درەو: موچەی بەشێك لە خانەنشینان لە (200) هەزار دینارەوە بۆ (600) هەزار دینار زیاد دەكات واتا (400) هەزار دینار زیاد دەكات، بەڕێژەی (200%). وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان بڵاویكردەوە ، مووچەی مانگی تەمووزی خانەنشینانی هەرێمی کوردستان، بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو و بەهاوتاکراوی هاوشێوەی عێراق سبەینێ دابەش دەکرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) خانەنشینێك ئەگەر پێش 2014 خانەنشین بووبێت و موچەكەی (200) هەزار دینار بووبێت، ئەوا موچەكەی دەبێتە (500) هەزارو (100) هەزار دیناری مەعیشەش دەچێتە سەر موچەكەی، ئەوا كۆی موچەكەی دەبێتە (600) هەزار دینار واتا موچەكەی لە (200) هەزار دینارەوە بۆ (600) هەزار دینار زیاد دەكات بەڕێژەی ( 200%) زیاد دەكات . لە هەرێمی كوردستان كۆی ژمارەی خانەنشینی سەربازی و مەدەنی نزیكەی (227) هەزار موچەخۆرەو كۆی موچەكانیان نزیكەی (115) ملیار دینارە، لە سنوری سلێمانی (47) هەزار خانەنشینی  هەیە كۆی موچەی مانگانەیان ( 19) ملیار دینارەو بە هاوتاكردنی بۆ ئەم مانگە كۆی موچەكانیان نزیكەی (34) ملیار دینارە، واتا (15) ملیار دینار زیادیكردووە بەرێژەی ( 80%)ی موچەی خانەنشینی زیادیكردووە.  

دوای كۆبوونەوەی لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراق، د. بڕیار رەشید ئەندامی پەرلەمانتاری عێراق بڵاویكردووەتەوە: رۆژانە هەرێمی كوردستان (286) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنن لەكاتێكدا بەپێی رێككەوتنی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانەسروشتییەكان دەبێت هەرێم (46) هەار بەرمیل نەوت بەرهەمبهێنێت. د. بڕیار ڕەشید, ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق: هەر لە درێژەی گفتوگۆکانمان لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراقی :- وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم ڕۆژانـە ٢٨٦ هەزار بەرمیل نــەوت بەرهەم دەهێنێت، بەپێ ڕێکـەوتنی نێوان حکومەتی فیدڕاڵ و هەرێم پێویست بوو وەزارەتی سامانە سروشتییەکان تەنها ٤٦هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت بۆ پێداویستی ناوخۆ بەڵام سامانە سروشتیەکان پابەندی ئەم ڕێکەوتنـە نەبووە، ئەمەش گرفتی بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق دروستکردووە لەگەڵ ڕێکخراوی ئۆپیک. بۆ جاری سێهەم ئۆپیک وەزارەتی نەوتی عێراق ئاگـادار کردۆتەوە کە بەرهەم هێنانی نەوت کەم بکەنەوە. ئەو بڕە زیادەیەی هەرێم بەرهەمی دەهێنێت ئیحراجی زۆر و کێشەی بۆ حکومەتی عێراق دروستکردوە. هەموو ئەمانە لە کاتێکدایە کە کێشەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانە سروشتییەکانی هەرێم وەک خۆی ماون و چارەسەر نەبوون.  

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بانکی ناوەندی عێراقی لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023)؛ 🔹 داهاتی گشتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەردەوام ڕووی لە هەڵکشانە. 🔹 داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2012) بڕی (128 ملیار و 796 ملیۆن) دیناربووەو (5%) داهاتی گشتی باجی پێکهێناوە لە (عێراق هەرێم)، لە ساڵی (2022) گەیشتووە بە (912 ملیار و 558 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی (هەرێم و عێراق)ی پێکهێناوە. 🔹 داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق لە ساڵی (2012) بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار. 🔹 بە تێکڕا ڕێژەی داهاتی باج لە ماوەی 12 ساڵی ڕابردوودا لە عێراق (13%) و لە هەرێم (25%) گەشەی کردووە.   سەرەتا بەشێوەیەکی گشتی (باج) بەشدارییەكی دارایی ناچارییە، حكوومەتە  ناوچەیی، هەرێمییەكان دەیسەپێنێت  بە سەر كەس و كۆمپانیاكاندا، ئامانجەکەشی پاەدارکردنی حکومەتە بۆ ڕاییکردنی چالاكییە داراییەکانی، لە پێناسەیەکی کوردتیشدا دەکرێت ئاماژە بەوە بدەین کە باج؛ بڕێكی نەختینەیە حكومەت بە مەبەستی دابینكردنی پارە بۆ خەرجییه‌كانی دەوڵەت لە دامەزراوەو كەسەكانی وەردەگرێت، وەک داهات لە كەرتە گشتییەکانی؛ وەك کشتوکاڵ، پەروەردە، پیشەسازی، ڕێگاوبان، وەبەرهێنان و خزمەتگوزارییە گشیییەکان و ژێرخانی دەوڵەتدا خەرجی دەکات. کەواتە باج هۆكارێكە بۆ پارەداركردن یان دابینكردنی سامان بۆ گشت كەرتەكانی حكومەت كە خەرجیان لە ئەستۆی دەوڵەتیدایە و سەرچاوەیەكی گرنگی داهات و بەدیهێنانی گەشەی ئابوورییە لە وڵاتدا. دەکرێت ئاماژە بەوەش بدرێت کە لە چوارچێوەی گشتییەکەیدا دەیان جۆری جیاواز (باج) هەیە، وەک؛ (باجی داهات و سەرمایە، باجی وەبەرهێنان، باجی کرێ، باجی خانوبەرە، باجی بەکاربردنی سەر خۆراک و شمەک،  باجی فڕۆشتنی کاڵاو شمەک، باجی مامەڵە و باجی گومرگی هەناردەو هاوردەکردن...هتد) گرنگترین تایبەتمەندییەکانی باج بریتین لە؛ 1.    ئەو پڕە پارەیەیە کە كەس یان كۆمپانیاكان بەپێی یاسا دەیدەن بە حكومەت. 2.    ئەو باجەی وەردەگیرێت و بێ‌ بەرانبەر و ناچارییە. 3.    کەس یان دامەزراوەی باجدەر بەو پێودانگەی لە كۆمەڵگادا دەژی و چالاکی هەیە بڕێک لە بەرپرسیارێتی دەكەوێتە ئەستۆ، پابەندبوون بە باجدانیش بەشێكی ئەو بەرپرسیارێتییەی لە ئەستۆ لا دەبات. 4.    ئەو بڕە باجەی دەدرێت بە دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت لە موڵكی تاكەوە دەگوێزێتەوە بۆ موڵكی گشتی و نابێت بۆ مەبەستی تایبەت بەکاربهێنرێت. یەکەم؛ داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023) پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بانکی ناوەندی عێراقی لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023) داهاتی گشتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەم شێوەیەبووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))؛ 1.    لە ساڵی (2012) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 762 ملیار و 153 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (128 ملیار و 796 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. 2.    لە ساڵی (2013) داهاتی گشتی باج بڕی (3 ترلیۆن و 38 ملیار و 407 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (161 ملیار و 551 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 876 ملیار و 856 ملیۆن) دینار بووە. 3.    لە ساڵی (2014) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 97 ملیار و 827 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (212 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (10%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (90%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (ترلیۆنێک و 885 ملیار و 127 ملیۆن) دینار بووە. 4.    لە ساڵی (2015) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 205 ملیار و 174 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (190 ملیار و 164 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (9%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (91%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 15 ملیار و 10 ملیۆن) دینار بووە. 5.    لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 40 ملیار و 911 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (179 ملیار و 14 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (4%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (96%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 861 ملیار و 897 ملیۆن) دینار بووە. 6.    لە ساڵی (2017) داهاتی گشتی باج بڕی (6 ترلیۆن و 504 ملیار و 969 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (206 ملیار و 697 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (3%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (97%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (6 ترلیۆن و 298 ملیار و 272 ملیۆن) دینار بووە. 7.    لە ساڵی (2018) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 991 ملیار و 746 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (308 ملیار و 535 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (5 ترلیۆن و 686 ملیار و 211 ملیۆن) دینار بووە. 8.    لە ساڵی (2019) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 641 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (627 ملیار و 424 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (14%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (86%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 14 ملیار و 531 ملیۆن) دینار بووە. 9.    لە ساڵی (2020) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 296 ملیار و 277 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (578 ملیار و 87 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (11%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (89%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 718 ملیار و 190 ملیۆن) دینار بووە. 10.    لە ساڵی (2021) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 332 ملیار و 529 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (796 ملیار و 287 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (15%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (85%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 536 ملیار و 242 ملیۆن) دینار بووە. 11.    لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 823 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (912 ملیار و 558 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (81%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 911 ملیار و 397 ملیۆن) دینار بووە. 12.    لە ساڵی (2023) تەنها داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستە و بڕەکەی (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار بووە.   دووەم؛ گەشەی داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023) پاڵپشت بەو داتاو ئامارانەی لە بەشی پێشوودا خراونەتە ڕوو، داهاتی گشتی باج لە عێراق هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023) بەرزو نزمی زۆریان بەخۆ بینیوە، بەڵام بەتێکڕا لەسەر ئاستی هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق ڕێژەی گەشەی داهاتی باج زیاترە لە پاشەکشە و وەک لە (خشتەی ژمارە (2))دا رونکراوەتە، لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕای (25%) و لە عێراقیش (13%) داهاتی باج گەشەی کردووە؛ 1.    لە ساڵی (2012) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (128 ملیار و 796 ملیۆن) دینار و داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. 2.    لە ساڵی (2013) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (32 ملیار و 755 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (25%) گەشەی کردووە، هاوکات داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (243 ملیار و 499 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (9%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2012). 3.    لە ساڵی (2014) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (51 ملیار و 148 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (32%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (991 ملیار و 729 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (34%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2013). 4.    لە ساڵی (2015) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (22 ملیار و 535 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (11%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (129 ملیار و 883 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (7%) بەرزبووەتەوە بەراورد بە ساڵی (2014). 5.    لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (11 ملیار و 150 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (6%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (ترلیۆنێک و 846 ملیار و 887 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (92%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2015). 6.    لە ساڵی (2017) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (27 ملیار و 683 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (15%) گەشەی کردووە، هاوکات داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (2 ترلیۆن و 436 ملیار و 375 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (63%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2016). 7.    لە ساڵی (2018) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (101 ملیار و 837 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (49%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (612 ملیار و 61 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (10%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2017). 8.    لە ساڵی (2019) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (308 ملیار و 888 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (103%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (ترلیۆنێک و 671 ملیار و 680 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (29%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2018). 9.    لە ساڵی (2020) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (49 ملیار و 337 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (8%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (703 ملیار و 659 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (18%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2019). 10.    لە ساڵی (2021) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (218 ملیار و 200 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (38%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (181 ملیار و 948 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (4%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2020). 11.    لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (116 ملیار و 271 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (15%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (624 ملیار و 845 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (14%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). 12.    لە ساڵی (2023) تەنها زانیاری لەبارەی داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستەو بڕی (2 ترلیۆن و 1 ملیار و 791 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (51%) گەشەی کردووە بەراورد بە داهاتی گشتی باج لە ساڵی (2022).   سەرچاوەکان -    البانک المرکزي العراقي، الارادات الضریبیة؛ https://www.cbiraq.org/SeriesChart.aspx?TseriesID=423 -    درەو میدیا، داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (2012 - 2022)، 25/12/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14402 -     وەهاب حەسیب محەمەد، كاریگەری باج لە سەر داهاتی حكومەت، چاوی کورد، 27 ئایاری 2023؛ https://shorturl.at/aerOf    

سۆران عومەر- ئەندامی پەرلەمانی عێراق  عێراق داوا دەکات بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم کەمبکرێتەوە بۆ ١٥٠ هەزار بەرمیل و تەسلیمی سۆمۆی بکەن بۆ هەر بەرمیلێکیش ٧٠ دۆلار حساب دەکەن و لەناوخۆ بەکاریدەهێنن. عێراق دەڵێ ئەو نەوتەی مانگانە تەسلیمی سۆمۆ بکە بە ٦٠٠ ملیۆن دۆلار حسابی دەکەین، هەرێم ئەمە ناکات و دەیفرۆشێ بە ١٧٠ ملیۆن دۆلارو ١٢٠ ملیۆن دۆلاری دەدات بە کۆمپانیا بیانییەکان! بەپێی نوسراوی ژمارە (٣٦٥٤٨)ی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئاماژە بە نوسراوی ژمارە (١٨٨٩)ی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ڕۆژانە (٢٨٦٩٤٦) بەرمیل نەوتی خام بەرهەم دەهێنێت، بەڵام هیچی تەسلیم بە کۆمپانیای سۆمۆ ناکەن وەک وەزیری نەوتی عێراق ئاماژەی پێدەکات بەپێی (مادەی ١٢/دووەم/ب ) لەیاسای بودجەی فیدراڵی عێراق هاتووە: لەکاتێکدا نەوتی هەرێمی کوردستان بە بۆری نەڕوات بۆ بەندەری جیهانی تورکی، یان هەر دەروازەیەکی ڕەسمی تر کە وەزارەتی نەوت دیاری دەکات، هەرێمی کوردستان پابەندە بە پێدانی ئەو نەوتە بەپێی (مادەی ١٢/دووەم/أ) بە وەزارەتی نەوتی عێراق تاکو لە ناوخۆ بەکاریبهێنێت. بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (٥٩/اتحادیە/ ٢٠١٢ و موحدتها ١١٠/ اتحادیە/٢٠١٩) هەرێمی کوردستام بۆی نیە نەوت هەناردە بکات بەبێ ڕەزامەندی وەزارەتی نەوتی عێراق. لەنوسراوەکەدا هاتووە: بەپێی یاسای (ادارە المالیە والدین العام) ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ پێویستە سەرجەم داهاتەکانی کە لە نەوت دەستی دەکەوێت ڕادەستی خەزێنەی گشتی عێراق بکات. وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی بە حکومەتی هەرێمی وتووە گرێبەستە نەوتییەکانتان کە بە گرێبەستی هاوبەشی کراوە لەگەڵ لایەنە دەرەکییەکان لە وڵاتان و کۆمپانیا بۆ گەڕان بەدوای نەوت و دۆزینەوەی و هەڵکەندنی بیرەکان و بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت بەپێی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی یاسایی نیە، پێویستە هەمووی ڕادەستی سۆمۆ بکرێت و داهاتەکەشی بخرێتە ئەو هەژمارەی لەبانکی ناوەندی بۆ ئەو مەبەستە کراوەتەوە. داوا دەکات هەرێمی کوردستان بەرهەمهێنانی نەوت کەمبکاتەوە بۆ ١٥٠ هەزار بەرمیل و تەسلیمی سۆمۆی بکات.  وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان بەنوسراوی ژمارە (١٨٨٩) وەزارەتی نەوتی ئاگادارکردوەتەوە کە ڕۆژانە ( ٢٨٦٩٤٦) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت (٢٠٠) هەزار بەرمیلی دەدات بەکرێی دەرهێنانی نەوت بە کۆمپانیاکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت کە مانگانە (١٢٠) ملیۆن دۆلارەو (٤٦) هەزار بەرمیلیش دەدات بە پاڵاوگەکان و ئەوی دیکەشی دەدات بەکرێی غازی کارەبا، بۆ هەر بەرمیلێکیش (٢٠ $)ی داناوە. وەزارەتی نەوتی عێراق سەرسوڕمانی خۆی دەردەبڕێ لەوەی بەرمیلی نەوت بە (٢٠$) دەفرۆشن، بۆیە هەرێم ئاگادار دەکاتەوە نەوتەکە ڕادەستی سۆمۆ بکەن چونکە نرخی نەوت بەپێی یاسای بودجە بە (٧٠) دۆلار دانراوە! ئەوان بەو نرخە وەریدەگرن لەهەرێم و بۆ ناوخۆ بەکاریدەهێنن. عێراق بەنوسراوی فەرمی دەڵێ نەوتەکەمان رادەست بکەن لەناوخۆ بەکاریدەهێنین مانگی (٦٠٠ ) ملیۆن دۆلار دەکات، هەرێم ئەمە ناکات خۆی دەیفرۆشێ بە (١٧٠) ملیۆن دۆلار! گوایە لەو پارە (١٢٠) ملیۆن دۆلاری دەداتەوە بە کۆمپانیا بیانییەکان و (٥٠) ملیۆن دۆلاریشی بۆ خۆی هەڵدەگرێ!

 درەو: لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا و پەیمانگای واشنتۆن گفتوگۆكرا لەسەر راپۆرت و بڵاوكراوەكانی (درەو) تایبەت بە (رەوسی رۆژنامەوانی و ئازادی رادەربڕین لە هەرێم, پرسی نەوت و قاچاغی نەوتی هەرێم, پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و پێگەی حزبەكان) محەمەد رەئوف سەرنوسەری دامەزراوەی میدیایی درەو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە واشنتۆن لەگەڵ ژمارەیەك بەرپرسی تایبەت بە كاروباری عێراق و هەرێمی كوردستان لە وەزارەتی دەرەوە، گفتوگۆی لەسەر بڵاوكراوەو راپۆرتە تایبەتەكانی (درەو) كرد بەتایبەت (پرسی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، پرسی نەوت و قاچاخی نەوتی هەرێم، پرسی رۆژنامەوانی وتیرۆری رۆژنامەنووسان بەتایبەت تیرۆركردنی دوو رۆژنامەنووس لە لایەن تركیاوە). لە گفتۆگۆكەدا ( Jacob D.Surface) لە دیكس سیاسی عێراق، (Jeffrey D. Zimmer) لە پرۆگرامی گشتی وەزارەتی دەرەوە، (Michael Day ) لە دیسكی هەرێمی كوردستان لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو چەند بەرپرسێكی دیكە بەشداربوون لە گفتوگۆكەدا. لە پەیمانگای واشنتۆن (Washington Institute ) لە واشنتۆنی پایتەختی ئەمریكا  راون تەیبڵێك رێكخرا لەگەڵ ژمارەیەك لە توێژەرو لێكۆڵەری تایبەت بە كاروباری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و هەرێمی كوردستان و میسرو فەلەستین، تایبەت بە (رەوشی رۆژنامەوانی، پرسی نەوتی هەرێم، هەڵبژاردنی كوردستان) لە پەیمانگای واشنتۆن سەرنوسەری (درەو) راپۆرت و بنكۆڵكاریی و كتێب و بڵاوكراوەكانی (درەو)ی  لەگەڵ توێژەرانی پەیمانگای واشنتۆن گفتوگۆكرد. لە بارەگای سەرەكی رێكخراوی (NED) لە واشنتۆن لەگەڵ بەرپرسانی رێكخراوەكە گفتوگۆكرا لەسەر پرسی رەوشی رۆژنامەگەری و میدیا لە هەرێمی كوردستان, رێكخراوی ( NED) فەندی رێكخراوو دامەزراوە میدیاییە ئازادەكان دەكات, (دامەزراوەی میدیایی درەو) و بەشێك لە میدیا و رێكخراوەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن رێكخراوی (NED)ەوە فەند دەكرێن. سەرنوسەری دامەزراوەی میدیایی درەو بەفەرمی بانگهێشتی كۆڕبەندی سەركردە نێودەوڵەتییەكان (ILF) كراوە كە لە ١٩ بۆ ٢٢ی ئاب لە شیكاگۆ بەڕێوەچوو.   تەلاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا.  پەیمانگای واشنتۆن    كۆڕبەندی سەركردە نێودەوڵەتییەكان (ILF) لە شیكاگۆ  

(درەو): 165 كارمەندی پۆلیسی گەرمیان/ بەشی پۆلیسی خانەقین بە فەرمی گواسترانەوە بۆسەر پۆلیسی پارێزگای هەولێر، بەرپرسانی یەكێتیی دژی بڕیارەكەن و دەڵێن پۆلیسەكان لەسەر داوای مەلا بەختیار لە هەولێرەوە بڕیاری گواستنەوەیان بۆ دەرچووە, سەرچاوەیەكی نزیك لە مەلا بەختیار دەڵێت هەوڵێك هەبووە لەلایەن لایەنێكەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو سریەیەی خانەقین بۆیە گواستراونەتەوە بۆسەر وەزارەتی ناوخۆ و هیچ پەیوەندی بەلایەنی سیاسی و زێرەڤانییەوە نیە.  بەگوێرەی نوسراوێك كە رۆژی 26ی ئەم مانگە لەلایەن لیوا (تاریق ئەحمەد ئیبراهیم) بەڕێوەبەری گشتیی پۆلیسی هەرێمی كوردستان ئیمزای لەسەر كردووە، (165) كارمەندی بەرێوەبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان بەشی پۆلیسی (خانەقین) گواستراونەتەوە سەر پۆلیسی پارێزگای هەولێر (بەشی پاسەوانی). بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم بڕیارە نیگەرانیی بەرپرسانی یەكێتیی لێكەوتوەتەوەو دژی گواستنەوەی ئەو كارمەندانەی پۆلیسی خانەقین وەستاونەتەوە. سەرچاوەیەكی ئەمنیی لە یەكێتیی كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاوەنەكرێتەوە بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو كارمەندانە لەسەر داوا (مەلا بەختیار) ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لەلایەن پۆلیسی هەرێمە گواستراونەتەوە بۆسەر پۆلیسی پاسەوانی پارێزگای هەولێرو پۆلیسەكان بەشێكیان پاسەوانی تایبەتی مەلا بەختیارن و بەوتەی ئەو ئەمە "گواستنەوەی هێزی یەكێتییە بۆ لای پارتی لەلایەن مەلا بەختیارەوە".  هەفتەی رابردوو بەرپرسی سریەی پاسەوانی خانەقینی كە لەو (165) كەسە پێكهاتوون، گواستراوەتەوە بۆسەر هێزی زێرەڤانی، بەڵام  بەڕێوەبەری سریەكە لەلایەن بەڕێوەبەری پۆلیسی گەرمیانەوە بانگهێشتراوەو بەهۆی ناڕەزایەتیی یەكێتییەوە بڕیارەكە راگیراوە، تاوەكو دواجار رۆژی 26ی ئەم مانگە بە فەرمی كارمەندەكان گواستراونەتەوە بۆسەر پۆلیسی پارێزگای هەولێر.  سەرچاوەیەكی نزیك لە مەلابەختیار بە (درەو)ی راگەیاند: گواستنەوەی ئەو سریەیە لەبەرامبەر ئەوەدا بووە هەوڵێك هەبووە ئەم سریەی فریاكەوتنی خانەقین لەلایەن لایەنێكەوە هەلبوەشێندرێتەوە كە بیست ساڵە خزمەتی خانەقین دەكات, لە بەرامبەر تیرۆرو ئەو هەوڵانەی بۆ تێكدانی ئارامی خانەقین دەدرا. بەڵام ئێستا خراوەتە سەر وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان و هیچ پەیوەندییەكی بە لایەنی پارتی و زێرەڤانییەوە نیە.   

یادگار سدیق گەڵاڵی دوای وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێی بۆرییەوە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ لە ئەنجامی بڕیاری دادگای بازرگانی پاریس، بۆ ماوەیەکی کەم بەرهەمهێنان بەردەوام بوو تاوەکو ئەمباری نەوتی کێڵگەکان پڕ بوون. زۆربەی  کێڵگە نەوتییەکان دوای چەند هەفتەیەکی کەم لە بەرهەمهێنان وەستان، تەنها کێڵگەی (تەق تەق) نەبێت کە چەند مانگێک بەردەوام بوو. بەڵام هەر (تەق تەق) تائێستا نەکەوتووەتەوە بەرهەمهێنان.  لە مانگی نیسانەوە کێڵگەکانی (سەرسەنگ)و پاشان (تاوکی)و (هەولێر)و (سەرقەڵا)و پاشتریش (شێخان) کەوتنەوە بەرهەمهێنان و لە کۆتایی ساڵیشدا کێڵگەی ئەتروش کەوتەوە بەرهەمهێنان.  سەرەتا بە ئاستی نزم و پاشان لە کۆتایی ساڵدا زۆربەی کێڵگەکان بەئاستی نزیک لە پێش هەناردەی و هەندێکیش بگرە زیاتر دەسیان بە بەرهەمهێنان کردەوە. تا ئەوە بوو لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣دا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکانی هەرێم گەشتە سەرو (٣٢٠ هەزار) بەرمیل نەوت. (سەیری راپۆرتی ژمارە ١١ی روونبین بکە "چالاکییە نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی ٢٠٢٣دا).  هەموو ئەو ماوەیە هەرێم نەوتی بە نرخ داشکاو فرۆشتووە بە پاڵاوگەکانی (کار، لاناز و قەیوان) لەگەڵ هەندێ بازرگان. نرخی نەوتی  کێڵگەکان جیاوازە، لەنێوان (٢٧ دۆلار) بۆ بەرمیلێک لە کێڵگەی شێخان و (٤٠ دۆلار) کە بەرزترینە لە کێڵگەی سەرسەنگ. کێڵگەی  تاوکی بە (٣٤ دۆلار)و ئەتروش بە (٣٢ بۆ ٣٣ دۆلار)... تێکڕای نرخی نەوت بە (٣٥ دۆلار) بووە. ئەمە لە کاتێکدا نرخی جیهانی بە ماوەی ساڵ و نیوی رابردوو لەسەرووی (٨٠ دۆلار)ەوە بووە.  لە ساڵی نوێشەوە بەهەمان شێوە بەرهەمهێنان بەردەوام بووە، بەڵکو ئاستی بەرهەم زیادی کردووەو پەرەپێدان لە هەندێ کێڵگە بە لێدانی بیری نوێ دەستیپێکردووە. بەڵام نرخی نەوت گۆڕانێکی وای بەسەردا نەهاتووە لە هەندێ کێڵگەدا تەنها (١ دۆلار) زیادی کردووە. گەر لانی کەمی بەرهەمی رۆژانەی نەوت ئەژمار بکەین کە (٣٢٠ هەزار) بەرمیلە، لەکاتێکدا لە چەند مانگی رابردوودا بۆ (٣٣٠ تا ٣٤٠ هەزار) بەرمیل بەرزبووەتەوە. ئەوکات بەرهەمی مانگانەی نەوت دەکاتە (٩ ملیۆن و ٦٠٠ هەزار) بەرمیل. کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشی نەوت  بەو نرخەی لەهەرێم دەفرۆشێت کە بەتێکڕا (٣٥ دۆلار)ێکە دەکاتە (٣٣٦ ملیۆن) دۆلار، لەم بڕە ڕێژەی ٣٦٪ بۆ٤٠٪ی دەڕوات بۆ خەرجی کۆمپانیاکان و ئەوەی دەمێنێتەوە ٦٠٪ بۆ ٦٤ ٪ پوختەی داهاتی هەرێمە. واتە مانگانە حکومەتی هەرێم لانیکەم لەنێوان (٢٠١ ملیۆن) بۆ (٢١٥ ملیۆن) دۆلار  داهاتی نەوتی هەیە. کە بە دینارو بەنرخی فەرمی دەکاتە (٢٦٦ بۆ  ٢٨٨ ملیار) دینار. کۆمپانیاکانی نەوتیش کۆی داهاتیان لەنێوان (١٢١ ملیۆن بۆ ١٣٤ ملیۆن) دۆلار بووە.  لەسەر ئەو بنەمایە لەماوەی حەوت مانگی رابردوودا  کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (٢ ملیار  ٣٥٢ ملیۆن) دۆلار. پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان بریتی بووە لە (١.٤ بۆ ١.٥ ملیار) دۆلار. لەکاتێکدا لەماوەی هەموو ئەمساڵدا نرخی نەوتی برێنت بەردەوام لەسەروو (٨٠ دۆلار)وە بووە.  داهات هەر داهاتە، جا ئەگەر ١ دۆلار بێت یان ملیارێک دۆلار، دەبێت ئاشکرا بکرێت. گەر هەر کۆمپانیایەک سەرچاوەی داهات و قازانجی بشارێتەوە بەپێی یاسا تاوانەو ڕەوبەڕووی لێپێچینەوەی یاسایی دەبێت. ئێستا هەرێم بەو نرخە؛ داشکاو نا، هەڕاج کراوەی نەوت لەم ماوەیەدا نزیکەی (١ ملیارو نیو) دۆلار داهاتی بووە، کە نزیکە لە (٢ ترلیۆن) دینار دەكات، بۆ کوێ و کێ چووەو چۆن و لە چیدا خەرج کراوە؟  باسی ئەوە ناکەین کە دەکرا زیاد لە دوو هێندە داهاتی هەبوایە بۆ هەرێم و باسی ئەوەش ناکەین کە کڕیارەکان و پاڵاوگەکان چەند هێندەی هەرێم سودمەند بووون لە نەوتی هەرێم، چونکە بەنرخی هەڕاجکراو کڕیویانەو بە نرخی جیهانی فرۆشتویانە.

راپۆرت: درەو 6 هەزار ناوی دووبارەو نزیكەی 30 ملیار دیناری خەرجی كەركوك و خانەقین لەگەڵ گرفتی لیستی موچەی هێزە ئەمنییەكان و خانەنشینی پێشمەرگەو 100 هەزار موچەخۆر كە بایۆمەترییان نەكردووە، بەرۆكی لیستی موچەی مانگی تەموزی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی گرتووە، وەزارەتی دارایی عێراق پێیوایە ئەمساڵ نزیكەی 600 ملیار دینار زیاتر لە حەقی خۆی پارەی بۆ موچەی هەرێم ناردووە. دوای زیاتر لە شەش مانگی لە دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق هێشتا موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە كێشمەكێش و وردبینی رزگاری نەبووە، وردەكاری ناكۆكییە داراییەكانی هەولێرو بەغداد لەسەر لیستی موچە لەم راپۆرتەدا.  موچەی ئاب لەبری تەموز مانگی (ئاب) لە كۆتا رۆژەكانیدایە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان هێشتا موچەی مانگی (تەموز)یان وەرنەگرتووە. وەفدێكی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان ئەم ئێوارەیە گەیشتە بەغداد بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی موچەی مانگەكانی (7و 8)، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) وەفدەكەی وەزارەتی دارایی بەرپرسانی ژمیركاریی و بودجەن و دەیانەوێت رونكردنەوە بە وەزارەتی دارایی عێراق بدەن سەبارەت بەو تێبینییانەی كە بەغداد لەبارەی لیستی موچەخۆرانی هەرێم هەیەتی. هاوكات لەگەڵ گەیشتنی وەفدەكەدا، وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (549 ملیارو 572 ملیۆن) دیناری خستەسەر حسابی وەزارەتی دارایی هەرێم، وەكو رێباز حەملان یاریدەدەری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەڵێ:" ئەم پارەیە بۆ موچەی مانگی هەشتە، لەكاتێكدا وەزارەتی دارایی هەرێم لیستی موچەی مانگی هەشتی رەوانەی بەغداد نەكردووەو چاوەڕوانی موچەی مانگی حەوتی كردووە".  وەزارەتی دارایی هەرێم لە رۆژی 21ی تەموزەوە لیستی موچەی مانگی تەموز (7)ی رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ كردووە، لەم مانگەوە حكومەتی هەرێم لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقدا، موچەی خانەنشینانی بە هاوتاكراوی لەگەڵ یاسای خانەنشینیی یەكگرتوو رەوانەی بەغداد كرد، ئەم هاوتاكردنە بڕی (54 ملیارو 208 ملیۆن) دینار خەرجی موچەی مانگانەی هەرێمی بەرزكردەوە، ئەمە یەكێك لەو بابەتانە بوو كە وەكو كێشە لە لیستی موچەی هەرێمی كوردستان باسدەكرا. وەزارەتی دارایی هەرێم 37 رۆژە لیستی موچەی مانگی 7ی بۆ بەغداد ناردووە، بەڵام هێشتا چارەنوسی موچەی ئەو مانگە نادیارە، هەندێك سەرچاوە باسلەوە دەكەن، وەزارەتی دارایی عێراق وتویەتی، لە مانگەكانی 2 بۆ 6ی ئەمساڵدا، زیاتر لە خەرجی راستەقینەی موچە پارەی بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم ناردووە، بۆیە دەبێت هەرێمی كوردستان لەو پارە زیادانە كە لەو مانگانەدا وەریگرتووە خۆی خەرجی موچەی مانگی 7 پڕ بكاتەوە.  بەگوێرەی دواین داتاكانی وەزارەتی دارایی هەرێم، تێكڕای ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (بە مەدەنی و سەربازی و خانەنشینانەوە) لە لیستی مانگی 7دا بریتی بووە لە (ملیۆنێك و 132 هەزارو 390) موچەخۆر، تێكڕای خەرجی موچەی ئەم مانگە بریتییە لە بڕی (956 ملیارو 876 ملیۆن) دینار لەگەڵ بڕی (54 ملیارو 208 ملیۆن)ی خەرجی زیادەی هاوتاكردنی موچەی خانەنشینان. ناوی دووبارە !  یەكێك لەو كێشانەی كە پەرلەمانتاران و تەنانەت وەزارەتی دارایی هەرێم و بەغداد سەبارەت بە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان باسی لێوە دەكەن، بابەتی دووبارە بوونەوەی ناوی موچەخۆرە لە لیستی موچەخۆراندا، بۆ ئەمە وەزارەتی دارایی هەرێم پێیوایە دووبارەبوونەوەی ناوی موچەخۆران شتێكی ئاساییەو كێشەیی یاسایی نییە، چونكە ئەوانەی ناویان دووبارە بووەتەوە (واتا دوو موچە وەردەگرن) ئەوانەن كە لە یەك كاتدا لە حكومەتی هەرێم كارمەندن و هاوكاتیش لە حكومەتی عێراق لە هاوكاری چاودێری كۆمەڵایەتیی سودمەندن. بەهانەی وەزارەتی دارایی بۆ ئەم بابەتە ئەوەیە " هەندێک حاڵەتی بوونی موچەو هاوکاری لەیەک کاتدا بەپێی یاسا لە هەرێمی کوردستان ڕێگە پێدراوە"، بۆیە پێشنیازی حكومەتی هەرێم ئەوەیە ئەگەر بەدەر لە حاڵەتە یاساییەكان، ناوی دووبارە لە لیستی موچەدا هەبوو، حكومەتی عێراق هاوكاری چاودێریی كۆمەڵایەتیی ئەو كەسە رابگرێت كە هاوكات لە هەرێمی كوردستانیش موچەی هەیە، نەك موچەی كەسەكە لە هەرێم رابگرێت.  وادیارە دوای 6 مانگ لە دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ "تەوتینكردن"ی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، هێشتا وەزارەتی دارایی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ ئەم بابەتانەیان یەكلانەكردوەتەوە، شاخەوان عەبدوڵا كە لەسەر پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراقە، بەقسەی خۆی دوێنێ لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق قسەی كردووە، لەبارەی بابەتی ناوی دووبارە لە لیستی موچەخۆراندا پێشنیاری ئەوەی بۆ كردووە ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەرن و موچەی چاودێری كۆمەڵایەتییان هەیە، موچەكانیان لەلایەن وەزارەتی كاری عێراقەوە ببڕدرێت.  بەشێكی تری ناڕوونی لەبارەی لیستی موچەی هەرێمی كوردستانەوە كە بەغداد وردبینی تێدا كردووەو بۆی دەركەوتووە، بوونی ناوی دووبارەیە (جگە لەو ناوە دووبارانەی كە هاوكاری چاودێری كۆمەڵایەتیی وەردەگرن)، تیمی وردبینی عێراق ئەمەی لەرێگەی بەراوردكردنی لیستی موچەخۆرانی هەرێم و لیستی موچەخۆرانی خۆی، بۆدەركەوتووە. بۆ ئەمەش وەزارەتی دارایی هەرێم قسەی خۆی هەیەو دەڵێ:" بەشێك لەم كەسانە ناوی چوارییان دووبارەیە، ناوی دایک و تەمەنیان جیاوازە (واتە تەنیا لێكچوون لە ناوەكانیاندا هەیە)و ئەمەش یاساشكێنیی نییە".  بۆ چارەسەری ئەم حاڵەتە، وەزارەتی دارایی هەرێم پێشنیاری ئەوەیە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە بەراوردكارییەكەیدا بۆ لیستی موچەخۆران تەنیا پشت بە سیستەمی (بایۆمەتری) نەبەستێت، چونكە ئەم پرۆسەیە تەواو نەبووە، بەڵكو لەبری ئەوە پشت بە كارتی نیشتمانی ببەستێت.  بەپێی قسەی (سۆران عومەر) ئەندامی پەرلەمانی عێراق:" بایۆمەتری 50 هەزار موچەخۆری وەهمی و دوو موچەی بە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا ئاشكرا كردووە! بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بە تێكڕا لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستاندا كە (ملیۆنێك و 132 هەزارو 390) موچەخۆر لە خۆدەگرێت، نزیكەی (6 هەزار) ناوی دووبارە هەیە كە گرفتی دروستكردووە.  گرفتی بایۆمەتری هاوكات لەگەڵ پەنابردنی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ سیستەمی بایۆمەتری موچەخۆران، وەزارەتی دارایی هەرێم فشارەكانی لەسەر ئەو موچەخۆرانە توندكردوەتەوە كە تائێستا تۆماری بایۆمەترییان نییە، ماوەی دوو هەفتە مۆڵەتی بۆ دیاریكردوون و، لیستی بنكەكانی تۆماری بایۆمەتری لە سنوری پارێزگان راگەیاندووە.  چیرۆكی تۆماركردنی موچەخۆرانی هەرێم لەناو سیستەمی بایۆمەتری دەگەڕێتەوە بۆ كابینەی هەشتەمی حكومەت، بەدیاریكراوی لەوكاتەی كە حكومەتەكە توشی قەیرانی دارایی بوو بوو، ئیتر بە ناچاری بڕیاریدا لەسەر ئەنجامدانی چاكسازیی، بەپێی دانپێدانانی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی كابینەی هەشتەم و كابینەی نۆیەم، تا ئەوكاتەش حكومەت نەیزانیوە ژمارەی موچەخۆرەكانی چەندەو چۆن دابەشبوون بەسەر فەرمانگەكاندا، تەنیا بەشێوەیەكی گریمانەیی پێی وابووە (ملیۆنێك و 400 هەزار) موچەخۆری هەیە،  بۆیە لە رۆژی 3ی شوباتی 2016دا بە بڕیاری ژمارە (71) بڕیاردراوە لەسەر ئەوەی هەموو موچەخۆران لە سیستەمێكی ئەلیكترۆنیدا تۆماربكرێن، ئەمە دواتر ناوی لێنرا تۆماری "بایۆمەتری". قۆناغی یەكەمی تۆماری بایۆمەتری لە هەرێمی كوردستان لە 10ی ئۆكتۆبەری 2016 دەستیپێكرد، قۆناغی دووەم و سێیەمی پرۆسەكە لە تەموزی 2020 بەڕێوەچوو، بەپێی ئەوەی بڕیاری لەسەر درابوو دەبوو ناوی (ملیۆنێك و 250 هەزار) فەرمانبەرو موچەخۆر لەم سیستمەدا تۆماربكرێت، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكان دوای نزیكەی هەشت ساڵ لە دەستپێكردنی پرۆسەكە، تاوەكو سەرەتای ئەمساڵ هێشتا (600 هەزار) موچەخۆر هەبوون كە لە سیستەمی بایۆمەتری تۆمارنەكراون، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا (500 هەزار) موچەخۆر بایۆمەتری بۆ كراوەو ئەوەی ئێستا ماوەتەوە نزیكەی (100 هەزار) موچەخۆرە كە دەبێت ئەوانیش پرۆسەكە تەواو بكەن.  وەزارەتی دارایی هەرێم تۆمار نەكردنی هەموو موچەخۆران لە سیستەمی بایۆمەتری بۆ هەندێك هۆکاری جیاواز دەگەڕێنێتەوە لەوانە (بوونی وارسی خانەنشین، بەشێك لە موچەخۆران لە دەرەوەی وڵات ژیان بەسەردەبەن و هتد). كێشەی هێزە ئەمنییەكان سەرباری ئەوەی وەزارەتی دارایی هەرێم لە هیچ یەكێك لە روونكردنەوەكانی ئەمدواییەدا باسی لە كێشەی لیستی موچەی هێزە ئەمنییەكان نەكردووە، بەڵام بەپێی قسەی پەرلەمانتار سۆران عومەر "لیستی ئەمنی کێشەی زۆری تێدایە، هەزاران کەس لە لیستەکەدایە بەبێ زانیاری بەبێ ناو، دامەزراوی تازە، دەیان هەزار ناو نەنێردراوە.. لیژنەی چاودێری دارایی و وەزارەتی دارایی عێراق ئەڵێن بۆچی لە لیستی هێزی ئەمنی بە نمونە پلەی ملازم موچەکەی لەهەر شوێنێک مەبلەغێکە بەچی پێوەرێک؟ چۆن یەکەی سەربازی خانەنشین و کەم ئەندامی هەیە؟ سەدان کەموکوڕی و تێبینی هەیەو وەزارەتی دارایی هەرێم ئامادە نیە چارەسەریان بکات، بۆیە وەزارەتی دارایی فیدراڵ ناچێتە ژێرباری ناردنی پارە بەو کەموکوڕیانەوە".  ئەوەی لەسەر موچەی هێزە ئەمنییەكان هەیەو وەزارەتی دارایی هەرێم دانی پێدا ناوە موچەی (خانەنشینیی هێزەكانی 70ی سەربە یەكێتیی نیشتمانی كوردستانە). رۆژی 22ی تەموزی رابردوو، ژمارەیەك لە نوێنەری خانەنشینانی هێزەكانی یەكەی (70) لە سلێمانییەوە چونە هەولێرو ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییان بینی، لەم دیدارەدا وەزیری ئاشكرایكرد" خانەنشینانی هێزەكانی 70 ژمارەیان زیاتر لە 9 هەزار كەسە كە موچەی مانگانەیان بە تێكڕا نزیكەی 4 ملیار دینارە، ئەمانە نەخراونەتە سەر بەڕێوەبەرایەتی گشتیی خانەنشینیی لە وەزارەتی دارایی". كەركوك و خانەقین لە لیستی موچەدا یەكێكی تر لە كێشەكانی لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، كە لە راپۆرتی رۆژی 18ی ئەم مانگەی وەزارەتی دارایی عێراقدا ئاماژەی بۆ كراوە، خەرجكردنی موچەی فەرمانبەرو مامۆستایانە لە كەركوك و خانەقین لەچوارچێوەی خەرجی موچەی هەرێمی كوردستاندا، كە  مانگانە بە تێكڕا بریتییە لە زیاتر لە (29 ملیارو 879 ملیۆن) دینار، وەزارەتی دارایی ئەم خەرجییەی بڕیوە بەبەهانەی ئەوەی كەركوك و خانەقین هەردووكیان لەچوارچێوەی سنوری ئیداریی حكومەتی فیدراڵدان و نابێت حكومەتی هەرێم موچەیان بۆ دابین بكات. راگرتنی ئەم خەرجییە لەچوارچێوەی تەرخانكراوی موچەی حكومەتی هەرێمدا گرفتی دروستكردووە، وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێ:" ئەمە کێشەیەکی کۆنەو لەدوای ساڵی 2003وە بەردەوامە تائێستا لەنێوان هەرێم و بەغداد بەردەوامە، ئەمە پێویستی بە چارەسەری بنەڕەتی هەیە واتە رێکەوتنی سیاسی"، بەتایبەتیش لە ماوەكانی رابردوودا چەندین هەوڵی لایەنە كوردییەكان بۆ گواستنەوەی موچەی ئەم توێژانە لە كەركوك و خانەقین بۆسەر حكومەتی فیدراڵ شكسی هێناوە. راپۆرتەكە خەرجی موچەی كەركوك و خانەقینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەگوێرەی لیستی موچەی مانگی ئایاری ئەمساڵ بەمشێوەیە، دیاریكردووە:  كەركوك •    بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی كەركوك (مەبەستی لە خوێندنی كوردییە لە پەروەردەی كەركوك)، كە (7 هەزارو 453) فەرمانبەری هەیەو مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (6 ملیارو 821 ملیۆن) دینار موچەی بۆ تەرخان دەكات. •    لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی كەركوك (49) كارمەند هەن كە حكومەتی هەرێم موچەیان بۆ دابین دەكات و بە تێكڕا خەرجی موچەكەیان مانگانە بڕی (41 ملیۆن و 993 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی كارەبای كەركوك (135) كارمەند موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بڕەكەی مانگانە (107 ملیۆن و 970 هەزار) دینارە.  •    لە خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق لە كەركوك (67) كارمەند موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (51 ملیۆن و 682 هەزار) دینارە، سێ كارمەندی تر بە گرێبەست دانراون و موچەكەیان (ملیۆنێك و 50 هەزار) دینارە.  •    لە ئەوقافی كەركوك (85) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمەو بە تێكڕا مانگانە (49 ملیۆن و 704 هەزار) دیناریان بۆ تەرخان دەكرێت، ئەمە جگە لە بوونی (8) فەرمانبەری گرێبەست كە تێكڕای موچەكەیان بریتییە لە (3 ملیۆن و 405 هەزار) دینار.  •    لە كشتوكاڵی كەركوك (30) فەرمانبەر موچەكانیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دابین دەكرێت كە مانگانە بە تێكڕا بڕی (25 ملیۆن و 746 هەزار) دینارە. •    لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوەدانكردنەوەی كەركوك (251) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بڕەكەی مانگانە زیاتر لە (203 ملیۆن) دینارە، ئەمە جگە لە موچەی (3) فەرمانبەری گرێبەستی بە بڕی (ملیۆنێك و 425 هەزار) دینار. •    لە دادگای تێهەڵچوونەوەی كەركوك (180) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە بە بڕی (266 ملیۆن و 181 هەزار) دینار، ئەمە لەگەڵ خەرجی موچەی (22) فەرمانبەری گرێبەست بە بڕی (9 ملیۆن و 425 هەزار) دینار.  خانەقین •    لە بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی خانەقین (3 هەزارو 481) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بڕەكەی زیاتر لە (3 ملیارو 236 ملیۆن) دینارە. •    لە دادنوسی خانەقین (6) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بە تێكڕا (6 ملیۆن و 615 هەزار) دینارە. •    لە شارەوانی خانەقین (183) فەرمانبەر بەبڕی زیاتر (139 ملیۆن و 304 هەزار) دینار، لەگەڵ (76) فەرمانبەری گرێبەست كە موچەكەیان بە تێكڕا بریتییە لە (30 ملیۆن و 75 هەزار) دینار.  •    لە تەندروستی خانەقین (54) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (52 ملیۆن و 98 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبای خانەقین (95) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بەتێكڕا مانگانە بڕەكەی (102 ملیۆن و 787 هەزار) دینارە، ئەمە لەگەڵ (1) فەرمانبەری گرێبەست كە موچەكەی (300 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی چاككردنەوەی رێگاوبان و پردەكان لە خانەقین (170) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (136 ملیۆن و 680 هەزار) دینارە. چارەنوسی موچەی تەموز ! 21 شوباتی ئەمساڵ كاتێك دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك سكاڵاكاری كورد، حكومەتی فیدراڵی پابەندكرد بەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكات، بەهانەی بڕیارەكەی ئەوە بوو موچەو بژێوی موچەخۆران لە ململانێی نێوان هەولێرو بەغداد دوربخرێتەوە، بەڵام زیاتر لە 6 مانگ دوای بڕیارەكەی دادگا، موچەی موچەخۆرانی هەرێم هێشتا لەناو كێشمەكێشی لیست و وردبینی و ژمارە جیاوازەكاندایەو هێشتا وەكو ناوچەكانی تری عێراق نەكراوە بە حساب بانكیی.  وەزارەتی دارایی عێراق، دوای وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێم و بڕینی موچەی ئەوانەی ناویان دووبارەیە لەگەڵ خەرجی هەرێم بۆ موچەی كەركوك و خانەقین، پێی وایە بۆ مانگەكانی (2-3-4-5-6)ی ئەمساڵ بڕی نزیكەی (600 ملیار) دینار زیاتر پارەی موچەی بۆ حكومەتی هەرێم ناردووە، ئێستا دەیەوێت ئەو پارە زیادەیە بخاتە بری خەرجی موچەی مانگی (تەموز)ی موچەخۆران، حكومەتی هەرێم ئەم هاوكێشەیە رەتدەكاتەوە.  دۆخەكە بە شوێنێك گەیشتووە تەنانەت (مەسعود حەیدەر) بریكاری وەزارەتی دارایی عێراقیش لەسەر پشكی پارتی نازانێت چارەنوسی موچەی مانگی تەموز چی بەسەر دێت، مەسعود حەیدەر رۆژی 18ی ئەم مانگە دوای ماوەیەكی زۆر بێدەنگی شكاندو وتی:" دوای تەواوکردنی زۆربەی کارەکانی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی، ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی عێراق بەشێک لە موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم بۆ مانگی حەوت خەرج دەکات و لەم حەفتەیە ھەموو مانگی حەوت خەرج دەکرێت" حەفتەكەش تەواو بوو، لەو وادەیەی كە ئەو وتی پارەكە نەگەیشت. ئێستا كە ئیتر وەزارەتی دارایی عێراق پارەی موچەی مانگی هەشت دەنێرێت لەبری مانگی حەوت، رێباز حەملان یاریدەدەری سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەڵێ:" لەكاتێكدا وەزارەتی دارایی عێراق تێبینیی هەبوو لەسەر لیستی موچەی مانگی حەوت، چۆن لەسەر لیستی ئەو مانگە موچەی مانگی هەشتی ناردووە؟!". وادیارە ئەم قوڕە ئاوی زۆر دەكێشێت، بەڵام رەنگە وەڵامەكەی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ ئەم دۆخە گونجاو بێت كە دەڵێ:" پێویستە هەموو لایەک ئاگادار بن حکومەتی هەرێم لەدوای ساڵی 1992وە تا دەرچونی بڕیاری دادگای فیدراڵی لە شوباتی ئەمساڵ تایبەت بەموچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان، دابڕانێکی دورو درێژی لەبواری سیستەمی کارگێڕی و دارایی و ژمێریاری هەبووە لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی" واتا بەم خێراییە كێشە داراییەكان چارەسەر نابن و هێشتا ماویەتی. 

راپۆرت: درەو  لە حاڵەتی ئامادەباشیدا بوو بۆ پاراستنی زیارەتكارانی چلەی ئیمام حوسێن، بەڵام بەرەبەیانی ئەمڕۆ بیرە نەوتێك سەرەنجی راكێشاو بەبێ ئاگاداری سوپاو پێشمەرگە، لە بۆشایی ئەمنیدا هێزێكی زۆری كۆكردەوەو مەترسی درستبوونی شەڕ سەریهەڵدا. بیرە نەوتێك كە سەری هەڵنەدراوەتەوەو هیچ گرێبەستێكی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی بۆ نەكراوەو هیچ یەكێك لە حكومەتی هەرێم و وەزارەتی عێراق نایانەوێت لەم دۆخەدا دەستی بۆ ببەن. بیرە نەوتەكەو پەیوەندی یەكێتیی و حەشدی شەعبی لەم راپۆرتەدا.   حەشدو لە سنوری نێوان سوپاو پێشمەرگەدا ناوچەی بۆشایی ئەمنیی نێوان هێزی پێشمەرگە (یەكێتیی نیشتمانی كوردستان)و هێزەكانی سوپای عێراق لە سنوری گەرمیان، بەرەبەیانی ئەمڕۆ درزی تێكەوت، درزی ئەمجارە داعش نەبوو، حەشدی شەعبی بوو.   كاتژمێر 4ی بەرەبەیانی ئەمڕۆ، هێزێكی زۆری حەشدی شەعبی چوە ناو گوندی (عەلی خەڵەف)، ئەم گوندە سەربە ناحیەی (كۆكس)ە یان "كوڵەجۆ"یە، لە سەرەتای وا بڵاوكرایەوە هێزەكەی حەشدی شەعبی چونەتە ناحیەی (كوڵەجۆ)و دواتر لەوێوە چونەتە ناو گوندی (عەلی خەڵەف)، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تائێستا یەكلانەبووەتەوە ئایا هێزەكەی حەشد لە ناحیەی (كوڵەجۆ) بەرەو گوندی (عەلی خەڵەف) بەرێكەوتووە یاخود راستەوخۆ چوەتە ناو گوندەكەوە.  كوڵەجۆ دەكەوێتە نێوان قەزای (كەلار)ی ناوەندی ئیدارەی گەرمیان و ناحیەی (گوڵاڵە)و زیاتر لەسەردەمی شەڕی پێشمەرگەو داعشدا ناوبانگی پەیدا كردو دەروازەی دەسەڵاتی كوردە بەڕووی ئەو ناوچە كێشە لەسەرانەی كە سوپای عێراق كۆنترۆڵی كردون.   چەند سەرچاوەیەكی ئەمنیی كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردن باسیان لەوەكرد، دانیشتوانی گوندی (عەلی خەڵەف) زۆربەیان عەرەبن، بەڵام دۆستی خەڵكی كوردی ناوچەكەن و زۆربەیان پێشمەرگەن، هێزەكەی حەشدی شەعبی بەرەبەیانی كە چوەتە ناو گوندەكە، گەمارۆی بارەگایەكی هێزە پۆلیسی پاسەوانی نەوتی و غازی گەرمیانی داوە، كە ژمارەیان چەند پێشمەرگەیەك بووە، ئاگاداریان كردوون لەوەی دەتوانن وەكو پێشمەرگە لە شوێنی خۆیان بمێننەوە، بەڵام حەشدی شەعبیش لەناو گوندەكەدا بارەگایەك دروست دەكات.  هێزەكەی حەشدی شۆفڵی لەگەڵ خۆی هێنابوو، ئامادەكارییەكان بۆ دروستكردنی ساترو بارەگا دەستپێكرد، بەبێ ئەوەی بە فەرمی هیچ ئاگاداركردنەوەیەك بە هێزی پێشمەرگە لە سنورەكە بدات سەبارەت بەو جوڵەی كە دەستیپێكردووە.  سەرچاوەیەكی ئەمنیی لە سنورەكە بە (درەو)ی وت: هێزەكەی حەشدی شەعبی نەك پرسیان بە هێزی پێشمەرگەو ئیدارەی كورد لە سنورەكە نەكردووە، تەنانەت بەبێ ئاگاداریی سوپای عێراقیش جوڵەیان كردووەو بۆشایی ئەمنییەكەی نێوان پێشمەرگەو سوپایان قۆستوەتەوە.  نەوت و جوڵەی حەشد! سەرباری بانگەشەی فەرماندەكانی حەشدی شەعبی سەبارەت بە جوڵەی چەكدارانی داعش لە ناوچەی بۆشایی ئەمنیدا، بەڵام هاوكات لەگەڵ جوڵەی هێزەكەی حەشدی شەعبیدا، هەموو سەرەنجەكان چونە سەر بیرە نەوتێك لە سنوری گوندی (عەلی خەڵەف) كە بە كێڵگەی (چاڵاو خالید) ناسراوە.  ئەم بیرە نەوتە نە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و نە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقیەوە وەبەرهێنانی تێدا ناكرێت و هیچ گرێبەستێكی بۆ نەكراوەو سەری داپۆشراوە، هێزێكی پۆلیسی نەوت و گازی گەرمیان پاسەوانی دەكەن. بەڵام لە ناوچەیەكی نزیكی سنوری دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە لە گەرمیان، بەدیاریكراویش باكورو وباكوری رۆژهەڵاتی پارێزگای دیالە كە لەژێر كۆنترۆڵی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی شیعەدان، چەند كێڵگەیەكی نەوت و غاز هەن كە بریتین لە كێڵگەكانی (گلابات- گمر- خشم الاحمر- انجانە). ئەمساڵ و لەچوارچێوەی گەڕی پێنجەم و شەشەمی مۆڵەتپێدانی وەزارەتی نەوتی عێراقدا، دوان لەم بیرانە سنوری دیالە كە یەكێكیان نەوتیی و ئەوی تر غازییە بۆ كۆمپانیای (هیلال)ی ئیماراتی دەرچوون. فەرماندەكانی حەشدی شەعبی لەسەرەتای جوڵەكەی ئەمڕۆیانەوە بۆسەر گوندی (عەلی خەڵەف) بانگەشەی ئەوەیان دەكرد، لە سنورەكەدا چەند بیرە نەوتێك هەن كە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە دراون بە كۆمپانیا بیانییەكانی و دەبێت ئەمان (واتا حەشد) دۆخی ئەمنیی سنورەكە بۆ كاركردنی ئەو كۆمپانیایانە بپارێزن.  واتا بەهانەی هاتنی هێزەكەی حەشد بۆ ناو بۆشایی ئەمنیی نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە، بوونی چەكدارانی داعش و كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بوو، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لە رۆژی 23ی نیسانی ئەمساڵدا قۆناغی یەكەمی پلانی ئاسایشی كێڵگە نەوتییەكان (ئەوانەی لە گەڕی پێنجەمی مۆڵەتپێداندا بۆ كۆمپانیاكان دەرچوون) دەستیپێكردووەو (محەمەد سەعدی) راوێژكاری كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاگاداری رێوشوێنەكان بووە، ئەم قۆناغەش زیاتر خۆی لە پاككردنەوەی كێڵگە نەوتییەكان بینیوەتەوە لە هەر پاشماوەیەكی گوماناویی یاخود مین و تەقەمەنیی، بەتایبەتیش بەهۆی ئەوەی ناوچەكە ماوەیەكی زۆر شوێنی رووبەڕووبونەوەی هێزە عێراقییەكان بووە لەگەڵ رێكخراوی داعش. كۆمپانیای (هیلال) گرێبەستی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی نەوت و غازی لە دیالە وەرگرتووە، چاوی لەوەیە تا كۆتایی ئەمساڵ دەست بە وەبەرهێنان لەو دوو كێڵگەیە بكات. لایەنی راسپێردراو بە دابینكردنی ئاسایشی كێڵگە نەوتییەكانی لە دیالە هێزەكانی حەشدی شەعبی نین، بەڵكو تیمەكانی هەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنین، مەترسی جوڵەی داعش لە سنورەكە بە سوپای عێراق سپێردراوەو حەشد دەبێت بە هەماهەنگیی لەگەڵ سوپاو پێشمەرگە جموجوڵەكانی بكات.  ناكۆكی پارتی و یەكێتیی رووداوەكە لەكاتێكدا روویدا، هەرێمی كوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندایە (20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ)، سەرباری ئەوەی بڕیارە ناوەڕاستی مانگی داهاتوو بەفەرمی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن دەستپێبكات، بەڵام لەئێستاوە دۆخی بانگەشە بەسەر هەموو هێزە سیاسییەكاندا زاڵە.  لەسەرەتای هاتنی هێزەكەوە، میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بانگەشەی ئەوەیان كرد هێزەكەی حەشد بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانی چونەتە سنورەكە، میدیای فەرمی یەكێتیش وەڵامی دایەوە كە "دوای هەڵوێستی راشکاوانەی یەکێتیی لەسەر ئەو سنوربەزاندنە، هێزەكەی حەشدی شەعبی لە كێڵگەی چاڵاو خالید كشاوەتەوە".  سەرچاوەیەكی ئاگادار لە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند" پێشتر بە روونی رێككەوتنمان لەگەڵ جەنابی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە كە لەو ناوچانەی دەكەونە نێوان هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراقەوە نابێت بەبێ رەزامەندی هەردوولا هیچ هەنگاوێك هەڵبگیرێت، بەڵام بەداخەوە حەشدی شەعبی بەبێ ئەوەی ئێمە ئاگادار بكاتەوەو بەناوی داعشەوە هێزێكی ناردە ئەو ناوچەیە". "ئەگەر وەكو یەكێتیی لەم جموجوڵەی حەشد بێدەنگ بوینایە زۆر مەترسیدار دەبوو، چونكە ئەوكاتە هێزەكە نەك تەنیا بیرە نەوتەكە، دەستیان بۆ هەموو شتێكی تر دەبرد، بۆیە ئێمەش هێزەكانمان كۆكردەوەو رەوانەی ناوچەكەمان كرد، هاوكات پەیاممان بۆ ناردن كە دەبێت بەزووترین كات چۆڵی بكەن" بەرپرسەكەی یەكێتیی وات وت. سەرچاوەیەكی تر لە یەكێتیی نیشتمانی باسی لەوەكرد" هاتنی هێزەكەی حەشد بۆ سنوری كوڵەجۆ هیچ پەیوەندی بە بوونی داعشەوە نەبووە، بەڵكو بۆ ئەوە بووە ناوچەكە كۆنترۆڵ بكەن و دواتر ئەو كۆمپانیایانە بهێنن كە خۆیان شەریكن لەگەڵیاندا بۆ ئەوەی نەوتەكەی دەربهێنن". یەكێتیی و حەشدی شەعبی حەشدی شەعبی هێزێكی نزیك لە كۆماری ئیسلامی ئێرانە، بۆ كۆماری ئیسلامی پارێزگای (دیالە) كە هاوسنورە لەگەڵ ئێران بەردەوام گرنگییەكی ستراتیژی هەیە، هێزە عێراقییەكانی نزیك لە تاران بەدیاریكراویش حەشدی شەعبی بەردەوام لەناو خۆیاندا لە ناكۆكیدان لەسەر كۆنترۆڵكردنی ئەم پارێزگایە كە رێگای هاتوچۆی زیارەتكارانی ئێرانییە بۆ مەزارە پیرۆزەكانی عێراق، سەرباری ئەمە مەڵبەندێكی گرنگی بازرگانی و كاری قاچاخچێتییە لەگەڵ ئێرانی دراوسێ، بایەخی ئەم پارێزگایە بۆ ئێران، هاوشێوەی كەركوك ماوەی چەند مانگێك پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە دیالە دواخست، هێزە شیعەكان لەناو خۆیاندا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی پارێزگاكە ناكۆك بوون.  یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەم پارێزگایە كە ناوچەی جێناكۆكی تێدایە، لەدواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان كە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوەچوو، (28 هەزارو 648) دەنگی بەدەستهێناو یەك كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان (7 هەزارو 790) دەنگی هێناو هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكە سەرنەكەوت، ئەمانیش هاوشێوەی شیعەكان لەسەر پێگەی كورد لە پارێزگاكە ناكۆكن و هەریەكەیان دەیەوێت كارتێكی مامەڵەكردنی لەگەڵ ئێران لەم پارێزگایە بەدەستەوە بێت.  رووداوی جوڵەی ئەمڕۆی هێزەكەی حەشدی شەعبی و ئەگەری بەریەككەوتنیان لەگەڵ هێزی پێشمەرگە لەكاتێكدایە، بەهۆی زیارەتی چلەی ئیمام حوسێنەوە ئەم رۆژانە لە عێراق هەموو هێزە ئەمنییەكان خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشی و پارێزگای دیالەش سەرەرێگایەكی هاتوچۆی زیارەتكارانی شیعەی ئێرانە.   یەكەمجار نییە، حەشدی شەعبی و گروپە چەكدارەكانی شیعە ژێرخانی نەوت و غازی ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی دەكەنە ئامانج، ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتیی وەكو یەكێك لە لایەنە دۆستەكانی ئێران لە كوردستان و عێراق دەناسێندرێت، ئەم گروپانە پێشتر نزیكەی 10 جار بە موشەك كێڵگەی غازی كۆرمۆریان بە ئامانج گرتووە كە تاكە سەرچاوەی غازی ماڵان و وێستگەكانی كارەبایە لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەتیش لەو كاتانەدا كە باس لە هەناردەكردنی غازەكەی كۆرمۆر دەكرێت بۆ توركیا. ئێرانییەكان سەرباری ئەوەی بە راشكاوی لەسەر ئەم بابەتە قسە ناكەن، بەڵام خۆیان هەناردەكاری غازی سروشتین بۆ توركیاو لەرێگەی لایەنە عێراقییەكانەوە دژی هەر جۆرە هەناردەكردنێكی غازی كۆرمۆرن بۆ توركیا، بۆیە هەر كاتێك بەرپرسانی یەكێتیی دەستیان بە گفتوگۆ لەگەڵ توركیا كردبێت بۆ هەناردەی غاز، كێڵگەكە لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە رووبەڕووی هێرش بووەتەوە.  ئەم جۆرە مامەڵەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێران لەگەڵ یەكێتیی لەكاتێكدایە لەدوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقەوە كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، یەكێتیی چووە بەرەی لایەنەكانی نزیك لە ئێران، ئەمەش لەكاتێكی هەستیاردا كە ماڵی شیعە لەنێوان موقتەدا سەدرو بەرە ئێرانییەكە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ عەبادی+ حەكیم) دابەش بوو بوو، موقتەدا براوەی هەڵبژاردن بوو، پرۆژەی پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی" خستبووەڕوو، كە ئێران و لایەنە هاوپەیمانەكانی لەعێراق نیگەران كردبوو، ئەوكات بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێكەی ناو ماڵی شیعە لەناو پەرلەمانەوە، دەنگی پەرلەمانتارانی یەكێتیی كاریگەر بوو پشتیوانیكردنی بەرە ئێرانییەكەدا.  جوڵەی ئەمڕۆی هێزی حەشدی شەعبی لە سنوری پێشمەرگەی یەكێتیی لەكاتێكدا بوو، چەند رۆژێكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە دۆستی نزیكی ژمارەیەك لە سەركردە سیاسییە دیارەكانی شیعەیە، بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو هەڵبژاردن  بەشی پێنجەم ئەوەی بەشێوەیەکی ترسناک لای هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان غائیبە، لەپاڵ ئەو کێشانەدا کە لەبەشی پێشوی ئەم نووسینەدا باسمکرد، بریتییە لە غیابی بەرنامەیەکی روون سەبارەت بە چۆنیەتی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردنی دەسەڵات و چۆنیەتی بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوە لە دەسەڵاتداران. ئەم دیدە نەک تەنها لەناو روانینی سیاسیی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکاندا بۆ حوکمڕانیی غائیبە، بەڵکو لەناو چۆنەیتی ئیشکردن و بەڕێوەبردنی خودی حیزب و رێکخراو و گروپە ئۆپۆزیسیۆنەکان خۆیشیاندا، غائیبە. وەک ووتم سەرۆکی لایەنە ئۆپۆزسیۆن و بڕیاربەدەستە گەورەکانیان. سەرۆک و بڕیاربەدەستی تاقانە و هەتاهەتایین. لەناو خودی ئەو لایەنانەدا هیچ توانا و میکانیزمێکی روون بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆک و بۆ سنووردارکردنی دەسەڵتەکانی، لەئارادانییە. نەوەی نوێ موڵکی شاسوارە و کۆمەڵی دادگەری موڵکی عەلی باپیر و یەکگرتووش موڵکی سەلاحەدین بەهادینە. یان لانیکەم بەو جۆرە کاردەکەن و بەڕێوەدەبرێن. ئەم هێزانە لە رۆژی دروستبوونیانەوە لەژێر کۆنترۆڵی ئەو کەسانەدان و هیچ توانا و میکانزمێکی لێپرسینەوەش لە ئارادانییە بتوانێت سنوورێک بۆ خواست و حەز و تێگەیشتنی ئەوان، دابنێت. هەموویان بەناو کەسایەتی کاریزمییەوە کراونەتە خاوەنی هەموو بریارە سەرەکیی و ستراتیژییەکان. بەم مانایە، ئەوەی لەناو ئەو هێزانەدا حوکمڕانە خواست و ویست و سایکۆلۆژیای تایبەتی ئەو کەسانەیە. هەر لە سەرەتاشەوە هاوکێشەکە لای ئەم هێزانە تا ڕادەیەکی ترسناک سادەیە: ئەگەر خێزانە حوکمڕانەکانی ناو پارتی و یەکێتی لاببەن و خۆیان بچنە شوێنی ئەوان، ئیتر کێشەیەک لە وڵاتەکەدا نامێنێتەوە. لەم دیدگایەدا ئەمان مرۆڤی باش و بە ئەخلاقن و حوکمڕانەکان کەسانی خراپ و بەدئەخلاقن. واتە هەر لە سەرەتاوە مەسەلەی حوکمڕانیکردنیان کورتکردۆتەوە بۆ مەسەلەیەکی ئەخلاقیی و بۆ دابەشکردنێکی سادە بەسەر کەسی باش و کەسی خراپدا.  ئەوەی مێژووی حوکمڕانیی و دەسەڵاتدارێتی فێرمان دەکات ئەوەیە کە مەسەلەی حوکمڕانیی باش پەیوەندیی بە بوونی کەسی باش و خراپەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی بە بوونی توانا و میکانیزمی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن و سادان و دەستگۆڕکێی دەسەلاتەوە هەیە. مەسەلەکە مەسەلەی دروستکردنی چەندان خاڵی چاودێریکردن و لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن و سزادانە بەرامبەر بە هەر پێگە و خاڵێکی دەسەڵات، لە کۆمەڵگادا. دەسەڵات بەبێ توانای لێپرسینەوە و چاودێریکردن و سنووربۆدانان و سزادان دەگۆڕێت بۆ سەرەتانێکی سیاسیی و بە شێوەیەکی کوشندە هەموو کۆمەڵگاکە،  نەخۆشدەخات. بە کورتییەکەی،  ئەوە بەس نییە مەسرور بارزانی یان قوباد تاڵەبانی لاببرێن و لە شوێنەکانیاندا سەلاحەدین بەهادین، یان شاسوار عەبدولواحید یان عەلی باپیر دابنرێن. هەرکەسێکی دیکە بخرێتە ئەو پێگانەی دەسەڵات و شوێنی ئەو دەسەڵاتدارنە، گەر میکانزمی ڕاستەقینەی یاسایی بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن و سزادان لەئارادا نەبێت، هەمان دۆخ و هەمان کارەسات بەشێوەیەکی دیکە، بەرهەمدەهێننەوە.  وەک ووتم لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان لەناو خودی پارت و گروپە سیاسییەکانی خۆیاندا ئەم میکانیزمانەیان نییە و بوونی ئەو میکانیزمانەش قبووڵ ناکەن، ئیدی چۆن باوەڕیان پێبکرێت کە گەیشتنە دەسەڵات، دەکرێت ئەو میکانیزمانە دروست و دەستەبەربکەن.  هەرچی رۆڵی دینە لە سیاسەتدا شتێکە نە هێزە حوکمڕانەکان و نە هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان، باسیناکەن. گوتاری باڵادەستی هێزە ئیسلامییەکانیش گوتاری بەرگریکردنە لە دین لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی، بەبێ دیدگایەکی رەخنەیی و بەوجۆرەی ئەوان لە دین گەیشتون. گوتاری هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکانیش، وەک بنەماڵە حوکمرانەکان، گوتاری نەوێرانی باسکردنی رۆڵی دینە لەناو مەسەلەی حوکمڕانیدا. هەموویان بە درۆ و بە ڕاست، خۆیان وەک کەسانی دیندار و لەخواترس نمایشدەکەن و بە بەرچاوی کامێراکانەوە حەج و عەمرە ئەنجامئەدەن، یان وای نیشانئەدەن کە دیندار و حوکمڕانییەکەشیان لەگەڵ دیندا تەبادەبێت. ئەم هێزانە خاوەنی هیچ دیدێکی رەخنەیی بۆ رۆڵی دین لە ژیانی گشتیی و لە شێوازی حوکمرانیکردندا نین. هاوکات خاوەنی هیچ شیکردنەوە و دیدێکی رەخنەیی بۆ ئەو فۆرمە ترسناک و خنکێنەرانەش لە دینداریی نین، کە لەم دوو دەیەی دواییدا لەدایکبوون. ئەم هێزە ئۆپۆزیسیۆنانە ئاو بە ئاشی ئەو پۆپۆلیزمە دینییەدا دەکەن، کە خەریکە تەڕ و وشک لە وڵاتەکەدا بەیەکەوە دەسوتێنێت.  سەلاحەدین بەهادین، ئەمینداری گشتیی  یەکگرتوی ئیسلامی، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەم خولەی پەرلەماندا، نەک تەنها بەرگریی لە هێزە ئیسلامییەکان دەکات، بەڵکو گوتاری سیاسیی سەرجەمی هێزە ئیسلامییەکان بە بەرگریکردن لە ئەخلاقەوە گرێئەدات، و ئەخلاقیش بە دیندارییەوە دەبەستێتەوە. هاوکات فوو بەو گوتارە دینییەشدا دەکات کە دەیەوێت قەناعەتمان پێبێنێت گوایە «پیلان» بۆ داڕمانی ئەخلاق و سڕىنەوەی دینداریی، لەئارادایە. ئەمینداری یەکگرتوو دەڵێت: «هەموو ئیسلامیەکان یەک ئامانجمان هەیە، پێکەوە ڕوبەڕوی گەندەڵی و پیلانی داروخانی ئەخلاقی دەبینەوە». کاتێکیش پێناسی یەکگرتووی ئیسلامی وەک پارتێکی سیاسیی دەکات وەک هێزێک دەیناسێنێت، ئەرکە سەرەکییەکەی بە خزمەتکردنی دینەوە گرێئەدات. ئەمینداری گشتیی دەڵێت «یەکگرتوو مشروعی هیدایەتە و بۆ خزمەتی دینی خەڵک و ئینجا خزمەتکردنی خەڵک هاتووە". لەکاتێکدا سەرەتایترین تێگەیشتنێکی هاوچەرخانە لە سیاسەت پێماندەڵێت ئەرکی پارتی سیاسیی خزمەتکردنی دین نییە، بەڵکو رێکخستی ژیانی گشتیی و ئیدارەدانی پێکەوەبوونی کۆمەڵگایە لەسەر بنەمای ماف و بەرپرسیاریەت، لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوونی یەکسان، نەک لەسەر بنەمای دین و دینداریی.   قسەکردن لە بوونی پیلانێکش بۆ تێکدانی دین و دینداریی و لەوێشەەوە تێکدان و داڕمانی ئەخلاقیی، هەروەها نمایشکردنی هێزە ئیسلامیەکان وەک «مەشروعی هیدایەت»، بەشێکە لەو پۆپۆلیزمە دینییە کە ئەم هێزانە بەشێوەیەکی بەردەوام پەنایبۆدەبەن.  لە ئاستە تیورییەکەیدا ئەم هێزانە دەیانەوێت شەرعیەتێکی دینیی بە سیاسەت بدەن، واتە دەخوازن سیاسەت  بۆئەوەی بتوانێت ببێت بە «مەشروعی هیدایەت»، لە دینەوە شەرعیەت وەربگرێت، لە کاتێکدا سیاسەت پێویستی بە شەرعیەتی دینیی نییە، بەڵکو پێویستی بە  بە شەرعیەتی ئیسنانیی و نیشتیمانیی، ھەیە. شەرعیەتی سیاسەت لە دینەوە نایەت، بەڵکو  لە بەرنامەی سیاسیی و لەو مۆدێلی حوکمڕانییەوە دێت، کە پێشنیاری دەکات. لەوەوە وەریدەگرێت کە تاکەکەسەکان وەک هاولاتی یەکسان و خاوەن ماف وێنابکات و کۆمەڵگاکەش وەک دەرەنجامی گرێبەستێکی کۆمەلایەتیی وێنابکات. ئەمەش تەواو ناکۆکە بەو پۆپۆلیزمە دینییە کە وای نیشئەدات کێشەی سەرەکیی کۆمەڵگاکە کێشەی دین و ئەخلاقە و تەنها دین و ئەخلاقیش دەتوانن چارەسەری کێشەکان بکەن. هەموو ئەمانەش لە کاتێکدا هەم کێشەکانی کۆمەڵگاکە کێشەی دینیی نین، هەم دین خۆیشی لە کۆمەڵگاکەدا لەژێڕ هەڕەشە و پیلانێکی دەرەکیی یان ناوەکیدا، نییە. بە پێجەوانەوە  کۆمەڵگاکە تووشی ئاوسان و تەزەخومێکی دینیی گەورەبووە، کە وادەکات تەنانەت رێگە لە ناسینێکی راستەقینەی کێشە سەرەکییەکانی کۆمەڵگاکە و  حوکمڕانییەکەی ناوی و چۆنیەتی چارەسەرکردنی ئەو کێشانە، بگرێت.  کێشەکانی وڵاتی ئێمە پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەویان بەو مۆدێلە لە حوکمڕانیەوە هەیە کە ستەمگەریی ئاکارە هەرەسەرەکییەکەیەتی. ستەمگەرییەک کە لە حوکمی خێزانیی و تاکەکەسیی ئەم یان ئەو بنەماڵە و سەرکردەی سیاسیدا بەرجەستەیە. ئەوەی دەبێت رووبدات دانانی سنوور و یاسا و دەزگا و پلان و بەرنامەی لێپرسینەوەی سیاسییە لەم مۆدێلە لە حوکمڕانیی، کەمکردنەوەی دەسەڵاتی  کەسەکان و بەرپرسیارکردنیانە بەرامبەر بەوەی دەیکەن و ئەنجامیئەدەن، بوونی میکانیزمی تایبەتە بۆ سزادانیان، نەک ئەوەی هەموو گوتار و هەوڵەکان ئاراستەی ئەوەبکرێن کە ئەو حوکمڕانە خراپانە لاببەن و ئەمانەی ئۆپۆزیسۆن بچنە شوێنیان. ئەوەی پێویستە مۆدێلەکە لە حیزبایەتیی و لە بکەری سیاسیی کە هەمان ئەو سیستمە دووبارەنەکەنەوە. تەڵاقدانی کاریزما و ڕووکردنە دەزگا و یاسا و ئامرازی لێپرسینەوەی دەسەڵاتداران و گۆڕینیانە بەشێوەیەکی بەردەوام. وەک وتیشم لە بنەرەتیشەوە کێشەی حوکمڕانیی کێشەیەکی ئەخلاقیی نییە. کێشەی حوکمرانی کێشەی دابینکردنی مافە هەرە سەرەتایی و بنەڕەتییەکانی مرۆڤە، کە لە ئەزموونی سیاسیی دەسەڵاتدارانی هەرێمدا بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ گرێدراوە بە غیابێکی ترسناکی مەسەلەی هاوڵاتیبوونەوە. لە ڕاستیدا شتێک بەناوی هاوڵایی و هاوڵاتیبوونەوە نە لەناو سیستمە خێزانییە سوڵتانییە حوکمڕانەکەدا بوونی هەیە، نە لەناو عەقڵیەتی سیاسیی و دیدگای ئەو بەرە ئۆپۆزیسیۆنەدا کە زۆربەیان بەناوی مافی خودا، یان بەناوی دین، یان بەهۆی نارسیزمێکی سیاسیی کوشندەوە، باوەڕیان بە مافەکانی مرۆڤ نییە و مەسەلەی هاوڵاتیبون لەلایەن، جگە لە دەستەواژەیەکی بێناوەرۆک شتێکی دیکە نییە.  هاوڵاتیبوون مانای یەکسانبوونی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا، چ یەکسانبوون لە مافدا و چ یەکسانبوون لە بەرپرسیاریەتدا. بۆ نموونە یەکسانبوونی، دیندارێک و بێدینێک، یان خاوەن دینێکی جیاواز لە  دینی زۆرینەی کۆمەڵگاکە، یان خەڵکی ئەم یان ئەو ناوچە، سەر بەم خێزان و بنەمالە یان بەویتریان. هەموو ئەمانە کاتێک وەک هاوڵاتی دەبنیرێن مانا سادەکەی ئەوەیە کە هەموویان هەمان ماف و هەمان بەرپرسیارێتیان هەیە، گرنگ نییە دینیان هەیە یان نیانە. هاولاتیبوون پەیوەندیی بە کێشەی دەستەبەرکردنی ژیانێکی باش و گونجاوەوە بۆ هەمووان هەیە، کە بتوانێت کەرامەتی مرۆڤ وەک مرۆڤ بپارێزێت، بە دیندار و بێدینەوە. پەیوەندیی بە کێشەی هاریکاریکردن و  زەمینەخۆشکردنیشەوە هەیە بۆ گەشەکردنی ئەو تاکەکەسە سەربەخۆیانەی گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی لە دونیای ئێمەدا دروستیاندەکات و دەستەبەرکردنی سەرجەمی ئەو مافانەش کە سەربەخۆبوونی ئەم تاکەکەسانە بپارێزێت و بەهێزبکات.  بە کورتییەکەی، نەک تەنها بنەماڵە حوکمڕانەکان و هێزە دەسەلاتدارەکان، لەم بابەت و کێشە و تەحەدا سەرەکییانە نزیکناکەونەوە، بەڵکو بەشی هەرەزۆری ئەم مەسەلانە بەشێکیش نیین لە بیرکردنەوە و بەرنامەی سیاسیی و دیدگای هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان. 

راپۆرتی: درەو   🔻 پرۆسەی نەوتی عێراق لە نێوان نیوەی یەکەمی (2023 و 2024)؛ 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) زۆرتر لە (595 ملیۆن و 571 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە کرابوو، بە تێکڕای رۆژانەی نزیک لە (3 ملیۆن و 291 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2024) کۆی هەناردە گەیشتووە بە سەروو (618 ملیۆن و 46 هەزار) بەرمیل نەوت. بەم پێیەش بڕی زیاتر لە (22 ملیۆن و 475 هەزار) بەرمیل بە ڕێژەی (4%) هەناردە زیادی کردووە. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) تێکڕای نرخی بەرمیل نەوتی فرۆشراوی عێراق بریتی بووە لە (74 دۆلار و 54 سەنت). بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) هەر بەرمیلێکی نەوت بەتێکڕا دراوە بە (80 دۆلار و 38 سەنت). کەواتە نرخی هەر بەرمیلێک نەوتی خاوی فرۆشراو بە تێکڕا (8%) و بڕی (5 دۆلار و 83 سەنت) گرانتر ساغکراوەتەوە. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023) بریتی بووە لە نزیکەی (44 ملیار و 372 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا لە شەش مانگی یەکەمی (2024) کۆی داهاتی نەوتی عێراق گەیشتووە بە نزیک لە (49 ملیار و 678 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیەش داهاتی نەوتی عێراق بە ڕێژەی (12%)و بڕی (5 ملیار و 306 ملیۆن) دۆلار زیادی کردووە.  یەکەم؛ کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023 و 2024) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) عێراق بڕی (595 ملیۆن و 571 هەزار 118) بەرمیل نەوتی هەناردە کردبوو، بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 290 هەزار 746) بەرمیل.  بەرزترین ڕێژەی هەناردەکردنیش لە مانگی ئایاری (2023) تۆمارکرابوو، کە گەیشتبوو بە بڕی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوتی خاو، کەمترین بڕی هەناردەکراویش لە مانگی شوبات بووە و بڕەکەی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوت بووە. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2024) کۆی هەناردەی نەوتی خاوی عێراقی گەیشتووە بە (618 ملیۆن و 46 هەزار و 469) بەرمیل نەوت، بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 395 هەزار و 849) بەرمیک نەوتی خاو.  بەرزترین ڕێژەی هەناردەکردنیش لە مانگی ئازاری (2024) تۆمارکراوە، گەیشتبوو بە بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی خاو، کەمترین بڕی هەناردەکراویش لە مانگی شوبات بووە و بڕەکەی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوت بووە. بەم پێیەش لە نیوەی یەکەمی (2023) بەراورد بە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی لە (22 ملیۆن و 475 هەزارو 351) بەرمیل بە ڕێژەی (4%) هەناردەی نەوت گەشەی کردووە. بۆ بەرچاو ڕونی کۆی هەناردەی نەوتی عێراق بە شێوەی مانگانەو تێکڕای ڕۆژانە بڕوانە خشتەی هاوپێچ لەگەڵ چارتەکانی (1 و 2) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023 و 2024) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) تێکڕای نرخی بەرمیل نەوتی فرۆشراوی عێراق بریتی بووە لە (74 دۆلار و 54 سەنت). بەرزترین نرخیش لە مانگی نیسان تۆمار کراوەو گەیشتووە بە (76 دۆلار و 5 سەنت) و کەمترین نرخیش لە مانگی حوزەیران بووەو بە تێکڕای مانگەکە بەرمیلێک نەوت بە (71 دۆلار و 11 سەنت) فرۆشرابوو. بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) هەر بەرمیلێکی نەوت بەتێکڕا دراوە بە (80 دۆلار و 38 سەنت). بەرزترین نرخیش لە مانگی نیسان تۆمار کراوەو گەیشتووە بە (84 دۆلار و 66 سەنت) و کەمترین نرخیش لە مانگی کانونی دووەم تۆمار کراوەو بە تێکڕای مانگەکە بەرمیلێک نەوت بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشراوە. کەواتە نرخی هەر بەرمیلێک نەوتی خاوی فرۆشراو لە نیوەی یەکەمی (2023) بەراورد بە شەش مانگی یەکەمی (2024) بە تێکڕا (8%) و بڕی (5 دۆلار و 83 سەنت) گرانتر ساغکراوەتەوە. بڕوانە خشتەی هاوپێچ و چارتی (3) سێیەم؛ داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023 و 2024) کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023) بریتی بووە لە (44 ملیار و 371 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار.  لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2024) کۆی داهاتی نەوتی عێراق گەیشتووە بە (49 ملیار و 677 ملیۆن و 816 هەزار) دۆلار.  بەم پێیەش داهاتی نەوتی عێراق بە ڕێژەی (12%)و بڕی نزیک لە (5 ملیار و 306 ملیۆن 10 هەزار) دۆلار زیادی کردووە. بڕوانە خشتەی هاوپێچ و چارتی (4).   خشتەی هاوپێچ  

(درەو): ئەو كۆمپانیایەی بڕیار بوو كاری پەرەپێدانی كێڵگەی غازی كۆرمۆر كە سەرچاوەی سەرەكی غازی هەرێمی كوردستانە ئەنجام بدات، لە كارەكەی دورخرایەوە، دانە غاز دەڵێ پابەندی گرێبەستەكەی نەبووە، بڕیارە كۆتایی ئەمساڵ پرۆژەی پەرەپێدانەكە تەواو ببێت، ئێستا كۆمپانیایەكی هاوبەشی دانەغاز خۆی كارەكەی وەرگرتووە. كۆمپانیای (دانە غاز)ی ئیماراتی كە گرێبەستی بەرهەمهێنان و پەرەپێدانی كێڵگەی غازی (كۆرمۆر)ی لە هەرێمی كوردستان وەرگرتووە، ئشكرایكرد، کۆنسێرتیۆمی (پێرڵ پترلیۆم) كۆتایی بە گرێبەستی كاركردن لەگەڵ (ئینەرفلێكس) هێناوە. كۆمپانیای (ئینەرفلێكس) بەڵێندەری پەرەپێدانی كێڵگەی غازی كۆرمۆر بووە لە (كۆرمۆر 250).  وەكو دانە غاز باسی كردووە، هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكە لاوازی ئاستی كاركردنی (ئینەرفلێكس) بووە، كە بەشێوەیەكی جەوهەری گاریگەریی لەسەر توانای كۆمپانیای ناوبراو لە پابەندبوون بە گرێبەستەكەیەوە دروستكردووە،  ئەمە جگە لە دواكەوتنی پرۆسەی پەرەپێدانی كۆرمۆر 250و تەواونەكردنی لە وادەی خۆیدا.  لەبەرەنجامی ئەمەدا، كۆمپانیای پێرڵ پترلیۆم (هاوپەیمانی ئەو كۆمپانیایانەی كە كۆمپانیای هیلال و دانەغاز سەرۆكایەتیی دەكەن)، ناچار بووە بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەستوەردان بكات بەمەبەستی تەواوكردنی پرۆسەی پەرەپێدانی كێڵگەی كۆرمۆر لە كاتێكی گونجاودا.  لەدوای هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كۆمپانیای (ئینەرفلێكس)، ئیتر كۆمپانیای (پێرڵ پترلیۆم) خۆی بەشێوەی راستەخۆ قۆناغەكانی تری پرۆسەی پەرەپێدانی كۆرمۆر 250ی وەرگرتووە، ئاماژەی بەوەكردووە بەم هەنگاوە پرۆسەی پەرەپێدانی كێڵگەكەی خستوەتەوە سەر ئاڕاستە دروستەكەی خۆی.  دانا غاز لە بەیاننامەکەدا جەختی لەوە کردەوە کە کۆمپانیای پیرڵ پترۆلیۆم هەموو مافەکانی خۆی بەپێی گرێبەستەکە دەپارێزێت، لەنێویاندا ئەگەری داواکاری قەرەبووكردنەوەی زیانەكان. بڕیارە تاوەكو كۆتایی ئەمساڵ پرۆژەی پەرەپێدانی كێڵگەی كۆرمۆر كۆتایی بێت، پرۆژەیەك كە بڕیارە ئاستی بەرهەمهێنانی غاز لە كێڵگەكە لە (500 ملیۆن) پێ سێجاوە بۆ (750 ملیۆن) پێ سێجا بەرزبكاتەوە.    كۆرمۆر.. سەرچاوەی غازی كوردستان كۆرمۆر دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادر كەرەم)، ئەم ناحیەیە تاوەكو ساڵی 1976 سەربە قەزای خورماتوو بووە، واتە لەسەر پارێزگای كەركوك ئەژماركراوە، بەڵام لەو ساڵەدا خراوەتەسەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 جارێكی تر ناحیەی قادر كەرەمی لەڕووی ئیدارییەوە دەستكاری كراو خرایە سەرقەزای چەمچەماڵ. كۆرمۆر تاوەكو ساڵی 2003‌و بەر لە رووخانی رژێمی سەددام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی عێراقدا بوو، دوای روخانی سەددام كێڵگەكە كەوتەوە دەست حكومەتی هەرێم، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گازی لە هەردوو بلۆكی (كۆرمۆر)و (چەمچەماڵ)ی بەو دوو كۆمپانیایە بەخشی، لە 2015دا غاز لە كێڵگەكە بەرهەمهێنرا، بە بۆری گواسترایەەوە بۆ وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و هەولێر. بەرهەم كێڵگەكە بەمشێوەیە: *    گازی سروشتی: رۆژانە (452 ملیۆن) پێ سێجا * كۆندێنسەیت: رۆژانە (22 هەزار) بەرمیل، بەتانكەر دەگوازرێتەوە بۆ وێستگەی خورمەڵەو تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ نەوتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی * گازی شل (LPG): بڕی (1050) تۆن، ئەمە داناگاز خۆی دەیفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، بۆ هەر تەنێك بڕی (315) دۆلار وەردەگرێت، كۆمپانیای (ساوس كوردستان) دەیكڕێت‌و دەیگوازێتەوە.  

(درەو):  بزوتنەوەی گۆڕان شوێنی (دڵشاد عومەر)ی بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی بەشێوەی كاتیی بە (تانیا عوسمان) پڕدەكاتەوە، بەمەش نیشانی دەدات لە پرسی دژایەتیكردنی تاپۆكردنی زەوییەكەی ئامادەیی كشتوكاڵی سلێمانی لەسەر كۆمپانیای (بەڕێز)، پشتیوانی لە هەڵوێستی بەڕێوەبەرە دەستلەكاركێشاوەكەی نەكردووە.  سەرچاوەیەك لە بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند، لە شوێنی دڵشاد عومەر كە ئەمڕۆ دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە، بزوتنەوەی گۆڕان بەشێوەی كاتیی (تانیا عوسمان) لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتیی پەروەردەی سلێمانی دادەنێت.  تانیا عوسمان لەم كابینەیەدا لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان وەكو راوێژكار لە وەزارەتی پەروەردە دانراوەو لە هەولێرەوە بانگهێشتكراوەتەوە بۆ ئەوەی پۆستی بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی بەڕێوەببات.  سەرچاوەیەكی تر لە بزوتنەوەی گۆڕان، هەواڵی دانانی (تانیا عوسمان)ی پشتڕاستكردەوە، بەڵام رایگەیاند دانانەكەی بەشێوەی كاتییەو دواتر بزوتنەوەی گۆڕان (مهاباد مستەفا) بەڕێوەبەری پەروەردەی دوكان بەفەرمی بۆ پۆستی بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی كاندید دەكات.  دڵشاد عومەر بەڕێوەبەری گشتیی پەروەردەی سلێمانی لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوەو ئەمڕۆ ماڵئاوایی لە كارمەندانی پەروەردە كرد.  وەكو بەڵێنیدا بوو، ئەم بەرپرسەی گۆڕان دژی تاپۆكردنی 182 دۆنم زەوی ئامادەیی كشتوكاڵی سلێمانی لەسەر كۆمپانیای (بەڕێز) دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە. دەستلەكاركێشانەوە ئەم بەرپرسەی بزوتنەوەی گۆڕان لەسەروبەندی دەستپێكردنی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەندێك كاریگەریی ئەرێنی لەسەر دەنگدەرانی بزوتنەوەكە بەجێدەهێڵێت، بەڵام پڕكردنەوەی پۆستی بەرێوەبەری گشتیی پەروەردەی سلێمانی لەلایەن بزوتنەوەی گۆڕانەوە بە كەسێكی تر، نیشاندەری ئەوە دەبێت بزوتنەوەكە پشتیوانی هەڵوێستی بەڕێوەبەرەكەی نەكردووە دژ بە تاپۆكردنی زەوییەكی پەروەردە لەسەر كۆمپانیایەكی بواری نیشتەجێبوون و هەڵوێستەكەی دڵشاد عومەر گوزارشت لە خۆی دەكات نەك بزوتنەوەكەی. 

راپۆرتی: سان ساراڤان دەرئەنجامەکانی گۆڕانی ژینگەویی و سەرهەڵدانی پەتا سەرتاسەرییەکەی کۆڤید-١٩و هەموو ئەو پەتایانەی کە ناوبەناو وەك تای خوێنبەربوون و ئاوڵەی مەیموون و ئەنفلۆنزای باڵندەو... هتد  زەنگێکی مەترسیدارە بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی بۆ ئەوەی پێمان بڵێت مرۆڤ و بوونەوەرەکان و ژینگە و دەوروبەر بەبەردەوامی لە بازنەیەکی کارلێکراودا گوزەر دەکەن، بوونی مەترسییە تەندروستیەکانی سەر ژیانی مرۆڤ تەنیا دابڕاو و  وابەستە نین بە خودی مرۆڤەوە، بەڵکو لە خولگەیەکی بەردەوامدایە لەگەڵ بوونەوەرەکانی تر و ئاو و هەوا و خاك و دار و درەختدا، کە هەمیشە ئەو پەیوەندییانە دەستنیشانی دەرئەنجام و چارەنووس و مەترسی و هەڕەشەکانی سەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگەکەمان دەکەن. کەواتە مرۆڤ ناتوانێت خۆی داببڕێت لە پەیوەندییەکانی بە دەوروبەر و ژینگە و بوونەوەرەکانی ترەوە. بۆیە دروستکردنی هۆشیاری لەسەر ئەو پەیوەندییانە ئەرکێکی بنەڕەتییە لەلایەن کایەی میدیایەوە کە دەبێت میدیا سەرنجی تەواو بخاتە سەری  دەستنیشانکردنی سروشتی ئەو پەیوەەندییانە و شیکاریی تەواوییان بۆ بکات و هەموو مەترسییەکانی ئەو پەیوەندییانە واڵا بکات بۆ ڕای گشتی و بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاریی لە پێناو پارێزگاریکردنی تاك و کۆمەڵدا لە ناو ژینگەیەکی تەندروستدا. پرسیارێك ڕووبەڕووی میدیا و ڕۆژنامەوان دەبێتەوە لە ئێستادا، ئەویش ئەوەیەکە ئایا تا چەند میدیا چالاکانە کاری لەسەر دەرئەنجام و لێکەوتەکانی ئەم پەیوەندییە کردووەتەوە؟ بەگشتی میدیا سەرنجێکی زۆری کەمی خستۆتە سەر یەکتا تەندروستی لە جیهاندا و ناوچەکەشمان بێبەش نییە لەو کەمتەرخەمییانە. تێگەیشتن لە یەکتا تەندروستی؟ لە سەرەتادا وا پێویست دەکات بزانین یەکتا تەندروستی چییە؟ یەکتا تەندروستی چەمێکیکە کۆمەك و هەوڵی هاوبەش و فرە پسپۆڕی  دەگرێتەوە کە ئامانجی کارکردنە بۆ بەدەستهێنانی تەندروستییەکی گونجاو بۆ مرۆڤ و ئاژەڵ و ژینگە،  لە بازنە ناوخۆیی و جیهانییەکاندا. کە باس لە هەوڵی فرە پسپۆڕی دەکەین مەبەستمان لە سێ زانستی سەرەکییە ئەویش  زانستەکانی ڤێتێرنەری، زانستی تەندروستیی مرۆڤ و ئیکۆلۆژیە (ئەو لقەی بایۆلۆجی و زیندەوەرزانییە کە مامەڵە لەگەڵ پەیوەندییەکانی زیندەوەران لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ دەوروبەرە فیزیکییەکانیان دەکات). ئەوەی شایانی باسە یەکتا تەندروستی لە ڕابردوو و مێژووی خۆیدا سەرنجی تەواوی خستبووە سەر هەموو ئەو نەخۆشییە زوونەتیکانە (کە ئاژەڵ-مرۆیین، واتا لە ئاژەڵەوە دەگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ) کە نەخۆشییەکانیش گوازراوە و درمین،  سەرنجی کەمتری خستۆتە سەر ژەهراویی بوونی ئاژەڵەکان  و بەرکەوتەکانی بە نەخۆشییە کیماییەکانی مرۆڤەوە، هەربۆیە لە ئێستادا یەکتا تەندروستی ئەم هەلومەرجەش لە خۆ دەگرێت و لەم کاییەیەدا بەکار دەهێنرێت.  کاتێك کە پەتایەكی  وەك کۆڤید-١٩ یان پەتا هاوبەشەکانی تری نێوان مرۆڤ و ئاژەڵ سەرهەڵدەدات لێکۆڵینەوەی زانستی لەسەر نەخۆشیی مرۆڤ و ئاژەڵ دەتوانێت رۆڵێکی گرنگ بەرجەستە بکات لە دابینکردنی هۆکارە زانستییەکانی نەخۆشییەکان و ئاسانکردنی پرۆسەی چارەسەرکردن.  تێگەیشتن لەم چەمکە زۆر گرنگە بۆ ڕای گشتی و کۆمەڵانی خەڵك و میدیاکاران بە مەبەستی شرۆڤە و شیکارکردنی کێشە تەندروستییەکان و  باشتر تێگەیشتن و خۆپارێزی و چارەسەرکردنی ئەو هۆکارە زۆرانەی کە لەم پەیوەندییەدا سەرهەڵدەدەن. هەروەها بۆ بەگژاچوونەوەی هەموو ئەو زانیارییە چەوت و چەواشانەی کە لەکاتی سەرهەڵدانی پەتاکاندا ڕووبەرری خەڵك و لایەنە تەندروستییەکان دەبنەوە لەسەر ئەو بنەماییەی کە لە ئێستادا سەرچاوە فەرمییەکان دووپاتی ئەوە دەکەنەوە کە سێ لە کۆی چوار نەخۆشی درمییەکان زۆنەتیکن واتە (ئاژەڵ- مرۆیین) و وابەستەی پەیوەندییەکانی ژینگە و بوونەوەرەکانی دەوروبەرمانن. هەر یەك لە کەرتە جیاوازەکانی تەندروستی مرۆیی و بوونەوەر و ژینگە ناتوانن بە تەنها ئەنجامی کاریگەر و بەردەوامی إبەدەستبهێنێت، بۆیە تەنها لە ڕێگەی چارەسەرکردنی پەیوەندییەکانی کۆمەڵگاوەیە کە دەتوانین نایەکسانی تەندروستی کەم بکەنەوە و دەرئەنجامە تەندروستییەکان بۆ هەمووان لەبار تر و باشتر بکەین ئەویش لە ڕێگەی ئەم میکانیزم و کایانەی خوارە دەبێت: کەواتە سەرنجی یەکتا تەندروستی جەختکردنەوەیە  لەسەر پێویستی هاوکاریکردن و هەمەئاهەنگی و پەیوەندیی شارەزایان و پسپۆڕان و پزیشکانی بواری تەندروستیی مرۆڤ و ئاژەڵ و ئیکۆسیستەم، کە کارکردنە بۆ مەبەستی باشتر تێگەیشتن و چارەسەرکردنی ئەو هۆکارە زۆرانەی کە بەشدارن لە سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان و  گواستنەوەی نەخۆشییەکان بۆ مرۆڤ و بەرگری دژە میکرۆب و ڕەچاوکردنی ئەگەری بەرهەمە ئاژەڵییە پیسبووەکان وەک سەرچاوەی خۆراك لە بەرکەوتنی مرۆڤدا، هەروەها بڵاوبوونەوەی ماددە کیمیاییە پەیوەندیدارەکان و پیسبوونی کیمیایی و ماددە ژەهراوییەکان و جا کانزا قورسەکان بێت  یان مادە پلاستیکییە قڕکەر و مەترسیدارەکان بن.   شایانی باسکردنە کە بزانین ئەم ڕێکارە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) وەرگیراوە، کە لە نزیکەوە لەگەڵ ڕێکخراوی جیهانی بۆ تەندروستیی ئاژەڵان (OIE) کاردەکات بۆ پێشخستنی وەڵامدانەوەی فرە لایەنە بۆ هەڕەشە و مەترسییەکانی تەندروستی گشتی کە لە و دەلاقانەوە ئاژەڵ-مرۆڤ-ژینگە سەرچاوە دەگرن. مێژووی یەکتا تەندروستی؟ ڕودۆڵف ڤیرچۆ، پزیشکی ) پاثۆلۆجیستی)ئەڵمانی، یەکێك بوو لە پزیشکە دیارەکانی سەدەی نۆزدەهەم کە جۆش و خرۆشێکی تایبەتی هەبوو  لە پەیوەندیی نێوان تەندروستی نێوان مرۆڤ و ڤێتێرنەری. دکتۆر ڤیرچۆ لە کاتی لێکۆڵینەوە لەسەر  کرمێك کرد بە ناوی (تریچینێلا سپیرالیس) لە بەرازدا، ئەو دەستەواژەی  (zoonosis)ی داهێناوە بۆ ئاماژەدان بە نەخۆشییەکی گوازراوە لە نێوان مرۆڤ و ئاژەڵدا.  دکتۆر ڤیرچۆ جەختی لەوە کردەوە، “لە نێوان پزیشکی ئاژەڵ و مرۆڤدا هیچ هێڵێکی جیاکەرەوە  نییە،  هەروەها نابێت هەبێت. لەگەڵ ئەوەی کە بابەتەکان جیاوازن بەڵام ئەو ئەزموونەی کە بەدەست دێت بنەمای هەموو تەندروستییەك  پێکدەهێنێت”. هەر بۆیە بنەما و چوارچێوەی کاری یەکتا تەندروستی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەکانی ١٨٠٠. بەڵام وەك زاراوەی "یەکتا تەندروستی" لە ساڵی ٢٠٠٤ داڕێژرا ، کاتێك کۆمەڵەی پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکان، پسپۆڕانی تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵان لە سیمپۆزیۆمێکدا لە شاری نیویۆرك کۆبوونەوە و  تیشکیان خستە سەر ئەوەی کە نەخۆشییە درمیەکان و پەتاکان دەتوانن لە نێوان ئاژەڵ و مرۆڤدا گوزرە بکەن. لە لە سیمپۆزیۆمەکەدا داوای میتۆدێکی نێوان زانستی و فرە دامەزراوەیییان کرد کە دان بە پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی نێوان تەندروستیی مرۆڤ و ئاژەڵ و ژینگەدا بنێت. ئەم هەوڵانە بەردەوا بوو تا لە  ساڵی ٢٠٠٧ لە کۆنفرانسێکدا لە هیندستان، بە نوێنەرایەتی  ١١١ وڵات و  ٢٩ ڕێکخراو گفتوگۆیان کرد لەسەر گرنگی ڕێبازی یەکتا تەندروستی. دوای ساڵێک، لە کۆنفرانسێکی وەزاریدا لە میسر، نوێنەرانی وەزارەتەکانی تەندروستی لە سەرانسەری ١٢٠ وڵاتدا پشتگیریان لە ڕێبازی یەکتا تەندروستی کرد و چوارچێوەیەکیان بۆ کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە درمیە هاوبەشەکان بڵاوکردەوە. کۆڕبەندی  بەیەکگەشتنی یەکتا تەندروستی لە داڤۆسی سویسرا کە لە ١٩-٢٢ی شوباتی ٢٠١٢ بەسترا،  کە بوو بە یەکەم لوتکەی بەیەکگەیشتنی  یەکتا  تەندروستی کە بە سپۆنسەری لایەنی ئەندامێتی تایبەت بە ناوی کۆڕبەندی مەترسی جیهانی (Global Risk Forum) بەڕێوەچوو. ئێستا چوارچێوەی یەکتا تەندروستی ڕێبازێکی یەکگرتوو و گشتگیرە بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درمییەکان، کە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) و ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان (FAO) و ڕێکخراوی جیهانی تەندروستی ئاژەڵان بانگەشە بۆ دەکرێت. ڕێبازی یەکتا تەندروستی پێویستی بە پەیوەندی و هاوکاری و هەمەئاهەنگی باش هەیە بۆ ئەوەی سەرکەوتوو بێت لە نێوان کەرتەکاندا. بەڵام ئاستەنگێکی گەورە کە ڕووبەڕووی حکومەتە خۆجێیەکان دەبێتەوە لەبەردەم ئەم پەیوەندییانەدا کە ئەویش ئەولەویەتە سیاسیەکانە، هەر بۆیە گفتوگۆ و هاوبەشیکردن لە نێوان کەرتەکان ئاسان نابێت. بۆچی دەبێت  میدیا سەرنجی لەسەر پرسە مرۆییەکان و ئاژەڵان و ژینگەییەکان بێت لە بەرەنگاربوونەوەی پەتاکانی داهاتوو ؟ ئێمەی مرۆڤ ژینگەیەکی هاوبەشمان هەیە لە گەڵ ئاژەڵ و بوونەوەرەکاندا، بە بەردەوامی لە بەریەکەوتنداین جا ئەگەر لە ڕێگەی خواردنەوە بێت یان  هاوبەشی پێکردنی خاك و ئاو هەوا بێت. گۆڕان و پیسبوونی ژینگە بە هەموو لایەنەکانییەوە و کەمبوونەوەی ئاوی پاكژ و کارەساتە سروشتییەکان هۆکارێکی سەرەکیین لە تەشەنەکردنی نەخۆشییە هاوبەشەکان. بۆیە دەبێت میدیا بەتەنها تەندروستی مرۆڤ بە هەند وەرنەگرێت بەڵکو ڕەچاوی ژینگە هاوبەشەکان و سەرچاوە خۆراکییە هاوبەشەکانی مرۆڤ و ئاژەڵان بکات. کەواتە چەمکی یەکتا تەندروستی چەمکێکی ڕووت و دابڕاو نییە لەکاتی سەرهەڵدانی نەخۆشییەکدا سەرنج بخرێتە سەر نەخۆشییەکە لە مرۆڤدا بە تەنها یان لە کاتی شیکردنەوەی بارە تەندروستییەکاندا تەنها دەستنیشانی کاریگەری سەر مرۆڤ بکات بەڵکو  ئەم چەمکە هاندەری هاوکاری نێوان زانستەکانە لە نێوان پسپۆڕانی ڤێتێرنەری،  تەندروستخوازانی مرۆڤ و ئیکۆلۆژیستەکانە. کارکردن بۆ فراوانکردن و پەرەپێدان کاری میدیایی لەسەر زۆنۆسەکان کە نەخۆشی گوازراوەن و بەبەردەوامی بەرمان دەکەوێتەوە، هەروەها  گرنگیدانی میدیایی لە سەر بەرکەوتنی ژەهراویی لەنێوان  ئاژەڵ و  پەیوەندی نێوان ئەم بەرکەوتنە لەگەڵ نەخۆشییە کیمیاییەکانی مرۆڤ و هۆکارەکانی خۆپاراستن و چارەسەر ئەرکی میدیایی تەندروستی یەکتایە.  لە ساڵی ١٩٥٦ لە کەنداوی میناماتا لە ژاپۆن نەخۆشی نائاسایی توندی کۆئەندامی دەماریی بڵاوبوویەوە، لە کۆتاییدا دەرکەوت کە خواردن و ڕاوکردنی ئەو خواردنە دەریاییە ناوخۆییە کە چڕیی زۆری میتاڵی جیوەیان تێدا بوو ( کە ژەهراویکەرێکی ژینگەیی کەڵەکەبووی زیندەییە)، هۆکارەکانی بوو. زۆرترین کەسانی تووشبوو بە توندی لە منداڵدانی دایکە دووگیانەکانەوە کە ئەو ماسییانەیان خواردووە،  بەرکەوتوون.  ئەم منداڵانە بە کەموکوڕی جۆراوجۆری کۆئەندامی دەماری لەدایکبوون، لەوانە کوێربوون، پەرکەم و دواکەوتنی گەشەکردن. شایەنی تێرواننینی ورد ئەوە بوو کە ٦ ساڵی پێش بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە، ئاماژە بەوە کرا کە پشیلەکانی ناو کۆمەڵگاکە ڕەفتاری دەمارەیی و  تێکچوونی کۆئەندامی دەماریی نائاسایییان نیشانداوە و دواتر مردوون، نیشانەکانی بریتیبوون لە ئاتاکسی(ناهاوسەنگی لە رۆشتندا) و ڕەقبوونی ماسولکەکانی لەخۆگرتبوو و لە کۆتاییدا هۆکارەکەی بە  ژەهراویبوونی بە میتاڵی جیوە دەستنیشان کرا. لە ئەگەری بڵاو بوونەوەی هەر پەتایەکی زونۆکسی لە هەر سوچێك و کۆمەڵگایەك و جوگرافیایەکی بچووکی ئەم دونیایەدا بێت، زۆر گرنگە کاری میدیایی و فرە ژانرای لەسەر بکرێت و چەند بارە تیشکی بخاتەوە سەر ئەو چیرۆکانە و ڕووماڵی بکاتەوە، چونکە لە کۆتاییدا یەك ژینگەی دایك و پەیوەندی فرە ئاڕاستەمان هەیە لەگەڵ ئاژەڵ و خۆراك و ئاو و هەواکەماندا. گایا شریدار، ڕاهێنەری پەتا، لە تۆڕی ڕۆژنامەگەری تەندروستی، ئینتەرنیوز دەڵێت "یەکێك لەو هۆکارە باوانەی کە لە سەرانسەری ڕووماڵکردنی نەخۆشییە ئاژەڵییەکاندا دەڕوات، ئەوەیە کە چیرۆکەکان زۆرجار لەسەر بڵاوبوونەوەی تایبەت، ناوچەیەک یان کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو چڕ دەبنەوە. تەواوی لێکنزیکبوونەوەی تەندروستی ژینگەیی و مرۆڤ و ئاژەڵ دەبێت لە ڕێگەی چیرۆکەکانەوە دووبارە و سێبارە ڕوون بکرێنەوە". لەبەر ئەم هۆکارە دەبێت میدیای کوردی و عێراقی سەرنجی تەواو بخاتە سەر دۆزینەوەی  ڕێگەی هاوبەش  بۆ تێگەیاندن و پەروەردەکردنی خەڵك‌ لەسەر یەکتربڕینەکانی تەندروستیی مرۆڤ و ژینگە و ئاژەڵان. کاترین تۆماس، ڕاهێنەری پەتا لە تۆڕی ڕۆژنامەگەری تەندروستی ئینتەرنیوز دەڵێت: "هەموو شتێک بەیەکەوە بەستراوەتەوە." "تێگەیشتنێکی باشتر و ڕاپۆرتکردنی باشتر لەسەر یەکتا تەندروستی و نەخۆشییە زۆنۆتیکەکان هەروەها تێگەیشتن لەو بابەتانە ئاگادار دەکاتەوە کە کاریگەرییان لەسەر مرۆڤ هەیە." لەگەڵ زیادبوونی ئەم مەترسییە جیهانییەی پەتاکانی داهاتوو، پێویستییەکی زۆر گرنگ هەیە بۆ میکانیزمێکی یەکگرتووی فرە لایەنە لە ڕاپۆرتکردن،  لەسەر ئەو هۆکارە کۆمەڵایەتی-ئابووری، کۆمەڵایەتی، زانستی و ڕەفتارییانەی کە بەشدارن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان.   چی بکرێت بۆ ئەوەی لە ڕووی میدیاییەوە زیاتر گرنگی بە یەکتا تەندروستی بدرێت؟ •    دامەزراندنی پانێڵی  زانستی و میدیایی کاریگەر لەسەر  ڕەفتاری مرۆڤ لەسەر ژینگە و شوێنی ژیانی گیانلەبەرە کێوییەکان یەکێکە لە کارە لە پێشینەیەکان. بە تەریبی درووستنەبوونی میدیا و رۆژنامەوانی زانستی، کە لەئێستادا کەلێنێکی گەورەیە لە میدیای کوردی و عێراقیدا.   •    دەبێت میدیا  گرنگی تەواو بدات بە هەوڵە نێودەوڵەتییە نوێیەکان لە ڕێکخراوی خۆراك و کشتوکاڵ، (FAO)؛ ڕێکخراوی جیهانی بۆ تەندروستی ئاژەڵان (OIE)؛ بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP)؛ و ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) بۆ باشترکردنی تێگەیشتن لە چۆنیەتی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان. •    بەرزکردنەوەی هۆشیاری کۆمەڵگا سەبارەت بە دەرئەنجامە گشتگیر و چارەسەرییەکان و هەروەها جەختکرنەوە لە  دابینکردنی دارایی و سیاسەتێکی ڕوونی حکوومەتی خۆجێی لە سەر  بنەما زانستییەکان وەك بیرۆکە و چیرۆك، توێژینەوەی کەیس و خوێندنەوەی زیاتر، دابینکردنی  سەرچاوە و زانیاری پێویست و هاوبەشیپێکردنی لەگەڵ میدیا و  ڕۆژنامەواندا پایەیەکی گرنگە لە بەکارهێنانی ڕێبازی یەکتا تەندروستی.  هەروەها دابینکردنی لێکۆڵینەوە و ڕوماڵی بۆ  پەرەسەندنی پرسە مەترسییەدارە جیهانییەکان و  نەخۆشییە ئاژەڵییەکان و کێشە ژینگەییەکان بۆ هەر ناوچەیەك.   •    فشاری میدیایی بکرێت بۆ دامەزراندی تاقیگەی کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکان لە کوردستان و عێراقدا و بەهێزکردنی توانای تاقیگەیی بۆ کشتوکاڵ و ئاژەڵ و ژینگە و خۆراکی تەندروست کە لە ئێستادا بوونیان هەیە . هەرەوها چاودێری میدیا چڕ بکرێتەوە لەسەر  تاقیگەکان و تاقیکردنەوەکانی دەستنیشانکردنی خێرا، کۆکردنەوە و گواستنەوەی نموونەکان بخرێنە بەرچاوی خەڵك تا بە ئاگا بن و بەشێك بن لە هاوكێشەی چارەسەر. •    زۆر گرنگە میدیا جەخت بکاتەوە لە بەهێزکردنی سیستەمی ئاو، پاکوخاوێنی لە ڕێگەی میکانیزمی فرە کەرتییەوە، بە واتا هەموو کایەکانی تر هاوبەش بن لە راگرتنی تەندروستی و ڕووبەڕو بونەوەی هەر ئەگەرێکی نەخوازاراو. هەڵسەنگاندنی کارەساتی سروشتی وەک زریان و لافاو و وشکەساڵی وبڕینەوەی داو درەەخت  کاریگەرییە تەندروستیەکانیش شیبکرێنەوە و لە ڕێگەی میدیاوە شرۆڤەی بۆ بکرێت. •    یەکێک لە کایە بنەڕەتیەکانی میدیای یەکتا تەندروستی ڵێکۆڵینەوەیە لە سەر بازرگانیکردن بە گیانلەبەرە کێوییەکانەوە، کە ڕاستەوخۆ کاریگەری تەواو دەکاتە سەر تەندروستی گشتی لە کۆمەڵگادا ، لە هەمان کاتدا کاریگەری زۆریشی هەیە بۆ سەر ئاژەڵەکانی تر،  کە ڕەنگە ژیانیان بخاتە مەترسییەوەلە ڕێگەی سەلامەتی خۆراک، کۆنترۆڵکردنی زۆنۆسی و بەرەنگاربوونەوەی بەرگری دژە زیندەیی لە ڕێگەی ڕووەک و ئاژەڵەوە. •    پەراوێزخستن و فەرامۆشکردنی  کۆچبەران و  ئاوار و پەنابەران و دانیشتوانی کۆچەری، و فراوانبوونی نیشتەجێبوونی نافەرمی شارەکان بە هۆی شەڕەوە بێت یان کۆچی وشکە ساڵی و بە بیابانبوونەوە بێت و فراوانبوونی شارەکان بێت کاریگەری زۆریان دەبێت لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکان و ئاڵووگۆڕ و بەرکەوتنی رۆژانەوە. ئەمەش کایەیەکە ڕاستەخۆ پەیوەند بە یەکتا تەندروستییەوە هەیە.     سەرچاوەکان:    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو ھەڵبژاردن بەشی چوارھەم لە بەشی پێشوی ئەم نووسینەدا باسی ئەوەمکرد هەر هێزێک بخوازێت رۆڵی ئۆپۆزیسیۆن ببینێت، پێویستی بەوەیە هەڵگری شوناسێکی تایبەت بێت. ئەم شوناسە، لەسەرێکەوە، جیایبکاتەوە لە هێزە حوکمڕانەکان و لەسەرێکی دیکەوە، هێما بۆ دیدگا و بەرنامە و پلانە تایبەتەکانی ئەو هێزەبکات. بە کۆمەڵگا بڵێت دەخوازێت چی بگۆڕێت، چ شیکردنەوە و ڕوانینێکی بۆ ئێستا و ئایندەی ئەو کۆمەڵگایە ھەیە. کام جۆر لە سیاسەت و کام جۆر لە حوکمرانیی و چ جۆرێک لە بەڕێوەبردن و کام شێوازی پەیوەندیی لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا و پەیوەندیی بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەیەکەوە، پێشنیار دەکات. کام مۆدێل لە بەڕێوەبردن و لە ماف و لە یاسا دەستەبەردەکات، کە لەھی ھێزە حوکمڕانەکان باشتر و دیموکراسیتر و دادپەروەرتر بن. ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن دەکات بە ئۆپۆزیسیۆن دەستنیشانکردنی مەسەلە و کێشە و تەحەدا سەرەکیی و گرنگەکانی ناو کۆمەڵگاکەیە و دانانی بەرنامەی سیاسییە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانە. واتە شوناسی ئۆپۆزیسیۆنبوون ھەم ھێما بۆ ھێزێکی جیاواز لە ھێزە حوکمڕانەکان بکات و ھەم هێما بۆ جۆرێکیتر لە سیاسەت و حوکمرانیی و بەڕێوەبردنیش. لە ھەردوو ئاستەکەدا  ئەلتەرناتیڤێکی ڕاستەقینەی ئەو ھێزانەبێت کە لە ئێستادا ھەن و حوکمدەکەن. ھەروەھا باسم لەوەش کرد کە ئۆپۆزیسیۆن تەنها لەناو سیستمێکی سیاسیدا مانای هەیە کە توانای دەستگۆڕکێکردنی دەسەڵاتی دەستەبەرکردبێت. هەر سیستمێک ئەم ئەگەری دەستگۆڕکێیەی تیادانەبێت، هیچ مانایەک بۆ ئۆپۆزیسیۆن بوون ناهێڵێتەوە. دیموکراسیەت پێویستی بە ھێزی دیموکراس ھەیە، ئەوەی بیەوێت سیستمێکی دیمکراسی دروستبکات، دەبێت خۆی وەک ھێز ھێزێکی دیموکراس بێت. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو ھێزانەی کە لە ئێستادا رۆڵی ئۆپۆزیسۆن دەبینن، ھەڵگری ئەو ئاکارانەی سەرەوەن یان نا؟ ئایا ئەوان ھەڵگری شوناسێکن نیشانیبدات ھێزی جیاوازن لە حوکمڕانەکان و ھەڵگری دونیابینیی و بەرنامە و جۆرێکیتر لە سیاسەتکردن و حوکمڕانیی، جیاوازن؟ ئایا ھێزەکانی ئۆپۆزسیۆن ھێزگەلێکن باوەڕیان بەدەستگۆڕکێی دەسەڵات ھەیە، لانیکەم ئەم باوەڕە لەناو خودی رێکخراوەکانی خۆیاندا پیادەدەکەن یان تەنھا قسەیەکە و دەیکەن؟ بەشێوەیەکی گشتیی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە بە نەخێرە، نەخێر ئەو ھێزانە لەو ئاستانەدا جیاوازییەکی ئەوتۆیان لە ھێزە حوکمڕانەکان نییە.   با لە چەند ئاستێکی گرنگ و لە دیدگایەکی ڕەخنەییەوە لەو ھێزانە بڕوانین. سەرەتا ھێزە ئیسلامییەکان بۆ نموونە. ئیسلامییەکان، ھەم یەکگرتووی ئیسلامی ھەم کۆمەڵی دادگەریی ھەم بزوتنەوەی ئیسلامی، ھیچ یەکێکیان لەو خاڵانەدا کە لەسەرەوە باسمکرد لە ھێزە حوکمڕانەکان جیاواز نین، یان جیاوازییەکەیان قابیلی باسکردن نییە، تەنھا لەوەدا نەبێت جۆرێک لە پۆپۆلیزمی دینیی بەکاردەھێنن کە ھێزە حوکمڕانەکان وەک ئەوان بەکاریناھێنن. با سەیرێکی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو ئەم ھێزانە خۆیاندا بکەین. ئەم ساڵ تەمەنی یه‌كگرتووی ئیسلامی بوو بە ٣٠ ساڵ، له‌م ٣٠ ساڵەدا یەکگرتوو ٢٦ ساڵە یەک سەرۆکی ھەیە ھە حیزبەکە بە دەسەڵاتێکی ڕەھا و نیمچەڕەھاوە بەڕێوەدەبات. ئەم ھێزە ھەمان ئەو نەخۆشییە سیاسییە ترسناکەی تێدایە، کە لەناو ھێزە حوکمڕانەکانیشدا ھەن. پارتی ئەوەتەی ھەیە حیزبی بنەماڵەیەکە کە لە نزیکەی ھەشتا ساڵی تەمەنیدا باوک و کوڕێک سەرۆکی ئەو حیزبە بوون. یەکێتیش نزیکەی پەنجا ساڵە حیزبە، ئەویش تا ئێستا باوکێک و کوڕەکەی سەرۆکایەتی ئەو حیزبەیان کردوە. سەلاحەدین بەھادینیش ٢٦ ساڵە سەرۆکی یەکگرتووە و دیارنییە کەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو ئەو حیزبەدا جێبەجێدەکرێت. ھەرچی کۆمەڵی دادگەرییە، کە تا ئایاری ٢٠٢١ ناوکی کۆمەڵی ئیسلامی بوو، لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئەمڕۆ عەلی باپیر. ئەمیر و سەرۆک و ڕابەریەتی. ماوه‌ی زیاتر له‌ ٢٣ ساڵە ئەم ھێزە ئەم تاقە سەرۆکە بەڕێوەی دەبات و ھیچ ئاسۆیەکیش بۆ دەستگۆرکێی دەسەڵات لە ئێستای ئەو حیزبەدا، لەئارادانییە. بزوتنەوەی ئیسلامیش ھەمان مۆدێلە و حیزبی بنەماڵەیەکە کە دەسەڵات لەناویدا لە باوکەوە بۆ کوڕ دەڕوات. بەمجۆرە ھەموو ھێزە ئیسلامییەکان تا ئەم ساتە ھەڵگری ھەمان ئەو مۆدێلی دەسەڵاتە شەخسیەن کە لەناو پارتی و یەکێتیدا ھەیە و ئیشدەکات. ھەرچی نەوەی نوێیە، لەم ئاستەدا دۆخی لە ھەموو ھێزەکانی تر خراپترە. نەوەی نوێ نە پارتێکی سیاسییە، نە بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیشە، نە ئۆرگانێکی خاوەن کاراکتەری سەربەخۆیە. ئەم ھێزە زیاتر لە کۆمپانیایەک دەچێت کە خاوەنەکەی شاسوار عەبدولواحید و دوای ئەو خوشکەکەیەتی. ئەوانەی لە بزوتنەوەکەشدا کاردەکەن زۆربەیان وەک موچەخۆری شاسوار، کاردەکەن و شاسوار دەتوانێت بە ئاسانی بێموچەیان بکات و لە کۆمپانیاکەی دەریانبکات. لای ئێمە ھەندێک ھەن شاسوار و ترامپ بەیەکتری بەراورد دەکەن، دوو سەرمایەدار کە خەریکی سیاسەتکردنن. بەڵام جیاوازییە سەرەکییەکە ئەوەیە کە ترامپ لەناو پارتێکی سیایسدا کاردەکات کە کاراکتەرێکی سەربەخۆی ھەیە، پارتەکە ھی ترامپ خۆی نییە. ھاوکات ترامپ لەناو سیستمێکی سیاسیدا کاردەکات کە لێپرسینەوەی سیاسیی و دەستگۆرکێی دەسەڵاتی تێدایە. ھیچ شتێک لەمانە لەناو نەوەی نوێدا بوونی نییە. ھەرچی لیستەکانی دیکەیە، ھەندێکیان ئەم نەخۆشییە کوشندەیەیان تێدایە، یان لانیکەم ئەگەری تووشبوونیان بەم نەخۆشییە سیاسییە ئەگەرێکی گەورەیە و ھیچشتێکیان نیشانیبدان ئەمانە بەھەمان رێگەدا نارۆن. سەرجەمی ئەم ھێزە ئۆپۆزیسیۆنانە بەو لۆژیکە کاردەکەن کە دەڵێت سەرۆکی ھەرێم و سەرۆکوەزیران لابەن و شاسوار یان سەلاحەدین بەھادین بخەنە شوێنیان، ئیتر کوردستان دەبێت بە بەھەشت و دیموکراسیەتی تیا بەرقەرار دەبێت. ئەمەش نەک تەنھا خورافەتێکی سیاسیی گەورەیە، بەڵکو نابەرپرسیاریەتێکی سیاسیی کەم وێنەشە. کێشەیەکی تری ئۆپۆزیسۆن کە ئەمانیش، وەک پارتە حوکمڕانەکان، پەرلەمان وەک دەزگایەکی کەمبایەخ و کەمنرخ دەبینن، وەک تیپی دووھەم و سێھەمی سیاسەتکردن وێنایدەکەن. بۆیە سەرکردەکانیان، بە تایبەتی کەسی یەکەمیان، ئامادەنین ببنە کاندید بچنە ناو پەرلەمانەوە. ئەمانیش وەک پارتی و یەکێتی دەیانەوێت وەک دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان، لە دەرەوەی پەرلەماندا ھەبن و کاربکەن. لە دەرەوەی پەرلەمانەوە دەستنیشانی ئەوەبکەن پەرلەمانتارەکان چی بکەن و چی نەکەن. بەمەش درێژە بەو کەلەپورە دەستەڵاتگەرە بدەن کە سێ دەیەیە لە کوردستاندا ئامادەیە و سیستمە سیاسییەکەی خستۆتە ژێر دەسەڵاتی چەند بازنەیەکی داخراوی دەرەوەی پەرلەمان خۆیەوە. کێشەیەکی ستراتیژی تری ئەم ھێزە ئۆپۆزسیۆنانە ئەوەیە کە ھەڵگری جیھانبینیی و بەرنامە و پلانێکی کۆنکریت نین بۆ چۆنیەتی دەسکاریکردنی ئەو دۆخەی سێ دەیەیە دروستکراوە. ئەم ھێزانە جگە لە توڕەبوون لە دەسەڵاتداران و بەکارھێنانی زمانێکی بەلاغی بەتاڵ، شتێکی ئەوتۆیان نییە نیشانیبدات ئەمانە بەنیازی چین  و چ جۆرە گۆڕانکارییەک پیادەکەن و سیستمە سیاسیی و حوکمڕانییەکە چۆن دەگۆڕن و چی لە شوێنەکەیدا دروستدەکەن. ئەوان بەجۆرێک کاردەکەن وەک ئەوەی بە کۆمەڵگا بڵێن ئێمە بخەنە شوێنی حوکمڕانەکان ھەموو کێشەکان چارەسەردەکەین، بەبێ بوونی بەرنامە و دیدگایەک نیشانیبدات ھێڵە سەرەکییەکانی ئەم چارەسەرکردنە چییە. بابەتی سەرەکیی ھێزە ئیسلامییەکان باسکردنی ئەخلاق و دادپەروەریی و گەورەیی ئیسلامە و نەوەی نوێش ھەمان ئەو کارانە ئەنجامئەدات کە ھێزە حوکمڕانەکانی ئەنجامیەئەدەن، بۆ نموونە بەنزینخانە دەکاتەوە، بەڵام بە نرخێکی ھەرزانتر بەنزینەکە دەفرۆشێت. ئەم جۆرە کارانەش وەڵامی تەحەدا سەرەکییەکانی سیستمە سیاسیی و حوکمە خێزانیی و بنەماڵەیی و سوڵتانییەکە نییە. ھەفتەی داھاتوو ئەم خاڵە وردتر دەکەمەوە.