی موچه‌ی مامۆستایان و فه‌رمانبه‌ران چاره‌سه‌ر بكات، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی جیاكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق و دانانی له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كاندا. ئه‌و دیداره‌دا سودانی به‌ نوێنه‌ری مامۆستایانی ناڕازیی هه‌رێمی وتبوو، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ تاوه‌كو رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌ ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ته‌واو ده‌كات و ره‌وانه‌ی په‌رله‌مانی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی 45 رۆژدا په‌سه‌ندی بكات.  له‌ كۆتایی حوزه‌یرانی 2023وه‌ یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌ی عێراق (2023-2024-2025) چوه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردن، به‌ڵام مادده‌كانی تایبه‌ت به‌ پشكی هه‌رێمی كوردستان جێبه‌جێ نه‌كراون، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕازیی بوو له‌وه‌ی پشكی هه‌رێم له‌كۆی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاری كرابوو، دوای زنجیره‌یه‌ك دانوستان هه‌ولێرو به‌غداد گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌رێگه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌وه‌.  حكومه‌تی هه‌رێم ته‌نیا بۆ موچه‌ی موچه‌خۆران، مانگانه‌ پێویستی به‌ (913 ملیار) دیناره‌، به‌هۆی جێبه‌جێنه‌كردنی یاسای بودجه‌وه‌، له‌دوای حوزه‌یرانی 2023وه‌ حكومه‌تی عێراق به‌شێوه‌ی قه‌رز بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (700 ملیار) دیناری بۆ حكومه‌تی هه‌رێم نارد، به‌م قه‌رزه‌شه‌وه‌ كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سێ مانگ قه‌رزی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌وه‌ ماڵئاوایی له‌ ساڵی 2023 كردو ئێستا ده‌یه‌وێت له‌رێگه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌وه‌ چاره‌سه‌رێك بۆ ئه‌م قه‌یرانه‌ بدۆزێته‌وه‌.  له‌دوێنێوه‌ وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی چوه‌ته‌ به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌و یاسای نه‌وت و غازو پرسی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم كه‌ له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ راوه‌ستاوه‌و بووه‌ته‌هۆی له‌ده‌ستدانی نزیكه‌ی 80%ی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێم.  داواكاری مامۆستایانی ناڕازیی ته‌نیا ئه‌و دوو داواكارییه‌ نییه‌ كه‌ وه‌زیری په‌روه‌رده‌ ئه‌مڕۆ له‌ نوسراوه‌كه‌یدا ئاماژه‌ی بۆ كردووه‌، به‌گشتی مامۆستایانی ناڕازیی كه‌ بایكۆتی پرۆسه‌ی خوێندنیان كردووه‌و بایكۆته‌كه‌یان ته‌نیا سنوری زۆری سه‌وزی گرتوه‌ته‌وه‌، ئه‌م  (5) داواكارییه‌یه‌.  ١ــ دەستپێکردنەوەی پلەبەرزکردنەوەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی مەدەنی. ٢ ــ دامەزراندنی مامۆستایانی وانەبێژ. ٣ ــ دیاری کردنی چارەنوسی موچە پاشەکەوتکراوەکان و ئەو بڕە پارانەی بەناوی پاشەکەوت و لێبڕین و خۆگونجاندن و شایستە داراییە خەرج نەکراوەکان لەمووچەکانمان بڕاوە . ٤ــ پێدانی موچە کە له ٣٠ ڕۆژ جارێک تێنەپەڕێت . ٥ــ حکومەتی هەرێم ڕێگری نەکات لەوەی لە هەمواری پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقیدا موچەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێم بەشێوەی ڕاستەوخۆ للایەن بانکە حکومیەکانی حکومەتی عێراقەوە دابەشبکرێ.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بە درێژایی مێژوو, یەکێک لە کارە ھەرەسەرکییەکانی مرۆڤ ئەوەبووە ھەوڵی باشترکردنی جیھان بکات، دەسکاریی ڕووکارە خراپەکانی جیھان بکات و بەشداربێت لە گۆرانیدا بەرەو جیھانێکی باشتر و ئینسانیتر.  بەڵام پێدەچێت ئەرکی سەرەکیی بەشێکی زۆری مرۆڤەکان لە ئێستادا، بە تایبەتی لەو بەشەی جیھاندا کە ناوی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستی لێنراوە، ئەوەبێت رێ لەوەبگرن شتەکانی ناو ئەو جیھانە، ناو ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژین، بشکێن و وێرانببن و لەناوبچن. لەم سەردەمی جەنگ و کوشتن و درۆن و خێمە و رق و بوغز و دوژمنایەتییە گەورانەدا، کە ھەندێکیان لەناو سیاسەتەوە دێن، ھەندێکیان لەناو دینەوە و ھەندێکی تریشیان لەناو لەدەستدانی لانی ھەرةکەمی ڕێز بۆ ژیان، دۆخێکی تەواو ترسناک دروستبووە. کوشتن بە ژمارەی گەورە، بۆمبارانکردنی ڕۆژانە، تەعەداکردنە سەر ژیان، تاوانی جەنگ، بوون بە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانە.   لەم دۆخەدا ئەوەی مرۆڤ دەگۆرێت بۆ مرۆڤێک بەلانی ھەرەکەمی بەرپرسیاریەتيەوە، بەرگریکردنە لە دوو شت: بەرگریکردن لە خودی مرۆڤ خۆی وەک مرۆڤ و بەرگریکردن لە ژیان خۆیشی وەک ژیان. لە ئێستادا ئەم دوو ڕەھەندە بنەڕەتییەی بوون لەژێر ھەڕەشەی ھەمەجۆر و گەورەدان. ئەو بڕە گەورەیە لە رق و بوعز و دوژمنایەتی کە دروستکراوە، بەشی ئەوەدەکات ژیانی سەدەھا ملیۆن مرۆڤ وێرانبکات. ھێزگەلی وا ھەیە، جگە لە دۆست و ئەندام و ھەوادارەکانی خۆی، ئامادەیە ھەموو ئەوانیتر بە زیندوویی بۆ جەھەنەم بنێرێت. ئەو جەھەنەمەی لە ئێستادا لە غەزەدا دروستکراوە و ئەو جەھەنەمانەی تریش لەم دوو دەیەی دواییدا لە سوریا و لیبیا و یەمەن و عێراق و ئێران و تورکیا و لوبناندا بەرزکراونەتەوە، شایەتی لەم ڕاستییە ترسناکە، ئەدەن. ملیۆنان مرۆڤ لەدەستی کوشتن و برسیەتی و تەعەدا ھەڵدێن، ماڵیان نەماوە و لەناو خێمە و کەمپە گەورەکاندا دەژین. ڕۆژگارێک دروستبووە تیایدا بە ئاسانی شتەکان دەشکێن، ئەوەی مرۆڤ بەدەیان ساڵ دروستیدەکات دەکرێت لە چەند چرکەیەکی کەمدا وێرانبکرێت، توانای ئەوە دروستبووە لە دووری سەدەھا کیلۆمەتر و لە پشتی شاشەی کۆمپیوتەرەکانەوە، تاوانی جەنگ ئەنجامبدرێت و ژیانی ئەوانەش وێرانبکرێت کە ھێشتا لەدایکنەبوون. لە زۆر سەرەوە ھیچ سەردەمێک لە مێژووی مرۆڤدا بە ڕادەی ئەم سەردەمە پێویستی بەوە نەبووە مرۆڤ بەرگریی لە مانەوە و پاراستنی خۆی وەک مرۆڤ و لە پاراستنی ژیان لە سادەترین مانایدا، بکات. لە ڕاستیدا ئێمە لە سەردەمێکدا دەژین چەندەھا شت ھەیە پێویستیان بەوەیە بپارێزین و بەرگریان لێبکرێت بۆئەوەی بتوانن بمێننەوە و لەناونەچن، چونکە شکاندن و لەناوبردنیان ھەم ئاسانە و ھەم ئەگەرێکی گەورەیە. یەکێک لەو شتانە کە پێویستی بە بەرگریلێکردنێکی بەردەوام ھەیە، بۆ نموونە، ژیانی ئەو جۆرە مرۆڤانەیە کە لە دۆخی کەمینەبووندان، کەمینەی ئەتنی یان نەتەوەیی یان رەگەزیی یان ئایدیۆلۆژیی یان دینیی، بە تایبەتی لەم بەشەی جیھاندا کەناوی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستی لێنراوە و بەشێکی زۆری سیستمە سیاسییەکانی، سیستمی کەمینەیەکی توندڕە و توڕە و ڕقاوییە، کە بەناوی زۆرینەیەکی وەھمی و خورافییەوە، حوکمدەکات. ئەم دۆخە بە ئاستێک گەیشتوە مرۆڤ بۆئەوەی مرۆڤبوونی خۆی بپارێزێت، پێویستی بە پاراستنی دەیان شت لە دەرەوەی خودی خۆیدا ھەبێت. یەکێک لەو ڕێگایانەی دەکرێت مرۆڤ لە ڕێگایەوە خۆی بپارێزێت و نەبێت بە بەشێک لە ھێزە تاریک و وێرانکەرەکانی ناوچەکە، ئەوەیە کار لەسەر کەسایەتی خۆی بکات و خۆی وەک بوونەوەر و مرۆڤێکی سەربەخۆ دابھێنێت و دروستبکات. ئازادییەکی ناوەکیی ھەبێت کە دەستی ھیچ ھێزێکی نەگاتێ، ھیچ چاوساغێکی سیاسیی و ئەخلاقیی و دینیی نەتوانێت سنورەکانی ببڕێت. بەڵام مرۆڤ بۆئەوەی ببێت بە کەسێکی سەربەخۆ و ئازاد، پێویستی بەوەیە ھۆشیاربێت بەرامبەر بەوەی کە  لە دەرەوەی ئەودا جیھانێک ھەیە پڕ لە کەسان و بوونەوەران و ژیانی تر. ئەو جیھانەش پێویستی بەوە بۆ مانەوەی. ھۆشیارییەک پاراستنی شتەکانی ناو ئەو جیھانە، بەشێکە لە پاراستنی خود خۆی و بەشێکە لە کردەی دروستکردنی ئەو خودە سەربەخۆ و ئازادە، خۆیشی. ئازادیی ناوەکیی مانایەکی نابێت گەر گرێنەدرێت بە بەرپرسیارێتی دەرەکییەوە، مرۆڤ بۆئەوەی بتوانێت بوونەورێکی ئازادبێت پێویستی بەوەیە ھەم کەسێکی سەربەخۆبیت، ھەم خاوەن رۆڵێکی بەرپرسیارانە بيت لەو ژینگەیەدا کە تیایدا دەژیی. ئەو ئاسۆ ئەخلاقییەش کە مرۆڤ لە دۆخێکی لەو بابەتەدا پێویستیی پێیەتیی، بەیەکەوەگرێدانی ئەو سەربەخۆییە ناوەکییە و ئەو بەرپرسیاریەتییە دەرەکییەیە بەرامبەر بە جیھان. سۆکرات، فەیلەسوفی یۆنانی، بە مرۆڤ دەڵێت پێویستە ئاگاداری رۆحت بیت، بەڵام ئاگاداربوون لەو رۆحە، بەبێ ئاگاداربوون لە جیھانی دەرەوە، بەبێ ئاگاداربوون لەو ژینگەیەی مرۆڤ تیایدادەژیی، یان بەبێ ئاگاداربوون لەو کەسانەی ژیانیان لەگەڵدا بەشدەکات، ئاگاداربوونێکی نووقسان و بێدەرەنجامە. بە کورتییەکەی، مرۆڤ لەم ساتەدا پێوستی بەوەیە لەیەککاتدا ھەم ئازادیی ناوەکیی ھەبێت و سەربەخۆبیت، ھەم توند بەو ژینگەیەوە گرێدرابیت کە بە ھەموو مەترسییەکانییەوە، تیایدادەژی. بەبێ گرێدانێکی بەھێزی ئەم دوو رەھەندە بەیەکەوە، توانای وێرانکردن ڕوو لە زیادبوون و گەورەتربوون و ھەمەلایەنتر، دەبێت. ھەنگاوی ژمارە یەکیش لەم ھاوکێشە دووجەمسەریەدا بریتییە لە ئامادەگیی دیدگایەکی ئەخلاقیی کە مرۆڤەکان وەک بوونەوەری یەکسان بەیەکتری ببینێت، ئەو لانیکەمە لە رێز و دانپیانان مەیسەربکات کە ژیانی مرۆڤەکان لەسەر ئەم ھەسارەیە، پێوستیی پێیەتی. لە ئێستادا مرۆڤی ئەم دەڤەرە لەبەردەم دوو جۆر لە بەرپرسیاریەتيدایە، یەکەمیان بەرپرسیاریەتی بەرامبەر بە خودی خۆی و دروستکردنی کەسایەتی خۆی وەک خودێکی ناوەکیی سەربەخۆ و ئازاد، لە دەرەوەی کۆی ئەو ھێزە ناشرینانەدا کە ھەن و کاردەکەن. دووھەمیان، بەرپرسیاربوونی دەرەکیی بەرامبەر بەو جیھانەی لەناویدا دەژیی و پاراستنی شتەکانی ناوی لە شکاندن و وێرانکردن. لەناو ئەو ھەموو میلیشیا و گروپە چەکدار و دوژمنکارانەدا کە لەم ناوچەیەدا ھەن و بەردەوامیش لە زیادبووندان، لەناو ئەو سیستمە سیاسیە تاکڕە و پڕ چەکانەشدا کە پەلاماری ھەمووشتێک ئەدەن لەگەڵ قازانجی رۆژانە و ھێڵی بیرکردنەوەی خۆیاندا نەگونجێت، لەناو ئەو تەماحە زۆر و گەورەیەی حوکمڕانیکردنی ئەبەدیشدا، لە بێشکەوە تا قەبر، ھەردوو ئەرکەکەی مرۆڤبوون لە ڕادەبەدەر زەحمەتکراوە. ھەم ئەرکی خۆدروستکردن و خۆداھێنان وەک کەسێکی سەربەخۆ و ئازاد زەحمەتە، ھەم ئەرکی بەرپرسیاربوون بەرامبەر بەو جیھانەی لەناویدا دەژین و ئەو شتانەیش لەبەردەم ھەڕەشەی شکاندن و لەناوچووندان. لەوکاتەدا کە درۆن گۆڕاوە بۆ رەمزی تەکنۆلۆژیای تازەی کوشتن و لەناوبردن، خێمەش بووە بە رەمزی ژیانی ئەو ملیۆنەھا مرۆڤانەی ماڵیان لێسەندراوەتەوە. درۆن وەک داھێنانێکی تەکنۆلۆژیی تازە و خێمەش وەک یەکێک لە کۆنترین ئەو شوێنانەی مرۆڤ ناچاربووە لەناویدا بژیی.  

  درەو: ئەمڕۆ جارێكی تر شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی موچەو بودجە دەچنەوە بەغداد، دەیانەوێت پرسی موچە لە هەمواری یاسای بودجەی 2024 جێگیر بكرێت، كە چاوەڕوان دەكرێت بڕی (750) ملیار دینار بۆ موچە لە یاسای بودجەدا جێگیر بكرێت، بەپێی لێدوانی وتەبێژی حكومەتی هەرێم، كۆبوونەوەكانی ساڵی نوێ لەگەڵ بەغداد وەك كۆبوونەوەی ئەنجام سەیر دەكەن و هەمان پشودرێژی ساڵی 2023 یان نابێت. بە پێی بەدوادا چوونەكانی (درەو) جۆرێك لە كۆ دەنگی هەیە لەناو لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بەوەی پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم جیابكرێتەوە لە پشكی هەرێم و لەناو یاسای بودجەدا جێگیر بكرێت، ئەو بۆچوونە لە لێدوانەكانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیشدا رەنگیداوەتەوەو چەند جارێك رایگەیاندووە كێشەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم چارەسەر دەكەن، لە رێگەی هەمواری یاسای بودجەوەو لە 9ی ئەم مانگەوە كە كۆبوونەوەكانی پەرلەمانی عێراق دەستپێدەكاتەوە، حكومەتی عێراق هەمواری یاسای بودجەی 2024 دەنێرێتە پەرلەمان. حكومەتی عێراق دەیەوێت موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە پشكی هەرێم جیابكاتەوەو لە بودجەی حاكیمە یان سیادیدا جێگیری بكات و لە كاتی هەمواری یاسای بودجەی 2024 لە پەرلەمان تێپەڕێندرێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی بڕی موچەی موچەخۆران لە پشكی هەرێمدا بە نزیكەی (775) ملیار دینار دیاریكراوە. محەمەد شیاع سودانی لە پێشوازی نوێنەری مامۆستایانی ناڕازیدا بەڵێنی داوە: •    بۆ ساڵی نوێ كێشەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم چارەسەر بكات •     هەمواری یاسای بودجە لە حكومەت ئامادەیەو 9ی مانگی داهاتوو لە پەرلەمان دەبێت لە ماوەیەكی كەمدا هەموار دەكرێتەوە •    مامەڵەی یەكسان لەگەڵ سەرجەم پارێزگاكانی عێراق دەكات •    لقی بانكی رەشید و رافیدەین لە هەرێمی كوردستان دەكاتەوە •     فشار دەكاتە سەر هەرێمی كوردستان بۆ دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران. حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەیەوێت پرسی موچە جیابكاتەوە لەخەرجییەكانی تری بودجە، لە راگەیەندراوی رۆژی 6/12/2023ی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا ئەوە خرایە روو: مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم، شایستەی دارایی مووچەخۆرانە و دەبێت لە ناكۆكیی سیاسی و پابەندییەكان جیابكرێتەوە و دەبێت بڕە پارەكانی هاتوو لە خشتەكانی بودجە، وەك خۆی خەرج بكرێت و بە هیچ شێوەیەك پێوەری خەرجی ڕاستەقینەی لەسەر جێبەجێ نەكرێت و شایستەی دارایی مووچەخۆران، تێكەڵی پرسە سیاسییەكان نەكرێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2023ی موچەخۆرانی نەداوە تا ئێستا چارەنووسی ئەو سێ موچەیە دیارنیە، ئایا وەك قەرز حساب دەكرێت یان دەكرێتە پاشەكەوت و دەچێتە سەر قەرزە پاشكەوتەكانی موچەخۆران هاوشێوەی ساڵانی پێشوو. بە پێی راگەیەندراوی فەرمی وەزارەتی دارایی هەرێم لە ساڵی 2023 دا (10) موچە دابەشكراوە، موچەیەكیان هی مانگی 12ی 2022وە، لە 2023دا حكومەتی عێراق، تەنیا (4 ترلیۆن و 298) ملیار دیناری رەوانەی هەرێم كردووە، لەو ژمارەیە (3 ترلیۆن و 700 ملیار) دیناری وەك قەرزو 598 ملیار دیناریشی وەك شایستەی دارایی هەرێم، لە كاتێكدا پشكی خەمڵێندراوی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراقدا (16 ترلیۆن و 498 ملیار) دینار بووە، بەڵام بەپێوەری ئینفاقی فیعلی حكومەتی عێراق پشكی هەرێم بە نزیكەی (6 ترلیۆن و 300 ملیار) دینار دیاریكردووە لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان لە ساڵێكدا (11ترلیۆن) دینار تەنیا بۆ موچە خەرج دەكات، كە كۆی موچەی موچەخۆران (913) ملیار دینارە لەگەڵ (25) ملیار دیناری هاوپەیمانان. داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان مانگانە (320) ملیار دینارە كە لە ساڵێكدا دەكاتە (4) ترلیۆن دینار بەڵام ئەوەی  وەك كاش دێتە بەردەستی وەزارەتی دارایی (170 بۆ 200) ملیار دینارە.  ئەوەی بۆ ساڵی نوێ لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە وەك داهات: •    پارەی بەغداد: •    داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار •    پارەی هاوپەیمانان كەمكراوەتەوە بۆ : 15 ملیۆن دۆلار •    هیچ هەنگاوێكی كرداری بە ئاراستەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش دیارنیە. بۆیە ئەوەی لە ئێستادا لەبەردەستی وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە تەنیا هەمواری یاسای بودجەی عێراقە كە لەوێدا موچەی موچەخۆران جێگیر بكرێت، پێناچێت ئەو بڕەی حكومەتی هەرێم داوای دەكات جێگیر بكرێت كە (913) ملیار دینارە، بەڵكو پشكی موچەی موچەخۆران (775) ملیار دینار دیاری كرابوو چاوەڕوان دەكرێت هەر ئەو بڕە جێگیر بكرێت، لەو حاڵەتەدا: •    چیدیكە 700 ملیاری قەرز رەوانەی هەرێم ناكرێت •    ئەو بڕەی جێگیر دەكرێت پێویستی بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران نابێت وەك هەر وەزارەتێكی دیكەی عێراق موچە لەكاتی خۆیدا لە بەغدادەوە رەوانە دەكرێت.            

درەو: بڕیارە سبەینێ هەردوو جڤاتی گشتی و نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردنی رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن كۆببنەوە، ئێستا بزووتنەوەی گۆڕان بووە  لەسەر هەڵبژاردنی رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن بە دوو بەرەوە، بەرەی عومەر سەید عەلی و بەرەی چیا نەوشیروان مستەفا، ئەم دوو بەرەیە یەكدی تۆمەتبار دەكەن بە دواخستنی هەڵبژاردنی خانەو رێكخەری گشتی، سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند: عومەر سەید عەلی بە چیا نەوشیروان مستەفای وتووە، ئەتوانیت خۆت هەڵبژێریت بۆ خانەی راپەڕاندن بەڵام ئەگەر بتەوێت ببیتە رێكخەر رێگە نادەین چونكە رێگە بە تەوریسی سیاسی نادەین لەناو گۆڕاندا. كۆبوونەوەی جڤاتەكان بڕیارە سبەینێ لە مەكۆی سەرەكی بزووتنەوەی گۆڕان هەردوو (جڤاتی گشتی و نیشتمانی) بزووتنەوەی گۆڕان لەسەر پرسی كێشە ناوخۆییەكانی گۆڕان و هەڵبژاردنى رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن كۆببنەوە، سەرچاوەیەك لە بزووتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند: كۆبوونەوەكەی سبەینێ بۆ بڕیاردان نیە چونكە بڕیاردان لەناو بزووتنەوەی گۆڕان لە دوای كۆبوونەوەی جڤاتی گشتی و گەڵاڵەكردنی پرس و بابەتەكان و دواتر لە كۆبوونەوەی جڤاتی نیشتمانی وەك بەرزترین دەسەڵاتی بزووتنەوەی گۆڕان بڕیاری لێدەدرێت. بڕیاربوو 30ی مانگی رابردوو هەڵبژاردنی رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن بەڕێوە بچێت، بەڵام نە دەرگای خۆ كاندیدكردن داخراو نە كۆبوونەوەكەش كرا. سەرچاوەیەك لە بزووتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند: ئێستا لەناو بزووتنەوەی گۆڕان دوو ئاراستەو بەرە درووست بووە، بەرەی عومەر سەید عەلی و بەرەی چیا نەوشیروان مستەفا. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد، نزیكەكانی عومەر سەید عەلی ئەوە دەڵێن كە عومەر سەید عەلی زۆر بە جدی دەیەوێت دەستبەرداری پۆستی رێكخەری ببێت و رادەستی كەسێكی بكات، بە هەریەك لە ( جەلال جەوهەر، دانا ئەحمەد مەجید، مستەفا سەید قادر، ئاوات شێخ جەناب، ) و لە دەرەوەی گۆڕانیش بە عوسمان حاجی مەحمود وتراوە بەڵام كەسیان ئامادە نەبوون ئەو پۆستە وەربگرن. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكردووە، كە لە ماوەی پێشودا عومەر سەید عەلی لەگەڵ چیا نەوشیروان مستەفا قسەی كردووەو پێی راگەیاندووە، من خۆم كاندید ناكەمەوەو دەمەوێت كەسێك هەبێت بە ئەمانەتەوە ئەو پۆستەی رادەست بكەم، عومەر سەید عەلی ئەوەی بە چیا نەوشیروان مستەفا ووتوە، ئەگەر دەتەوێت لەناو بزووتنەوەی گۆڕان كار بكەی وەكو ئەندامی خانە یان بەرپرسی هەر ژورێك پشتیوانیت لێ ئەكەین و رێگر نابین، بەڵام ئەگەر بتەوێ ببی بە رێكخەرو بیكەی بە تەوریسی سیاسی بە هیچ شێوەیەك رێگە بەوە نادەین.  كەسانی نزیكی عومەر سەید عەلی پێیان وایە  چیا نەوشیروان مستەفا دەیەوێت هەڵبژاردن هەرچۆنێك بێت نەكرێت بۆ خانە و رێكخەر، بۆ ئەوەی بزووتنەوەی گۆڕان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان شەرعیەت لە دەست بدات، بۆ ئەوەی چیا نەوشیروان مستەفا خۆی ئەنجومەنێك درووست بكات بۆ بەڕێوەبردنی بزووتنەوەی گۆڕان و بزووتنەوەكە بكات بە تەوریسی سیاسی، هاوشێوەی یەكێتی و پارتی. لەبەرامبەردا كەسانی نزیكی چیا نەوشیروان مستەفا پێیان وایە، عومەر سەید عەلی فۆرمی خۆكاندیدكردن پڕناكاتەوەو خوازیارە جڤاتی نیشتمانی تەنیا ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێرێت و پۆستی رێكخەر بە بەتاڵی بەجێبهێڵێت، بۆئەوەی خۆی بەبێ ركابەر بمێنێتەوەو دیمەنەكە وا دەركەوێت بەناچاری لە پۆستی رێكخەری گشتیدا ماوەتەوەو كەس نەبووە پۆستەكە وەربگرێت، هەر بۆیە چیا نەوشیروان مستەفا داوایكردووە چەند كەسێك فۆرمی رێكخەری پڕبكەنەوە بۆیە  هەریەكە لە ‌(نزار مەحمود)و (وشیار عومەر عەلی)، ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی فۆرمی خۆكاندیدكردنیان بۆ پۆستی رێكخەری گشتی پڕكردووەتەوە، لەبەرامبەریشدا بڕیار بووە دلێر عەبدولخالق و چۆمان محەمەد فۆرمی رێكخەری پڕبكەنەوە. بڕیاربوو رۆژی 30/12 هەڵبژاردن بكرێت بۆ رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن، لە كۆی ٤٨ ئەندامی جڤات پێشتر ٣٥ كەسیان ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كردووەو وتویانە ئەگەر تا كۆتایی ساڵ خانەو رێكخەر هەڵنەبژێردرێ ئەوا هەردوو ژوری یاسایی و هەڵبژاردن هەڵئەوەشێننەوە، بۆیە بەرەی عومەر سەید عەلی رازی بوون كە 30ی مانگ هەڵبژاردن بكرێت. دواتر بەرەی چیا نەوشیروان مستەفا ئیمزای  ٣٧ ئەندامی جڤاتیان كۆكردەوە و تێیدا داوایان كردبوو هەڵبژاردن دوابخرێت تا ئەوكاتەی لەسەر كاندیدی رێكخەر دەگەنە رێككەوتن.. بە پێی مادەی (12) لە دەستوری ناوخۆی بزووتنەوەی گۆڕان خانەی راپەڕاندن بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیار و راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕانە. خانەی راپەڕاندن پێكدێت لە ( رێكخەری گشتی، سكرتێری كاروباری جڤاتی نیشتمانی، فراكسیۆنەكان، ژوورەكان، باژێڕەكان، خەڵك و سەرۆكی جڤاتی گشتی)، تەنیا سەرۆكی جڤات لە جڤاتی گشتی هەڵدەبژێرێت ئەوانی دیكە بە رێكخەرەوە لە جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوو ساڵ جارێك دەبێت و رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن تەنیا بۆ سێ خولی هەڵبژاردن بۆیان هەیە بۆ هەمان پۆست خۆیان كاندید بكەن. لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10/10/2021 بەرێوەچوو، بزووتنەوەی گۆڕان بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بەشداربوو، بەڵام هیچ كورسیەكی بەدەست نەهێنا، بۆیە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن و رێكخەری گشتی دەستیان لەكاركێشایەوە، لە مانگی نیسانی 2022دا ئەندامانی خانەی راپەڕاندن لە جڤاتی نیشتمانی هەڵبژێردران، بەڵام عومەر سەید عەلی ئامادەنەبوو هەڵبژێدرێتەوە، بۆیە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. خانەی راپەڕاندن خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان بەرێكخەری گشتیەوە لە (7) ئەندام پێكدێت ئەوانیش: •    رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    سكرتێری كاروباری خەڵك •    سەرۆكی جڤاتی گشتی جگە لە سەرۆكی جڤاتی گشتی كە ئەندامی خانەی راپەڕاندنەو راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی جڤاتی گشتیەوە پێشتر هەڵدەبژێردرێت، هەموو ئەندامانی تری خانە بە رێكخەری گشتیەوە لەناو جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. بەشێك لە ئەندامانی ئێستای خانەی راپەڕاندن بەهۆی نەخۆشیەوە خۆیان كاندید ناكەنەوە، بۆیە ناوی چەند كارەكتەر و ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی دێت كە خۆیان بۆ ئەندامی خانەی راپەڕاندن كاندید دەكەن لەوانە: (كاردۆ محەمەد، گوڵستان سەعید، بەختیار ئەولی، كاوە عەبدوڵا، ئەحمەد یوسف سندی، شاخەوان رەئوف بەگ، لیوا جەلال،  نزار محەمەد، هۆشیار عومەر، هێمن شیخانی، دڵخواز كاكە رەش، ........) هەڵبژاردنەكانی ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوای دوو مانگ لە كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، رۆژی 25/7/2017 رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی یەكەم: •     عومەری سەید عەلی  رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    محەمەد تۆفیق ڕەحیم، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    عوسمانی حاجی مەحمود، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    جەمال محەمەد، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    شۆڕش حاجی، سكرتێری كاروباری خەڵك •    رەئوف عوسمان سەرۆكی جڤاتی گشتی رۆژی 14/9/2017 خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان و رێكخەری گشتی بزووتنەوەكە هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی دووەم: •     عومەری سەید عەلی  رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    دەرباز محەمەد، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    شەماڵ عەبدولوەفا، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    عەدنان عوسمان، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    برزۆ مەجید، سكرتێری كاروباری خەڵك •    جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی (لەناو جڤاتی گشتی هەڵبژێردرا) بەهۆی شكستهێنانیان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەدەستنەهێنانی هیچ كورسیەكیان، رۆژی 13/10/2021 رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان دەستیان لەكاركێشایەوە. بەڵام رۆژی 17/4/2022 لە جڤاتی نیشتمانی بەشێك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی سێیەم: * عومەر سەید عەلی رازی نەبوو هەڵبژێردرێتەوە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. * جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی و ئەندامی خانەی راپەڕان * سەفین مەلا قەرە ئەندامی خانەی راپەڕان * شێخ كامیل پێنجوێنی ئەندامی خانەی راپەڕان * ئاسۆ رەحیم ئەندامی خانەی راپەڕان هەریەك لە برزۆ مەجید و دەرباز محەمەد رازینەبوون هەڵبژێدرێنەوە.    

درەو: د. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا / پسپۆڕی جوگرافیای سیاسی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی - گۆڤاری ئاییندەناسی   به‌رایی هه‌رێمی كوردستان(*) له‌ چوارچێوه‌ی وڵاتی عێراقدا به‌شێكه‌ له‌ وڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندوو و ڕۆژبه‌ڕۆژ ژماره‌ی دانیشتووانی زیاد ده‌كات، به‌مه‌ش به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاتر ده‌بێت. هه‌رێمی كوردستان ژینگه‌یه‌كی گونجاوی هه‌یه‌ بۆ وه‌به‌رهێنان، به ‌تایبه‌ت له‌ بواری كه‌رتی كشتوكاڵ و زیادكردنی خۆراک به ‌هۆی گونجاویی ئاووهه‌واكه‌ی و شێوازه‌كانی ڕووی زه‌وی و خاكی به‌پیت و هۆكاری مرۆیی وه‌كوو ده‌ستی كار و بوونی سه‌رمایه ‌و ژماره‌یه‌كی زۆری دانیشتووان. ده‌توانرێت كه‌رتی كشتوكاڵ بكرێت به‌ كه‌رتێكی ئابووریی نیشتمانی بۆ ئێستا و ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه‌ش پێویستی به ‌پلانی ستراتیژی هه‌یه‌ و به ‌تایبه‌ت ڕۆڵی به‌هێزكردنی كه‌رتی تایبه‌ت له‌م سێكته‌ره‌دا هه‌یه،‌ له‌ ئه‌نجامدا ده‌بێته‌ هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی بێكاری و به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاكه‌كه‌سی و باشتربوونی داهاتی نیشتمانی و به‌هێزكردنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان و له ‌ئه‌نجامدا به‌هێزبوونی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییمان. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا‌ ئامانج ئه‌وه‌یه‌ له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، له‌ ئاینده‌دا تا چه‌ند خۆراک به‌شی پێداویستیی ناوخۆی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات؟ ئایا كه‌رتی كشتوكاڵی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاینده‌دا ده‌توانێت پێداویستیی خواستی خۆراكی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پڕ بكاته‌وه‌؟ ئایا زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ ئاینده‌دا مه‌ترسییه‌ بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی جیهان و  خواستی خۆراک ئاڕاسته‌ نوێیه‌كانی جیهان بریتییه‌ له ‌زیادبوونی به‌رده‌وامی ژماره‌ی زۆری دانیشتووان، زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ وڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندوو به‌ ڕێژه‌ی (70%)، له‌ وڵاتانی پێشكه‌وتوو به ‌ڕێژه‌ی (55%) خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاتر ده‌بێت. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ وڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندوو ده‌بێته‌ هۆی دابه‌زینی ئاستی ژیان و گوزه‌رانی دانیشتووان(1)، كه ‌ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له ‌سه‌ر سیستمی ئابووریی نێوده‌وڵه‌تی و ناوخۆیی و شكستی به‌شێكی زۆری پلانی پڕۆژه‌كانی په‌ره‌پێدان، چونكه‌ خۆراک پێداویستییه‌كی سه‌ره‌كیی ڕۆژانه‌ی دانیشتووانه‌‌، مافی هه‌موو كه‌سێكه‌ بێ جیاوازیی پێكاته‌كان و ئایین و ڕه‌گه‌ز. مافی خۆراک به‌ پێی جاڕنامه‌ی جیهانیی ماڤه‌كانی مرۆڤ كه‌ له‌ ماده‌ی (25) له ‌ساڵی 1948 ده‌رچووه‌ باس كراوه‌، به‌ڵام دواتر به ‌شێوه‌یه‌كی وردتر له‌ به‌ڵێننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ مافه‌ ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕۆشنبیرییه‌كان كه‌ له‌ ساڵی 1966دا په‌سه‌ند كرابوو؛ دیاری كرا. له‌ مادە‌ی (11)ی ئه‌و به‌ڵێننامه‌یه‌ به‌م شێوه‌یه‌ باسی خۆراک ده‌كات: «هه‌موو كه‌سێک مافی خۆراكی هه‌یه‌ له ‌هه‌ر ئاستێكی گوزه‌راندا بێت». هه‌روه‌ها له‌ ماده‌ی (12)ی تایبه‌ت به‌ به‌ڵێننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی مافە ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ باسی ده‌سته‌به‌ركردنی خۆراكی كردووه‌: «ئه‌و كاته‌ مافی خۆراک ده‌سته‌به‌ر ده‌كرێت كه‌ هه‌موو كه‌سێک، چ تاک یاخود به ‌كۆمه‌ڵ، له‌ هه‌موو كاتێکدا بتوانێت خۆراكی ته‌واو یان هۆكاره‌كانی كڕینی خۆراكی له‌ به‌ر دەستدا بێت(2)». له ‌‌ئێستادا یه‌كێک له‌و مه‌ترسییه ‌گه‌ورانه‌ی دووچاری كه‌مبوونه‌وه ‌و زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراک بووه‌ته‌وه‌ له‌ جیهاندا، بریتییه‌ له‌ گۆڕانكاریی ئاووهه‌وایی، وه‌كوو وشكه‌ساڵی و لافاو و زریان له‌ جیهاندا و ململانێ ‌سیاسییه‌كان و جه‌نگه‌كان و خراپیی سیستمی به‌ڕێوەبردن و ناڕێكیی دابه‌شبوونی دانیشتووان و زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان‌، گه‌وره‌ترین هۆكارن بۆ سه‌ر زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراک له‌ جیهاندا. ئه‌م هۆكارانه‌ ڕۆڵی گه‌وره‌یان هه‌بووه‌ له‌ سه‌ر زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، به ‌تایبه‌ت ڕووخاندنی گونده‌كانی هه‌رێمی كوردستان و ئه‌نفالكردنی به‌شێكی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان و كیمیابارانكردنی گونده‌كان و و ڕاگواستنی دانیشتووانی گونده‌كان بۆ ئۆردووگا زۆره‌ملێیه‌كان له‌ لایه‌ن حیزبی به‌عسی ڕووخاوه‌وه‌. دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ كه‌سانی به‌رهه‌مهێنه‌ری خۆراكه‌وه‌ بوون به ‌كه‌سانی به‌كاربه‌ری خۆراک. ئه‌م هۆكارانه‌ كاریگه‌ریی گه‌وره‌یان هه‌بووه‌ له ‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنانی كه‌رتی كشتوكاڵ و وه‌به‌رهێنانی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستاندا. هه‌روه‌ها له‌ ساڵی  2021دا ڕێژه‌ی شارنشین له‌ هه‌رێمی كوردستان (78.5%) بووه‌ و‌ ڕێژه‌ی گوندنشین (21.5%) بووه‌، كه‌واته‌ ناهاوسه‌نگییه‌ک هه‌یه‌ له‌ پێكهاته‌ی ژینگه‌یی ناوچه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌. كه‌مبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی گوندنشین شوێنەواری گه‌وره‌ی هه‌بووه،‌ بووەته‌ هۆی زۆربوونی ڕێژه‌ی بێكاری و هه‌ژاری له ‌شاره‌كاندا و زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان و به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی خۆراک له‌ شاره‌كاندا و زیادبوونی ڕێژه‌ی كه‌لێنی خۆراكی، ناچار بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌م كه‌لێنی خۆراكییه‌ زیاتر پشت به ‌هاورده‌ی ده‌رەوه‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌به‌سترێت، هه‌ر چه‌نده‌ هاورده‌ی خۆراكی زیان به‌ بودجه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌گه‌یه‌نێت و به‌مه‌ش به‌شێكی زۆری بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان به‌فیڕۆ ده‌ڕوات. هه‌روه‌ها كه‌مبوونه‌وه‌ی زه‌ویی كشتوكاڵیی ده‌وروبه‌ری شاره‌كان و كردنیان بە باڵه‌خانه‌ی بازرگانی و شوێنی نیشته‌جێبوون كاری كردووەته‌ سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی زه‌ویی كشتوكاڵی و وه‌به‌رهێنانی كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ هه‌رێمی كوردستان(3).  گرنگینه‌دانی پێویست بە سێكته‌ری كشتوكاڵ له‌ نێو پلانه‌ نیشتمانییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و گرنگیدان به ‌سێكته‌ره‌كانی نه‌وت و وزه‌ و نیشته‌جێبوون، هێزی سه‌ربازی، هه‌روه‌ها گۆڕانكارییه ‌سیاسییه ‌جیهانییه‌كان و سیاسه‌تی وڵاتانی دراوسێ؛ كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی هه‌بووه‌ له ‌سه‌ر وه‌به‌رهێنان و لاوازبوونی كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ هه‌رێمی كوردستان، به‌ ئامانجی ساغبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌می خۆراكیی وڵاتان له‌ بازاڕه‌كانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان. له‌ ئێستادا كه‌رتی كشتوكاڵ و وه‌به‌رهێنانی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاستێكی باش و پێویستدا نییه،‌ ناتوانێت پێداویستیی خۆراكی سه‌ره‌كی بۆ ته‌واوی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان دابین بكات. له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌وا كێشه‌ی خۆراک زیاتر ده‌بێت ئه‌گه‌ر كه‌رتی كشتوكاڵ گرنگیی زیاتری پێ نه‌درێت له ‌نێو پلانی ستراتیژیی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.  ڕێژه‌ی پشتبه‌ستن به‌ خۆراكی هاورده‌ له‌ عێراق، به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، له‌ ئێستادا له‌ پله‌ی پێنجه‌مدایه‌ له ‌سه‌ر ئاستی جیهان به‌ ڕێژه‌ی (81.5%)(4). خۆراكی بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ ده‌كرێن، به ‌تایبه‌ت خۆراكی هاورده‌كراو له‌ هه‌ردوو وڵاتی ئێران و توركیا و به‌شێک له‌و خۆراكانه‌ له‌ ڕووی كواڵتی و جۆره‌وه‌ زۆر شیاو نین، مه‌ترسیی گه‌وره‌ دروست ده‌كه‌ن له ‌ئاینده‌دا بۆ سه‌ر ته‌ندروستیی دانیشتووان. له‌ گرنگترین هۆكاره‌كانی پشتبه‌ستن به‌ هاورده‌ی خۆراكی ده‌ره‌وه‌، بریتییه‌ له‌ لاوازیی كه‌رتی كشتوكاڵ و سوودوه‌رنه‌گرتن له‌ توانای به‌رهه‌مهێنان و ده‌ستی كاری ناوخۆ، گرنگیدانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌ وه‌به‌رهێنانی كه‌رتی نه‌وت، وزه ‌و كه‌رتی نیشته‌جێبوون و گرنگیدان به كه‌رتی سه‌ربازی وه‌كوو ئاسایش، پێشمه‌رگه ‌و پۆلیس. هه‌رێمی كوردستان خاوه‌ن توانستێكی سروشتی و مرۆیی گەو‌ره‌ و پڕ بایه‌خه‌ بۆ به‌دیهێنانی ئاسایشی خۆراكی، به‌ڵام نه‌بوونی شێوه‌ سیستمێكی سه‌رده‌میانه‌ وای كردووه‌ ئاسایشی خۆراكی زامن نه‌بێت، تاكوو ئێستا به‌شی هه‌ره‌ زۆری به‌رهه‌مه ‌خۆراكییەکان، به ‌تایبه‌ت ستراتیژییه‌كان (وه‌كوو دانه‌وێڵه‌ و جۆره‌كانی گۆشت)، له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده ‌ده‌كرێن و پشت به‌ هه‌ردوو وڵاتی ئێران و توركیا ده‌به‌سترێت كه‌ ئه‌مه‌ش مه‌ترسییه‌ بۆ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییمان له‌ ئێستا و ئاینده‌دا. هه‌رێمی كوردستان به ‌هۆی نه‌بوونی پلانی ستراتیژی بۆ بووژانه‌وه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ وه‌كوو كه‌رتێكی ئابووریی به‌هێزی نیشتمانی، نه‌توانراوه‌ خۆراكی پێویست به ‌پێی خواست و داوكاری و پێویستیی دانیشتووان دابین بكات، كه‌ ئه‌مه‌ش وا پێویست ده‌كات له‌و پلانی‌ ستراتیژییەدا ڕۆڵی كه‌رتی تایبه‌ت له‌ بواری كشتوكاڵیدا زیاتر بكرێت، به ‌تایبه‌ت كه‌رتی بیانی و هاوبه‌شی و به ‌سوودوه‌رگرتن له‌ ئه‌زموون و شاره‌زایی وڵاتانی جیهان، به ‌شێوه‌یه‌ک زۆرترین خۆراكی پێویست وه‌به‌ر بهێنرێت بۆ پێداویستیی دانیشتووانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان  بۆ ئێستا و ئاینده‌، پاشان هه‌نارده‌كردنی بۆ ده‌رەوه‌ی هه‌رێمی كوردستان. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ بواری وه‌به‌رهێناندا وه‌به‌رهێنه‌كانی ناچار نه‌كردووه‌، یاخود كارئاسانیی بۆ نه‌كردوون به‌وه‌ی كه‌ كار بكه‌ن له‌ بواری كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ هه‌ردوو به‌شی «ڕووه‌كی و ئاژه‌ڵی»، سه‌رمایه‌داره‌كان سه‌رمایه‌كانیان له‌ بواری كه‌رتی كشتوكاڵدا  بخه‌نه‌ كار، بۆ ئه‌وه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ  ببێته‌ كه‌رتێكی به‌هێزی ئابووریی نیشتمانی له‌ ئێستا و ئاینده‌دا و ببێته‌ هۆی زامنكردنی ئاسایشی خۆراک و ببێته‌ هێزێكی جیۆپۆلەتیكی بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان، به‌ڵام له‌ هه‌رێمی كوردستان كۆمپانیا جیهانییه‌كان له‌ بواره‌كانی كه‌رتی نه‌وت و وزه ‌و پڕۆژه‌كانی نیشته‌جێبوون وەبەرهێنان ده‌كه‌ن، بۆیه‌ ده‌ستی كاری كشتوكاڵی له‌ كه‌مبوونه‌وه‌دایه‌ به ‌هۆی گرنگیدانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌و كه‌رتانه‌. گه‌وره‌ترین كێشه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئێستادا نه‌بوونی ده‌ستیكاری كشتوكاڵی و كۆچكردنی دانیشتووانی گونده‌كانه‌ بۆ شاره‌كان، ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ پلانێكی ستراتیژیی به‌هێز هه‌یه‌ بۆ هاندانی جووتیاری نوێ به‌ هاوكاری له‌گه‌ڵ ده‌رچووانی به‌شه ‌زانستی و كشتوكاڵییه‌كاندا له‌ زانكۆ و په‌یمانگاكاندا،  به‌ دابینكردنی پڕۆژه ‌و كردنه‌وه‌ی خولی زانستی و پێدانی پێشینه‌ی قه‌رزی بچووک و قه‌رزی گه‌شتیاری و قه‌رزی پیشه‌سازی و قه‌رزی كشتوكاڵی، پاشان فراوانكردنی کێڵگه‌ی گه‌وره‌ی به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵی و به‌پیشه‌سازیكردنی كه‌رتی كشتوكاڵی له‌ ناوچه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ و به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می ناوخۆ و هه‌نارده‌كردنی به‌رهه‌می كشتوكاڵی بۆ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان، به‌ تایبه‌ت بۆ ناوچه‌كانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، یاخود به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می خۆماڵی له‌ وڵاتانی كه‌نداو. به‌شێك له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ وه‌رزی پێگه‌یشتنیان له‌ پێداویستیی دانیشتووان زیاترن، به ‌تایبه‌ت له‌ به‌رهه‌می جۆره‌كانی سه‌وزه‌وات و میوه ‌و گۆشتی مریشک. ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ پێویستیان به بە‌بازاڕكردن هه‌یه‌ تاكوو جووتیاره‌كان سوودمه‌ند بن له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان، یاخود پێویستیان به ‌پیشه‌سازیكردنی ئه‌م به‌رهه‌مه‌ خۆراكییانه‌یه‌ تاكوو بڕی خستنه‌ڕووی به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستان زیاتر بێت و به ‌ئاسانی بگه‌ن به ‌ده‌ستی دانیشتووان و ئه‌م به‌رهه‌مه‌ خۆراكییانه‌ به‌دوور بن له‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخ و بڕی كه‌مبوونه‌وه‌یان له ‌وه‌رزه‌كانی تری ساڵ. هه‌روه‌ها گۆشتی مریشک هێزێكی ئابوورییه‌، ڕۆڵی گه‌وره‌ی هه‌یه‌ له‌ زامنكردنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، ده‌توانرێت سوودی لێ وه‌ربگیرێت و به‌پیشه‌سازی بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو كات له ‌بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا بڕی خستنه‌ڕووی زیاتر هه‌بێت. گۆشتی مریشک له‌ پێداویستیی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان زیاتره‌، هه‌نارده‌ی ناوچه‌كانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بكرێت. بڕی به‌رهه‌مهێنراوی گۆشتی مریشكی هه‌رێمی كوردستان زیاتر له ‌(200000) تۆنه‌ له ‌ساڵێكدا، له‌ كاتێكدا هه‌رێمی كوردستان پێویستی به‌ بڕی (80000) هه‌زار تۆن هەبووه‌ له ‌ساڵی 2023دا(5). ئاینده‌ی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان (2024-2030) له‌ هه‌رێمی كوردستان سه‌رژمێرییه‌كی نوێ ‌و گونجاو نییه‌ له‌ ئێستادا، به‌ڵام به‌ پێی نوێترین سه‌رژمێری كه‌ هه‌بێت؛ پڕۆسه‌ی گه‌مارۆسازیی ساڵی 2009 هه‌یه‌، به‌ پێی ئه‌م سه‌رژمێرییه‌ له ‌ساڵی 2009دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پێك هاتووه‌ له‌ (4662266) كه‌س، هاوكێشه‌ی گه‌شه‌ی دانیشتووان (2.6) به‌كار هاتووه‌ بۆ زانینی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاینده‌دا، به‌م پێیه‌ له‌ ساڵی 2023دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان (6627534) كه‌س بووه‌(6). به ‌پێی پێشبینییه‌كانی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان، له ‌ساڵی 2024دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (6791332) كه‌س، له ‌ساڵی 2025دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (6955130) كه‌س، له‌ ساڵی 2026دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7118926) كه‌س. له‌ ساڵی 2026دا دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان (7) ملیۆن زیاتر ده‌بێت، به‌مه‌ش پێویستی و خواستی دانیشتووان زیاتر ده‌بێت له‌ دابینكردنی خۆراک و پێداویستیی ڕۆژانه ‌و پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاریی وه‌كوو پڕۆژه‌كانی ئاو و كاره‌با و  پڕۆژه‌ خزمه‌تگوزارییه‌كانی تر، لێره‌دا ئه‌ركی حكومه‌ت زیاتر ده‌بێت له‌ به‌ڕێوەبردن و دابینكردنی زیاتری پڕۆژه‌كانی خزمه‌تگوزاری. هه‌روه‌ها به ‌پێی پێشبینییه‌كانی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، له ‌ساڵی 2027دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7282727) كه‌س و له ساڵی 2028دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7446526) كه‌س و له ‌ساڵی 2029دا ژماره‌ی دانیشتووان ده‌گاته‌ (7610324) كه‌س، به‌م پێیه‌ ڕۆژبه‌ڕۆژ ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان زیاد ده‌كات، له ‌ساڵی 2030دا ده‌گاته‌ (7774122) كه‌س. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە خشته‌ی ژماره‌ی (1)، زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان. له‌ ئه‌گەری ڕوودانی هه‌ر بارودۆخێكی له‌ناكاوی وه‌كوو ڕوودانی كاره‌ساته‌ سروشتییه‌كان، به‌ پێی پێشبینیی ناوه‌نده‌ زانستییه‌ جیهانییه‌كان و گۆڕانكارییه‌ سیاسی ‌و ئابوورییه‌كان، ئه‌وا ڕه‌نگه‌ له ‌ئاینده‌دا گۆڕانكاری به‌سه‌ر ژماره‌ی دانیشتووانی جیهاندا بێت، هه‌روه‌ها مه‌ترسییه‌كانی ڕوودانی جه‌نگی ناوخۆیی و  جه‌نگی هه‌رێمی و جیهانی له ‌ئاینده‌دا، مه‌ترسی زیاتر ده‌كه‌ن له ‌سه‌ر زیادبوون و كه‌مبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی جیهان، كوردستانیش به‌ده‌ر نییه‌ له‌و چوارچێوه‌یه‌دا، بۆیه‌ ئه‌و مه‌ترسییانه‌ كاریگه‌ریی ده‌بێت له ‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه ‌و زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له ‌ئاینده‌دا. له‌ ڕوانگه‌ی جوگرافیای سیاسییه‌وه،‌ پێویستی به‌ داڕشتنی پلانی ستراتیژیی به‌هێز و تۆكمه‌ هه‌یه‌ بۆ ئێستا و ئاینده‌ له ‌هه‌ر گۆڕانكارییه‌ک ڕوو بدات له‌ بواری زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی داهاتی تاكه‌كه‌سی، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رامه‌ته‌ خۆراكییه‌كان زیاتر بكرێت به ‌ئه‌ندازه‌ی زیادبوونی دانیشتووان، به‌مه‌ش پێویستی به ‌پلانی به‌هێزكردن و په‌ره‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ و پیشه‌سازیی خۆراكی هه‌یه‌ بۆ زامنكردنی ئاسایشی  خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان. خشته‌ی ژماره‌ (1) پێشبینیی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ( 2024-2030)   سه‌رچاوه‌: به‌كارهێنانی گه‌شه‌ی دانیشتووانی ساڵانه‌ له‌ ماوه‌ی (2009-2019)دا كه‌ ده‌گاته‌ (2.6) به‌ گوێره‌ی هاوكێشه‌ی پێشبینیی دانیشتووان، هاوكێشه‌كه‌ بریتییه‌ له‌ «تێكڕای گه‌شه‌ی ساڵانه‌ × ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئه‌نجام + ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة. شێوه‌ی ژماره‌ (1) پێشبینیی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ نێوان ساڵانی ( 2024-2030)   سه‌رچاوه‌: ئاماده‌كردنی توێژه‌ر به ‌پشتبه‌ستن به‌ خشته‌ی ژماره‌ (1) ئاینده‌ی زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان (2024-2030) یه‌كێك له‌ كاره‌ یه‌كه‌مینه‌كانی  هه‌موو وڵاتان بریتییه‌ له‌ دابینكردنی خۆراک بۆ دانیشتووانی وڵاته‌كه‌ كه ‌ئه‌مه‌ش مافی هه‌موو كه‌سێكه‌ بێ جیاوازیی پێكهاته‌ی ڕه‌گه‌ز و ئایین و نه‌ته‌وه‌كان، ده‌بێت خۆراک بۆ ته‌واوی دانیشتووانی وڵاته‌كه‌ دابین بكات. هه‌رێمی كوردستان له ‌چوارچێوه‌ی عێراقدا، به ‌هۆی ئه‌و گه‌مارۆیه ئابوورییه‌‌ی به‌سه‌ر عێراقدا سه‌پێنرابوو، ئاماژه‌ به‌وه‌ كرابوو ئه‌گه‌ر بێت و له ‌ساڵی (1996-1997)دا دۆخه‌كه‌ چاره‌سه‌ر نه‌كرێت؛ كاره‌ساتی مرۆیی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.‌ له ‌14ی نیسانی ساڵی 1995، ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش له ‌ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كۆ بوونه‌وه‌ له‌ سه‌ر بارودۆخی عێراق و هه‌رێمی كوردستان له ‌ڕووی دابینكردنی خۆراكی پێویست و پێداویستییه‌كان بۆ دانیشتووانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان، تیایدا بڕیاری ژماره‌ (986) درا كه‌ به‌ بڕیاری نه‌وت به‌رامبه‌ر خۆراک ناسرابوو. بڕیاره‌كه ‌بریتی بوو له‌وه‌ی كه‌ عێراق بۆ فرۆشتنی نه‌وت به بڕی دوو ملیار دۆلار له ‌ماوه‌ی شه‌ش مانگ به‌ مه‌رجی درێژكردنه‌وه‌، بۆ چاره‌سه‌ركردنی دۆخی مه‌ترسیداری كه‌میی خۆراک و ته‌ندروستیی دانیشتووان، هه‌ر له‌ بڕیاره‌كه‌دا هاتووه‌ به‌ بڕی نزیكه‌ی (260-300) ملیۆن دۆلار بۆ هه‌رسێ پارێزگای (هه‌ولێر، سلێمانی و دهۆک) ته‌رخان بكرێت بۆ شه‌ش مانگی یه‌كه‌م، به ‌سه‌رپه‌رشتیی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان، له ‌داهاتی نه‌وتی فرۆشراو بخرێته‌ سه‌ر هەژمارێکی بانكی و ‌له ساڵانی (1997-2001)دا بووه‌. كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ره‌وپێشچوونێكی باشی به‌خۆیه‌وه‌ بینی به ‌هۆی هاوكاریی ڕێكخراوی فاو و‌ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی به‌شێكی زۆری گونده‌كانی هه‌رێمی كوردستان و ‌یارمه‌تیدانی جووتیارانی ناوچه‌كه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵ و گرنگیی زیاتر درا به ‌به‌رهه‌می ناوخۆیی و په‌ره‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ هه‌رێمی كوردستان(7). پڕۆگرامی هاوكاریی خۆراكی نیشتمانی له‌ لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌ دابین كراوه‌ و تاكوو ئێستا به‌رده‌وامه،‌ چه‌ندین جۆری خۆراک به‌سه‌ر دانیشتوواندا دابه‌ش ده‌كرێت. به ‌پێی دەیتاكانی حكومه‌تی عێراقی، وه‌زاره‌تی بازرگانی نزیكه‌ی (40360000) هاوڵاتی له‌ كۆی (41000000) ملیۆن هاوڵاتیی عێراقی فیدراڵ له‌ چوارچێوه‌ی پسووڵه‌ی خۆراک مانگانه‌ به‌شه‌خۆراک وه‌رده‌گرن له‌ ڕێگای بریكاره‌كانه‌وه‌. هه‌روه‌ها بڕی پاره‌ی ته‌رخانكراو بۆ كڕینی مادده‌ خۆراكییه‌كان له‌ لایه‌ن حكومه‌تی عێراقییه‌وه‌  بۆ نۆ مانگی ساڵی 2022 بریتی بووه‌ له‌ بڕی پێنج ترلیۆن و (225) ملیار دیناری عێراقی(8). له‌ ئێستادا حكومه‌تی عێراق كۆتا وڵاته‌ ئه‌م به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ دابه‌ش ده‌كات، به ‌پێی ڕاپۆرتی پڕۆگرامی ڕێكخراوی خۆراكی جیهانی نزیكه‌ی (930000) هه‌زار دانیشتووانی عێراق كێشه‌ی كه‌میی خۆراكیان هه‌یه‌. له‌ ساڵی 2021دا به ‌نه‌مانی به‌شه‌خۆراكی مانگانه،‌ ئه‌وا ژیانی خۆراكی نزیكه‌ی (7) ملیۆن كه‌س له‌ عێراق به‌ هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌ ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسییه‌وه‌، واته‌ به ‌ڕێژه‌ی زیاتر له‌ (17%)ی دانیشتووانی عێراق به‌ بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ ژیانیان ده‌كه‌وێته‌ بوارێكی خراپ و مه‌ترسیداره‌وه.‌ به‌ بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه،‌ مه‌ترسی بۆ سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی هه‌رێمی كوردستان و عێراق دروست ده‌كات. جگه‌ له‌وه‌ی حكومه‌تی عێراق له ‌ئێستادا له ‌هه‌وڵی بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستانه،‌ هه‌روه‌ها سه‌رقاڵی بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی ئه‌و مووچه‌خۆرانه‌ی حكومه‌تن كه‌ بڕی مووچه‌كه‌یان له‌  ملیۆنێک و پێنج سه‌د هه‌زار دینار زیاتره، له‌ ئه‌نجامدا نزیكه‌ی (10) ملیۆن كه‌س بێبه‌ش ده‌بن له‌ به‌شه‌خۆراكی مانگانه(9).  هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ڕووی جۆر و چۆنێتیی و بڕەوە به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی حكومه‌تی عێراقی زۆر باش نییه‌ و به‌ پێی ‌پێویست ناتوانێت بۆشایی خۆراكی هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پڕ بكاته‌وه‌، به‌ڵام تا ڕاده‌یه‌ک كاریگه‌ریی له‌ سه‌ر زیادبوونی خستنه‌ڕووی خۆراک و دابه‌زینی نرخی خۆراک هه‌یه‌ له‌ بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و عێراقدا و ‌كاریگه‌ریی هه‌یه‌ بۆ باشتربوونی ئاستی گوزه‌ران و پڕكردنه‌وه‌ی بۆشایی خۆراكی چینه‌ كه‌مداهات و چینی مامناوه‌نده‌كان، كه‌ ده‌بێته‌ هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی قورسایی دارایی و ئابووری له ‌سه‌ر ژیانیان. له‌گه‌ڵ نه‌مانی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌، ئه‌وا دۆخی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان و عێراقدا ده‌كه‌وێته‌ قۆناغێكی مه‌ترسیداره‌وه‌، چونكه‌ سه‌ره‌ڕای كه‌میی قه‌باره‌ی خۆراكه‌كان و خراپیی چۆنێتیی زۆرێک له‌ مادده‌ خۆراكییه‌كان، به‌ڵام ڕێژه‌یه‌كی زۆری دانیشتووانی ناوچه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ و دانیشتووانی عێراق پشت به‌ به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ ده‌به‌ستن، به‌ تایبه‌ت له‌ چینی هه‌ژار و كه‌مده‌رامه‌ت و چینی مامناوه‌ند و به‌شێک له‌ چینی ده‌وڵه‌مه‌ند. به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاكەكه‌س كاریگه‌ریی زۆری هه‌یه‌ له ‌سه‌ر زیادبوونی خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان. تاكوو داهاتی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان زیاتر بێت، به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاتر ده‌بێت، به ‌تایبه‌ت ئه‌و جۆره‌ خۆراكانه‌ی كه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی باشی وزه‌به‌خشن و له‌ پڕۆتین و چه‌وری پێک هاتوون. به ‌پێچه‌وانه‌شه‌وه،‌ هه‌ر چه‌نده‌ داهاتی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان كه‌متر بێت، ئه‌وا توانای كڕین و پێداویستیی خۆراكی كه‌متر ده‌بێته‌وه‌. به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كانی به‌رهه‌می «ڕووه‌كی و ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و ماسی» به ‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێكی عێراقی، به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه،‌ بۆ خۆراک جیاوازه‌ له‌ جۆری خۆراكه‌كان، به‌م شێوه‌یه‌، بۆ نموونه:‌ گه‌نم بڕی (136 كگم) بۆ هه‌ر ساڵێک، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ برنج بڕی (36 كگم) بۆ ساڵێک، به‌رهه‌مە پاقله‌مه‌نییه‌كان (وه‌كوو فاسۆلیا و نیسك و نۆک و لۆبیا) بڕی (17 كگم) پێویسته‌ بۆ هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا، بڕی سه‌وزه ‌و میوه‌ بۆ هه‌ر تاكێک له ‌ماوه‌ی ساڵێكدا (145 كگم) پێویسته‌، به‌رهه‌مه‌كانی ڕۆن (ڕۆنی ڕووه‌كی و ڕۆنی ئاژه‌ڵی) بڕی (11 كگم) پێویسته‌ بۆ هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا. سەبارەت به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و به‌رهه‌می په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا به‌م شێوه‌یەیە:‌ به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ گۆشتی سوور بڕی (15 كگم)، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ گۆشتی مریشک بڕی (10 كگم) بۆ ساڵێک، گۆشتی ماسی بڕی (6 كگم) بۆ هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (2)، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كانی به‌رهه‌می ڕووه‌كی و ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی. خشته‌ی ژماره‌ (2) به‌ركه‌وته‌ی ساڵانه‌ی تاک له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان   سه‌رچاوه‌: الحكومة العراقية، وزارة التخطيط والتعاون الانمائي، الجهاز المركزى اللاحصاء، البيانات الزراعية، 2020؛ نبيل طه علي بلال الشمري، الامكانات والمحددات المكانية للاكتفاء الذاتي من الغذاء في محافظة الانبار، أطروحة دكتورا، كلية التربية للعلوم الانسانية، جامعة الانبار، غير المنشورة، 2022، ص173؛ أبراهيم أحمد، نظرة أقتصادية لمشكلة الغذاء في العراق، دارزهران، عمان، 2008، ص14؛ ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل182؛ كاوه‌ مەحموود عەبدولڕەحمان، پاشكۆیه‌تیی خۆراک و كاریگه‌ریی له‌ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی له‌ هه‌رێمی كوردستانی عێراق، نامه‌ی ماسته‌ر، كۆلێژی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی ڕاپه‌ڕین، بڵاونه‌كراوه‌، 2021، ل89، 91، 92. ئاینده‌ی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌می خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان ( 2024-2030) به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌كییه‌كان له‌ گرنگترین به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌كییه‌كان، وه‌كوو گه‌نم و برنج و به‌رهەمه‌ پاقله‌مه‌نییه‌كان و سه‌وزه‌ و میوه‌ و به‌رهه‌مه‌كانی ڕۆن، به‌ پێی پێشبینییه‌كانی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده،‌ پێشبینی ده‌كرێت له‌ ساڵی 2024دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بگاته‌ (6791332) كه‌س، خواستی دانیشتووان بۆ به‌رهه‌می گه‌نم بگاته‌ بڕی (923621) تۆن، بۆ برنج بگاته‌ بڕی (244488) تۆن، سه‌وزه‌ و میوه‌ بڕی (984743) تۆن، به‌رهه‌مه‌كانی ڕۆن بڕی (729029) تۆن؛ پێویسته‌ بۆ ته‌واوی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ هه‌مان ساڵدا. كۆی گشتیی خۆراک له‌ به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌كییه‌كان له‌ هه‌مان ساڵدا ده‌گاته‌ بڕی (2924607) تۆن بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پێویسته‌. له ‌ساڵی 2026دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان به‌ پێی پێشبینییه‌كان بۆ ئاینده‌ی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7118929) كه‌س، واته‌ (7) ملیۆن تێپه‌ڕ ده‌كات، به‌مه‌ش خواست زیاتر ده‌بێت له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان بۆ به‌شی به‌رهه‌می ڕووه‌كی. به‌ هه‌مان شێوه‌، له ‌ساڵی 2030دا به ‌پێی پێشبینییه‌كان، ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده‌ی ده‌گاته‌ (7774122) كه‌س، به‌مه‌ش به ‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاد ده‌كات. به‌ پێی پێشبینییه‌كان بۆ خۆراک، بڕی (1057281) تۆن گه‌نم پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، بڕی (279868) تۆن برنج پێویسته‌ بۆ دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، بڕی (132160) تۆن پاقله‌مه‌نییه‌كان پێویسته‌، هه‌روه‌ها بڕی (1127248) تۆن سه‌وزه ‌و میوه‌ و بڕی (837136) تۆن ڕۆن پێویسته‌، كۆی گشتی بڕی (3433692) تۆن به‌رهه‌می خۆراكی ڕووه‌كی پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (3). خشته‌ی ژماره‌ (3) پێشبینیی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان (بە تۆن) له‌ هه‌رێمی كوردستان له ‌نێوان ساڵانی (2024-2030)   سه‌رچاوه‌: به‌كارهێنانی گه‌شه‌ی دانیشتووانی ساڵانه‌ له‌ ماوه‌ی (2009-2019) كه‌ ده‌گاته‌ (2.6)، به‌ گوێره‌ی هاوكێشه‌ی پێشبینیی دانیشتووان ده‌رهاتووه‌. هاوكێشه‌كه‌ بریتییه‌ له‌ «تێكڕای گه‌شه‌ی ساڵانه‌ ×  ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئه‌نجام + ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة، 2014؛ پشتبه‌ستن، خشته‌ی ژماره‌ (2)؛ ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل261. به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی؛ خۆراكی ڕۆژانه‌ی دانیشتووانن، سه‌رچاوه‌یه‌كی  گرنگ و وزه‌به‌خشن بۆ جه‌سته‌ی مرۆڤ. له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، ڕۆژبه‌ڕۆژ خواست زیاتر ده‌بێت له ‌سه‌ر جۆره‌كانی گۆشت. به ‌پێی پێشبینییه‌كانی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده‌، پێشبینی ده‌كرێت له‌ ساڵی 2024دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بگاته‌ (6791332) كه‌س، كۆی گشتیی پێداویستیی خۆراكی له‌ به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و به‌رهه‌می په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی بۆ ساڵی 2024 به‌ پێی به‌ركه‌وته‌ی تاک بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ بڕی (1643502) تۆن پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان. له‌ ساڵی 2026دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان به ‌پێی پێشبینییه‌كان بۆ ئاینده‌ی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7118929) كه‌س، واته‌ (7) ملیۆن تێپه‌ڕ ده‌كات، به‌مه‌ش خواست زیاتر ده‌بێت له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان بۆ به‌شی به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و ماسی به‌ هه‌مان شێوه‌. له‌ ساڵی 2030دا، به ‌پێی پێشبینییه‌كان ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده‌ی ده‌گاته‌ (7774122) كه‌س، به‌مه‌ش به ‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاد ده‌كات. كۆی گشتیی پێداویستیی گۆشتی سوور بڕی (116612) تۆن پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان،  كۆی گشتیی بڕی (777412) تۆن گۆشتی مریشک و بڕی (69967) تۆن هێلكه‌ پێویسته‌ و هه‌روه‌ها بڕی (46645) تۆن گۆشتی ماسی و به‌رهه‌مه‌كانی شیر بڕی (870702) تۆن پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ هه‌مان ساڵدا. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (4). خشته‌ی ژماره‌ (4) خستنه‌ڕووی پێشبینیی زیادبوونی ساڵانه‌ی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ زیادبوونی خواستی به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی، په‌له‌وه‌ر و ماسی له ‌ساڵی (2021-2035) (به ‌تۆن)   سه‌رچاوه‌: به‌كارهێنانی گه‌شه‌ی دانیشتووانی ساڵانه‌ له‌ ماوه‌ی (2009-2019) كه‌ ده‌گاته‌ (2.6) به‌ گوێره‌ی هاوكێشه‌ی پێشبینیی دانیشتووان. هاوكێشه‌كه‌ بریتییه‌ له‌ «تێكڕای گه‌شه‌ی ساڵانه‌ × ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئه‌نجام + ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة، 2014؛ پشتبه‌ستن به ‌خشته‌ی ژماره‌ (2)؛ ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل264. له‌ ڕوانگه‌ی جوگرافیای سیاسییه‌وه‌ و به ‌پێی پێشبینییه‌كانم بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان، له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له ‌ئاینده‌دا، ئه‌گه‌ر كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ نێو پلانه‌ نیشتمانییه‌كاندا گرنگیی زیاتری پێ نه‌درێت و نه‌توانرێت بڕی ئه‌و خۆراكانه‌ دابین بكات بۆ دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌وا دابینكردنی ئه‌و بڕه‌ خۆراكه‌ ده‌بێت هاورده‌ بكرێت له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی بۆشایی خۆراكی، بڕی بودجه‌ی پێویستی بۆ دابنرێت، ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ش بۆ هاورده‌ی خۆراک زۆر زۆره ‌و كاریگه‌ریی له ‌سه‌ر بودجه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان  ڕه‌نگه‌ نه‌توانێت بڕی ئه‌و بودجه‌یه‌ دابین بكات، ناچار ده‌بێت پشت به‌ قه‌رزی ده‌ره‌كی ببه‌ستێت بۆ كورتهێنانی بودجه ‌و هاورده‌ی خۆراكی، به‌مه‌ش ئه‌ركی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان قورستر ده‌بێت و مه‌ترسیی گه‌وره‌ی له‌ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی زیاتر ده‌بێت و له‌و كاته‌دا هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌وێته‌ دۆخێكی ناهه‌موار و دژواره‌وه ‌و ده‌بێته‌ پاشكۆی وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی بیانی و دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ بارودۆخێكی خراپدا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن، تووشی دڵه‌ڕاوكێ و نه‌بوونی متمانه‌ ده‌بنه‌وه‌ له‌ ئه‌گه‌ری كه‌مبوونه‌وه‌ی خۆراكی هاورده‌ و تێكچوونی بارودۆخی ئارامی و زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراكدا. له‌ ئه‌نجامی گۆڕانكارییه‌ سیاسییه‌ جیهانییه‌كان و سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگی ناوخۆیی و گۆڕانكارییه‌ سیاسییه‌كان له ‌ڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاست و تێكچوونی بارودۆخی ئارامی و ئاسایش له‌ به‌شێک له‌ وڵاته‌ عه‌ره‌بییه‌كان و سه‌رهه‌ڵدانی به‌هاری عه‌ره‌بی و جه‌نگی ناوخۆیی سووریا و سه‌رهه‌ڵدانی گرووپی چه‌كداریی داعش و هاتنیان بۆ خاكی هه‌رێمی كوردستان و عێراق، ڕێژه‌یه‌كی زۆر له‌ ئاواره‌ و په‌نابه‌ر ڕوویان له‌ هه‌رێمی كوردستان كرد و نیشته‌جێ بوون له‌ پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان. به ‌هۆی كاریگه‌ریی جه‌نگی ناوخۆیی سووریا، تاكوو ساڵی 2014 نزیكه‌ی دوو سه‌د هه‌زار په‌نابه‌ر ڕوویان له‌ هه‌رێمی كوردستان كردووه‌. به‌ هۆی هاتنی گرووپی چه‌كداریی داعش بۆ  سه‌ر خاكی عێراق  و هه‌رێمی كوردستان له‌ ساڵی 2014، ژماره‌ی ئاواره‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان گەیشته‌ ملیۆنێک و سه‌د هه‌زار ئاواره‌ له‌ هه‌رچوار پارێزگای هه‌رێمی كوردستان، لە هه‌ریه‌ک له‌ پارێزگاكانی (هه‌ڵەبجه‌، سلێمانی، دهۆک و هه‌ولێر) نیشته‌جێ بوون، به‌شێكیان له‌ كه‌مپه‌كان و به‌شێكیان له‌ ده‌ره‌وه‌ی كه‌مپه‌كان، (18%)ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستانیان پێک ده‌هێنا و به‌ ڕێژه‌ی (45%) ئاواره‌كان ته‌مه‌نیان له‌ خوار هه‌ژده‌ ساڵییه‌وه‌ بوو(10)، به‌مه‌ش پێویستیان به‌ دابینكردنی خۆراک و خزمه‌تگوزاری و ته‌ندروستی و ئاو و كاره‌با و خزمه‌تگوزاریی تر هه‌بووه‌. به ‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ و به‌رهەمهێنانی خۆراكی ناوخۆ ناتوانێت پێداویستیی ته‌واوی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پڕ بكاته‌وه،‌ ناچار به‌شێكی زیاتر خۆراک له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ كرا بۆ هه‌رێمی كوردستان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییه‌ خۆراكییه‌. له ‌ئاینده‌دا له‌ ئه‌گه‌ری ڕوودانی گرژی و ئاڵۆزییه‌كان له‌ وڵاتانی دراوسێ، كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له ‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی هه‌رێمی كوردستان، به ‌تایبه‌ت ئه‌و وڵاتانه‌ی كوردستان به‌سه‌ریاندا دابه‌ش كراوه‌، وه‌كوو وڵاتانی توركیا و سووریا و عێراق و ئێران،‌ چونكه‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌شێكه‌ له‌ پێكهاته‌ی ئه‌م وڵاتانه‌. له‌ ئه‌گه‌ری ڕوودانی هه‌ر بارودۆخێكی نه‌خوازراو له‌ وڵاتانی دراوسێ، كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له ‌سه‌ر ئاسایشی نه‌تەوه‌یی هه‌رێمی كوردستان. له ‌ئێستا و ئاینده‌دا گرنگیدان به ‌كه‌رتی كشتوكاڵ وا ده‌كات مه‌ترسییه‌كانی سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی  هه‌رێمی كوردستان كه‌متر ده‌كاته‌وه‌ و ڕۆڵی گه‌وره‌ی ده‌‌بێت له ‌زامنكردنی ئاسایشی خۆراكی هه‌رێمی كوردستان و  پاشان ده‌توانرێت به‌رهه‌می خۆراكی زیاتر له‌ پێداویستیی خواستی دانیشتووان وه‌به‌ر بهێنرێت و هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی کوردستان بکرێت، به ‌تایبه‌ت بۆ ناوچه‌كانی ناوڕاست و باشووری عێراق و ولاتانی كه‌نداو، هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ئێستادا خواستێكی زۆر له ‌سه‌ر به‌رهه‌می خۆراكیی هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌ له‌ وڵاتانی هه‌رێمی و جیهانی، باشترین شوێنن بۆ به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می خۆراكی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان، به‌مه‌ش جووتیاره‌كان سوودمه‌ند ده‌بن له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان و دووچاری فڕێدان نابنه‌وه‌ له‌ وه‌رزی پێگه‌یشتنی به‌رهه‌مه‌ كشتوكاڵییه‌كانیان. ده‌رئه‌نجام هه‌رێمی كوردستان ڕۆژبه‌ڕۆژ ژماره‌ی دانیشتووانی زیاد ده‌كات، به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی خواست زیاتر ده‌بێت له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان. هه‌رێمی كوردستان له ‌ئێستادا له‌ توانایدایه‌ دوو ئه‌وه‌نده‌ی ئێستای ژماره‌ی دانیشتووان له‌خۆ بگرێت، به‌و پێیه‌ی وه‌به‌رهێنان بۆ سه‌رجه‌م سێكته‌ره‌كان بكرێت و  له‌ ڕوانگه‌ی پێكهاته‌ی ژینگه‌ی دانیشتووانه‌وه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان یاخود نزیک له‌ یه‌كسان دانیشتووان دابه‌ش بكرێت به‌سه‌ر شار و گونده‌كاندا، به‌ شێوه‌یه‌ک هاوسه‌نگی هه‌بێت له‌ نێوان شار و لادێدا، كه‌رتی كشتوكاڵ بكرێت به ‌كه‌رتی ئابووریی نیشتمانی و له ‌نێو پلانه‌ ستراتیژییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئه‌و جۆره‌ خۆراكانه‌ وه‌به‌ر بهێنرێت كه‌ زۆرترین خواست و پێداویستیی ڕۆژانه‌ی دانیشتووان دابین ده‌كه‌ن و به‌مه‌ش هه‌رێمی كوردستان وا ده‌كات كه‌متر خۆراک له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ بكات و ده‌توانێت له‌ ئاینده‌دا له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان؛ خۆراک بۆ به‌شێک له‌ بازاڕه‌كانی ناوچه‌یی و هه‌رێمی و جیهانی دابین بكات. پێشنیار و ڕاسپاردە ١. گۆڕینی شێوازی كشتوكاڵ له ‌شێوازێكی كۆنه‌وه‌ بۆ شێوازێكی مۆدێرن و سه‌رده‌میانه‌، تاكوو زۆرترین به‌رهه‌می كشتوكاڵی وه‌به‌ر بهێنرێت له‌ هه‌رێمی كوردستان و پێداویستیی دانیشتووان پڕ بكاته‌وه‌. ٢. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ ئاینده‌دا پێویستی به‌ پلانی دوورمه‌ودا هه‌یه‌ و پێویسته‌ وه‌زاره‌تی پلاندانانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ‌سه‌ر بنه‌مای زیادبوونی دانیشتووان؛ پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاری بۆ ناوچه‌ جیاجیاكان دابین بكات، تاكوو كێشه‌ی خزمه‌تگوزاری له ‌ئاینده‌دا زیاتر نه‌بێت. ٣. پێویسته‌ هاوسه‌نگییه‌ک هه‌بێت له‌ نێوان پێكهاته‌ی ژینگه‌ی دانیشتووان له‌ شار و لادێدا، به ‌گرنگیدان به ‌لادێكان و ئاوەدا‌نكرانه‌وه‌یان و گێڕانه‌وه‌ی به‌شێک له‌ دانیشتووانی شاره‌كان بۆ گونده‌كان له ‌سه‌ر بنه‌مای پێدانی پێشینه‌كانی وه‌كوو قه‌رزی بچووک و گه‌شتیاری و پیشه‌سازی و پێشینه‌ی هاوسه‌رگیری به ‌دانیشتووانی گونده‌كان. ٤. له‌ چاندنی به‌رهه‌می كشتوكاڵیدا پێویسته‌ ئه‌و جۆره‌ خۆراكانه‌ بچێنرێت كه‌ زۆرترین خواستی دانیشتووانی له‌ سه‌ره‌ و زۆرترین بۆشایی خۆراكی پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌، پاشان بتوانرێت هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان بكرێت. ٥. دانانی یاسای پارێزگاری له ‌به‌رهه‌می ناوخۆ، به ‌شێوه‌یه‌ک له‌ وه‌رزی پێگه‌یشتنی به‌رهه‌می ناوخۆ ڕێگه‌ نه‌درێت به‌رهه‌می خۆراكی له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ بكرێت، تاكوو زۆرترین ده‌رفه‌ت بۆ به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می ناوخۆ دروست ببێت. ٦. پێویسته‌ سه‌رژمێرییه‌كی گونجاوی دانیشتووان بكرێت له‌ هه‌رێمی كوردستان له ‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بۆ زانینی ژماره‌ و ڕه‌گه‌ز و پێكهاته‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان، له ‌سه‌ر بنه‌مای سه‌رژمێری ده‌توانرێت پلان بۆ چه‌ندین ساڵ دابنرێت بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان.   سه‌رچاوه‌ و پەراوێزەكان * له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا باسی هه‌رێمی كوردستان كراوه،‌ واته‌ ته‌نها ئه‌و ناوچانه‌ی له ‌ژێر ده‌سه‌ڵات و به‌ڕێوەبردنی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانن كه‌ پێك هاتوون‌ له‌ هه‌رچوار پارێزگای هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆک و هه‌ڵه‌بجه‌. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان باس نه‌كراوه‌. ١. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا،  كۆلێژی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل64. ٢. حسين عبدالمجيد حميد الزهيري،  الوزن الاستراتيجى لمحافظة ديالى في الامن الغذائي العراقي، دراسة في الجغرافية السياسية، أطروحة دكتوراه‌، كلية التربية للعلوم الانسانية جامعة ديالى، غير المنشورة، 2019، ص31. ٣. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل82. ٤. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل191. 5.حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانی ئاو، به‌ڕێوەبه‌رایه‌تیی گشتیی سامانی ئاژه‌ڵ و فێترنه‌ری، به‌ڕێوبه‌رایه‌تیی پلاندانان و به‌دواداچوون، به‌شی په‌له‌وه‌ر، ڕاپۆرتی بڵاونه‌كراوه‌، 2023. ٦. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلاندانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان، به‌شی دانیشتووان و هێزی كار، 2022. ٧. عبدالعزيز طيب، و تيلي أمين، القرار 986 لسنة 1995  وتطبيقاتة في كوردستان، طبعة الاولى، مطبعة خبات، دهوك، 1997، ص5. ٨. منظمة الاغذية والزراعة اللامم المتحدة، أثر فيروس كورونا المسجد (كوفيد-19) على الأمن الغذائي في العراق، تشرين الأول/اكتوبر، 2022، ص9. ٩. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل174. ١٠. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلاندانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان، به‌شی دانیشتووان و هێزی كار، ڕاپۆرتی شیكاری دانیشتووان، 2020

درەو: لە هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023ی ئەنجومەنی پارێزگاكان (2) كاندیدی كاكەییەكان بە بێ سیستەمی كۆتا سەركەوتن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كاكەییەكان هیچ كورسیەكی كۆتایان بۆ دیاری نەكراوە، لە كاتێكدا لەو ناوچانە (2) كاندیدی توركمان دەرچووە بەڵام لە هەرێمی كوردستان (5) كورسی كۆتایان بۆ دیاریكراوە. بە پێی دوایین ئەنجامی هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كاكەییەكان دوو كاندیدیان دەرچووە ئەوانیش: •    هۆشیار هیجران كاكەیی لە (هاوپەیمانی كەركوك هێزوو ئیرادەمانە) توانی بە (7,108) دەنگ سەركەوێت بۆ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (یەكێتی). •     محەمەد جاسم كاكەیی، لە (ئیتیحاد ئەهل نەینەوا) توانی بە (3,738) دەنگ سەركەوێت بۆ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا، (یەكێتی)یە. •     بە پێی بەدواداچونێكی (كەركوك ناو) كاكەییەكان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا، لە چوارچێوەی هەردوو لیستی یەكێتیی و پارتی (8) كاندیدیان هەبوو، چواریان لە پارێزگای كەركوك، سێ كەسیان لە پارێزگای دیالە و یەكێكیان لە پارێزگای نەینەوا، بە هەموویان پێكەوە زیاتر لە (18) هەزار دەنگیان بەدەستهێناوە، دەنگی كاندیدەكانی كاكەیی زیاتر لە (10) هەزاریان لە كەركوك، نزیكەی (4) هەزار لە دیالە و زیاتر لە (7,700) لە نەینەوا بووە، بەڵام تەنیا لە كەركوك و نەینەوا كورسییان مسۆگەر كرد. كاكەییەكان وەك پێكهاتەیەك لە هەرێمی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكاندا دەژین، لە ناوچە جێناكۆكەكان توانیویانە (2) كورسی مسۆگەر بكەن بەڵام لە هەرێمی كوردستان هیچ كورسیەكی كۆتایان بۆ دیاری نەكراوە، لە كاتێكدا (5) كورسی بۆ توركمانەكان تۆماركراوە، لەگەڵ ئەوەی توركمانەكانیش لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك تەنیا (2) كاندیدیان سەركەوتووە. كاندیدە دەرچووەكانی كاكەیی لە كەركوك و نەینەوا دەنگەكیانیان بەراورد بە دەنگی پەرلەمانتارانی توركمانی زۆر جیاوازە: •    هۆشیار هیجران كاكەیی لە (هاوپەیمانی كەركوك هێزوو ئیرادەمانە) توانی بە (7,108) دەنگ سەركەوێت. •     محەمەد جاسم كاكەیی، لە (ئیتیحاد ئەهل نەینەوا) توانی بە (3,738) دەنگ سەركەوێت   •    سارا دڵشاد لە (پارتی گەشەپێدانی توركمانی) تەنیا (194) دەنگی بەدەستهێناوە. •    مونا قەهوەچی لە (پارتی چاكسازی توركمانی) تەنیا (2,236) دەنگی بەدەستهێناوە.