.png)
(دره‌و): زیاتر له 10 كه‌س ره‌وانه‌ی نه‌خۆشخانه كراون، به‌هۆی ته‌قینی بۆرییه‌ك و بڵاوبونه‌وه‌ی غاز له سنوری كه‌ی وه‌ن و یایچی له پارێزگای كه‌ركوك. بۆرییه‌كی غاز لێچوونی هه‌یه، به‌هۆیه‌وه غاز له سنوری گوندی (قزلیار) له‌نێوان كه‌ی وه‌ن و یایچی له سنوری پارێزگای كه‌ركوك بڵاوبوه‌ته‌وه.له‌كاتی كاركردنی شۆفلێك بۆ لێدانی بیر له سنوره‌كه، بۆری گواستنه‌وه‌ی غاز شكاوه، به‌وهۆیه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی خێرا سیستمی ناردنی غاز راگیراوه، لایه‌نی به‌رپرسی ده‌یه‌وێت لێچوونی بۆرییه‌كه چاره‌سه‌ر بكات. هێزه ئه‌منییه‌كانی كه‌ركوك سنوره‌كه‌یان كۆنترۆڵكردووه، رێگری له خه‌ڵك ده‌كه‌ن له بۆرییه‌كه نزیك ببێته‌وه‌و كاركردن بۆ راگرتنی دزه‌كردنی غاز ده‌ستیپێكردووه. به‌هۆی بڵاوبونه‌وه‌ی غازه له سنوره‌كه، زیاتر له 10 كه‌س توشی حاڵه‌تی ته‌نگه‌نه‌فه‌سی بوون و له بنكه‌ی ته‌ندروستی یایچی چاره‌سه‌ریان بۆ كراوه.
راپۆرت: دره‌و چاره‌نوسی خانه‌ی راپه‌ڕاندنی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له‌نێوان عومه‌ر سه‌ید عه‌لی و چیا نه‌وشیروان مسته‌فا به هه‌ڵواسراوی ماوه‌ته‌وه، یه‌كه‌میان داوای مانه‌وه‌ی خانه ده‌كات به په‌یكه‌ره‌كه‌ی خۆیه‌وه، دووه‌م دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌كات و ده‌یه‌وێت له شوێنه‌كه‌ی ده‌سته‌یه‌ك بۆ به‌ڕێوه‌بردنی گۆڕان دروست بكرێت. گۆڕان كۆنفرانسی كرد بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌ی خۆی كێشه‌ی یاساییه‌كانی چاره‌سه‌ر بكات، به‌ڵام كۆنفرانس كێشه ناوخۆییه‌كانی ته‌قانده‌وه، ورده‌كاری گفتوگۆكانی كۆنفرانسی دووه‌می گۆڕان لهم راپۆرته‌دا. ده‌ستور خاڵی ناكۆكی كۆنفرانس كۆنفرانسی دووه‌می بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان كه رۆژی 21ی ئه‌م مانگه ده‌ستیپێكردو بڕیاربوو ته‌نیا دوو رۆژ بخایه‌نێت، بۆ سێیه‌م رۆژ هێشتا كاره‌كانی خۆی ته‌واو نه‌كردووه. رۆژی یه‌كه‌م و دووه‌م كۆنفرانس پێنج بابه‌تی تێپه‌ڕاند، بڕیار بوو یه‌كه‌م بابه‌ت كه یه‌كلایی بكرێته‌وه پرسی هه‌مواری ده‌ستوری ناوخۆیی بێت (له فه‌رهه‌نگی سیاسی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕاندا په‌یڕه‌وی ناوخۆ به ده‌ستوری ناوخۆیی ناوده‌برێت)، به‌ڵام ده‌ستكاری به‌رنامه‌ی كاری كۆنفرانس كراو ده‌ستوره‌كه بۆ دواین ته‌وه‌ر دواخرا. كۆنفرانسه‌كه له ئێواره‌ی دوێنێوه ده‌ستی به گفتوگۆ كردووه له‌باره‌ی ده‌ستوری ناوخۆیی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، ئه‌مه ئه‌و بابه‌ته سه‌ره‌كییه‌یه كه له‌پێناویدا كۆنفرانس سازدراوه. گفتوگۆ له‌باره‌ی هه‌مواری ده‌ستوری ناوخۆیی گۆڕان له كاتژمێر 6ی ئێواره‌ی دوێنێوه ده‌سیپێكردو تاوه‌كو كاتژمێر (2ی شه‌و) به‌رده‌وام بوو، به‌ڵام كۆده‌نگیی له‌سه‌ر هه‌مواره‌كه دروست نه‌بوو، بۆیه كاتژمێر 10ی به‌یانی ئه‌مڕۆ جارێكی تر ئه‌ندامانی كۆنفرانس چونه‌وه ناو هۆڵی كۆنفرانس و تائیستا گفتوگۆ به‌رده‌وامه‌و به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و) هێشتا نیوه‌ی پرۆژه‌ی هه‌مواری ده‌ستوره‌كه ته‌واو نه‌بووه. به‌پێی به‌دواداچونه‌كانی (دره‌و)، له پرسی هه‌مواری ده‌ستوردا ئیتر جه‌مسه‌ره ناكۆكه‌كانی ناو بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌ته‌واوه‌تی له‌ناو كۆنفرانسدا ده‌ركه‌وتوون. عومه‌ر سه‌ید عه‌لی رێكخه‌ری ده‌ستله‌كاركێشاوه‌ی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له‌رێگه‌ی لایه‌نگره‌كانییه‌وه له‌ناو كۆنفرانس هه‌وڵی ئه‌وه ده‌دات خانه‌ی راپه‌ڕاندنی گۆڕان له‌ڕووی په‌یكه‌ره‌وه وه‌كو خۆی بمێنێته‌وه‌و ته‌نیا ئه‌ندامه‌كانی گۆڕانكارییان تێدا بكرێت، له‌به‌رامبه‌ردا كوڕه‌كانی نه‌وشیروان مسته‌فا دامه‌زرێنه‌ری كۆچكردووی بزوتنه‌وه‌كه به‌دیاریكراوی (چیا)، له‌رێگه‌ی لایه‌نگره‌كانییه‌وه له‌ناو كۆنفرانس، داوای دروستكردنی ده‌سته‌یه‌كی چه‌ند كه‌سی ده‌كات كه جێگه‌ی خانه‌ی راپه‌ڕاندن بگرێته‌وه. له‌باره‌ی ئه‌م ناكۆكییه‌وه ئێستاو له ساتی نوسینی ئه‌م راپۆرته‌دا، هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌كه‌ی ناو گۆڕان له دانوستاندان بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌نه چاره‌سه‌رێك و هێشتا نه‌گه‌یشتوون، ژماره‌یه‌ك له هه‌ردوولاكه سه‌رقاڵی هاتوچۆن له‌نێوان سه‌ید عومه‌رو چیا نه‌وشیرواندا بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر. مسته‌فا سه‌ید قادر كه له‌سه‌ره‌تای ناكۆكییه‌كانه‌وه له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنی رێكخه‌رو خانه‌ی راپه‌ڕاندن وه‌كو ناوبژیكار له‌نێوان سه‌ید عومه‌رو چیا نه‌وشیروان مسته‌فا ده‌ركه‌وت، له رۆژی یه‌كه‌می كۆنفرانسدا ده‌نگی ناڕه‌زایه‌تیی دژی به‌رزبووه‌وه، رێگری كرا له‌وه‌ی وه‌كو ئه‌ندامی لیژنه‌ی 5 كه‌سییه‌كه‌ی كۆنفرانس دیاری بكرێت، به‌وهۆیه‌وه نیگه‌ران بوو. لهم ناكۆكییه‌دا، لایه‌نگرانی هه‌ردوولا به‌هانه‌ی خۆیان هه‌یه، ئه‌وانه‌ی دژی مانه‌وه‌ی خانه‌ی راپه‌ڕاندنن ده‌ڵێن له‌ماوه‌ی رابردوودا ئه‌م ئۆرگانه له‌كاره‌كانیدا شكستی هێناوه، ئه‌وانه‌ی پاڵپشتی مانه‌وه‌ی ده‌كه‌ن ده‌ڵێن خانه‌ی راپه‌ڕاندن بڕیاره‌كانی جڤاتی نیشتمانی جێبه‌جێ كردووه، ئه‌گه‌ر ئۆرگانێك شكستی هێنابێت ئه‌وه جڤاتی نیشتمانییه نه‌ك خانه‌ی راپه‌ڕاندن، له روكه‌شدا به‌م شێوه‌یه گفتوگۆ له‌سه‌ر ناكۆكییه‌كه ده‌كرێت، به‌ڵام له ناوه‌ڕۆكدا چۆنیه‌تی داڕشتنه‌وه‌ی ته‌لاری رێكخراوه‌یی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بۆ هه‌ریه‌كێك له‌و دوو جه‌مسه‌ره ناكۆكه به‌پله‌ی یه‌كه‌م لێكدانه‌وه‌ی پێگه‌و قورساییه‌و پۆسته‌كانه بۆ هه‌ر لایه‌كیان له داهاتوودا. خانه‌ی راپه‌ڕاندن به‌گوێره‌ی ده‌ستوری ناوخۆیی گۆڕان، به‌رزترین ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردنه له‌ناو بزوتنه‌وه‌كه‌دا، ئه‌م خانه‌یه (به‌رپرسی جێبه‌جێكردنی بڕیارو راسپارده‌كانی جڤاتی نیشتمانییه له‌نێوان دوو كۆبونه‌وه‌دا). سه‌رباری ئه‌وه‌ی له ده‌ستوری ناوخۆیی گۆڕاندا چه‌سپێندرا بوو، به‌ڵام تا دوای كۆچی دوایی نه‌وشیروان مسته‌فا له 19ی ئایاری 2017، خانه‌ی راپه‌ڕاندن دروست نه‌كراو بڕیارده‌ری یه‌كه‌م و كۆتایی له‌ناو بزوتنه‌وه‌كه‌دا نه‌وشیروان مسته‌فای رێكخه‌رو دامه‌زرێنه‌ری بزوتنه‌وه‌كه بوو. دوای دوو مانگ لە كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، رۆژی 25/7/2017 رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان هەڵبژێردران. به‌پێی ده‌ستوری گۆڕان، جگە لە سەرۆكی جڤاتی گشتی كە ئەندامی خانەی راپەڕاندنەو راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی جڤاتی گشتیەوە پێشتر هەڵدەبژێردرێت، هەموو ئەندامانی تری خانە بە رێكخەری گشتییەوە، لەناو جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. گۆڕان له حكومه‌ت ده‌كشێته‌وه ؟ یه‌كێك له‌و بابه‌تانه‌ی كه له كۆنفرانسی دووه‌می بزوتنه‌وه‌ی گۆڕاندا گفتوگۆی له‌باره‌وه كرا، پرسی مانه‌وه یان كشانه‌وه‌ی گۆڕان بوو له كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێم كه مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات. به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، له‌مباره‌یه‌وه له كۆنفرانسی گۆڕاندا سێ راسپارده خراوه‌ته‌ڕوو، به‌مشێوه‌یه: • كشانه‌وه‌ی گۆڕان له حكومه‌ت به‌بێ هیچ مه‌رجێك • مانه‌وه‌ی گۆڕان له حكومه‌ت به‌بێ هیچ مه‌رجێك ئه‌م دوو راسپارده هیچ یه‌كێكیان ده‌نگی پێنه‌دراو كێشمه‌كێشی له‌سه‌ر دروستبوو، بۆ ده‌ربازكردنی ناكۆكییه‌كه، راسپارده‌یه‌كی نوێ هێنرایه پێشه‌وه، به‌مشێوه‌یه: • پاش دراسه‌كردن بڕیار له‌سه‌ر كشانه‌وه‌ی گۆڕان له حكومه‌ت بدرێت. واتا كۆنفرانس نه‌یتوانی بڕیار له‌سه‌ر كشانه‌وه‌ی له حكومه‌ت بدات، پێشنیازێكی گه‌لاڵه كردووه بۆ ئه‌وه‌ی دوای دراسه‌كردن، جڤاتی نیشتمانی بڕیاری لێبدات، وه‌كو به‌رزترین ده‌سه‌ڵاتی بڕیاردان له‌ناو بزوتنه‌وه‌ی گۆڕاندا، واتا ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی گۆڕان له حكومه‌ت ئه‌گه‌رێكی لاوازه. پرسی مانه‌وه یان كشانه‌وه له حكومه‌ت له‌ناو بزوتنه‌وه‌ی گۆڕاندا هه‌ر له‌سه‌ره‌تای پێكهێنانی كابینه‌ی نۆیه‌م له 10ی ته‌موزی 2019وه ده‌ستیپێكرد، گۆڕان كه له كابینه‌ی هه‌شته‌می حكومه‌تدا به‌هۆی پرسی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم، له‌لایه‌ن پارتییه‌وه له حكومه‌ت وه‌ده‌رنراو ده‌رگای په‌رله‌مانیشی له‌سه‌ر داخرا، هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه به دوودڵییه‌وه بڕیاریدا له‌سه‌ر به‌شداریكردن له كابینه‌ی نۆیه‌مدا، به‌ڵام به به‌هانه‌ی ئه‌نجامدانی چاكسازی، جارێكی تر له‌گه‌ڵ پارتی دیموكراتی كوردستان تێهه‌ڵچووه‌وه‌و رێككه‌وتنی سیاسی كرد بۆ به‌شداربوون له حكومه‌ت. له‌دوای به‌شداریكردنه‌وه له حكومه‌ت، جڤاتی نیشتمانی گۆڕان بڕیاریدا شه‌ش مانگ جارێك پێداچوونه‌وه به دۆخی خۆی له حكومه‌ت بكات و دوای ساڵیك بڕیاری كۆتایی له‌باره‌ی مانه‌وه یان كشانه‌وه له حكومه‌ت بدات. له‌ماوه‌ی ئه‌و ساڵه‌دا كه گۆڕان چاودێری دۆخی خۆی و داواكارییه‌كانی ده‌كرد له ناو كابینه‌ی مه‌سرور بارزانیدا، به‌رپرسانی گۆران جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كرده‌وه رێژه‌ی 50%ی خواسته‌كانیان له‌ناو كابینه‌ی نۆیه‌مدا جێبه‌جێ نه‌كراوه، هه‌ندێك له به‌رپرسانی تری بزوتنه‌وه‌كه زیاتر ده‌ڕۆیشتن و ده‌یانوت رێژه‌ی 80%ی خواست و به‌رنامه‌كانیان له‌ناو حكومه‌تدا جێبه‌جێ نه‌كراوه. به‌م ناڕه‌زایه‌تییانه‌شه‌وه، دوای تێپه‌ڕینی یه‌ك ساڵ به‌سه‌ر كابینه‌ی نۆیه‌مدا، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بڕیاری نه‌دا له‌سه‌ر كشانه‌وه، زیاتر گله‌ییه‌كانیان له‌سه‌ر پۆسته‌كان چڕكرده‌وه، بۆ كۆتایهێنان به‌م ناڕه‌زایه‌تییانه، مه‌سرور بارزانی ژماره‌یه‌ك پۆستی تری بۆ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان پڕكرده‌وه (به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی و راوێژكار). به‌ڵام ئه‌مه كۆتایی نه‌هێنا به ناڕه‌زایه‌تییه‌كان دژی به‌شداریكردن له كابینه‌ی نۆیه‌م، به‌تایبه‌تیش كه له هه‌ڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبه‌ری 2021ی په‌رله‌مانی عێراقدا گۆڕان توشی شكستێكی گه‌وره هات و هیچ كورسییه‌كی نه‌برده‌وه، ئه‌م شكسته له رۆژی 13ی ئۆكتۆبه‌ری 2021دا عومه‌ر سه‌ید عه‌لی رێكخه‌ری گشتی بزوتنه‌وه‌كه‌و ئه‌ندامانی خانه‌ی راپه‌ڕاندنی ناچار كرد ده‌ستله‌كاربكێشنه‌وه، له‌وكاته‌وه تائێستا گۆڕان سه‌ری نه‌ماوه‌و خانه‌ی راپه‌راندیش كه به‌رزترین ده‌سه‌ڵاتی جیبه‌جێكردنه به‌به‌تاڵی ماوه‌ته‌وه. سه‌ره‌تای ئازاری 2022، دواجار جڤاتی نیشتمانی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ده‌نگیدا له‌سه‌ر بڕیارێك بۆ كشانه‌وه‌ی گۆڕان له حكومه‌ت، به‌ڵام ئه‌م بڕیاره‌ش جێبه‌جێ نه‌كرا، به‌تایبه‌تیش به‌هۆی ئه‌وه‌ی بڕیاره‌كه به‌شێوه‌یه‌ك داڕێژرا، به‌ر له كشانه‌وه‌ی كتوپڕی له حكومه‌ت، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان نامه‌یه‌كی فه‌رمی ئاڕاسته‌ی مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ت بكات و تێیدا هۆكاری كشانه‌وه‌كه بخاته‌ڕوو، جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه بكات گۆڕان بۆ ئه‌نجامدانی چاكسازی به‌شداری له حكومه‌ت كردووه‌و ئه‌م چاكسازییه نه‌كراوه، سه‌رباری ئه‌مه پرسی داهاته‌كانی حكومه‌ت بۆ خه‌ڵك و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانیش روون نییه، بڕیاربوو هه‌ریه‌كه له مسته‌فا سه‌ید قادر جێگری سه‌رۆكی هه‌رێم و دانا عه‌بدولكه‌ریم وه‌زیری ئاوه‌دانكردنه‌وه وه‌كو نوێنه‌رانی حكومه‌ت ئه‌م نامه‌یه به مه‌سرور بارزانی بده‌ن، به‌ڵام دواجار ئه‌م هه‌وڵه‌ش بۆ كشانه‌وه له حكومه‌ت شكستی هێنا. پێشنیاری كۆنفرانسی دووه‌می بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بۆ دراسه‌كردنی پرسی كشانه‌وه له حكومه‌ت له‌كاتێكدایه، كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌ت چوار ساڵی ته‌مه‌نی خۆی به‌ڕێكردووه‌و ماوه‌ی ساڵێكیشه وه‌كو حكومه‌تێكی كاربه‌ڕێكه‌ر به‌ڕێوه‌ده‌چێت و واده‌ی سازدانی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ته‌نیا چوار مانگی له‌به‌رده‌مدا ماوه. بۆچی كۆنفرانس ؟ بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (14) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا دوو كۆنفرانسی كردووە، كۆنفرانسی یه‌كه‌م كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنفرانسەدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی خانەی راپەڕاندان دراو واده‌ی سازدانی كۆنفرانس به (4 ساڵ) جارێك دیاریكرا، واتا ئه‌و كۆنفرانسه‌ی ئێستا گۆڕان ئه‌نجامی ده‌دات، زیاتر له (6) ساڵ به‌سه‌ر واده‌ی خۆیدا تێپه‌ڕیوه. به‌ر له سازدانی كۆنفرانس، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌نیازبوو بابه‌تی به‌تاڵبوونی پۆستی رێكخه‌ری گشتی و پۆسته‌كانی خانه‌ی راپه‌ڕاندن چاره‌سه‌ر بكات، رۆژی 30ی مانگی رابردوو، واتا كۆتا رۆژه‌كانی 2023 دیاریكرا بۆ هه‌ڵبژاردنی ریكخه‌ری گشتی و ئه‌ندامانی خانه، به‌ڵام ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ش شكستی هێنا، جه‌مسه‌ری عومه‌ر سه‌ید عه‌لی و چیا نه‌وشیروان مسته‌فا نه‌گه‌یشتنه رێككه‌وتن، سه‌ید عومه‌رو لایه‌نگره‌كانی به هه‌وڵدان بۆ "ته‌وریسی سیاسی بزوتنه‌وه‌كه" چیا نه‌وشیروان مسته‌فایان تۆمه‌تبار ده‌كرد، چیاو لایه‌نگره‌كانیشی سه‌یدیان تۆمه‌تبار ده‌كرد به‌وه‌ی هه‌وڵ بۆ ئه‌وه ده‌دات به‌بێ هه‌ڵبژاردن له پۆستی رێكخه‌ری گشتیدا بمێنێته‌وه، ئه‌م ناكۆكییه هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی په‌كخست و دواجار هه‌ردوولا ریككه‌وتن له‌بری هه‌ڵبژاردنی ریكخه‌رو خانه، كۆنفرانس بكه‌ن و له كۆنفرانسدا ده‌ستور هه‌موار بكه‌نه‌وه‌و له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌مواره نوێیه‌كه جارێكی تر په‌یكه‌ری بزوتنه‌وه‌كه رێكبخرێته‌وه. سازدانی كۆنفرانس به پله‌ی یه‌كه‌م بۆ ده‌ربازبوون بوون له رێوشوێنه‌كانی فه‌رمانگه‌ی حزبه‌كان له كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق، چونكه به‌بێ هه‌ڵبژاردنی رێكخه‌رو خانه‌ی راپه‌راندن پاشان سازدانی كۆنفرانس، له سه‌ره‌تای مانگی شوباتی داهاتووه‌وه گۆڕان له كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق وه‌كو حزبێكی سیاسی دوچاری كێشه‌ی یاسایی ده‌بووه‌وه، كێشه‌یه‌ك كه كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌شداری ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه له هه‌ڵبژاردنی داهاتووه‌ی په‌رله‌مانی كوردستاندا دروستده‌كرد، كه بڕیاره له كۆتاییه‌كانی ئایاری ئه‌مساڵدا به‌ڕێوه‌بچێت. به سازدانی كۆنفرانس، گۆڕان ویستی خۆی له پرسی چاره‌سه‌ری ریشه‌یی كێشه ناوخۆییه‌كان و به‌سه‌رچوونی دامه‌زراوه حزبییه‌كانی به‌دیاریكراویش (جڤاتی نیشتمانی) بدزێته‌وه، به‌ڵام گفتوگۆكانی كۆنفرانس جارێكی تر كێشه ناوخۆییه‌كانی خسته‌وه به‌ر باس. كورته‌یه‌ك له‌باره‌ی گۆڕانه‌وه دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتیی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد. 25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم . پێگەی بزووتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكاندا: • پەرلەمانی كوردستان 2009: (445,024) دەنگ • پەرلەمانی عێراق 2010: (425,793) دەنگ • پەرلەمانی كوردستان 2013: (476,736) دەنگ • پەرلەمانی عێراق 2014: (472,503) دەنگ • ئەنجومەنی پارێزگاكان 2014: (490,572) دەنگ • پەرلەمانی عێراق 2018: (199,611) دەنگ • پەرلەمانی كوردستان 2018: (186,903) دەنگ • پەرلەمانی عێراق 2021: (22,091) دەنگ
.jpg)
درەو: راپۆرتی: رادیۆی دەنگ بە پاڵپشتی رێكخراوی (NED) یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، له‌نوێترین راپۆرتى مانگانه‌ى خۆیدا، تیشكیخستوه‌ته سه‌ر کێشەکانی پەیوەست بە سامانی ئاژەڵ لە گەرمیان. كلیك لەم فایلەی خواره‌وه بكه بۆ خوێندنه‌وه‌ى راپۆرته‌کە به شێوازى (PDF). فایلی پیدی ئێف رادیۆی ده‌نگ له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌یه‌كى دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، له رێگه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانه‌وه، مانگانه راپۆرتێك له‌سه‌ر كه‌رتێك بڵاوده‌كاته‌وه، تیایدا ورده‌كاری ناساندنى ئه‌و كه‌رته و كێشه‌كانى ده‌خاته‌ڕو. بۆ ئه‌م مانگه به پێویستی زانیوه له‌سه‌ر سامانى ئاژه‌ڵ له گه‌رمیاندا بوه‌ستێت، تیایدا به داتا قه‌باره‌ى ئه‌م سامانه‌ى خستوه‌ته‌ڕو، هاوكات ئه‌و كێشه و ئاسته‌نگی و ئاله‌نگارییانه‌یشی باس كردوه كه بواره‌كه هه‌یه‌تى، ئاماژه‌یشی به رۆڵی حكومه‌ت له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌م بواره و كێشه‌كانى دا داوه. هه‌روه‌ك له كۆتایی راپۆرته‌كه‌شدا، ژماره‌یه‌ك ده‌ره‌نجام و راسپارده‌ى گه‌ڵاڵه كردوه. ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه. کێشەکانی پەیوەست بە سامانی ئاژەڵ لە گەرمیان بەشی یەکەم: کێشەکانی پەیوەست بە سامانی ئاژەڵ لە گەرمیان یه‌كه‌م: مه‌ڕوماڵات مه‌ڕوماڵات له پێكهێنه‌ره سه‌ره‌كیه‌كانى سامانى ئاژه‌ڵه له گه‌رمیان، ژماره‌یه‌كى زۆریان له گه‌رمیان به‌خێوده‌كرێن. به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان له سنوره‌كه‌دا رێژه‌ى مه‌ڕوماڵات "مەڕ و بزن" و ره‌شه‌وڵاخ "گا و مانگا و گامێش" به‌مشێوه‌یه‌یە: مه‌ڕوماڵات: 600 هه‌زار ره‌شه‌وڵاخ: 10 هه‌زار بەوتەی: به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، هیچ پرۆژه‌یه‌كى ئاژه‌ڵى گۆشت له سنورى گه‌رمیان كه مۆڵه‌تدار بێت، بونی نییە، ئەوەی کە هەیە هاوڵاتیان خۆیان بە شێوەیەکی سەربەخۆیانە ئاژەڵ بەخێودەکەن و دواتر دەیفرۆشنەوە. خاوەن ئاژەڵەکان باس لەوەدەکەن چەندین کێشەیان روبەڕودەبێتەوە، کە لە خوارەوە ئاماژە بە هەندێکیان دەکەین. 1. نه‌بونى کۆمەک و هاوکاریی لەلایەن حکومەتەوە خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كانى گه‌رمیان جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى هه‌ر یه‌كه‌یان و رێژه‌یه‌ك مه‌ڕوماڵاتیان هه‌یه، به‌ڵام حكومه‌ت خزمه‌تگوزارى پێویستى پێشكه‌ش نه‌كردون. به‌ختیار حه‌مه‌خان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى توكن له گه‌رمیان، ده‌ڵێت: نزیكه‌ى 200 سه‌ر حه‌یوانم هه‌یه و چه‌ندین ساڵه به‌م كاره‌وه خه‌ریكم، حكومه‌تیش هیچ گرنگیه‌ك به‌م بواره نادات، هیچ هاوكارییه‌كمان ناكه‌ن، به‌جۆرێك بۆ ماوه‌ى 3 ساڵیشه ته‌نها ئه‌مساڵ 4 لیتر ئه‌سپه‌نه‌كى پێداوین كه حه‌یوانه‌كانمان پێ شۆردوه. وتیشى: له ماوه‌ى چه‌ند ساڵى رابردو هه‌ر حه‌یوانێك 7 كیلۆ جۆى پێ ئه‌درا ئه‌ویش به پاره‌یه‌ك بو له‌گه‌ڵ بازاڕ هێنده‌ى جیاواز نه‌بو بۆ هه‌ر ته‌نێك 20 هه‌زار جیاوازى هه‌بوه، بۆیه حكومه‌ت هاوكارى نیه له ئێستادا، به‌تایبه‌ت به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان. هاوكات، ئه‌حمه‌د عه‌بدولڕه‌حمان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى به‌رلوت، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: نزیكه‌ى 150 سه‌ر حه‌یوانم هه‌یه و چه‌ندین ساڵه به‌م كاره‌وه خه‌ریكم، حكومه‌تیش گرنگیه‌كى ئه‌وتۆى نه‌داوه به سامانى ئاژه‌ڵ و ئه‌وه‌ى هه‌یه خۆمان به‌خێوى ده‌كه‌ین. وتیشى: له ئێستادا هیچ خزمه‌تگوزارییه‌ك بۆ خاوه‌ن ئاژه‌ڵ نیه و ئه‌وه‌ى هه‌یه له‌سه‌ر داهاتى خۆى به‌خێوى ده‌كات، ئه‌مه‌ش وایكرد رێژه‌یه‌كى زۆرى خه‌ڵك ناچاربون حه‌یوانه‌كانیان بفرۆشن. ستار حسێن، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى عه‌لى په‌كان له گه‌رمیان، ده‌ڵێت: له ساڵى 2000ه‌كانه‌وه تاوه‌كو ئێستا حكومه‌ت خزمه‌تگوزارى ئه‌وتۆى نه‌بوه بۆ خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان، ئه‌وه‌ى هه‌یه له ماوه‌ى 6 ساڵى رابردو به ته‌ن جۆیان ئه‌دا بۆ نمونه ئه‌گه‌ر 300 سه‌ر حه‌یوان بێت ئه‌وه 2 ته‌نێكى به‌رده‌كه‌وت، به‌ڵام ئێستا ئه‌وه‌ش نه‌ماوه. وتیشى: 300 سه‌ر ئاژه‌ڵم هه‌یه، حكومه‌ت هیچ خزمه‌تگوزارییه‌كى نه‌ماوه، به‌تایبه‌ت لهم 2 ساڵه‌ى وشكه‌ساڵى كه هیچ نه‌كرا بۆمان، ئه‌وه‌ى هه‌بوه خاوه‌ن مه‌ڕوماڵات خۆى له‌سه‌ر ئه‌ركى خۆى به‌خێوى ده‌كات. حەسەن عه‌لى، بزگیرى ره‌شه‌وڵاخه له گه‌رمیان، وتى: رۆژانه كارى كڕین و فرۆشتنى گوێره‌كه و مانگا ده‌كه‌م، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دابه‌سته‌م هه‌یه كه دواى چه‌ند مانگێك له بازاڕدا ساغى ده‌كه‌مه‌وه، دیارییكراویش نیه كه چه‌ند دابه‌سته ئه‌كه‌ین، چونكه هه‌ندێكجار به‌پێى شوێنه، هى وا هه‌یه 50 دانه دابه‌سته ئه‌كات هى واش هه‌یه 30 یان 100 یان 150 دابه‌سته ئه‌كه‌ن. باسى له‌وه‌شكرد: له ئێستادا ئیشەکەمان ئه‌ركى زۆره و هاوكاریش نیه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه، به‌جۆرێك زۆرجار توشى زیان ئه‌بین. به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵیش هه‌مان راى خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كانى هه‌یه و ده‌ڵێت: به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه نه‌مانتوانیوه هاوكارییان بكه‌ین. به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، وتى: له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی، نه‌مانتوانیوه خزمه‌تگوزارى پێویست پێشكه‌ش به خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان بكه‌ین، له كاتێكدا پێشتر بودجه‌ى پاڵپشتى كشتوكاڵیمان هه‌بو، بۆ ماوه‌ى 4 ساڵه ئه‌و بودجه‌یه نه‌ماوه، كه ده‌مانتوانى به‌شێك له‌و بودجه‌یه بۆ سامانى ئاژه‌ڵ ته‌رخان بكه‌ین. ده‌شڵێت: به‌جۆرێك ده‌مانتوانى 3 هه‌زار ته‌ن ئالیك دابین بكه‌ین و به نیوه‌ى نرخى بازاڕ پێمان ده‌دان. جه‌ختى لهوهشكردهوه: گرفتى خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان زیاتر له وشكه‌ساڵیه‌كه بو كه روبه‌ڕوى بونه‌وه، ئه‌گه‌رچى له رێگه‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه چه‌ند جارێك كۆبونه‌وه‌مان ئه‌نجامدا و نوسراویشمان ئاراسته‌ى سه‌روى خۆمان كرد كه بودجه‌یه‌ك ته‌رخان بكرێت بۆ ئه‌و بابه‌ته، به‌ڵام هیچ نه‌كرا، هاوكات داواى به‌شێك له بودجه‌ى پارێزگاكانیشمان كرد له رێگه‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه ئه‌ویش نه‌كرا، ئێمه‌ش نه‌مانتوانى هیچ بكه‌ین. ئه‌مه له كاتێكدایه له هه‌مو وڵاتان سامانى ئاژه‌ڵ گرنگى پێدراوه و پرۆژه‌ى تایبه‌ت به‌و بواره هه‌یه، به‌ڵام له هه‌رێمى كوردستان كه‌م و سنورداره، ئه‌وه‌ى هه‌یه پشت به‌و سامانى ئاژه‌ڵه ده‌به‌سترێت كه له لادێكان هه‌ن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نه‌توانراوه وه‌ك پێویست هاوكارییان بكرێت. شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، وتى: گرفتى سه‌ره‌كى خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان ئه‌وه‌یه نه‌مانتوانیوه هاوكارییان بكه‌ین له پێدانى ئالیك، كۆتا هاوكارییش ساڵى 2019 بو كه ئالیكمان دابه‌شكرد له دواى ئه‌و ساڵەشەوە هیچ هاوكارییه‌ك نه‌كراون به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه. 2. کێشەکانی لایەنی دروستیی ئاژەڵ "ڤێته‌رنه‌ریى" "وه‌ك ڤێته‌رنه‌رى شتێكیان بۆ نه‌كردوین شایه‌نى باسكردن بێت، ئه‌وه‌ى كردویانه ساڵى جارێك یان 2 ساڵ جارێك دێن كوتانێك ده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش سودى ئه‌وتۆى نه‌بوه". به‌ختیار حه‌مه‌خان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى توكن له گه‌رمیان وا ده‌ڵێت. باسى له‌وه‌شكرد: هه‌ندێك ده‌رمان هه‌یه نرخیان گرانه، ئه‌گه‌ر بۆمانى دابین بكه‌ن كارئاسانیه، وه‌ك: (ده‌رمانى سی و جگه‌ر، حه‌پى زه‌رد، ده‌رزى مافه‌ته، تاعون و دانكه) كه هه‌مو ئه‌مانه بۆ خۆمان له بازاڕدا ئه‌یانكڕین و ئه‌ركى زۆرى خستوه‌ته سه‌رمان، به‌جۆرێك ساڵانه نزیكه‌ى 2 ملیۆن دینار ده‌ده‌م به ده‌رمان، له كاتێكدا ته‌نها نزیكه‌ى 200 سه‌ر حه‌یوانم هه‌یه. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: چه‌ند رۆژێك پێش ئێستا حه‌یوانه‌كانم ده‌رمان كردوه 110 هه‌زارم داوه به ده‌رمان، بۆ نمونه ئه‌گه‌ر 2 جار ده‌رمانیان بكه‌م 350 هه‌زارم له‌سه‌ر ده‌كه‌وێت. له هه‌مان كاتدا، ئه‌حمه‌د عه‌بدولڕه‌حمان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى به‌رلوت، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: وه‌ك ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان له ساڵانى رابردو ده‌رمانیان ئه‌دا بۆ شۆردنه‌وه‌ى حه‌یوانه‌كان له‌گه‌ڵ ده‌رزى بۆ نه‌خۆشى تاعون، ئه‌مه‌ش به مه‌رجێك ده‌رزییه‌كانیان ده‌كرد كه‌ژماره‌یان ده‌دا له گوێى ئاژه‌ڵه‌كان. وتیشى: ئێستا ئه‌ركه‌كه هه‌موى له‌سه‌ر خاوه‌ن ئاژه‌ڵه، به‌جۆرێك نزیكه‌ى 150 سه‌ر حه‌یوانم هه‌یه باى 300 هه‌زار ده‌رزى نه‌خۆشى شه‌لكه‌م بۆ كڕیون، ئه‌گه‌ر حكومه‌ت ئه‌مانه‌م بۆ دابین بكات ئه‌و لۆده زۆره‌م له‌سه‌ر نامێنێت. هاوكات، ستار حسێن، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى عه‌لى په‌كان له گه‌رمیان، ده‌ڵێت: وه‌ك ڤێته‌رنه‌رى ئه‌مساڵ ته‌نها 4 لیتر ده‌رمانى شۆردنه‌وه‌ى حه‌یوانمان پێدراوه، ساڵى رابردوش ده‌رزى نه‌خۆشى دانكه و شه‌لكه‌مان پێدراوه، له‌وه بترازێت هیچ ده‌رمان و پێداویستیه‌كمان پێنه‌دراوه. باسى له‌وه‌شكرد: بۆ هه‌ر وه‌جبه‌یه‌ك ده‌رمان كه ده‌یكڕم بۆ حه‌یوانه‌كانم، ساڵانه به‌پێى جۆرى ده‌رزییه‌كان ده‌گۆڕێت، وه‌جبه‌ى وا هه‌یه به 150 هه‌زار یان 200 هه‌زار و 300 هه‌زار ئه‌یكڕم، ئه‌مه‌ش ئه‌ركه له‌سه‌ر شانى ئێمه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌رمان زۆر گرانه به‌هۆى به‌رزى دۆلاره‌وه. له به‌رامبه‌ردا، ئارام ئه‌حمه‌د سه‌مین، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، وتى: خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان به‌گوێره‌ى تواناى حكومه‌ت هه‌ندێك شتمان بۆ دابین كردون، بۆ نمونه وه‌ك كوتانى ده‌مه‌زامه و ته‌به‌ق، له‌گه‌ڵ ششتنه‌وه‌ى ئاژه‌ڵه‌كان و ده‌رمانڕێژكردنى "ره‌شكردنى" خانى ئاژه‌ڵه‌كان، ئه‌مه‌ش بۆ روبه‌روبونه‌وه‌ى تاى خوێنبه‌ربون كه پار ساڵ ئه‌نجاممان داوه. ده‌شڵێت: ساڵانه‌ش ده‌بێت سێ پێکوتە "ڤاكسین= لقاح"ـى سه‌رەكیمان هه‌بێت به به‌رده‌وامیى، ئه‌وانیش: (ته‌به‌ق "شه‌لكه"، دانكه و ده‌مه‌زام)ـه‌ن، ئه‌مانه به‌رده‌وام هه‌مانه، به‌ڵام له ئێستادا له چاو ساڵانى رابردو رێژه‌كه‌ى كه‌مبوه‌ته‌وه. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له به‌شه‌كانمان له ناحیه‌كان به‌به‌رده‌وامى نه‌شته‌رگه‌رى ئه‌نجام ده‌درێت بۆ ئاژه‌ڵه‌كان، ئه‌گه‌رچى خاوه‌نه‌كانیان خۆیان پێداویستی نه‌شته‌رگه‌رییه‌كان له ده‌ره‌وه ده‌كڕن، له‌به‌رامبه‌ر هه‌ر نه‌شته‌رگه‌رییه‌كیش هیچ بڕه پاره‌یه‌كمان وه‌رنه‌گرتوه. به‌پێى وته‌ى لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، له به‌شه نه‌سرییه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌یان، بڕێكى ته‌رخان ده‌كرێت بۆ كڕینى هه‌ندێك ده‌رمان و پێداویستى مانگانه، به‌ڵام وه‌كپێویست نیه و بۆ حاڵه‌تى زۆر پێویست به‌كار ده‌هێنرێت. 3. ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌م خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه گرفتى ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانیان نیه، ئه‌وه‌ى گرفته بۆ ئه‌وان ئه‌و ئه‌ركه‌یه كه ده‌كه‌وێته سه‌ریان تاوه‌كو پێگه‌یاندنى به‌رهه‌مه‌كه‌یان بۆیه ناچار ده‌بن ئه‌وه‌ى ده‌ستیان ده‌كه‌وێت له خزمه‌تى خۆیانى به‌كاربهێننه‌وه. به‌ختیار حه‌مه‌خان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى توكن له گه‌رمیان ده‌ڵێت: بۆ ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانمان گرفت دروست نابێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ى هه‌یه به‌شى خۆى ناكات، بۆنمونه ئه‌مساڵ ئێستا به‌رهه‌ممان پێبگات باشه و ده‌توانین سودى لێببینین، به‌ڵام پێشتر ئه‌وه‌ى هه‌مان بوه زیان بوه بۆمان، به‌تایبه‌ت 2 ساڵى وشكه‌ساڵى رێژه‌یه‌كى زۆرى خه‌ڵك هه‌مو مه‌ڕوماڵاته‌كه‌ى فرۆشته‌وه، چونكه نه‌یتوانى به‌خێوى بكات، هه‌موى زیان بو بۆى. "له ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مى ساڵانه‌مان خراپ نین باشه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى هه‌یه ئه‌گه‌ر 100 سه‌ر به‌رهه‌مت هه‌بێت ئه‌وه 50ـى مه‌سره‌ف ئه‌یبات، ئه‌مه‌یه زیانه‌كه بۆ ئێمه". ئه‌حمه‌د عه‌بدولڕه‌حمان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى به‌رلوت وا ده‌ڵێت. ستار حسێن، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى عه‌لى په‌كان له گه‌رمیان ده‌ڵێت: له ئێستادا ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كه‌مان باشه، به‌تایبه‌ت له ئێستا ئه‌گه‌ر به‌رهه‌م هه‌بێت، چونكه 1 كیلۆ به 10 هه‌زار دینار مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ده‌كرێت. حەسەن عه‌لى، بزگیرى ره‌شه‌وڵاخه له گه‌رمیان، وتى: ساغكردنه‌وه‌ى به پێى رۆژ و مانگه، هه‌مانه به 4 بۆ 5 مانگ ئینجا ساغ ئه‌بێته‌وه. 4. دابین نه‌كردنى ئالیك له ماوه‌ى ساڵانى پێش قه‌یرانى دارایی حكومه‌ت وه‌ك پاڵپشتیه‌ك بۆ سامانى ئاژه‌ڵ، هاوكارى ده‌كردن به دابینكردنى ئالیكى وه‌ك جۆ و ئاڵف، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی ئه‌و پاڵپشتیه نه‌ماوه، بۆیه له ئێستادا خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان خۆیان ئه‌و ئالیكه ده‌كڕن، وه‌كخۆیان ده‌ڵێن زۆریان له‌سه‌ر ده‌كه‌وێت. به‌ختیار حه‌مه‌خان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى توكن، ده‌ڵێت: ئاژه‌ڵه‌كانمان جۆى بۆ ده‌كڕین به ته‌ن، بۆنمونه جۆى ره‌ش ئه‌گه‌ر راسته‌وخۆ پاره‌كه‌ى بده‌ى ئه‌وه ته‌نى به 650 هه‌زار دینار ده‌كڕین، جۆى سپیش ته‌نى به 450 هه‌زار دینار، به‌ڵام به رێژه‌ى %80ـى خه‌ڵك به‌قه‌رز ئه‌یهێنێ تاوه‌كو به‌رهه‌م پێ ئه‌گات، بۆیه ته‌نى جۆى ره‌ش به 800 هه‌زار دینار له‌سه‌رمان ده‌كه‌وێت، بۆ ئه‌مه‌ش حكومه‌ت هیچى بۆ نه‌كردوین. جه‌ختى لهوهشكردهوه: خاوه‌ن ئاژه‌ڵ 2 شتى ئه‌وێت: ئاڵف و ده‌رمان، ئه‌گه‌ر دابینیبكه‌ن زۆر باش ده‌بێت. ئه‌حمه‌د عه‌بدولڕه‌حمان، خاوه‌نى ئاژه‌ڵ له گوندى به‌رلوت هه‌مان راى هه‌یه و جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه ته‌نێك جۆ به قه‌رزى درێژخایه‌ن به 800 هه‌زار دینار ده‌كڕێت. سه‌ربارى گله‌ى و گازنده‌ى خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان له‌وه‌ى حكومه‌ت هاوكارى نه‌كردون وه‌كپێویست، بزگیره‌كان (ئەوانەی کڕین و فرۆشتن بە ئاژەڵەکانەوە دەکەن)، ئه‌وانیش جه‌خت ده‌كه‌نه‌وه له هاوكاریی نه‌كردنیان له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه. عوسمان قادر، بزگیر له ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا، ده‌ڵێت: حكومه‌ت هیچ هاوكارییه‌كمان ناكات وه‌ك دابین كردنى ئاڵف و پێداویستى بۆ ئه‌وه‌ى زیاتر په‌ره به‌م بواره بده‌ین، ئه‌وه‌ى هه‌یه رۆژانه بۆ بژێوى ژیانى خۆمان ئه‌و كاره ده‌كه‌ین و سنورداره. له به‌رامبه‌ردا، شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، جەخت لە قسه‌ى ئاژه‌ڵدار و بزگیره‌كان ده‌كاته‌وه به‌وه‌ى نەیانتوانیوە هاوکاریان بکەن بە پێدانی ئالیک. وتیشی: به‌تایبه‌ت له ساڵانى وشكه‌ساڵیه‌كه‌دا به نوسراوى فه‌رمى و به راپۆرتى تایبه‌ت 2 جار له ساڵه‌كانى 2021 و 202شدا داوامان له وه‌زارەتمان كردوه بڕى 6 ملیار دینار ته‌رخان بكه‌ن بۆ قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌ى خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كان و دابینكردنى ئالیك بۆیان، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا وه‌ڵام نه‌دراوینه‌ته‌وه. 5. کێشەی بزگیره‌كان "له مه‌یدانى ئاژه‌ڵان كارده‌كه‌م، دۆخى كڕین و فرۆشتن له ئێستادا باشه و حه‌یوان پاره ده‌كات و نرخه‌كه‌ى به‌رزه، هۆكاره‌كه‌شى ئه‌وه‌یه رێگه نادرێت له سوریا و ئێرانه‌وه بێته سنوره‌كه". ئه‌نوره ئه‌حمه‌د، بزگیر له كه‌لار وای وت. وتیشى: له ناوخۆى گه‌رمیان له‌لایه‌ن خودی هاوڵاتیانه‌وه خواست له‌سه‌ر حه‌یوان كه‌مبوه‌ته‌وه و زیاتر بۆ خواروى عێراق ده‌ڕوات، چونكه نرخه‌كه‌ى به‌رزه و له به‌رژه‌وه‌ندى كه‌سیش نیه، به جۆرێك ئه‌گه‌ر بۆ خوار نه‌ڕوات ئه‌وه لێره بازاڕ زۆر ئه‌شكێت، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش حكومه‌ت رێگرى نه‌كردوه بۆ خوار بڕوات، ئه‌گه‌ر رێگرى بكات ئه‌وه نرخه‌كه‌ى دائه‌به‌زێت. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: جارى وا هه‌یه وه‌جبه‌یه‌ك حه‌یوان ده‌كڕم به 2 رۆژ له بازاڕدا ساغى ده‌كه‌مه‌وه، جارى واش هه‌یه به مانگ ناتوانم ساغى بكه‌مه‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا حكومه‌ت هیچ هاوكارییه‌كى نیه بۆ ئه‌م بواره، ئه‌وه‌ى هه‌یه خه‌ڵك له‌سه‌ر خۆیه‌تى. عوسمان قادر، بزگیر له ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا هه‌مان راى ئه‌نوەرـى هه‌یه سه‌باره‌ت به دۆخى كڕین و فرۆشتنى مه‌ڕوماڵات. له به‌رامبه‌ردا، به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، باسى له‌وه‌كرد: هێنانى ئاژه‌ڵ قه‌ده‌غه نه‌كراوه، ئه‌وه‌ى قه‌ده‌غه كراوه ئاژه‌ڵى قاچاخ بوه، به‌ڵكو رێنماى ساڵى 2023شمان هه‌یه كه چۆن ئاژه‌ڵ له ده‌ره‌وه بهێنرێته سنوره‌كه به شێوه‌ى یاسایى، ئه‌گه‌رچى ئه‌مه زیاتر په‌یوه‌ندى به ڤێته‌رنه‌ریه‌وه هه‌یه، چونكه رێنمایى هه‌یه بۆ ئه‌و بابه‌ته له روى ته‌ندروستیه‌وه. ده‌شڵێت: ئه‌وه‌شى كراوه بۆ پاراستنى به‌رهه‌مى ناوخۆیه و پێداویستى ناوچه‌كه‌ش پڕده‌كاته‌وه به‌پێى وته‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان. شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، هه‌مان راى هه‌یه و جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه، نوسراویان ئاراسته‌ى هیچ كۆمپانیایه‌ك نه‌كردوه بۆ هێنانى ئاژه‌ڵى بچوك و گه‌وره‌ش، چونكه به‌پێى راپۆرته‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى و به‌دواداچونى خۆیان، ئاژه‌ڵى پێویست له سنوره‌كه هه‌یه و پێداویستى ناوچه‌كه‌ش پڕده‌كاته‌وه. دوه‌م: په‌له‌وه‌ر په‌له‌وه‌ر به‌تایبه‌ت مریشكی گۆشت و جوجكه، یه‌كێكى تره له‌و بوارانه‌ى سامانى ئاژه‌ڵ كه له گه‌رمیان گرنگى پێدراوه، به‌جۆرێك به‌پێى ئامارێكى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان له سنوره‌كه‌دا 144 پرۆژه كه له 164 هۆڵ پێكهاتون، بونیان هه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا 8 له‌و پرۆژانه له ئێستادا كارناكه‌ن و داخراون. به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان لە ساڵه‌كانى 2022 و 2023، رێژه‌ى هه‌ڵهێنه‌رى جوجكه له 3 پرۆژه‌ى تایبه‌ت به هه‌ڵهێنه‌رى جوجكه له سنوره‌كه به‌مشێوه‌یه‌یە: به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، بڕى به‌رهه‌مى مریشك له نێو كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان لە ساڵانی 2020 بۆ 2023 به‌مشێوه‌یه‌یە: جگه له به‌رهه‌مى په‌له‌وه‌ر كه به زۆری مریشكه، به‌رهه‌مى جوجكه‌ى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كانیش هه‌یه كه له ناوخۆى گه‌رمیاندا به‌رهه‌م ده‌هێنرێت له رێگه‌ى پرۆژه‌كانى هه‌ڵهێنه‌رى جوجكه‌وه. هاوكات جگه له كێڵگه‌كانى په‌له‌وه‌ر، زۆر هاوڵاتى و خێزانیش به‌شێوه‌ى سه‌ربه‌خۆ خۆیان په‌له‌وه‌رى وه‌كو: مریشك و كه‌ڵه‌شێرى كوردیی، قه‌ل، مراوی و قاز له ماڵان یان كێڵگه و باخه‌كانیان به‌خێوده‌كه‌ن، به‌ڵام وه‌ك ئارى نه‌سره‌دین قادر، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان و به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ئاماژه‌یان بۆكرد، ئه‌وانه وه‌كو پرۆژه‌ى مۆڵه‌تدار نین و ژماره‌شیان زۆر نییه و هیچ ئامارێكیشیان به‌رده‌ست نییه. دیارترین ئالەنگاری و کێشەکانی په‌یوه‌ست به كه‌رتى په‌له‌وه‌ر لە خوارەوە ئاماژە پێدەدەین. 1. داخستنى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان "ساڵانه 5 بۆ 6 وه‌جبه جوجكه‌م ده‌خسته قاعه‌كانمه‌وه كه 3 كێڵگه‌م هه‌یه، بۆ هه‌ر وه‌جبه‌یه‌كیش 105 بۆ 120 ته‌ن به‌رهه‌مى گۆشتم هه‌بوه، به‌ڵام له ئێستادا به‌هۆى ئه‌وه‌ى توشى زیان بوم 2 له قاعه‌كانم داخستوه، چونكه بۆم نابرێت به‌ڕێوه". ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران له گه‌رمیان وای وت. وتیشى: به‌هه‌ر 3 پرۆژه‌كه‌مه‌وه ساڵانه 450 بۆ 600 ته‌ن به‌رهه‌مى گۆشتى سپیم هه‌بوه، به‌ڵام ئێستا ساڵانه 200 بۆ 250 ته‌ن به‌رهه‌مم هه‌یه، هۆكاره‌كه‌شى بۆ نه‌بونى خزمه‌تگوزارى لهم بواره ده‌گه‌ڕێته‌وه كه حكومه‌ت ئاوڕى لێ ناداته‌وه. هێماى بۆئه‌وه‌شكرد: پرۆژه‌كان له‌سه‌ر روبه‌رى زه‌وى جیاوازه، هه‌مه له‌سه‌ر روبه‌رى 3 دۆنمه هه‌شمه له‌سه‌ر 2 دۆنمه دانه‌یه‌كى تریشم هه‌یه له‌سه‌ر روبه‌رى 3 دۆنم زه‌وییه، ئه‌م پرۆژانه هه‌ر یه‌كه‌یان و نزیكه‌ى 21 ده‌فته‌ر دۆلارم له‌سه‌ر خه‌رج كردون، ئێستا هه‌ر دانه‌یه‌كى به 14 ده‌فته‌ر دۆلار ده‌فرۆشمه‌وه، هێنده لێى بێزار بوم. هاوكات، ئارام عه‌بدوڵڵا، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى قه‌ڵا له گه‌رمیان وتى: كێڵگه‌یه‌كى په‌له‌وه‌ریم هه‌یه و بۆ هه‌ر وه‌جبه‌یه‌ك 25 هه‌زار جوجكه له‌خۆ ده‌گرێت، ساڵانه‌ش 5 بۆ 6 وه‌جبه‌ى تێ ئه‌كه‌م. وتیشى: هه‌ر وه‌جبه‌یه‌كم نزیكه‌ى 55 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌یه، به‌كۆى گشتى ساڵه‌كه‌ش نزیكه‌ى 310 ته‌ن به‌رهه‌مم هه‌یه. جه‌ختى لهوهشكردهوه: له ساڵى 2014ـه‌وه هیچ خزمه‌تگوزارییه‌ك نه‌ماوه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه بۆ ئێمه، ئه‌وه‌ى هه‌یه خۆمان به‌ڕێوه‌ى ده‌به‌ین، ئه‌مه له كاتێكدایه چه‌ندین خاوه‌ن كێڵگه به‌هۆى زۆرى تێچوى وه‌جبه‌كانه‌وه، ناچاربون جوجكه تێنه‌كه‌ن و توشى زیان بوه. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له ئێستادا زۆرمان له‌سه‌ر ده‌كه‌وێت به‌تایبه‌ت به‌هۆى به‌رزى دۆلاره‌وه، بۆ نمونه له ساڵى 2021 كه 25 هه‌زار جوجكه‌م ده‌خسته پرۆژه‌كه‌مه‌وه 89 ملیۆن دینار خه‌رجى هه‌بوه، له ساڵى 2022 هه‌مان رێژه‌ى جوجكه مه‌سره‌فه‌كه‌ى گه‌شتوه‌ته 144 ملیۆن دینار، له ساڵى 2023ـش مه‌سره‌فه‌كه‌ى گه‌شتوه‌ته 160 ملیۆن دینار، كاتێكیش نرخ به‌رز ده‌بێته‌وه یه‌كه ئیدارییه‌كان هه‌زار كێشه‌مان بۆ دروست ده‌كه‌ن و توشى زیانمان ده‌كه‌ن. وتیشی: له هه‌مان كاتدا، ئاڵفیش به گران ده‌كڕین، بۆ نمونه 100 وه‌جبه‌ى ئاڵفم به‌یه‌كه‌وه كڕیوه پێش دۆلار به‌رزى به 124 هه‌زار ده‌مكڕى، كه‌چى ئێستا به زیاتر له 150 هه‌زار دینار ده‌یكڕین، ئه‌مه‌ش وایكردوه ئه‌ڵه‌ف 25 ملیۆن دینارى بڕواته سه‌ر له‌وبڕه‌ى كه ده‌یكڕین. 2. رێگەنەدان بە بردنی بەرهەم بۆ ناوەڕاست و خواروی عێراق خاوه‌ن كێڵگه‌كانى په‌له‌وه‌ر به‌هۆى ئه‌وه‌ى رێگه‌یان لێ داده‌خه‌ن كه به‌رهه‌مه‌كانیان ببه‌نه خواروى عێراق ساغى بكه‌نه‌وه، جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه پلانیان هه‌یه سكاڵا تۆماربكه‌ن، چونكه به‌وته‌ى خۆیان، وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ رێنمایى تایبه‌تى هه‌یه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته كه قه‌ده‌غه نیه. ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران، باس له‌وه ده‌كات: ده‌مێكه ده‌مانه‌وێت سكاڵا تۆمار بكه‌ین له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌مو گرفتانه‌ى توشمان ده‌كه‌ن، به‌ڵام نه‌مانكردوه، چونكه ترسى ئه‌وه‌مان هه‌بوه پرۆژه‌كانمان بكه‌وێته مه‌ترسیه‌وه و شكاندن و شتمان بۆ نه‌كه‌ن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دڵنیاین هه‌مو شتێكمان پێده‌كه‌ن و هه‌مو كێشه‌یه‌كمان بۆ دروست ده‌كه‌ن. ئارام عه‌بدوڵڵا، خاوه‌نى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى قه‌ڵا، وتى: رێنمایی وه‌زاره‌تى كشتوكاڵمان هه‌یه كه بڕیارى ژماره 6561 باس له‌وه ده‌كات به‌هیچ شێوه‌یه‌ك رێگرى نه‌كرێت له به‌رهه‌مه‌كانمان بیبه‌ینه خواروى عێراق ساغى بكه‌ینه‌وه، كه‌چى رێگریمان لێده‌كه‌ن. ده‌شڵێت: ئه‌و لایه‌نانه‌ى كه رێگرى ده‌كه‌ن ئیداره‌ى گه‌رمیان و قایمقامیه‌ته‌كان و چاودێرى بازرگانى گه‌رمیانه، بۆیه له ئێستادا راوێژمان به پارێزه‌ر كردوه ئه‌گه‌ر رێگه‌مان لێ دابخه‌ن ئه‌وه سكاڵا تۆمارده‌كه‌ین، چونكه كۆتوبه‌ندیان كردوین و وه‌ك دوژمن ده‌مانبینن. ئه‌مه له كاتێكدایه به‌پێى ئه‌و رێكارانه‌ى كه له گه‌رمیان گیراوه‌تەبه‌ر، هه‌ر مریشكێك له 2 كیلۆ گرام كه‌متر بو ده‌توانرێت ببرێته ده‌ره‌وه‌ى ناوچه‌ى گه‌رمیان و له خواروى عێراق ساغ بكرێته‌وه، به‌ڵام یه‌كێك له خاوه‌نى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه یه‌كه ئیدارییه‌كان پێوه‌ى پابه‌ند نین. "كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌ر ئەبێت دوای 38 رۆژ مریشکەکەت بفرۆشیت، ئێمەش داوامان بۆ دێت لە ناوەڕاست و خواروی عێراق کیلۆی بە 600 و 700 باردەکەن، جاری واهەیە بازاڕ باشە، بەڵام ئەبێت چاوەڕێ بکەیت تا 38 رۆژ قەپات بکات، مریشکیش بەدەقەیە جاری واهەیە بازاڕ دادەبەزێت یان دەرد لێی ئەدات". ئاسۆ مستەفا حسێن، خاوەنی پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى ئامەد وا ده‌ڵێت. له به‌رامبه‌ردا، هه‌ردى سه‌ركه‌وت، به‌رپرسى به‌شى راگه‌یاندنى قایمقامیه‌تى قه‌زاى كه‌لار باسى له‌وه‌كرد: وه‌ك قایمقامیه‌ت هیچ رێگرییه‌كمان نه‌كردوه له رۆشتنى مریشك بۆ خواروى عێراق و ساغكردنه‌وه‌ى، به‌ڵكو پێشمان خۆشه به‌رهه‌مى گه‌رمیان ببرێت و له‌وێ ساغ بكرێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ته‌نها له حاڵه‌تێكدا نه‌بێت كه نرخى مریشك گه‌شته سه‌روى 3 هه‌زار و 500 دینار ئه‌وكات داوامانکردوە بازگه‌كان به‌شێوه‌ى كاتى دابخرێن بۆ ئه‌وه‌ى نرخه‌كه زیاتر به‌رز نه‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش به ره‌زامه‌ندى نوێنه‌رى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان كه له كۆبونه‌وه له‌گه‌ڵ لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان له دیوانى قایمقامیه‌ت به كۆنوسێك بڕیارى لێدراوه، ئه‌گه‌رنا له حاڵه‌تى ئاسایی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك رێگریمان نه‌كردوه. ده‌شڵێت: مریشكى خوار 2 كیلۆ گرامیش كه له خواروى عێراق سه‌رفیاتى زۆره، ته‌واو پابه‌ندى ئه‌و خاڵه‌شبوین و رێگریمان نه‌كردوه بۆ رۆیشتنى، به‌ڵكو ئاسانكاریشمان بۆ كردون. هاوكات، ئارى نه‌سره‌دین قادر، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، باسى له‌وه‌كرد: هیچ كات نه‌بوه رێگرى له خاوه‌ن كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان بكه‌ین بۆ ساغكردنه‌وه به‌رهه‌مه‌كانیان و به‌هه‌مو شێوه‌یه‌ك پشتگیریان بون، چونكه مۆڵه‌تیان هه‌یه و له ژێرچاودێرى ئێمه‌دان". ده‌شڵێت: ئه‌وه‌ى كه هه‌یه هاوكارى نه‌بێت به‌ده‌ره له ده‌سەڵاتى ئێمه، راسته لۆدیان له‌سه‌ره و هه‌مو شتێك گرانه به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ به‌رزبونه‌وه‌ى دۆلار و دابه‌زینى نرخى مریشك و رێگهنه‌دانیان به رۆشتنی به‌رهه‌مه‌كانیان بۆ خواروى عێراق، هه‌مو ئه‌مانه گرفته بۆ ئه‌وان، له كاتێكدا ئه‌وه‌شى هه‌یه له پێداویستى ناوخۆ زیاتره، ده‌كرێت رێگه‌یه‌ك هه‌بێت بۆ ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كان و تا نرخ دائه‌به‌زێت و له ناوخۆش بەرهەم كه‌ڵە‌كه نه‌بێت. 3. دابین نه‌كردنى ده‌رمان یه‌كێك له‌و گرفتانه‌ى كه روبه‌ڕوى خاوه‌ن كێڵگه‌كان بوه‌ته‌وه، دابین نه‌كردنى ڤاكسین و پێداویستی ته‌ندروستییه، وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن له‌گه‌ڵ قه‌یرانى دارایی هاوكارییه‌كان وه‌ستاوه و به‌رپرسێكى ڤێته‌رنه‌ریش ئه‌وه پشتڕاست ده‌كاته‌وه. ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران، باس له‌وه ده‌كات: ساڵانى پێش قه‌یرانى دارایی ڤاكسین و ده‌رزیان پێ ده‌داین، بۆنمونه شەش یه‌كى مه‌سره‌فه‌كه‌یان له كۆڵ كردبوینه‌وه و به نیوه‌ى نرخى بازاڕ پێمان ده‌درا، به‌ڵام ئه‌و خزمه‌تگوزارییه نه‌ماوه له ئێستادا. له به‌رامبه‌ردا، ئارى نه‌سره‌دین قادر، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، باسى له‌وه‌كرد: "ئه‌ركى ئێمه سه‌ردانكردنى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كانه له كاتى تێكردنى جوجكه و له‌كاتى فرۆشتنى مریشكه‌كاندا، هاوكات له بونى هه‌ر نه‌خۆشیه‌ك كه ئاگادارمان ده‌كه‌نه‌وه و سه‌ردان ده‌كه‌ین و ده‌رمان و ڤاكسینیان پێده‌ده‌ین كه له ئێستادا كه‌مبوه‌ته‌وه و ته‌نها ده‌رمانى پاكژكردنه‌وه‌مان هه‌یه، ئه‌وه‌ش بۆ ماوه‌ى مانگێكه به‌رده‌سته". وتیشى: له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى دارایی ڤاكسین و ده‌رمانه‌كان كه‌مبونه‌وه، به‌جۆرێك له ساڵى 2018 به‌شێكى باشمان كڕى تاوه‌كو ساڵى 2020 به‌رده‌وامى هه‌بو، دوابه‌دواى ئه‌وه بۆ ماوه‌ى 4 ساڵه هیچ شتێكمان نیه و هیچ به‌شه بودجه‌یه‌كیش بۆ ئه‌و بابه‌ته نیه، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى هه‌یه به‌شێوه‌ى راسته‌وخۆ خۆمان ده‌مانكڕى یان به شێوه‌ى داواكارى داوامانكردوه و بۆیان دابینكردوین. جه‌ختى لهوهشكردهوه: به‌به‌رده‌وامى داوامان كردوه، به‌ڵام له سه‌ر ئاستى وه‌زاره‌ت ره‌زامه‌ندى نه‌هاتوه‌ته‌وه بۆمان، ئه‌وه‌شى كه ئێمه ده‌یكه‌ین هه‌موى رێنماییه چ له به‌دواداچون بێت یان سه‌ردان و پشكنین، چونكه ئێمه ئه‌وه‌ى له‌سه‌رمانه جێبه‌جێكردنى رێنماییه‌كانه، ئه‌وه‌شى به ئێمه بكرێت هاوكارین. 4. ئاستەنگی ئیداریی خاوه‌نى كێڵگه‌یه‌كى په‌له‌وه‌رى ده‌ڵێت: حكومه‌ت هه‌وڵى شكاندنى ئه‌م كه‌رته ده‌دات و هیچ هه‌نگاوێكى نه‌ناوه بۆ به‌ره‌وپێشبردنى ئه‌م بواره، حكومه‌تیش له به‌رامبه‌ردا رونكردنه‌وه ده‌دات. ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران، باس له‌وه ده‌كات: حكومه‌ت هیچ هاوكارییه‌كى ئه‌م كه‌رته‌ى نه‌كردوه تاوه‌كو به‌ره‌و پێشه‌وه‌ى ببات، ئه‌وه‌ى هه‌یه هه‌وڵى شكاندنى ئه‌م بواره ده‌دات و نایه‌وێت سه‌ریبخات. وتیشى: ئێستا كێشه‌ى ئه‌وه‌یان بۆ دروستكردوین كه سه‌رپه‌رشتیارى مانگانه هه‌بێت، له كاتێكدا پێشتریش ئه‌م سه‌رپه‌رشتیارە هه‌بوه، به‌ڵام ته‌نها له كاتى شكاندنى كێڵگه‌كان هه‌بوه كه به‌رهه‌مه‌كه‌مان پێگه‌شتوه به 300 هه‌زار دینار، كه‌چى ئێستا ئه‌ڵێن با مانگانه بێت و پاره‌یان پێبده‌ین، ئه‌م بڕیاره‌ش له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و ڤێته‌رنه‌رییه‌وه دراوه. جه‌ختى لهوهشكردهوه: ئه‌و مۆڵه‌تى كه پێمان دراوه بۆمانى تازه ناكه‌نه‌وه و شكاندنمان بۆ ناكه‌ن تاوه‌كو ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره دانه‌نێین، ئه‌مه‌ش یه‌كێكى تره له فێله‌كان كه له ئێمه‌ى ده‌كه‌ن. له‌به‌رامبه‌ردا، ئارى نه‌سره‌دین قادر، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، باسى له‌وه‌كرد: بابه‌تى ئه‌و سه‌رپه‌رشتیاره‌ى كه دانراوه رێنمایی وه‌زاره‌ته و ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران ره‌زامه‌ندى داوه و له په‌رله‌مانه‌وه كراوه به رێنمایی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خول كراوه‌ته‌وه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته و بۆ ئه‌و كه‌سانه‌شه كه ده‌رچوى زانكۆ و په‌یمانگاكانن و دانه‌مه‌زراون. 5. گرانی بازاڕ و كاریگه‌رى له‌سه‌ر به‌رهه‌م جگه له به‌رهه‌مى په‌له‌وه‌ر كه به زۆری مریشكه، به‌رهه‌مى جوجكه‌ى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كانیش هه‌یه كه له ناوخۆى گه‌رمیاندا به‌رهه‌م ده‌هێنرێت له رێگه‌ى پرۆژه‌كانى هه‌ڵهێنه‌رى جوجكه‌وه، ئه‌گه‌رچى به‌شێكى زۆرى هێلكه‌كانى پیتاندان له ده‌ره‌وه‌ى سنوره‌كه ده‌هێنرێت. ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران له گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: هه‌ڵهێنه‌رى جوجكه‌كان ناوخۆى خۆمانه و هه‌ندێك له هێلكه‌كانى پیتاندنیش هه‌ر ناوخۆى خۆمانه، به‌ڵام وه‌كپێویست نیه، بۆیه له ده‌ره‌وه‌ش ده‌یهێنین. ده‌شڵێت: به‌ڵام وه‌كو به‌رهه‌مه‌كانى ئاڵف و مه‌واده‌كانى دیكه هه‌موى له ده‌ره‌وه ده‌هێنین، ئه‌مه‌ش بارگرانیه‌كى دیكه‌یه بۆ ئێمه، چونكه هه‌موى به دۆلار بۆمان دێت و دۆلاریش به‌و به‌رزى خۆیه‌وه زیانى پێگه‌یاندوین. جه‌ختى لهوهشكردهوه: كشتوكاڵ و سامانى ئاژه‌ڵ و ڤێته‌رنه‌ریش له‌و روه‌وه هاوكارى ئێمه نه‌بون، كه نوسراومان بۆ بكه‌ن و هه‌ر به‌رهه‌مێك ده‌كڕین كه جارى وا هه‌یه نزیكه‌ى 5 ده‌فته‌ر دۆلار مه‌واد و ئاڵف ده‌كڕین، ده‌كرێت دۆلار به 132 هه‌زار بێت نه‌ك 150 هه‌زار دینار. 6. گرفتى ساغ نه‌كردنه‌وه‌ى به‌رهه‌م "گرفتى ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانمان هه‌یه له هه‌ر شكاندنێكى كێڵگه‌كانمان، ئه‌گه‌ر سامانى ئاژه‌ڵ و كشتوكاڵ و ڤێته‌رنه‌رى و لایه‌نه‌كانى تر به‌رهه‌مه‌كانى خۆمان له ناوخۆ ساغ بكه‌نه‌وه و رێگه نه‌ده‌ن مریشكى به‌ستو بێته سنوره‌كه، ئه‌وكات ئێمه‌ش توشى زیان نابین و ته‌نانه‌ت نرخى مریشكیش كه‌متر ده‌كه‌وێت له‌سه‌ر هاوڵاتیان". ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران وای وت. جه‌ختى لهوهشكردهوه: سه‌ربارى ئه‌و هه‌مو خه‌رجیه‌ى له‌سه‌رمانه، كاتێك نرخ به‌رز ئه‌بێته ئه‌وه له رێگه‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیان و قایمقامیه‌ته‌كانه‌وه رێگرى ده‌كرێت مریشك بڕوات بۆ خواروى عێراق، له كاتێكدا ئه‌وان بتوانن نرخ دیارى بكه‌ن و جێگیربێت به به‌رده‌وامى، بۆ نمونه هه‌ر كیلۆیه‌ك 150 دینار بخاته سه‌رى ئه‌وه نرخ به‌رزونزمى نامێنێت و هه‌موانیش سودى لێ ده‌بینن و ئێمه‌ش توشى زیان نابین. له به‌رامبه‌ردا، هه‌ردى سه‌ركه‌وت، به‌رپرسى به‌شى راگه‌یاندنى قایمقامیه‌تى قه‌زاى كه‌لار، باسى له‌وه‌كرد: له ساڵانى رابردودا مریشكى توركى هێنراوه‌ته سنوره‌كه، به‌ڵام له ئێستادا به ده‌گمه‌ن ده‌بینرێت، ئه‌مه‌ش به‌هۆى لیژنه هاوبه‌شه‌كانى قایمقامیه‌ته‌وه‌یه كه به‌به‌رده‌وام پشكنین و به‌دواداچونیان هه‌یه. ده‌شڵێت: به ته‌واوى ئه‌و رێنماییه‌مان جێبه‌جێ كردوه كه بۆ مریشکى به‌ستو ده‌رچوه له سنورى قایمقامیه‌تمان. 7. گرفتى دابین نه‌كردنى غاز گرفتى غاز یه‌كێكى دیكه له‌و گرفتانه‌ى كه روبه‌ڕوى خاوه‌ن كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان بوه‌ته‌وه، وه‌كخۆیان ده‌ڵێن حكومه‌ت هیچ هاوكارى نه‌كردوین له‌و روه‌وه و به نرخى گرانیش ده‌یكڕین. ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران، باس له‌وه ده‌كات: بۆ هه‌ر وه‌جبه‌یه‌ك به‌م سه‌رمایه‌ى ئێستا، نزیكه‌ى 14 ته‌ن غاز به‌كار ده‌هێنم، هه‌ر ته‌نێكیش به 970 هه‌زار دینار ده‌كڕین، واتا نزیكه‌ى 14 ملیۆن دینار خه‌رجى ئه‌مه‌شم هه‌یه. وتیشى: ئه‌گه‌ر حكومه‌ت له‌و روه‌وه هاوكارمان بێت، ئه‌وه ئێمه‌ش توشى زیان نابین و نرخى مریشكیش گران نابێت. له به‌رامبه‌ردا، یادگار فه‌تاح، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى نه‌وت و كانزاكانى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: دابینكردنى غاز به‌پێى سیاسه‌تى حكومه‌ت ئه‌وله‌ویه‌ت بۆ هاوڵاتیانه، بۆ كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كانیش به‌گوێره‌ى بارودۆخ ده‌توانین هاوكارییان بكه‌ین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مه‌رج نیه به‌رده‌وام هاوكاریان بین، بۆیه ئه‌گه‌ر غازى پێویست به‌رده‌ست بێت ئه‌وه ده‌توانن له رێگه‌ى كشتوكاڵه‌وه پشتگیرى بهێنن و له رێگه‌ى یه‌كه ئیدارییه‌كانه‌وه بڕى غازیان بۆ دابین بكه‌ین به هه‌مان ئه‌و نرخه‌ى كه ده‌درێت به هاوڵاتیان. ده‌شڵێت: به‌و نرخه‌ى كه خاوه‌ن كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان باسى لێوه‌ده‌كه‌ن ئه‌وه بازرگانیه، بۆیه بڕى غازى پاڵپشتیكراوى حكومه‌ت %100 به‌شى هاوڵاتیان ناكات به‌تایبه‌ت له وه‌رزى زستاندا و ئه‌وانیش زیاتر ئه‌م وه‌رزه پێویستیانه. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: تاوه‌كو ئێستاش هیچ رێنمایی و بڕیارێك نیه كه به نیوه‌ى نرخ غاز بدرێت به‌و خاوه‌ن كێڵگانه، چونكه ده‌بێت حكومه‌ت پاره‌ى پاڵپشتیكراوى ئه‌و بڕه غازه بدات. 8. گرفتى كاره‌با یه‌كێك له كێشه‌كان كه روبه‌ڕوى خاوه‌ن كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان بوه‌ته‌وه، گرفتى نه‌بونى كاره‌باى به‌رده‌وامه، وته‌بێژى كاره‌باى گه‌رمیانیش ده‌ڵێت: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له سنورى گونده‌كانن ناتوانین كاره‌باى به‌رده‌وامیان پێبده‌ین. ئیدریس ئه‌حمه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى توران، باس له‌وه ده‌كات: گرفتى كاره‌با یه‌كێكه له‌و كێشانه‌ى كه روبه‌ڕومان بوه‌ته‌وه، چونكه له كاتژمێر 3ـى بەرەبەیانەوە تاوه‌كو 5 ئێواره كاره‌با نیه، ته‌واوى ئه‌و كاته مۆلیده كارپێده‌كه‌ین، بۆ هه‌ر وه‌جبه‌یه‌كیش 7 بۆ 8 هه‌زار لیتر گاز ده‌سوتێنم، كه باى 5 ملیۆن دینار ده‌بێت. وتیشى: له پێش قه‌یرانى دارایی حكومه‌ت هاوكارى ده‌كرین، بەجۆرێك نوسراوى بۆ ده‌كرین كه گازمان وه‌رده‌گرت به نرخى حكومه‌ت وه‌رمانده‌گرت، ئه‌مه سودى هه‌بو بۆ ئێمه، به‌ڵام له ساڵى 2014ـه‌وه ئه‌و هاوكارییه نه‌ماوه. ئارام عه‌بدوڵڵا، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى قه‌ڵا، دەڵێت: له ساڵى 2021 بۆ هه‌ر 2 مانگ جارێك 450 هه‌زار دینارم داوه به كاره‌با، دواتر نرخه‌كه به‌رزبوه‌ته‌وه بۆ 560 هه‌زار دینار. له به‌رامبه‌ردا، ئالان ئه‌ركان، وته‌بێژى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان، وتى: به‌هۆى ئه‌وه‌ى زۆربه‌ى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان له سنورى گونده‌كانن، بۆیه ناچارن له گونده‌كانه‌وه كاره‌با ببه‌ن، له گونده‌كانیش له كاتژمێر 4 بۆ 5ـى ئێواره كاره‌بایان پێ ده‌درێت تاوه‌كو 2 بۆ 3ـى به‌یانى، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م كاتژمێرانه كه‌م و زیا ئه‌كه‌ن به‌پێى خواستى هاوڵاتیان و وه‌رزه‌كانیش. ده‌شڵێت: ئێمه ناتوانین كاره‌باى به‌رده‌وام بده‌ین به‌م كێڵگانه، چونكه كاره‌باى به‌رده‌وام ته‌نها بۆ ئه‌و شوێنه خزمه‌تگوزاریانه‌یه كه له خزمه‌تى هاوڵاتیاندان، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان ئه‌هلین، ناتوانین كاره‌باى به‌رده‌وامیان پێبده‌ین. 9. بونى كێله‌گه‌ى په‌له‌وه‌رى نایاسایی "له سنورى گه‌رمیان چه‌ندین كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌ر به زیاده‌ڕه‌وى و نایاسایی دروستكراون و به‌بێ مۆڵه‌ت كارده‌كه‌ن، كه‌چى ئێمه‌ش كۆت و به‌ندكراوین". ئارام عه‌بدوڵڵا، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى قه‌ڵا وای وت. ده‌شڵێت: ئیدخالمان بۆ ده‌كه‌ن، شكاندنمان بۆ ده‌كه‌ن، كه‌چى مریشكێكیشمان تۆزێك ناساغ بێت و هیچ زیانێكى نه‌بێت بۆ ته‌ندروستى رێگه ناده‌ن بیخه‌ینه بازاڕه‌وه تاوه‌كو چاك ده‌بێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پاره‌ى كاره‌با ده‌ده‌ین، باج ده‌ده‌ین، ساڵانه مۆڵه‌ت نوێ ده‌كه‌ینه‌وه كه به 50 هه‌زاره، هه‌مو كاره‌كانمان به پاره ئه‌نجام ده‌ده‌ین، كه‌چى هەشە بەبێ مۆڵەت کاردەکات و به‌بێ هیچ یه‌كێك له‌وانه‌ى كه باسم كرد. وتیشى: چه‌ندینجار ئه‌م بابه‌ته‌مان بردوه‌ته لاى یه‌كه ئیدارییه‌كان، به‌ڵام گوێمان لێناگرن. له به‌رامبه‌ردا، ئارى نه‌سره‌دین قادر، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، باسى له‌وه‌كرد: كێڵگه‌ى نایاسایی له سنورى گه‌رمیان هه‌بوه و به لیژنه چوینه‌ته سه‌رى و به نوسراوى فه‌رمى و به راپۆرت ناوه‌كان و شوێنه‌كانیانمان داوه به ئیداره‌ى گه‌رمیان و قایمقامیه‌ت و ناحیه‌كان، بۆیه ئه‌وه‌ى له‌سه‌رمان بوه كردومانه". ده‌شڵێت: ئیجرائات له‌لاى یه‌كه ئیدارییه‌كان و هێزه ئه‌منیه‌كانه. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌وانه‌شى كه سه‌رپێچیان كردوه و مۆڵه‌تیان نوێ نه‌كردوه‌ته‌وه به‌هه‌مان شێوه راپۆرتى خۆمان داوه له‌سه‌ریان، بۆیه له پێش ساڵى نوێ 2 شوێنمان هه‌بو له نزیكه جاده‌ى پشتێنه‌ى كه‌لار كه به نایاسایی ئه‌و كاره‌یان كردوه و جوجكه‌یان هێناوه و به‌خێوى ده‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ لیژنه‌ى قایمقامیه‌ت رۆشتوینه‌ته سه‌ریان و راپۆرتى خۆمان داوه به به‌شى یاسایى و داویه‌تى به قایمقامیه‌ت چاوه‌ڕوانى ئه‌وانین لایبده‌ن. جه‌ختى لهوهشكردهوه: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له سنورى گه‌رمیان كێڵگه‌ى نایاسایی زۆر كه‌مه، به‌جۆرێك له په‌نجه‌كانى ده‌ست تێناپه‌ڕن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ره‌نگه دور له چاوى ئێمه كه‌سێك یان بازرگانێك مریشك بهێنێت و بۆماوه‌ى چه‌ند رۆژێك بیهێڵێته‌وه و دواتر بیفرۆشێته‌وه، ده‌كرێت ئەمە روبدات، چونكه به‌هۆى كه‌مى ستافه‌وه ناتوانین به‌رده‌وام ده‌رچونمان هه‌بێت. 10. بونی مریشكی قاچاخ خاوه‌ن كێڵگه‌یه‌ك باس له‌وه‌ده‌كات به‌رپرس هه‌بوه مریشكى نایاسایی هێناوه‌ته سنوره‌كه و ساغى كردوه‌ته‌وه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش سكاڵاى تۆماركردوه، ئه‌گه‌رچى بۆماوه‌ى 5 ساڵه تاوه‌كو ئێستا ئیجرائات نه‌كراوه. ئارام عه‌بدوڵڵا، خاوه‌نى پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى قه‌ڵا له گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: به‌رپرس هه‌بوه له سنوره‌كه مریشکى نایاسایی هێناوه‌ته ناوچه‌كه و ساغى كردوه‌ته‌وه، له رێكه‌وتى 21ـى 4ـى 2019 سكاڵام تۆماركردوه له دادگا تاوه‌كو ئێستا هیچ ئیجرائاتێك نه‌كراوه. وتیشى: بۆ ئه‌و مه‌به‌سته چه‌ند جارێك سه‌ردانى قایمقامیه‌تى قه‌زاى كه‌لارم كردوه كه نوسراوه‌كه له‌لایه‌ن ئه‌وه‌وه كراوه وتومه بۆ ئیجرائات ناكه‌ن كه توشى زیانى كردوین، كه‌چى نه‌كراوه، بۆیه ئه‌یبه‌ستمه‌وه به‌وه‌ى كه چاو له به‌رپرسان و ده‌ستڕۆشتوان داده‌خه‌ن. له به‌رامبه‌ردا، هه‌ردى سه‌ركه‌وت، به‌رپرسى به‌شى راگه‌یاندنى قایمقامیه‌تى قه‌زاى كه‌لار، وتى: له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته نوسراومان بۆ هاتوه له به‌ڕێوبه‌رابه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیانه‌وه، ئه‌وه‌ى ئه‌ركى ئێمه‌بوه كردومانه و رێكارى یاسایمان به‌رامبه‌ر گرتوه‌ته‌به‌ر و نوسراومان ئاراسته‌ى دادگا كردوه، دواجار بڕیار له‌لاى ئه‌وانه كه چى ده‌بێت و سزاكه‌ى چییه. 11. دروستكردنى ئاستەنگ له‌لایه‌ن حکومەتەوە خاوه‌ن كێڵگه‌یه‌كى په‌له‌وه‌رى جه‌خت له‌وه‌ده‌كاته‌وه بەڕێوبەرایەتی ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان كێشه‌ى بۆ دروست كردوه و ناچاربوه كێڵگه‌كه‌ى دابخات، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان رونكردنه‌وه ده‌دات. ئاسۆ مستەفا حسێن، خاوەنی پرۆژه‌ى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى ئامەد، دەڵێت: "بەڕێوبەرایەتی ڤێته‌رنه‌رى بەناوی یاساوە چاو لە خەڵک سور دەکاتەوە، من جوجکە دەکەمە قاعەوە داوادەکەم ئیدخالەکەم بۆ بکات مەعقول نییە من لە کەلارەوە دکتۆر بخەمە سەیارە و بچمە کوڵه‌جۆ لەوێشەوە یەکێکی کە بێنم بۆ قاعە دوبارە لەقاعەوە بگەرێمەوە بۆ کەڵەجۆ لە وێوە بێمەوە بۆ کەلار، یانی ئەمە بێزارکردن نییە چییە؟" باسى له‌وه‌شكرد: دو-سێ دکتۆریان لەگەڵدایە عەیادەیان هەیە لەشاردا، بەناوی یاساوە چاو سور دەکەنەوە لەخەڵک بۆ ئەوەی مەجبوریان بکەن لە دەرمانخانەکانیان دەرمانیان لێ بکڕن، بەبەڵگەوە دێمە بەرامبەریان واژۆشیان بوێت 200 بۆ 300 واژۆیان بۆ کۆدەکەمه‌وە کە خەڵک ناڕازییە لەئەوان. جه‌ختى لهوهشكردهوه: ناچاربوم هه‌ردو كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كه‌م دابخه‌م کە "پرۆژەکەم فول مواسەفاتە و زۆر پێشکەوتوە بو". به‌پێى یاسا و رێنماییه‌كان ده‌بێت پزیشكى ڤێته‌رنه‌رى سه‌رپه‌رشتى كێڵگه په‌له‌وه‌رییه‌كان بكه‌ن، بۆئه‌وه‌ى ئه‌و به‌رهه‌مه‌ى دێته بازاڕه‌وه شیاوبێت بۆ به‌كارهێنان و رێگرى كردن له به‌رهه‌مى نه‌خۆش، به‌ڵام وه‌ك خاوه‌ن كێڵگه‌كان ده‌ڵێن بێزاریان كردوین و ناچار به‌هه‌ندێك شتمان ده‌كه‌ن یه‌كێك له‌وانه كڕینى ده‌رمانه له‌لاى خودى خۆیان. له‌به‌رامبه‌ردا، ئارى نه‌سره‌دین قادر، لێپرسراوى به‌شى نه‌خۆشیه‌كانى په‌له‌وه‌ر له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: هه‌مو ئه‌و وتانه دوره له راستیه‌وه، هه‌ر كه‌سێك گله‌ییه‌كى هه‌یه و چاوسوركردنه‌وه‌یه‌ك هه‌یه ده‌توانن سه‌ردان بكه‌ن و ئیداره هه‌یه، بێمنه‌تیشن له‌و بابه‌ته ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندى به ڤێته‌رنه‌رییه‌وه هه‌یه و به‌رپرسین لێى. جه‌ختى لهوهشكردهوه: له ساڵى 2018ـه‌وه له‌وێم هیچ حاڵه‌تێكى وا روى نه‌داوه و رێگه‌پێدراویش نیه و جێگه‌ى قبوڵ نیه. لەبارەی بردنى پزیشكان له لایه‌ن خاوه‌ن كێڵگه‌كانه‌وه بۆسه‌ر پرۆژه‌كان به ئۆتۆمبیلی خۆیان، وتى: ئه‌مه هه‌ر وابوه، له یه‌ك وه‌جبه‌شدا له‌ماوه‌ى 6 هه‌فته‌دا ته‌نها 2 جار سه‌ردان ده‌كه‌ن، ئه‌و كاته‌ى كه جوجكه ده‌كه‌نه پرۆژه‌كه له‌گه‌ڵ ئه‌وكاته‌ى كه ده‌یشكێنن. هێماى بۆئه‌وه‌شكرد: ته‌نها له حاڵه‌تى نه‌خۆشى مریشكه‌كان ئۆتۆمبێلى خۆمان ده‌به‌ین، چونكه ده‌زانن کێشەی ئۆتۆمبێل هەیە له به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كان. باس له‌وه‌شده‌كات: هیچ بڕه پاره‌یه‌ك وه‌رناگرین بۆ كه‌شفى مریشكه‌كان، به‌ڵام بۆ هه‌ر 10 هه‌زار مریشكێك 500 دینار وه‌رئه‌گیرێت، ئه‌مه‌ش له رێنمایى وه‌زاره‌تى داراییدا هاتوه، بۆ نمونه گه‌وره‌ترین پرۆژه كه 25 هه‌زار مریشكى تێدا بێت ئه‌وه ته‌نها بڕى 12 هه‌زار دینار وه‌رئه‌گیرێت. ده‌شڵێت: دوابه‌دواى ئه‌وه فۆرمێكى شكاندنى مریشكمان هه‌یه كه پشكنینى بۆ ده‌كرێت و ته‌ندروست و شیاوبێت ئه‌وه ده‌خرێته بازاڕه‌وه و نوسراو بۆ بازگه‌كان ده‌كه‌ین، به‌ڵام ئه‌گه‌ر شیاو نه‌بێت ئه‌وه راده‌گیرێت به‌گوێرى پێویست له 3 رۆژ تاوه‌كو 7 رۆژ دواتر ئه‌خرێته بازاڕه‌وه. سێیه‌م: سامانى ماسى جۆرێكى دیكه‌ى سامانى ئاژه‌ڵ له گه‌رمیان، ماسییه، به‌پێى ئامارێكى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان ساڵانه 300 بۆ 500 ته‌ن ماسى له گه‌رمیان به‌رهه‌م ده‌هێنرێت، له كۆى 7 پرۆژه‌ى ماسى له سنوره‌كه كه 3 پرۆژه‌یان كار ناكات. ئالەنگاری و کێشەکانی ئەم کەرتەش لە خوارەوە دەخەینەڕو. 1. بڵاوبونەوەی نەخۆشی به‌پێى وته‌ى خاوه‌نى پرۆژه‌كانى ماسى له گه‌رمیان، بۆ ماوه‌ى 2 ساڵه توشى نه‌خۆشیى ڤایرۆسى بون، ئه‌مه‌ش بوه‌ته مایه‌ى زیان بۆیان، هه‌ر یه‌كێك له خاوه‌ن پرۆژه‌كانیش راى جیاوازیان هه‌یه و حكومه‌تیش رایه‌ك. ئه‌ركان بالول، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى هه‌ستى له گه‌رمیان، ده‌ڵێت: بۆماوه‌ى 2 ساڵه نه‌خۆشى ڤایرۆسیی توشى ماسیه‌كانمان ده‌بێت، كێشه له ئاوه‌كه‌یدا هه‌یه كه زێراب ده‌ڕژێته ناو ئه‌و جۆگه ئاوه‌ى بۆ پرۆژه‌كه‌مان دێت، ئه‌مه‌ش وایكردوه به‌رهه‌ممان خراپ بێت، به‌جۆرێك %30 كه‌مبوه‌ته‌وه، له كاتێكدا ساڵانى پێشتر 25 بۆ 30 ته‌ن به‌رهه‌ممان هه‌بوه. به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان لیژنه‌ى تایبه‌تمه‌ندى هه‌یه بۆ سه‌ردانكردنى پرۆژه‌كانى ماسى له گه‌رمیان كه پشكنینیان بۆ ئه‌نجام ده‌دات و به‌به‌رده‌وامى سه‌ردان ده‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تاقیگه‌ى تایبه‌تیان هه‌یه بۆ ئه‌نجامدانى پشكنین بۆ ئه‌وه‌ى له روى ته‌ندروستیه‌وه پشكنین بۆ ئه‌و ماسیانه بكرێت ئایا نه‌خۆشن یان نا. له‌وباره‌یه‌وه، ئه‌ركان بالول، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: ماسیه‌كانمان كه توشى ئه‌م ڤایرۆسه‌بون، چه‌ند ماسیه‌كم بردوه‌ته ڤێته‌رنه‌رى بۆ پشكنین، به‌ڵام مه‌وادیان نه‌بوه پشكنینه‌كه بكه‌ن، به‌ڵكو پێیان وتوم بڕۆ له ده‌ره‌وه ده‌رمان بكڕه و بیهێنه بۆ ئه‌وه‌ى پشكنینه‌كه ئه‌نجام بده‌ین، بۆیه پشكنینى تاقیگه‌ى باشیان نیه. وتیشى: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا 8 ساڵه پرۆژه‌ى ماسیم هه‌یه بوتڵێك ده‌رمانم له ڤێته‌رنه‌رى وه‌رنه‌گرتوه، ئه‌مه‌ش بۆخۆى خه‌مساردیه به‌رامبه‌ر به پرۆژه‌كانى ماسى له گه‌رمیان. لێپرسراوی به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ لە بەڕێوبەرایەتی گشتی كشتوكاڵى گه‌رمیان، ئاماژە بەوەدەکات: 2 بۆ 3 پرۆژه‌مان هه‌یه به‌هۆى نه‌خۆشیه‌وه دایانخستوه و په‌نجه ماسییان نه‌كردوه‌ته حه‌وزه‌كان. به‌پێچه‌وانه‌وه خاوه‌نى یه‌كێك له پرۆژه‌كان باس له‌وه ده‌كات ئه‌و ڤایرۆسه‌ى كه توشى ماسیه‌كان ده‌بن په‌یوه‌ندى به ئاوه‌وه نیه، به‌ڵكو به‌په‌یوه‌ندى به کەشی ناوچه‌كه‌وه هه‌یه. حیكمه‌ت محه‌مه‌د، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى سێوڵه، وتى: 2 ساڵه نه‌خۆشى ڤایرۆسى داویه‌تى له پرۆژه‌كانمان، هۆكاره‌كه‌شى بۆ جه‌وى ناوچه‌كه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه له مانگى 10 بۆ 12 شه‌وان سارده و رۆژ گه‌رمه له‌گه‌ڵ مانگى 3 بۆ 5، بۆیه په‌یوه‌ندى به ئاوه‌وه نیه، چونكه ئه‌وانه‌شى كه پشت به ئاوى بیر ئه‌به‌ستن هه‌مان كێشه‌یان هه‌یه. ده‌شڵێت: ڤێته‌رنه‌ری گه‌رمیانیش هیچ رێنماییه‌كان پێنه‌داوین و بگره ئێمه له ئه‌وان باشتر ده‌زانین كێشه‌كه چیه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هیچ ده‌رمانێكیان بۆ دابین نه‌كردوین و ده‌رمانێكیشیان نیه و هیچ هاوكارییه‌كیان نه‌كردوین. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له‌و ماوه‌یه‌ى كه توشى ئه‌و ڤایرۆسه ده‌بێت ئه‌گه‌ر ئاڵفه‌كه‌ى لێ ببڕین باشتره، ئه‌مساڵیش له هه‌مو ساڵه‌كانى تر خراپتربوین و به رێژه‌ى له %50 توشى زیان بوین. ئه‌و ڤایرۆسه له ناوچه‌كه زۆر بڵاوه له ئێستادا و به‌شێكى زۆرى خاوه‌نى پرۆژه‌كانى ماسى توشى زیان كردوه، یه‌كه‌مجاریش له خواروى عێراق بڵاوبوه‌ته‌وه دواتر له كوردستان و به‌تایبه‌ت گه‌رمیان، هه‌مو ساڵێكیش زۆربه‌ى حه‌وزه‌كان توشیبوه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وه‌ك خاوه‌ن پرۆژه‌كان باسى لێوه‌ده‌كه‌ن، بەڕێوبەرایەتی ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان هیچى له‌ده‌ست نایات بۆیان بكات. له به‌رامبه‌ردا، به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، وتى: 2 ساڵه پرۆژه‌كانى ماسى له گه‌رمیان توشى نه‌خۆشى ڤایرۆسى بون، ئه‌م نه‌خۆشیه‌ش سه‌ره‌تا له خواروى عێراق بڵاوبویه‌وه به‌هۆى زۆرى پرۆژه‌كانى ماسى له‌و سنورانه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ بڕیاریدا به هیچ شێوه‌یه‌ك په‌نجه ماسى له خواروى عێراق به‌تایبه‌ت حله‌وه نه‌هێنرێته هه‌رێم بۆ ماوه‌ى 3 ساڵ ئه‌و بڕیاره كارى پێده‌كرا. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: دواتر خاوه‌ن پرۆژه‌كان خۆیان وایانكرد نه‌خۆشیه‌كه بڵاوببێته‌وه، ئه‌ویش به‌هێنانى په‌نجه ماسى به‌شێوه‌ى قاچاخ، ئه‌مه‌ش وایكرد نه‌خۆشیه‌كه بڵاوببێته‌وه، دواتر وه‌زاره‌ت بڕیاره‌كه‌ى راگرت. باسى له‌وه‌شكرد: ئه‌م نه‌خۆشیه ڤایرۆسیه له هه‌مو جیهان چاره‌سه‌رى نیه و ڤاكسینیشى نیه تاوه‌كو به‌كاربهێنرێت بۆیان، بۆیه تاوه‌كو ئێستا چاره‌سه‌ر نه‌كراوه. لەبارەی بەدواداچونی حکومەت بۆ چاودێریی لایەنی تەندروستی پرۆژەکان، ئارام ئه‌حمه‌د سه‌مین، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، وتى: به‌مه‌به‌ستى سه‌ردانكردن و پشكنین بۆ پرۆژه‌كانى ماسى، لیژنه‌یه‌كمان هه‌یه به‌ناوى لیژنه‌ى به‌دواداچون كه مانگانه 2 بۆ 3 جار به‌گوێره‌ى تواناى خۆمان سه‌ردان ده‌كه‌ین و ده‌پرسینه‌وه ئه‌م ماسیانه له كوێوه هاتون و له كه‌یه‌وه هێناویانه. وتیشى: به‌ڵام وه‌ك ده‌رمان و پێداویستى ئه‌وانه‌مان نیه و بۆمان دابین نه‌كردون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له پلانى ساڵانه‌ى خۆمان داوامان كردوه بۆیان دابین بكرێت، ئه‌گه‌ریش دابین نه‌كرێت ئه‌وه له ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه. له‌با‌رەى ئه‌و نه‌خۆشیه ڤایرۆسیه‌ى كه بڵاوبوه‌ته‌وه له نێو پرۆژه‌كانى ماسى، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان ده‌شڵێت: هۆكارى ئه‌و نه‌خۆشیه ئه‌وه‌یه كه په‌نجه ماسیه‌كان له خواروى عێراقه‌وه ئه‌هێنرێن، كۆنترۆڵكردنى ئه‌و نه‌خۆشیه‌ش زه‌حمه‌ته و ده‌رمان و پێکوتەی تایبه‌ت به خۆى نیه و زیاتر له 2 وه‌رزدا توشیان ده‌بێت (مانگه‌كانى 9 و10 له‌گه‌ڵ 3 و4 ، هاوكات خاوه‌ن پرۆژه‌كانیش خۆیان به هه‌ڕه‌مه‌كى پرۆژه‌كانیان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن. 2. كێشه‌ى سه‌رچاوه‌ى ئاوى حه‌وزه‌كانى ماسى گرفتى سه‌رچاوه‌ى ئاوى پرۆژه‌كانى ماسى له گه‌رمیان یه‌كێكى تره له كێشه‌كانى خاوه‌ن پرۆژه‌كان، وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن ئاوەڕۆ و زێراب ده‌ڕژێته ناو روباره‌كه و ئه‌مه‌ش كێشه‌ى بۆ دروست كردون به‌تایبه‌ت له روى ته‌ندروستى ماسیه‌كانه‌وه. ئه‌ركان بالول، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى هه‌ستى، ده‌ڵێت: یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى روبه‌ڕومان بوه‌ته‌وه پیسى ئاوى روبارى سیروانه كه بۆ پرۆژه‌كانمان به‌كارى ده‌هێنین له قه‌ره‌بڵاغ و باناسیاو، به‌جۆرێك هه‌مو زێرابى كه‌لار ده‌هاته ناو روباره‌كه، دواتر له‌گه‌ڵ حكومه‌ت ئه‌وه‌مان چاره‌كرد و لاماندا، به‌ڵام ئێستا ئه‌وه‌ى گرده‌گۆزینه دێته ناو مه‌شروعه‌كه، ئه‌مه‌ش بوه‌ته هۆى نه‌خۆشى. باسى له‌وه‌شكرد: بۆ چاره‌سه‌ركردنى ئه‌م بابه‌ته‌ش له‌هه‌وڵداین، ئه‌گه‌رچى بودجه‌ى پێویسته و چاره‌سه‌ره‌كه‌شى لاى كشتوكاڵى گه‌رمیان و ئاودێرى گه‌رمیان و سامانى ئاژه‌ڵه، خۆشیان ئه‌وه ده‌زانن و ده‌بێت به بۆرى ئه‌و رێڕه‌وى ئاوه بگوازرێته‌وه. جه‌ختى لهوهشكردهوه: ئاودێرى گه‌رمیان 2 بۆ 3 ساڵ جارێك ئه‌و مه‌شروعه ئه‌گه‌ر چاكى بكه‌ن، له‌كاتێكدا هه‌مو ساڵێك خۆمان پاكى ئه‌كه‌ینه‌وه، بۆیه ئه‌گه‌ر ئه‌و گرفته چاره‌سه‌ر بكرێت ئه‌وا %50ـى كێشه‌كانمان نامێنێت له روى ته‌ندروستیه‌وه. "له‌باره‌ى ئه‌و گرفته‌ى كه هه‌یه و ئاوى زێراب ئه‌ڕژێته ناو روبارى سیروانه‌وه و گرفته بۆ پرۆژه‌كانى ماسى له سنوره‌كه، ئیداره‌ى گه‌رمیان و ئاودێرى گه‌رمیان و شاره‌وانیشمان بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ئاگاداركردوه‌ته‌وه، كه چاره‌سه‌رێكى سه‌رەتایى بكرێت بۆ ئه‌و بابه‌ته، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا ئه‌و گرفته چاره نه‌كراوه". به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وای وت. له‌به‌رامبه‌ردا، موئه‌یه‌د ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاودێریى گه‌رمیان، وتى: چاره‌سه‌ركردنى ئاوى زێراب كه ده‌ڕژێته ناو روبارى سیروان له ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه و له‌لاى شاره‌وانیه، شاره‌وانیش پلانى ئه‌وه‌یان هه‌یه له داهاتو یه‌كه‌یه‌كى چاره‌سه‌ر بۆ قه‌زاى كه‌لار دابنرێت، ئه‌مه‌ش بودجه‌یه‌كى زۆرى پێویسته. باسى له‌وه‌شكرد: ئه‌و ئاوه‌شى كه دێته ناو سیروانه‌وه هه‌ندێكى ده‌ڕژێته ناو پرۆژه‌ى ئاودێرى شێخله‌نگه‌ر، كه زۆنه‌كانى سه‌ر روبارى سیروان ته‌واو ببێت ئه‌وكات چاره‌سه‌رێك بۆ ئه‌وه‌ش دائه‌نرێت. هاوكات، ئه‌كره‌م ساڵح، سه‌رۆكى شاره‌وانى كه‌لار، له‌باره‌ى رژانى ئاوى زێرابى قه‌زاكه بۆ ناو روبارى سیروان، وتى: له پلانماندایه پرۆژه‌ى یه‌كه‌ى چاره‌سه‌رى ئاوى قورس بۆ كه‌لار دابنرێت و پرۆژه‌یه‌كى ستراتیژى گه‌وره‌یه، به‌لاى ئێمه‌شه‌وه زیانێكى گه‌وره‌یه ئه‌و ئاوه‌ڕۆیە ده‌ڕژێته ناو روبارى سیروانه‌وه. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌م بابه‌ته به‌ستراوه‌ته‌وه به پرۆژەی زۆنه‌كانى سه‌ر روبارى سیروانه‌وه كه بڕیاره هه‌ر زۆنێك یه‌كه‌ى چاره‌سه‌رى خۆى نه‌بێت بەتەنیا، به‌ڵكو هه‌مویان له‌گه‌ڵ قه‌زاى كه‌لار یه‌ك یه‌كه‌ى چاره‌سه‌رى گه‌وره‌ى هه‌بێت، بۆ بودجه‌ى ئه‌م پرۆژه‌یه‌ش نازانرێت چه‌ندى تێده‌چێت به دیاریكراویى، ره‌نگه نزیكه‌ى 20 ملیۆن دۆلارى تێبچێت. له‌باره‌ى خاوێنكردنه‌وه‌ى مه‌شروعه‌كه‌وه كه ساڵانه پێویستى به پاكردنه‌وه‌یه و به‌پێى وته‌ى خاوه‌ن پرۆژه‌كانى ماسى خۆیان پاكى ده‌كه‌نه‌وه، به‌ڕێوبه‌رى ئاودێریى گه‌رمیان وتى: ئه‌و مه‌شروعه 24 كیلۆمه‌تره و هه‌ر پاكکردنه‌وه‌یه‌ك 30 بۆ 40 ملیۆن دینارى پێویسته، به‌هۆى قه‌یرانى داراییشه‌وه نه‌مانتوانیوه كارى جدى له‌سه‌ر بكه‌ین، ئه‌گه‌رچى هه‌مو پاكردنه‌وه‌یه‌كى قورس و قوڵ خۆمان كردومانه، شته سه‌ره‌تاییه‌كان خاوه‌ن پرۆژه‌كان ده‌یكه‌ن بۆ نمونه كه قه‌وزه ده‌یگرێت. 3. ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مى ماسى خاوه‌نى پرۆژه‌كان وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن گرفتى ساغکردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مەكانیان نیه له سنوره‌كه، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى گرفته بۆ ئه‌وان وه‌رگرتنى مۆڵه‌ته بۆ ئه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانیان له ده‌ره‌وه‌ى گه‌رمیان ساغ بكه‌نه‌وه، كه ئه‌مه‌ش رۆتیناتى زۆرى هه‌یه. ئه‌ركان بالول، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى هه‌ستى، ده‌ڵێت: بۆ ساغكردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كه‌مان گرفتمان نیه، به‌شى گه‌رمیان ده‌كات و بۆ سلێمانى و خواروى عێراقیش ده‌ڕوات، له بازگه‌كان هه‌ندێكجار گرفتمان بۆ دروست ده‌بێت ئه‌مه‌ش له رێگه‌ى ڤێته‌ر‌نه‌رییه‌وه‌یه، چونكه پێویستمان به رێگه‌پێدانى ئه‌وان ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى ماسیه‌كانمان ببه‌ینه ده‌ره‌وه‌ى گه‌رمیان. ده‌شڵێت: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌شێكى په‌یوه‌ندى به خه‌مساردى خۆمانه‌وه‌یه كه رێگه‌پێدانه‌كان ناكه‌ین، چونكه كاتێك پرۆژه‌كان ده‌شكێنین لیژنه‌یه‌ك دێت بۆ پشكنین و دواتر به راپۆرت بۆ ڤێته‌رنه‌رى ده‌باته‌وه كه به‌رهه‌مه‌كه‌مان شیاوه یان نا، دواتر ڤێته‌رنه‌ریش رێگه‌پێدان ده‌كات، كه ده‌توانین به‌بێ كێشه به‌رهه‌مه‌كه‌مان ببه‌ینه ده‌ره‌وه. هاوكات، حسێن حه‌سه‌ن، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى باڵا، هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: راسته ئێمه زۆربه‌ى ئه‌ركه‌كان له روى مادیه‌وه له‌سه‌ر خۆمانه و بۆ هه‌ر كیلۆیه‌ك زیاتر له 3 هه‌زار دینارمان له‌سه‌ر ده‌كه‌وێت، ئه‌وه‌ى ئێستا ده‌مانه‌وێت رێگرى له به‌بازاڕكردنى نه‌كه‌ن، چونكه پێویستى به مۆڵه‌ته بۆ ئه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كه‌مان ببه‌ینه خواروى عێراق، ئه‌مه‌ش رۆتیناتى زۆرى هه‌یه له ڤێته‌رنه‌رى و سامانى ئاژه‌ڵ. وتیشى: له بردنى هه‌ر بارێكى به‌رهه‌مه‌كانمان بۆ ناوچه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى گه‌رمیان هیچ بڕه گومركێك وه‌رناگیرێت له بازگه‌كان، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى هه‌یه له رێگه‌پێدانه‌كه رێژه‌یه‌كمان بۆ دیارییده‌كرێت و ئاماژهى پێده‌كه‌ن، بۆ نمونه ئه‌گه‌ر من 20 ته‌ن به‌رهه‌مم هه‌بێت ئه‌وه به گوێره‌ى ئه‌وه ده‌توانم به‌رهه‌م ببه‌م، بۆیه ئه‌گه‌ر رێژه‌كه زیاتر بێت له‌و بڕه ئه‌وه ناتوانین بیبه‌ین، له هه‌مان كاتدا ئه‌و رێگه‌پێدانه سودى هه‌یه بۆ ئێمه، چونكه رێگر ده‌بێت له به‌رهه‌مى ده‌ره‌وه. له به‌رامبه‌ردا، ئارام ئه‌حمه‌د سه‌مین، لێپرسراوى هۆبه‌ى ته‌ندروستى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى گه‌رمیان، وتى: خاوه‌نی پرۆژه‌كان هه‌ندێكیان مۆڵه‌تى ڤێته‌رنه‌ریمان بۆ ده‌ركردون و به‌رده‌وامین بۆ ئه‌وه‌كانى دیكه‌ش. وتیشى: كاتێك خاوه‌ن پرۆژه‌كانیش به‌رهه‌مه‌كانیان پێده‌گات سه‌ردان ده‌كه‌ن و پشكنین بۆ ماسیه‌كان ده‌كه‌ین له رێگه‌ى هه‌ڵدڕینى سكیانه‌وه، دواى ئه‌وه بۆمان ده‌ركه‌وت ته‌ندروسته و شیاوه بۆ به‌كارهێنان، ئه‌وه رێگه‌پێدانیان بۆ ده‌كه‌ین له رێگه‌ى نوسراوى فه‌رمیه‌وه بۆ بازگه‌كان كه ده‌توانن ماسیه‌كانیان ببه‌نه ده‌ره‌وه و ساغى بكه‌نه‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه هیچ بڕه پاره‌كیان لێوه‌رناگیرێت. 4. هاوكاریینه‌كردنى حكومه‌ت بۆ پرۆژه‌كانى ماسى له پێش سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى داراییه‌وه حكومه‌ت هاوكارى پرۆژه‌كانى سامانى ماسى كردوه له سنورى گه‌رمیان به‌تایبه‌ت له دابینكردنى ئاڵف بۆیان، به‌ڵام خاوه‌ن پرۆژه‌كان جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه لهم ساڵانه‌ى دواى ئه‌و هاوكارییانه نه‌ماوه. ئه‌ركان بالول، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى هه‌ستى، ده‌ڵێت: هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك تاوه‌كو ده‌گاته به‌رهه‌م، له روى مادیه‌وه زۆرى تێده‌چێت، به‌جۆرێك هه‌مو جۆره ده‌رمانێك له ده‌ره‌وه دێت و ده‌یكڕین ئه‌مه‌ش به‌پێى به‌رزى دۆلار زۆرمان له‌سه‌ر ده‌كه‌وێت، هاوكات په‌نجه ماسیه‌كانیشمان له حله‌وه بۆ دێت بۆ هه‌ر بارێك 400 بۆ 500 هه‌زار دینار تێچوى هه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ته‌نێك ئاڵف به 1 ملیۆن بۆ 1 ملیۆن و 250 هه‌زار دینار ده‌كڕین له ناوخۆى خۆماندا. باسى له‌وه‌شكرد: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا 3 كارگه‌ى ئاڵفمان هه‌یه له گه‌رمیان جگه له ناوچه‌كانى ترى كوردستان. به هه‌مان شێوه‌ى ئه‌ركان، حسێن حه‌سه‌ن، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى باڵا هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات كه په‌نجه ماسییه‌كان له خواروى عێراقه‌وه ده‌هێنن و به‌رهه‌مى ده‌هێنن. هاوكات، به‌ختیار ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى سامانى ئاژه‌ڵ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، وتى: له ساڵى 2019 هاوكارییه‌كان بۆ پرۆژه‌كانى ماسى له سنوره‌كه راگیراون، كۆتا هاوكاریشمان ئه‌و ساڵه بوه كه ئاڵفمان داوه پێیان. 5. نه‌بونى پرۆژه‌ى هه‌ڵهێنه‌رى ماسى له گه‌رمیان له سنورى گه‌رمیان پلان هه‌بوه پرۆژه‌یه‌كى تایبه‌ت به هه‌ڵهێنه‌رى په‌نجه‌ماسى له سنوره‌كه‌دا بكرێته‌وه، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه‌ته. ئه‌ركان بالول، خاوه‌نى پرۆژه‌ى ماسى هه‌ستى له گه‌رمیان، ده‌ڵێت: زیاتر له 10 ساڵ پرۆژه‌یه‌كیان هه‌بو كشتوكاڵى گه‌رمیان ئه‌ویش پرۆژه‌ى (هه‌ڵهێنه‌رى په‌نجه‌ماسى) بو، به‌ڵام به نیوه‌ناچڵى به جێهێڵرا و ته‌واو نه‌كراوه، ئه‌ویش به‌هۆى خه‌رج نه‌كردنى بودجه‌وه بۆیان، ئه‌گه‌رچى حه‌وزه‌كانیشیان دروست كرد. جه‌ختى لهوهشكردهوه: به‌دروستكردنى ئه‌و پرۆژه‌یه خه‌رجییه‌كى زۆر له‌سه‌ر ئێمه لاده‌چێت و ده‌توانین ئه‌و په‌نجه ماسیانه‌ى خۆمان به‌رهه‌م بهێنین نه‌ك له حله‌وه بیهێنین، بۆیه ئه‌گه‌ر خۆشیان ناتوانن ده‌توانن بیده‌ن به كه‌رتى تایبه‌ت یاخود ئێمه ده‌توانین ئه‌و كاره‌بكه‌ین و به‌شى هه‌مو گه‌رمیان بدات و بۆ ناوچه‌كانى تریشى بنێرین. له وه‌ڵامدا، شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان وتى: پرۆژه‌ى هه‌ڵهێنه‌رى په‌نجه‌ماسى له ساڵى 2013 له‌سه‌ر بودجه‌ى پاڵپشتى كشتوكاڵى كراوه، به دو قۆناغ كارى تێداكراوه، له‌ساڵى 2014 هه‌ندێك بودجه‌ى دیكه‌مان بۆ خه‌رج كرده‌وه و دواتر كاره‌كانى وه‌ستا به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه. ده‌شڵێت: له ئێستادا رێژه‌یه‌كى زۆرى كاره‌كانى ته‌واو بوه، ئه‌وه‌ى ماوه‌ته‌وه هێنانى دایكانه و باوكانه‌یه كه بۆیان بكڕین، له گه‌ڵ دابینكردنى كرێكار و ستاف بۆ به‌ڕێوه‌بردنى. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نوسراومان ئاراسته‌ى وه‌زاره‌ت كردوه به شێوه‌ى هاوبەش لەنێوان کەرتی گشتی و تایبەت بەڕێوەببرێت، بەڵام هێشتا وەڵاممان وەرنەگرتوەتەوە. بەشی دوەم: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجامەکان 1. له گه‌رمیاندا به‌نزیكه‌ى 610 هه‌زار سه‌ر ئاژه‌ڵ له مه‌ڕوبزن و ره‌شه‌وڵاخ هه‌ن، ئه‌مانه زۆربه‌یان به‌شێوه‌ى تاك یان به هاوبه‌شێتى چه‌ند كه‌سێك له لادێكاندا به‌خێوده‌كرێن و هیچ پرۆژه‌یه‌كى كێڵگه‌ى به‌رهه‌مهێنانى ئاژه‌ڵی گۆشت له سنوره‌كه‌دا بونی نییه. هه‌رچی په‌له‌وه‌ره، ئه‌وا 144 پرۆژه‌ى به‌رهه‌مهێنانى گۆشتى په‌له‌وه‌ر "مریشك" بونیان هه‌یه، ساڵانه سەروی (3) ملیۆن مریشک به‌رهه‌مده‌هێنن. له پاڵ ئه‌مانه‌شدا چه‌ندین كێڵگه‌ى نافه‌رمیی به‌رهه‌مهێنانى قه‌ل و قاز و مراوی هه‌ن، به‌ڵام ئه‌مانه هیچیان كێڵگه‌ى گه‌وره‌ى مۆڵه‌تدار نیین، به‌ڵكو هه‌وڵ و كاسبیی تاكه‌كه‌سیین و ژماره‌ى به‌رهه‌میشیان به دیارییكراوی نازانرێت. هه‌رچی ماسیشه، ئه‌وا 7 كێڵگه‌ى ماسی له سنوره‌كه‌دا بونیان هه‌یه، كه به‌رهه‌مى ساڵانه‌یان له‌نێوان 300 بۆ 500 ته‌نه. 2. یه‌كێك له‌و كێشه سه‌ره‌كیانه‌ى روبه‌ڕوى ئه‌م كه‌رته ده‌بێته‌وه، بونى نه‌خۆشیی و په‌تایه، كه‌واده‌كات زیانى زۆر بدات لهم سامانه. نه‌خۆشیه‌كانیش به‌شێكیان به وه‌رگرتنى ڤاكسین پێشگیرییان لێده‌كرێت، به‌شێكى دیكه‌شیان به‌هۆی ئه‌وه‌ى له‌ناوچه‌ى دیكه‌وه دێن، چاره‌سه‌ریان زه‌حمه‌ته و زیانى زۆریان ده‌بێت. ئه‌و كه‌سانه‌یشی لهم بواره‌دا كارده‌كه‌ن، ره‌خنه‌یان له‌وه هه‌یه كه حكومه‌ت له‌مڕوه‌وه هاوكاری ئه‌وتۆیان نییه و كۆمه‌كیان ناكات به دابینكردنى ده‌رمان و پێداویستی. 3. ئه‌م بواره به‌ته‌واوى له‌لایه‌ن كه‌رتى تایبه‌ته‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێت و حكومه‌ت جگه له چاودێریی، رۆڵی نییه له به‌رهه‌مهێنان دا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌شێك له‌و كه‌سانه‌ى لهم بواره‌دا كارده‌كه‌ن، ره‌خنه‌ى ئه‌وه‌یان له حكومه‌ت هه‌یه كه ئاسته‌نگی زۆریان بۆ دروست ده‌كات و هاوكاریان نییه، له‌به‌رامبه‌ریشدا حكومه‌ت ئاماژه به‌وه‌ده‌كات به‌پێی یاسا و رێنماییه‌كان ئه‌ركی خۆیان به‌جێدێنن. 4. له‌ساڵانى پێش قه‌یرانى داراییدا، حكومه‌ت هاوكاریی راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆی پێشكه‌ش به‌م كه‌رته كردوه، به‌ڵام له دواى قه‌یرانى داراییه‌وه هه‌مو هاوكارییه‌كى گرتوه‌ته‌وه. 5. به‌شێك له به‌رهه‌مه‌كانى سامانى ئاژه‌ڵ بره‌ویان زۆره و به‌شێكى دیكه‌شیان گرفتى ساغكردنه‌وه‌یان هه‌یه، بۆنمونه گۆشتی ئاژه‌ڵ و ماسی كه‌متر كێشه‌ى ساغبونه‌وه‌یان هه‌یه و خواست له‌سه‌ریان به‌رزه، به‌ڵام به نیسبه‌ت گۆشتى په‌له‌وه‌ره‌وه كێشه‌ى ساغكردنه‌وه‌ى هه‌یه. 6. به‌رهه‌مى سامانى ئاژه‌ڵی سنوره‌كه، به‌ته‌واویی خواستى ناوچه‌كه له پێداویستی گۆشت پڕ ده‌كاته‌وه، نه‌ك هه‌ر ئه‌مه، به‌ڵكو به‌رهه‌مه‌كانیشی بۆ ناوچه‌كانى دیكه‌ى هه‌رێم و عێراق ده‌چێت. 7. دیارده‌ى بونى ئاژه‌ڵی قاچاغ له ناوچه‌كه‌دا بونى هه‌یه، چ به هێنانى مه‌ڕوماڵات بێت له وڵاتانى دیكه‌وه به قاچاغ، یاخود بونى كێڵگه‌ى په‌له‌وه‌رى نایاسی و بێمۆڵه‌ت و هێنانى مریشك به قاچاغ، یاخود هێنانى په‌نجه‌ماسیی بۆ كێڵگه‌كانى ماسی به‌بێ رێگه‌پێدان. 8. هه‌ندێك پرۆژه‌ى گرنگ و ستراتیژی په‌یوه‌ست به‌م كه‌رته‌وه كراون، له‌نمونه‌ى پرۆژه‌ى هه‌ڵهێنه‌رى جوجك، به‌ڵام كه‌م و سنوردارن و داخوازیی ناوچه‌كه پڕناكه‌نه‌وه، جگه له‌وه‌ى له بوارى مه‌ڕوماڵات و ماسی دا پرۆژه‌ى گه‌وره نیه چ به بونى كێڵگه‌ى مه‌ڕوماڵاتى گه‌وره یاخود هه‌ڵهێنه‌رى په‌نجه‌ماسی. دوه‌م: راسپارده‌كان 1. سامانى ئاژه‌ڵ پێكهێنه‌رێكى سه‌ره‌كی ئاسایشی خۆراكه، بۆیه پێویست ده‌كات له‌سه‌ر حكومه‌ت گرنگیی زۆری پێبدات. خۆشبه‌ختانه له گه‌رمیاندا ئه‌م سامانه بره‌وى هه‌یه و وایكردوه پێویستی ناوچه‌كه پڕ بكاته‌وه، به‌ڵام ناوچه‌كه قابیلیه‌تى ئه‌وه‌ى هه‌یه ئه‌م كه‌رته زیاتر تیایدا په‌ره پێبدرێت. گرنگه حكومه‌ت پلانی گونجاو دابڕێژێت بۆ بره‌ودان به‌م كه‌رته و هه‌روه‌ها دانانى نه‌خشه‌یه‌ك بۆ فراوانتركردن و زیادكردنى بڕى به‌رهه‌مى سامانى ئاژه‌ڵ. 2. جۆراوجۆربونى سه‌رچاوه‌كانى ئه‌م كه‌رته زۆر گرنگه، ئه‌ویش به‌وه‌ى حكومه‌ت گرنگیی به هه‌مو لایه‌كانى ئه‌م كه‌رته بدات و هه‌مویان وه‌كو یه‌ك پێشبخات. هه‌روه‌ك هه‌وڵبدات پرۆژه‌ى ته‌واوكاریی پێویست و گه‌وره له‌ناوچه‌كه‌دا لهم بواره‌دا بونیاد بنێت یان ئاسانكاریی بۆ بونیادنانى بكات. 3. پرۆژه‌كانى سنوره‌كه له بوارى سامانى ئاژه‌ڵدا ته‌قلیدیی و كۆنن، گرنگه حكومه‌ت هه‌وڵی نوێكردنه‌وه و پێشخستنیان بدات و ده‌رگا بكاته‌وه له‌سه‌ر وه‌به‌رهێنان كردن لهم كه‌رته‌دا، ئه‌ویش چ به بانگهێشتكردنى كۆمپانیا و وه‌به‌رهێنه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بۆ سه‌رمایه‌گوزاریی كردن لهم ده‌ڤه‌ره، یاخود به ئاماده‌كردنى پرۆژه‌ی جیاواز و پێشكه‌شكردنى به وه‌به‌رهێنه‌ره ناوخۆییه‌كان بۆ ئه‌نجامدانى. 4. له‌كاتێكدا حكومه‌ت رۆڵی چاودێرییكار ده‌بینێت به‌سه‌ر ئه‌م كه‌رته‌وه، به‌ڵام خۆیشی كێشه‌ى هه‌یه، به‌وه‌ى هێشتا به ته‌واویی ناتوانێت چاودێریی بكات، ئه‌ویش به‌هۆی كه‌می ستافى ئه‌و ده‌زگایانه‌ى په‌یوه‌ندیدارن به ئاژه‌ڵه‌وه. بۆیه گرنگه حكومه‌ت خه‌مێك لهم بواره بخوات، به‌تایبه‌تى كه ئاژه‌ڵ به‌شێوه‌یه‌كى راسته‌وخۆ گرێدراوه به ته‌ندروستی گشتییه‌وه. هه‌روه‌ك هه‌وڵی جیدیی بدرێت له رێگرییكردن له دیارده‌ى قاچاغیی ئاژه‌ڵ و بونى پرۆژه‌ى نایاسایی و بێمۆڵه‌ت. 5. پێویسته حكومه‌ت بودجه‌یه‌كى هه‌بێت تایبه‌ت بۆ به‌هاناوه‌چونى خاوه‌ن ئاژه‌ڵان له‌كاتى رودانى نه‌خۆشی و په‌تا، یاخود بتوانێت ئاسانكاریی بكات بۆ ئاژه‌ڵدار و خاوه‌ن پرۆژه‌كانى ئاژه‌ڵداری به‌پێدانى قه‌رز پێیان. 6. پێشنیاز ده‌كه‌ین حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، ساڵانه كۆنفرانس و وۆركشۆپی تایبه‌ت به باسكردنى كێشه‌كانى ئه‌م بواره و به‌ه‌روپێشبردنى ئه‌نجام بدات، هه‌روه‌ك هانى ئه‌و رێكخراو و ده‌زگا نێوده‌وڵه‌تى و ناوخۆییانه بدات كه له بوارى په‌ره‌دان به ئاژه‌ڵ و كشتوكاڵدا كارده‌كه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ى چالاكیی جۆراوجۆر له سنوره‌كه‌دا ئه‌نجام بده‌ن. 7. ئه‌و ئاسته‌نگیی و گرفتانه‌ى ئاژه‌ڵدار و خاوه‌ن پرۆژه‌كان ئاماژهى پێده‌كه‌ن، ده‌بێت حكومه‌ت به‌هه‌ند وه‌ریانبگرێت، هه‌وڵبدات نه‌یانهێڵێت یان نه‌بنه بارگرانى به‌سه‌ر ئاژه‌ڵدار و كاسبكارانى ئه‌م بواره‌وه.
.jpg)
درەو: 🔹كۆمپانیای ئەبوزەبی نیشتمانی بۆ وزە, كە لەلایەن حكومەتی ئەبوزەبی ئیماراتەوە خاوەندارێتی دەكرێت, ئامادەكاریدەكات بۆ فرۆشتنی پشكەكانی لە كێڵگەی ئەتروش نەوتی لە هەرێمی كوردستان, دوای (10) ساڵ لەكڕینی پشكەكانی و كاركردن لە هەرێم. 🔹كۆمپانیاكە ئەمڕۆ رایگەیاندووە: رێككەوتنی كۆتایی لەگەڵ كۆمپانیای جەنەراڵ ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز واژووكردووە, بۆ فرۆشتنی تەواوی پشكەكانی ئەو كێڵگە نەوتیە. 🔹كۆمپانیاكە لە ساڵی (2013) دا (53.2%) پشكەكانی ئەو كێڵگە نەوتیانەی بە بەهای (600) ملیۆن دۆلار لە كۆمپانیای ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز كڕیووە. 🔹لەئێستادا پشكەكانی كۆكپانیاكە دەگاتە (47.4%)ی كێڵگەكە, لەكاتێكدا حكومەتی هەرێمی كوردستان(25%) و كۆمپانیای ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز خاوەنی(27.6%) پشكەكانیان هەیە. 🔹كێڵگەكە, كەوتووەتە نزیكی شاری هەولێر, لەكۆتایی ساڵی (2019) نزیكەی (50) هەزار بەرمیل رۆژانە نەوتی بەرهەمهێناوە.
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە دوای ھێرشەکەی ئێرانەوە بۆسەر ھەولێر زاراوەی ”سەروەریی“ بووە بە زاراوەی سەرەوکیی ناو ئەو زمانە سیاسییە کە لایانە جیاواز و دژ بەیەكەکان قسەی پێدەکەن. ئەم زاراوەیە ھەم بەشێک بوو لە زمانی بەرگریرکردنی ئێرانییەکان لە خۆیان و ھەم لە زمانی ئیدانەکردن و ناڕەزایی دەربڕینی ئەوانەیش کە کردەوەکەی ئێرانیان بە کردەوەیەكی توندوتیژ و دوژمنکارانە ناساند. واتە زاراوەکە ھەم زاراوەی بەخشینی رەوایەتی بوو بە پەلامارەکان و ھەم زاراوەی ئیدانەکردن و نارەزیی دەربڕین بوو، بەرامبەر بە پەلامارەکە. دەسەڵاتدارانی ئێران ووتیان "هێرشه‌كه‌ی هه‌ولێر له‌چوارچێوه‌ی به‌رگریكردندایه له سه‌روه‌ری و ئاسایشی ئێران". باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق ئیدانەی هێرشەکەی سەر هەولێری کردو پێی لەسەر ئەوەداگرت کە ئەو ھێرشە و ”هێرشەکانی ئەم دواییە پێشێلکارییەکی ئاشکرای سەروەری عێراقە.“وەزارەتی دەرەوەی عێراقیش رایگەیاند کە ”هێرشەكەی ئێران دوژمنكاریە بۆ سەر سەروەری عێراق“. مەسرور بارزانیش، وەک سەرۆكی حکومەتی هەرێم، لە داڤۆسەوە ھێرشەکەی بە”پێشێلکردنی سەروەری عێراق و هەرێمی کوردستان“ ناوبرد. بۆ کەسێک کەمێک شارەزای مێژووی فیکری سیاسیی بێت، دەزانێت زاراوەی ”سەروەریی“، لە سەدەی ھەژدەھەمەوە، وەک بەردی بناغەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دەبنیرێت و مامەڵەدەکرێت. چەمکەکە بنەمای یاسای سەرەکیی چۆنیەتی مامەڵەکردنی دەوڵەتەکانە بۆ یەکتری. لەپاڵ ئەم زاراوەیەدا، دەوڵەتەکان ھەم لەناو خۆیاندا ”سەروەر“ن لەوەدا چۆن پەیوەندییە ناوەکییەکانی ناو دەوڵەتەکە دادەرێژن و رێکدەخەن و ھەم لە پەیوەندییە دەرەکییەکانیشدا رێ لەوەدەگرێت دەوڵەتان دەست وەردەنە ناو کاروباریی یەکترییەوە. چەمکی سەروەریی پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بە بەخشینی رەوایەتیشەوە ھەیە بە کردەی ”بەرگریکردن لە خود“، ئەوەی بە ئینگلیزیی پێیدەڵێن self-defence، کە لە دونیای ئەمڕۆدا مانای بەرگریکردن لە نیشتیمان و نەتەوە دەگەیەنێت، لە بەرامبەر ھەر ھەڕەشەیەکی دەرەکیدا. ھاوکات زاراوەی ”سەرەوەریی“ بە بوونی ”دەوڵەتی نەتەوە“وە گرێدراوە. ئەوەی لە کۆتاییەکانی سەدەی ھەژدەھەم و لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەھەمەوە وەک بوونەوەرێکی سەروەر مامەڵە دەکرێت، دەوڵەتە، ”دەوڵەتی نەتەوە“،سەرەتا لە ئەوروپادا دروستدەبێت و دواتر بە بەشەکانی تری جیھاندا بڵاودەبێتەوە. بۆیە ھەر دەوڵەتێک کە باسی سەرەوەی کرد، ئەوا باس لە ”سەروەری نەتەوەیی“ دەکات، باس لەوەدەکات ئەو دەوڵەتە ”دەوڵەتی نەتەوە“یە و ئەو سەروەرییەی ئەو دەوڵەتە ھەیەتی سەروەریی ئەو نەتەوەیەیە کە ئەو دەوڵەتە نوێنەرایەتی و بەرجەستەی، دەکات. بەڵام پرسیاری سەرەکیی لە پەیوەندیدا بە چەمکی ”سەروەری“ەوە ئەوەیە ئایا دەوڵەتەکانی ئەم ناوچەیە دەوڵەتی نەتەوەن یان نا؟ ئایا دانیشتوانە پڕ لە جیاوازییەکانی ناو سنووری ئەو دەوڵەتانە توانیویانە ببن بە نەتەوە یان نا؟ ئایا توانیویانە ئەو کۆمەڵگا خەیاڵکردە یەکگرتو و ھاوشێوەیە دروستبکەن کە بە نەتەوە ناوببرێت؟ وردتر بپرسین ئایا بەراستی ئێران دەوڵەتی نەتەوەیە؟ شتێک ھەیە بەناوی نەتەوەی ئێرانییەوە؟ نەک تەنھا ئێران، ئایا لە کۆی ناوچەکەدا دەوڵەتی نەتەوە بوونی ھەیە یان نا؟ لە ئێراندا، ئایا ئەو وڵاتە سەرزەمینی بەزۆر کۆکردنەوەی چەندان گروپ و کۆمەڵەی ئەتنیی و دینیی و مەزھەبیی جیاواز نییە، کە ھەریەکەیان وێنەیەکیان لەسەر شوناسی کۆیی خۆیان ھەیە، ناچێتە ناو شوناسی بوونی ئەو نەتەوە ئێرانییە کە حوکمڕانانی ئەو وڵاتە بۆ ئەو وڵاتەیان ھەیە؟ ھەمان پرسیار بۆ عێراق و تورکیا و سوریا و لوبنان و سعودیە و یەمەن و لوبنان و زۆرێک لە وڵاتانی تری ناوچەکە ڕاستە. ئایا ئەو وڵاتانە خاوەنی یەک نەتەوەن، یان خاوەنی چەندان گروپی جیاواز و چەندان پێکھاتەی ھەمەرەنگیی بەر لە دروستبوونی نەتەوەن؟ ھەموو ئەو پرسیارانە بەرەو ئەوەمان دەبا کە بپرسین: ئایا بەکارھێنانی چەمکی ”سەروەریی“ لەلایەن دەوڵەتەکانی ئەم ناوچەیەوە، لانی ھەرەکەمی ڕەوایەتی سیاسیی و ئەخلاقیی تێدایە؟ یان چەمکەکە بۆ بەرگریکردن لەو سیستمی حوکمڕانییانە بەکاردەێت کە پەیوەندیان بە دەوڵەتی نەتەوە و بە خودی نەتەوە و نیشتیمانی نەتەوەییەوە، نییە؟ بە بۆچوونی من ھیچ یەکێک لە دەوڵەتە سەرەکییەکانی ئەم ناوچەیە، دەوڵەتی نەتەوە نین، دەوڵەتێک نین لەوەدا سەرکەوتووبن دانیشتوانە جیاواز و ھەمەرەنگەکەیان، بکەن بە نەتەوە و وایان لێبکەن ھەست بەوەبکەن خاوەنی یەک شوناسی سەرەکیی و ھاوبەشن. یان لانیکەمی شوناسی خۆیان لەناو ئەو شوناسەدا بدۆزنەوە کە حوکمڕانان لەسەرەوە بەسەر ھەمووندا دەیسپێنێت؟ دەوڵەتەکانی ئەم ناوچەیە دەوڵەتی گروپێکی ئەتنی یان دینیی یان ناوچەیی یان مەزھەبی دیاریکراون و ئەم دۆخەش وایلێکردون لە باتی ئەوەی دەوڵەتی ھەموو نەتەوە بن، دەوڵەتی نەتەوە بن، دەوڵەتێکی سێکتاریی، تائیفی، یان ئەتنی، یان دینیی، یان نوخبەیەکی تەواو داخراوبن و بەھیچ جۆرێک نوێنەرایەتی کۆی ئەو دانیشتوانە نەکەن کە لەناو سنوورەکانیاندا کۆبوونەتەوە و دەژین و نەتوانراوە بکرێن بە نەتەوە. ئەمەش وادەکات ئەو دەوڵەتانە ھەم لە ئاستی ناوەکییدا و ھەم لە ئاستی دەرەکییدا خاوەنی سەروەریی نەبن. لە ئاستی ناوەکیدا، حوکمڕانەکانی ئەو دەوڵەتانە، خاوەنی سەروەریی نین چونکە ئەوان نوێنەرایەتی کۆی کۆمەڵگاکە ناکەن و سەروەریی ئەوان سەروەریی کۆمەڵگاکە وەک نەتەوەیەکی یەکگرتوو نییە. لە باشترین دۆخدا سەروەری ئەوان سەروەری بەشێکی کۆمەڵگاکەیە، کە ئەمەش نایکاتە خاوەنی ئەو سەروەرییەی لە سەدەی ھەژدەھەمەوە بە سەروەری دەوڵەتی نەتەوەوە، گرێدراوە. لە ئاستی دەرەکیشدا ئەوەی ئەنجامی ئەدەن کردەیەک نییە بتوانن بەناوی ھەموو نەتەوەکەوە ئەنجامیبدەن و لە جەوھەریشدا بەرگریکردن بێت لەو نەتەوەیە. بە کورتییەکەی، ئەگەر لەم بەشەی دونیادا شتێک بەناوی دەوڵەتی نەتەوەوە بوونی نەبێت، ئەمە مانای ئەوەیە شتێکیش بەناوی نەتەوە و نیشتیمانی نەتەوەییەوە دروستنەبووە و دروستنەکراوە، کەواتە ئەو ”بەرگریکردنە لە خود“ کە پەنای بۆ دەبرێت، لە باشترین حاڵەتدا، بەرگریکردنە لەو گروپە تایبەتەی کە حوکمڕانە، ئەو گروپەی، کە زۆربەی جار، ھەم میلەتەکەی خۆی گیری بەدەستییەوە خواردوە، ھەم دنیای دەرەوە و دەوڵەتەکانی دراوسێشی. لە ڕاستیدا ئەوەی لەم ناوچەیەدا ھەیە کۆمەڵێک حاکمی بێمیلەت و ژمارەیەک دەسەڵاتداری بێ نەتەوە و کۆمەڵێک جوگرفیایە کە نەیانتوانیوە ببن بە نیشتیمان. بەڵام ئەم حوکمڕانانە بەناوی میلەت و دەوڵەتێکی خاوەن سەروەرییەوە قسەدەکەن. بەم مانایە، بۆ نموونە، دەوڵەتی ئێرانی دەوڵەتی نەتەوە نییە، چونکە شتێک بەناوی نەتەوەی ئێرانەوە بوونی نییە کە کۆی دانیشتوانە جیاوازەکەی ئەو وڵاتە خۆیان بە بەشێکی بزانن و ئەو نەتەوە دروستکراو و سەپاوە بە نوێنەرانی خۆیان بزانن. ئەوەی ھەیە یەکەیەکی سیاسییە نوێنەرایەتی گروپێکی ئەتنی دیاریکراو، واتە فارس، و مەزھەبێکی دینیی دیاریکراو، واتە شیعە، لە وڵاتەکەدا دەکات. ھەمان روانین بۆ دەوڵەتەکانی تری ناوچەکە، لەوانەش تورکیا، سوریا، لوبنان، عێراق و سعودیە و یەمەن، بە ھەمانشێوە راستە. جگە لەمە لەم ناوچەیەی ئێمەدا ژمارەیەک لەو دەوڵەتانە کە دەوڵەتی نەتەوە و نیشتیمانێکی دیاریکراو نین، خۆیان وەک دەوڵەتی ئیمپراتۆری دەبینن و خەونی بوون بە ئیمپراتۆریەتی ناوچەکە دەبینن. ئەم خەونە ئەو ھەستەی تێدا دروستکردون کە خۆیان بەخاوەنی ھەموو ناوچەکە بزانن. ھەم ئێران و ھەم تورکیای سەردەمی ئەردۆغان و عوسمانیزمی نوێ، ئەم خەون و تەماحە ئیمپراتۆریەتانەیان ھەیە و کاریشی بۆدەکەن. لە قۆناغەکانی پێشوتریشدا ناسیۆنالیزمی عەرەبی، لە فۆرمە ناسریی و بەعسییەکەیدا، باسیان لە خۆ بە خاوەن زانینی ھەموو دونیای عەرەب دەکرد. ئەگەر ئێران و تورکیا لە نموونە ھەرە دیارەکانی نوێنەرایەتیکردنی ئەم خەونە ئیمپراتۆرییە بکەن. لە ئێستادا سعودیە و قەتەر و ئیماراتیشی ھاتۆتەسەر. ھەموو ئەم دەوڵەتانە ھیچ ڕێزێک بۆ چەمکی سەروەریی دانانێن و وا ھەڵسوکەوت دەکەن وەک ئەو چەمکە بوونی نەبێت. ھەرموویان دەستدەخە کاروباری سەرجەمی دەوڵەتەکانی ناوچەکەوە، ھەرجارە و بەشێوەیەک، جارێک لەرێگای دەستوەردانی سیاسییەوە، جارێک لە رێگای دەستوەردانی ئابورییەوە، جارێکی تر لەرێگای دەستدرێژیکردنی سەربازییەوە، تا بە بەرپاکردنی جەنگ دەکات. لە ڕاستیدا ئەوەی لەم ناوچەیەدا لە ململانێدایە و بەیەکدا دەدات تەنانەت کۆمەڵێک ناسیۆنالیزمی تائیفیی توندوتیژ و دوژمنکارانە نییە، بەڵکو کۆمەڵێک گروپ و تاقم و مەزھەب و حوکمڕانن، کە خاوەنی خەونی ئیمپراتۆریەتی گەورەن و ھەریەکێکیشیان ئەوانیتری لەخۆی نەچوو، بە رێگرێکی ترسناک لەبەردەم ئەم خەونە ئیمپراتۆرییە ناشەرعیەدا دەزانێت. ھەموو ئەم شتانە وادەکەن چەمکی سەرەوەریی نەتەوەیی و نیشتیمانی، کە ئەمرۆ لەسەر زاری کۆی بکەرە سیاسییەکانی ناوچەکەیە، چەمکێکی بەتاڵبێت و ھێما بۆ دۆخێکی کۆنکرێت و مێژووی راستەقینە نەکات، چەمکێک بێت ھێما بۆ بۆشاییەکی سیاسیی گەورە بکات، بۆشاییی نەبوونی نەتەوەیەک بەگریی لێبکرێت. بۆیە ئەوەی چەمکی سەروەریی لەم ساتەدا بەرگریی لێدەکات ئەو خەونە ئیمپراتۆرییە ناقۆڵایەیە کە کۆمەڵێک بکەری سیاسیی خاوەن دەسەڵاتی نانەتەوەیی و نانیشتیمانی و تائیفیی، لەم ناوچەیەدا نوێنەرایەتی دەکەن. یەکێکی تر لە کێشە گەورەکانی ناوچەکە ئەوەیە ئەم ھێزە تائیفییانە دەیان پرۆکسیی و ھێزی ناوچەیی جیاوازیان لە چەندان وڵاتی ناوچەکەدا بۆخۆیان دروستکردوە و چەکداریان کردون، ئەوەی بخوازن و بیانەوێت لە رێگای ئەوانەوە ئەنجامیئەدەن. حیزبوڵا و حەماس و حوسیەکان و حەشدی شەعبی بۆ ئێران و ئەلقاعیدە و جەبھەی نوسرە و چەندان گروپی تر بۆ تورکیا. پارتی و یەکێتیش بەسەر ئەوو دوو ھێزەدا دابەشبوون. ھەموو ئەم گۆڕانکارییە نێگەتیڤ و ترسناکانە لە دونیایەکەدا ڕووئەدات کە دونیایەکی بەجیھانیبووە، بەجیھاینبوون، العولمە، بەشە جیاوازەکانی ئەو دونیایە بە چەندەھا شێوە بە یەکترییەوە گرێئەدات و وڵاتێک یان میلەتێک یان دەوڵەتێک نەماوە، بە دەیان و سەدان شێوە بە دەرەوەی خۆیەوە گرێنەدرابێت و نەبسترابێتەوە. جیھانی ئەمرۆ جیھانی ئەو دەوڵەتانە نییە کە وەک دورگە و دارستانی دابڕاو لەپاڵ یەکدا دروستبووبن. بەڵکو جیھانێکی ئاڵۆز و بەناویەکداچووە کە پێویستی بە جۆرێک لە خەیاڵ و بیرکردنەوەی سیاسیی داھێنەرانە ھەیە، کە بکەرە سیاسییەکانی ئەم ناوچەیە و حوکمڕانەکانیان ھەڵگریان نین. خەیاڵ و بیرکردنەوەیەکی سیاسیی کە بچێتە دەرەوەی سنوورەکانی دەوڵەتی نەتەوە و باوەش بۆ دروستکردنی یەکەی ئابوریی و سیاسیی و فەرھەنگیی ناوچەیی و جیھانی گەورە بکاتەوە، بە لۆژیکی تائیفە و گروپێکی ئەتنی و دینیی داخراوی بەر لە دروستبوونی نەتەوە، لەناو ئەو جیھاندا ئامادەنەبێت و کارنەکات. جگە لەمە ئەو مەسەلە گرنگ و سەرکییانەی لەم ناوچەیەدا پێویستیان بە چارەسەرکردن ھەیە زەحمەتە ھیچ یەکێکیان لەناو چوارچێوەن و سنوورەکانی ھەر دەوڵەتێک لە دەوڵەتەکاندا بەتەنھا چارەسەربکرێن، لەوانەش، بۆ نموونە، گەشەدان بە ئابورییەکی بەرھەمھێن، دروستکردنی بازارێکی چالاک و کراوەی ناوچەیی، گەشەی گەورەی دانیشتوان، مەسەلەی کۆچکردن، کێشەی پیسبوونی ژینگە، مەسەلەی دابینکردنی وزە، پاراستن و رێزگرتنی مافەکانی مرۆڤ، دابینکردنی ئاشتیی و ئاسایشێکی دوورمەودا توانای ژیان و بەردەوامی ھەبێت. مەترسی ژیان لەم ناوچەیەدا و لەپاڵ ئەو جۆرە لە حوکمرانیدا کە ھەیە، لەوەدایە زۆرینەیان بە لۆژیکێکی تائیفیی مەزھەبیی و ئەتنیی پەڕگیرەوە، بوونەتە خاوەنی خەزێنەیەکی گەورە لە تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکاریی تازە، بوونەتە خاوەنی ھەزارەھا درۆن و رۆکێتی دوورھاوێژ. ئێران و تورکیا دوو نموونەی زیندووی ئەم مەترسیەن و ئەوەی لە ھەولێر ڕوویدا بەرجەستەکەرێکی ڕۆژانەی ئەم مەترسییەیە.
(دره‌و): كۆمپانیا بیانییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ده‌رهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت داوای 20 دۆلار له حكومه‌تی عێراق ده‌كه‌ن، به‌پێی قسه‌ی ئه‌ندامێكی لیژنه‌ی نه‌وت و غاز له په‌رله‌مانی عێراق، رێككه‌وتن كراوه‌و بڕیاره نرخه‌كه له یاسای بودجه‌دا هه‌موار بكرێته‌وه، دوای هه‌مواركردنه‌وه‌كه‌ش پرۆسه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپیبكاته‌وه. سەباح سوبحی ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە پەرلەمانی عێراق رایگه‌یاند، ئاسۆیەکی ڕوون ھەیە بۆ ئەوەی دەست بە ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێمی کوردستان بكرێته‌وه. سه‌باح سوبحی كه ئه‌ندامی فراكسیۆنی پارتییه‌و قسه‌ی بۆ سایتی فه‌رمی حزبه‌كه‌ی كردووه، باسله‌وه‌ده‌كات بۆ ده‌ستپیكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت" تەنیا بەربەستی سەرەکی ئه‌وه‌یه بابەتی تێچووی نەوت لاببرێت و چارەسەر بکرێت". "عێراق بۆ دەرھێنانی ھەر بەرمیلێک نەوت شەش دۆلارو ٨٠ سەنتی داناوە، ئەمە بۆ کۆمپانیاکانی نەوت لە ھەرێمی کوردستان کاردەکەن ناعەدالەتیەکی گەورەی تێدایە، لەبەر ئەوەی ژینگەی کارکردنی کۆمپانیاکان لە ھەرێم جیاوازە لەگەڵ خواروو و ناوەڕاستی عێراق، گرێبەستەکانی کۆمپانیاکان لەگەڵ ھەرێمی کوردستان لەگەڵ ئەوانەی لە عێراق کار دەکەن جیاوازە لەڕووی تێچووی دەرھێنانی نەوت و لە شێوازی گرێبەستەکانیش، گرێبه‌سته‌كانی ئەوان خزمەتگوزارییەو ئەوەی ئێمە ھاوبەشییە" سه‌باح سوبحی وا ده‌ڵێ. ئه‌م ئه‌ندامه لیژنه‌ی نه‌وت ئاماژه به‌وه‌ده‌كات" پێویستە لەگەڵ ھەموارکردنەوەی یاسای بودجە تێچووی نەوت دەستکاری بکرێت لە ٦ دۆلار و ٨٠ سەنت بۆ نزیکەی ٢٠دۆلار، بۆ ئەو مەبەستە کۆمپانیاکان کۆبوونەوەیان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق کردووە و ئەو پێشنیارەیان بۆ عێراق کردووە، ئەوانیش بۆ حکومەت بەرزی دەکەنەوە بۆ ئەوەی ڕەزامەندی بدات له ھەمواری یاسای بودجە جێگیر بکرێت و یاسای بودجە ھەموار بکرێتەوە، ئێستا چارەسەری ئەو پرسە کەوتۆتە سەر شانی حکوومەتی عێراق". له 25ی ئازاری 2023وه به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه، توركیا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانی راگرتووه، بڕیارێك كه به‌هۆی به‌كارهێنانی بۆری نه‌وتی عێراق بۆ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم به‌بێ وه‌رگرتنی ره‌زامه‌ندی به‌غداد، بڕیار نزیكه‌ی (ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلار قه‌ره‌بووی به‌سه‌ر توركیادا سه‌پاندوه. دوای نزیكه‌ی 10 مانگ راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، ئێستا توركیا ره‌زامه‌ندی نیشانداوه له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، وه‌كو سه‌باح سوبحی ده‌ڵێ "ئەوەی ماوە یاسای بودجەیە ھەمواربکرێتەوەو دەست بە ھەناردەکردنەوەی نەوت بکرێتەوە، یاسای بودجەش بڕیارە لە مانگی داھاتوو ھەموار بکرێتەوە". له یاسای بودجه‌ی فیدراڵی عێراقدا، حكومه‌تی هه‌رێم قایل بووه به‌وه‌ی رۆژانه (400 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وت راده‌ستی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" بكات و داهاتی نه‌وته‌كه‌ش راسته‌وخۆ بگه‌ڕێته‌وه بۆ خه‌زێنه‌ی حكومه‌تی فیدراڵ، ئه‌مه له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان پشكی خۆی له بودجه‌ی فیدراڵ وه‌ربگرێت. له كۆتایی حوزه‌یرانی 2023وه یاسای بودجه‌ی عێراق كه بۆ سێ ساڵه (2023-2024-2025) كه‌وته بواری جێبه‌جێكردن، ئیتر له‌وكاته‌وه مشتومڕ له‌باره‌ی بڕگه‌كانی تایبه‌ت به هه‌رێمی كوردستان سه‌ریهه‌ڵدا، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕی له‌و نرخه‌ی كه له یاسای بودجه بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت دانراوه.
.jpg)
درەو: كۆمیتەی پاراستنی رۆژنامەنووسان (CPJ) ئاماری رۆژنامەنووسە زیندانیكراوەكانی جیهانی بۆ ساڵی 2023 بڵاوكردەوە، لە بەشێكیدا باس لە هەرێمی كوردستان دەكات و دەڵێت، چوار رۆژنامەنووس لە هەرێمی كوردستان زیندانی كراون یەكێكیان تازەیە. دەقی راپۆرتەكەی (CPJ): سەرژمێریی زیندانەکان بۆ ساڵی 2023: ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی زیندانیکراو لە بەرزترین ئاستی تۆمارکراو نزیکبوویەوە؛ زیندانیکردن لە ئیسرائیل هەڵکشاوە لەدوای دەستپێکردنی شەڕی ئیسرائیل-غەزەوە لە 7ـی تشرینی یەکەمی ڕابردوودا، ئیسرائیل بووەتە یەکێک لە وڵاتانی پێشەنگ لە زیندانیکردنی ڕۆژنامەنووساندا، ئەوەش بەگوێرەی سەرژمێریی زیندانەکانی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) بۆ ساڵی 2023، ئیسرائیل چووەتە پلەی شەشەم و هاوئاستە لەگەڵ ئێران کە دەکەونە دوای چین، میانمار، بیلاڕووس، ڕوسیا و ڤێتنامەوە. بە گشتی و تاوەکو ڕۆژی سەرژمێرییەکە کە 1ـی کانوونی یەکەمی 2023ـە، کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان 320 ڕۆژنامەنووسی زیندانیکراوی تۆمارکردووە، ئەوەش دووەم بەرزترین ئامارە کە کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) لە مێژووی سەرژمێرییەکانیدا تۆماری کردبێت کە لە ساڵی 1992ـەوە بەردەوام بڵاویکردووەتەوە، ئەوەش ئاماژەیەکی بێزارکەر و جێگەی نیگەرانییە بۆ ستەمکاریی قووڵ و هێرشی ڕقاوی ئەو ڕژێمانەی کە سوورن لەسەر خنکاندنی دەنگە سەربەخۆکان. هەندێک لە حکومەتەکان هەنگاوی تووندتریان ناوە و ئامڕازی سەرکەوتکردنی نێودەوڵەتییان بەکارهێناوە بۆ هەڕەشەکردن و هەراسانکردنی ڕۆژنامەنووسان لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆیان، بۆ نمونە؛ هەنگاوە ترسناکەکانی مۆسکۆ بۆ دەرکردنی فەرمانی دەستگیرکردن بۆ کۆمەڵێک ڕۆژنامەنووسی ڕووسی کە لە وڵاتانی دیکە دەژین؛ یاخود ئەسیوپیا کە زۆری لە جیبۆتی دراوسێی کرد ڕۆژنامەنووسێکی دەربەدەرکراو بگەڕێنێتەوە تاوەکو ڕووبەڕووی تۆمەتی تیرۆری بکاتەوە. توێژینەوەکەی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) ئەوەشی دەرخستووە کە زیاتر لە 65%ـی – 209 – ڕۆژنامەنووسانی دەستگیرکراوی ناو سەرژمێرییەکە بە تۆمەتەکانی دژ دەوڵەتی وەک هەواڵی هەڵە و تیرۆر زیندانیکراون وەک تۆڵەسەندنەوەیەک دژی ڕووماڵە ڕەخنەئامێزەکانیان. لە 66 کەیسیشدا، ڕۆژنامەنووسان دەستگیرکراو هیچ تۆمەتێکیان پێ نەگوتراوە کە پێی دەستگیرکراون. ئەوان زۆرجار ڕووبەڕووی دۆخێکی دڕندەیی بێوێنە دەبنەوە، زۆرجار پرۆسەی یاسایی دەشێوێنن، چونکە دەسەڵاتداران لە قۆناغی پێش تۆمەتبارکردن و پێش دادگاییکردن، دەستبەسەرکردنی ڕۆژنامەنووسان درێژ دەکەنەوە، پارێزەرانی ڕۆژنامەنووسانیش ڕووبەڕووی تۆڵەسەندنەوە و هەڕەشە دەبنەوە لە سەرانسەری جیهاندا. دەرخستە سەرەکییەکانی دیکە لە ساڵی 2023دا: خراپترین زیندانیکەرانی ڕۆژنامەنووس وڵاتانی چین (44 ڕۆژنامەنووسی زیندانیکراو)، میانمار (43) و بێلاڕوس (28) زیاتر لە یەک لەسەر سێی ئەو ڕۆژنامەنووسانەیان دەستگیرکردووە کە ناویان لە سەرژمێریەکەدا هاتووە، واتە بەڕێژەی 35.8%. ڕۆبێرت پانگ (چەپ)، پارێزەری میدیاکاری لایەنگری دیموکراسی جیمی لای (ڕاست) لە 22ی کانوونی دووەمدا دەگاتە دادگا لە هۆنگ کۆنگ، ئەو ڕۆژەی دادگا داواکارییەکی لای (لە چاوپێکەوتنێکی میدیایی مانگی حوزەیرانی 2020دا نیشان دراوە) ڕەتکردەوە بۆ رەتکردنەوەی تۆمەتێک لەبارەى یاخیبوونی. لە 2ی کانوونی دووەمی 2024دا لای هەموو ئەو تۆمەتانەی رەتکردەوە کە ڕەنگە بەهۆیانەوە سزای زیندانیی هەتاهەتایی بەسەردا بسەپێنرێت (وێنەکان، چەپ بۆ ڕاست: AFP/پیتەر پارکس، AFP/ئەنتۆنی واڵاس) چین لە مێژە وەک یەکێک لە خراپترین زیندانیکەرانی ڕۆژنامەنووسان لە جیهاندا دانراوە، سانسۆری حکومەتیش زانین و دیاریکردنی ژمارەی تەواوەتی ڕۆژنامەنووسانی زیندانیکراوی سەخت کردووە، لەم ساڵانەی دواییدا سەرکوتکردنی میدیایی لە چین فراوانتر بووە، لە ساڵی 2021دا بۆ یەکەمجار لە مێژووی سەرژمێرییەکەی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووساندا ڕۆژنامەنووسان لە ھۆنگ کۆنگ دەستگیرکران، ئەو دەستگیرکردنانەش دوای ئەوە هات حکومەتی پەکین یاسای توندی ئاسایشی نیشتمانیی بەسەر هۆنگ کۆنگدا سەپاند دوای چەند خۆپیشاندانێکی گەورەی پرۆ دیموکراسی لە هەرێمەکەدا. چەند ڕۆژنامەنووسێک دەستگیرکران کە لە هەمان کاتدا کەیسەکانیان دوادەخرا، بۆ نمونە جیمی لای، دامەزرێنەری ڕۆژنامەی پرۆ دیموکراسیی “ئەپڵ دەیلی” کە ئێستا داخراوە، پرۆسەی دادگاییکردنی جیمی لای کاتێک دەستیپێکرد کە ناوبراو نزیکەی 1100 ڕۆژی لە زینداندا بەسەربرد، ئەگەریش تاوانبار بکرێت، پێدەچێت بۆ هەتا هەتایی زیندانی بکرێت. دەسەڵاتدارانی چین بەکارهێنانی تۆمەتەکانی دژە دەوڵەتیان زیاتر بەکارهێنا بۆ دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان، ئەوەتا لە هەر پێنج کەیسێکی دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان کە لە سەرژمێریی 2023ـی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسدا هاتووە، سیانیان بە تۆمەتی سیخوڕیکردن، هاندانی جووداخوازی یاخود ڕووخاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت دەستگیرکراون. زۆرێک لەو ڕۆژنامەنووسانەی کە تۆمەتبار کراون، لە نەتەوەی ئۆیگوورن لە هەرێمی شینجیانگن کە تێیدا پەکین تۆمەتبارکراوە بە ئەنجامدانی تاوانی دژی مرۆڤایەتی بەهۆی دەستبەسەرکردنی بەکۆمەڵ و سەرکوتکردنی توندی گروپە نەتەوەییەکانی ناوچەکە کە زۆربەیان موسڵمانن، لەو 44 ڕۆژنامەنووسەی لە ساڵی 2023دا لە چین دەستگیرکراون، 19ـیان لە نەتەوەی ئۆیگوورن. لە ساڵی 2021ـەوە، سەرکوتکردنی ڕۆژنامەنووسان لە میانمار و بیلاڕووس خراپتر بووە. لە میانمار، ڕەوشی میدیای سەربەخۆ لە دوای کودەتا سەربازییەکەی شوباتی 2021ـەوە وێران بووە، سەرانی کودەتا بە خێرایی دەستیانکرد بە دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان، داخستنی دەزگا میدیاییەکان و ناچارکردنی ڕۆژنامەنووسان بۆ هەڵهاتن بەرەو دەرەوەی وڵات. دوای نزیکەی سێ ساڵیش، بەردەوام ڕۆژنامەنووسان لەڕێگەی یاسایەکی دژە دەوڵەتەوە بە ئامانج دەکرێن کە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێت بۆ تاوانبارکردنی “هاندان” و “هەواڵی درۆ”. لە مانگی ئایاردا، ڕۆژنامەنووسی فۆتۆگرافەر سای زاو تایکی لەکاتی ڕووماڵکردنی پاشماوەی زریانە کارەساتبارەکەی مۆچا لە ڕۆژئاوای میانمار دەستگیرکرا و دواتر بە تۆمەتی دروستکردنی فیتنەیی سزای 20 ساڵ زیندانیکردنی بەسەردا سەپێندرا، ئەوەش درێژترین سزای زیندانیکردنی راگەیەنراوە کە بەسەر ڕۆژنامەنووسێکدا سەپێنرابێت دوای کودەتاکە. لە بیلاڕووس و لە ساڵی 2020ـەوە، دەسەڵاتداران زۆرترین ژمارەی ڕۆژنامەنووسانیان بەهۆی کارەکانیانەوە زیندانی کردووە ، ئەو کاتەی کە وڵاتەکە بەهۆی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانەوە لەدژی دووبارە هەڵبژاردنەوەی ئەلێکساندەر لوکاشینکۆی سەرۆکی بێلاڕووسەوە کە جێی مشتومڕ بوو، کەوتنە زیندانەوە. زۆرینەی – 71% – ئەو ڕۆژنامەنووسانە ڕووبەڕووی تۆمەتی دژە دەوڵەت بوونەوە؛ نزیکەی نیوەییان سزای پێنج ساڵ یان زیاتریان بەسەردا سەپێنرا. دەسەڵاتدارانی بیلاڕووس یاسای “توندڕەوی” بەکاردەهێنن وەک باوترین چەک بۆ زیندانیکردنی ڕۆژنامەنووسان لە تۆڵەی کارە ڕۆژنامەوانییەکانیان، لە کۆی حەوت ڕۆژنامەنووسە زیندانییە نوێیەکەی بیلاڕووس کە لە سەرژمێریی ساڵی 2023ـی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووساندا هاتووە، پێنجیان تۆمەتبارکراون بە دروستکردن یان بەشداریکردن لە گروپە توندڕەوەکان، یان ئاسانکاریکردن بۆ چالاکییە توندڕەوییەکان. (کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان هەروەها لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە ئاخۆ ڕۆژنامەنووسێکی دیکەی بیلاڕووسی ڕووبەڕووی تۆمەتی هاوشێوە دەبێتەوە یان نا.) بەپێی کۆمەڵەی ڕۆژنامەنووسانی بیلاڕووسی لە هەندەران، لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا لانیکەم 19 دەزگای ڕاگەیاندن بە “توندڕەو” ناوزەد کراون. پێشهاتە نوێیەکان دوو گۆڕانکاریی سەرەکی لە لیستی سەرژمێرییەکەی 2023دا ئیسرائیل و ئێرانن، کە هەریەکەیان تاوەکو 1ـی کانوونی دووەمی 2023، لانیکەم 17 ڕۆژنامەنووسیان دەستگیرکردووە و هەردووکیان پلەی شەشەمیان گرتووە. ئیسرائیل چەندین جار ناوی لە سەرژمێریی ساڵانەی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووساندا هاتووە، بەڵام ئەمە یەکەمجارە زۆرترین ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی فەلەستینی زیندانیکردبێت لەو کاتەوەی کە کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان لە ساڵی 1992ـەوە دەستی بە تۆمارکردنی حاڵەتەکانی دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان کردووە، هەروەها یەکەمجارە ئیسرائیل لە ڕیزبەندی شەشەمی تاوانبارانی سەرەکیدا ناوی بهێنرێت. هەموو ئەو ڕۆژنامەنووسانەی تاوەکو بەرواری سەرژمێرییەکە کە 1ـی کانوونی یەکەمی 2023ـە، لەلایەن ئیسرائیلەوە دەستگیرکراون، لە دوای دەستپێکردنی شەڕی ئیسرائیل و غەزە لە 7ـی تشرینی یەکەمدا و لە کەرتی ڕۆژئاوای داگیرکراو دەستگیرکراون، زۆربەیان لە زیندانی ئیداریدا ڕاگیراون کە ڕێگە بە دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل دەدات بەبێ ئاڕاستەکردنی تۆمەت زیندانیان لە دەستبەسەریدا بهێڵنەوە بە پاساوی ئەوەی کە گومانیان هەیە دەستگیرکراوەکە پلانی ئەنجامدانی تاوانی هەیە لە داهاتوودا. سروشتی داخراویی ڕێکارەکان وایکردووە بۆ توێژەرانی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان قورس بێت ئەو تۆمەتانە بزانن کە ڕووبەڕووی ڕۆژنامەنووسەکان بووەتەوە، بەڵام چەند خێزانێک بە کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسانیان گوتووە کە پێیان وایە ئەوان بەهۆی بڵاوکراوەکانیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان زیندانی کراون. (لێرە زیاتر دەربارەی زیندانیکردنی ڕۆژنامەنووسانی فەلەستینی لەلایەن ئیسرائیلەوە بخوێنەرەوە). بە گشتی ئیسرائیل لە سەرەتای دەستپێکردنی جەنگەکەوە زیاتر لە 20 ڕۆژنامەنووسی دەستگیرکردووە، بەڵام ئەوانەی پێش 1ی کانوونی دووەم ئازاد کراون یان دوای ئەو بەروارە دەستبەسەرکراون، لە سەرژمێریی ساڵی 2023دا تۆمارنەکراون. (بۆ زانینی دوایین ئامارەکانی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) لەبارەى ڕۆژنامەنووسانی دەستبەسەرکراو تەماشای ئێرە بکە). لە ئێرانیش، ئامارەکانی دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیووە پاش ئەوەی لە ساڵی 2022دا وەک خراپترین زیندانیی ڕۆژنامەنووسان دەستنیشانکرا لەدوای هەڵمەتی سەرکوتکردنی میدیایی بۆ ڕووماڵکردنی ناڕەزایەتییەکانی ئێران کە بەهۆی مردنی ژینا ئەمینی 22 ساڵە سەریهەڵدا. زۆرێک لەو 62 ڕۆژنامەنووسە دەستگیرکراوەی کە لە لیستی سەرژمێریی 2022دا ناویان هاتبوو بە کەفالەت ئازادکران و چاوەڕێی ڕۆژی دادگاییکردن یاخود تۆمەتبارکردنیان دەکەن، واتە کەمبوونەوەی ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی دەستگیرکراو لە ساڵی 2023دا ئاماژە نییە بۆ دەستهەڵگرتنی ئێران لە سەرکوتکردنی میدیا، بەڵکو دەسەڵاتدارانی ئێران وەڵامی ئەو ڕاپۆرتە زۆرانەیان داوەتەوە کە لەسەر مافەکانی ژنان بە تایبەت بە ئامانجگرتنی ژنە ڕۆژنامەنووسە دیارەکان بڵاوکرانەوە کە دەیانویست بیانکەنە نمونە و وانە بۆ ئەوانی دیکە. تا 1ی کانوونی دووەمی 2023، لە کۆی 17 ڕۆژنامەنووس کە لە ئێران زیندانیکراون، هەشتیان ژن بوون. لەوانە؛ نیلوفەر حامیدی و ئیلاهە محەمەدی کە یەکەمین ڕۆژنامەنووس بوون لە مانگی ئەیلولی 2022دا هەواڵیان لەسەر مردنی ژینا ئەمینی بڵاوکردەوە، ئەوان بە تۆمەتی دژە دەوڵەت کە پەیوەندییان بە ڕووماڵ و ڕاپۆرتەکانیانەوە هەیە، سزای 13 و 12 ساڵیان بەسەردا سەپێنراوە، ڕۆژی 14ی کانوونی دووەمی 2024، هەردوو ڕۆژنامەنووس بە کەفالەت ئازادکران دوای بەسەربردنی 16 مانگ لە زینداندا، لە کاتێکدا دادگای باڵای ئێران پێداچوونەوە بە تانەکەیاندا دەکاتەوە (استئناف). لە ئێستادا ڕۆژنامەنووسی فريلانس ڤیدا ڕەبانی لە زیندانی ئێڤینە لە تارانی پایتەخت و بەشی یەکەمی ئەو دوو سزای زیندانییە بەسەر دەبات کە بە هەردووکییەوە 17 ساڵ زیندانی دەکات بەهۆی ڕووماڵکردنی ناڕەزایەتییەکانەوە. ڕووسیاش هەوڵەکانی بۆ سەرکوتکردنی ڕووماڵکردنی ئازادانە چڕترکردووەتەوە، سەرباری خنکاندنی تەواوەتی میدیای سەربەخۆی وڵاتەکە لەدوای جەنگی داگیرکردنی ئۆکرانیا لە شوباتی 2022دا، مۆسکۆ هەوڵدەدات ڕۆژنامەگەری لە دەرەوەی سنوورەکانیشی بە تاوان بناسێنێت بە دەرکردنی فەرمانی دەستگیرکردن و سزای زیندانیکردن لە غیابیدا بۆ چەند ڕۆژنامەنووسێکی دیار کە لە دەربەدەریدا کاردەکەن. ڕووسیا هەروەها ژمارەیەکی زۆر ڕۆژنامەنووسی بیانی لە زیندانەکانی خۆیدا دەستبەسەرکردووە، لە کۆی ئەو 17 ڕۆژنامەنووسەی کە لە سەرژمێرییەکەدا هاتوون و لە دەرەوەی شوێن و وڵاتی خۆیان دەستگیرکراون، 12ـیان لەلایەن ڕووسیاوە دەستگیرکراون، دووانیان بە ناوەکانی ئیڤان گێرشکۆڤیچ و ئەلسو کورماشیڤا هاووڵاتی ئەمریکین و لە دەستبەسەریی پێش دادگاییکردندا ماونەتەوە، ئەو 10 کەسەی دیکەش خەڵکی ئۆکرانیان، پێنجیان لە نەتەوەی تەتەری نیمچە دوورگەی کریمیان کە نەتەوەیەکی زۆرینەی موسڵمانە و خەڵکی ڕەسەنی نیمچە دوورگەکەن کە لە ساڵی 2014ـەوە لەلایەن ڕووسیا لکێنرا بە خاکەکەیەوە، چواریان بە تۆمەتی تیرۆر سزای 12 بۆ 19 ساڵیان بەسەردا سەپێنراوە. یەکێکیان، ئامێت سولەیمانۆڤ، تووشی چەندین کێشەی تەندروستی بووە، وەک کێشەی دڵ، سییەکان، گەدە و جومگەکان. دڕندەیی و تۆڵەسەندنەوە بارودۆخی زیندانەکان لەو وڵاتانەی کە خراپترین پێشینەی دەستبەسەرکردنی ڕۆژنامەنووسانیان هەیە زۆر خراپە. ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا کە لە سەرەتای ساڵی 2023دا بڵاوکراونەتەوە دەریانخستووە کە زیندانیان لە چین، میانمار، بیلاڕووس، ڕووسیا و ڤێتنام بە شێوەیەکی گشتی ڕووبەڕووی دەستدرێژی جەستەیی و سێکسی، قەرەباڵغی، کەمیی خۆراک و ئاو و ناتەواوی چاودێریی پزیشکی دەبنەوە. سیاجێکی دڕکاوی بە دەووری ئەو شوێنەی کە بە فەرمی بە ناوەندێکی پەروەردەی کارامەیی پیشەیی ناسراوە لە دابانچێنگ لە هەرێمی خۆسەری شینجیانگ ئویگور، لە ساڵی 2018دا وێنەکە گیراوە. پۆلیسی دابانچێنگ دوو ڕۆژنامەنووسی ڕۆیتەرزی بۆ زیاتر لە چوار کاتژمێر دەستبەسەر کرد دوای گرتنی ئەم وێنەیە. (وێنەکە: ڕۆیتەرز/تۆماس پیتەر) لە کۆی ئەو 320 ڕۆژنامەنووسە دەستگیرکراوەی کە لە سەرژمێریی ساڵی 2023دا هاتووە، 94 کەسیان، واتە نزیکەی 30%، کێشەی تەندروستییان هەیە، زۆرێکیان ناتوانن دەرمان بەدەست بخەن یان دەستیان بە پزیشک بگات، بەڵام زۆرجار خێزانەکانیان لە ترسی تۆڵەسەندنەوە لە کەسوکارەکانیان ئامادە نین قسە بکەن و دەنگ هەڵبڕن. توێژینەوەکەی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) چەندین حاڵەتی دەرخستووە کە ڕۆژنامەنووسانی زیندانیکراو لە چاودێری تەندروستی و دەرمان و هەندێکجاریش پێداویستییە سەرەتاییەکانی وەک گەرمی و ئاوی گەرم و کارەبا بێبەشکراون. بۆ نموونە ڕۆژنامەنووسی ڤێتنامی هوین توک ڤی کە سزای دوو ساڵ و نۆ مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە لەسەر ئەوەی گوایە ئاڵای ڤێتنامی دڕاندووە، باوکی ئەو ڕۆژنامەنووسە، هوین نگۆک توان، لە تشرینی دووەمی 2023دا بە کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسانی گوتووە کە ڤی تووشی نەخۆشی بەستەری دڵ بووەتەوە کە حاڵەتێکی مەترسیداری دڵە و پێویستی بە دەرمان هەیە کە زیندانەکە دابینی ناکات و خێزانەکەشی توانای کڕینی نییە بۆئەوەی بە بەردەوامی بیگەیەننە زیندانەکە لە 120 میل لە ماڵەکەیانەوە دوورە. هەر لە ڤێتنام، بەرپرسانی زیندان وازیان لە دابینکردنی ئاوی گەرم بۆ تران هونی دوی توک هێنا بۆ ئەوەی نەتوانێت مەعکەرۆنییەکی خێرا ئامادە بکات کە لە کافتریای زیندانەکەدا کڕدرابوو. توک کە سزای 16 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە و دواتریش دەبێت پێنج ساڵی دیکە لە ماڵەکەیدا دەستبەسەر بێت، بەهۆی “چالاکییەکانی بە ئامانجی ڕووخاندنی حکومەت” دەستگیرکراوە، زۆرجار مانگرتنی لە خواردنی راگەیاندووە دژی خراپی بارودۆخی زیندان و لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردووشدا وازی لە خواردنی خۆراکی زیندان هێنابوو وەک ناڕەزایەتی دژی نادادپەروەریی بەشەخۆراکەکەی. ئەندامانی خێزانی توک دەڵێن لە ساڵی 2017دا تووشی نەخۆشی چاو بووە، دوای ئەوەی بەرپرسانی زیندانەکە بە بەردەوامی کارەبای ژوورە تاریکەکەی دەبڕن و ڕەتیانکردووەتەوە کە ئەو لایتە شەحنەی پێ بدەن کە لەلایەن خێزانەکەیەوە دابینکراوە بە بیانووی ئەوەی بردنەناوەوەی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان بۆ ناو زیندانەکە قەدەغەیە. لە ڕووسیا، ڕۆژنامەنووسی فریلانسی ئۆکراینی ئیرینا دانیلۆڤیچ کە سزای شەش ساڵ و 11 مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە، سەرەڕای ئەوەی توانای بیستنی لە گوێی چەپیدا لەدەستداوە و تووشی سەرئێشەی بەردەوام بووە، باوکی دانیلۆڤیچ بە کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسانی گوتووە، ئەگەر چارەسەری پزیشکی نەکرێت، ناوبراو لە لێواری تێکچووندایە. هەروەها لە بیلاڕووس، کسێنیا لوتسکینا سەرەڕای ئەوەی بەدەست وەرەمێکی شێرپەنجەیی مێشکەوە دەناڵێنێت لەکاتێکدا سزای هەشت ساڵ زیندانی بەسەر دەبات، چاودێری پزیشکی گونجاو وەرناگرێت. سزای دوای زیندانیکردن زۆرێک لە ڕۆژنامەنووسان تەنانەت دوای تەواوکردنی ماوەی سزاکانیان لە زینداندا، ئازادییان سنووردار دەکرێت، ئەمەش نەک هەر کاریگەری لەسەر بژێوی ژیانیان هەیە، بەڵکو ڕێگە بە حکومەتە سەرکوتکەرەکانیش دەدات بەردەوام بن لە بێدەنگکردنی دەنگەکانیان. بۆ نموونە لە ڕووسیا، ئەندرێ نۆڤاشۆڤ دوای تێپەڕاندنی سزای هەشت مانگ زیندانی لە چاکسازی گەوراندا، بۆ ماوەی ساڵێک کاری ڕۆژنامەوانی لێ قەدەغە دەکرێت. ئەلێکساندەر ڤالۆڤ کە لە مانگی ئازاری 2023دا دوای تێپەڕاندنی شەش ساڵی تەواو زیندانی ئازادکرا، دەبێت هەموو هەفتەیەک بچێتە لای پۆلیس و پشکنین بکات و لە ژێر “چاودێری ئیداری”دا دەمێنێتەوە، هەروەها بۆ ماوەی دوو ساڵ ناتوانێت شاری سۆچی لەسەر دەریای ڕەش بەجێبهێڵێت، هەرچەندە ئەو بە فەرمی کارکردنی وەک ڕۆژنامەنووس لێ قەدەغە نەکراوە، بەڵام ناوبراو بە کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسانی گوت کە هیچ کەسێک نایەوێت کارێک بدات بە ڕەخنەگرێکی ناسراوی حکومەت. لە ڤێتنامیش، پێنج ڕۆژنامەنووس بە ناوەکانی دۆان کین جیانگ، ترونگ چاو هو دان، نگوین فۆک ترونگ باو، لێ زە تانگ و نگوین تان نها کە لە دەزگای هەواڵیی سەربەخۆی باو ساچ (ڕۆژنامەی پاک) کە ئێستا لەکارکەوتووە کاریان دەکرد، لە کاری ڕۆژنامەنووسی قەدەغەکراون دوای بەسەربردنی سێ ساڵ زیندانی بە تۆمەتی دژە دەوڵەت. لە ئێران، ڕۆژنامەنووس نەسیم سۆڵتانبەیگی کە هەواڵی گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی بڵاوکردەوە، بە دوو ساڵ قەدەغەکردنی چوونەدەرەوە لە وڵات و دوو ساڵیش قەدەغەکردنی پەیوەندیکردن بە گرووپ و ئەنجوومەنە سیاسییەکان سزا دراوە، ئەوە جگە لە سزای سێ ساڵ و نیو زیندانی کە بەهۆی بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە دژی سیستەمەکە و هەماهەنگیکردن دژی ئاسایشی نیشتمانی سزا دراوە. لە چین کە زیندانییەکان لەدوای بەسەربردنی سزاکانیان دەنێردرێنە کەمپەکانی دووبارە پەروەردەکردنی سیاسی یان لە زینداندا دەهێڵرێنەوە، چارەنووسی کۆمەڵێک خوێندکار کە کاریان کردووە بۆ ئیلهام تۆهتی، دامەزرێنەری ماڵپەڕی هەواڵی شینجیانگ ئویگوربیز کە بە زیندانیی هەتاهەتایی سزا دراوە، هێشتا نادیارە. میسریش مێژوویەکی هەیە لە سنووردارکردنی چالاکیی ڕۆژنامەنووسان دوای ئەوەی سزاکەیان بەسەردا سەپێنراوە. ڕۆژنامەنووسی فۆتۆگرافەری میسری و خاوەنی خەڵاتی ئازادیی ڕۆژنامەگەریی نێودەوڵەتی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان مەحمود ئەبو زەید ناسراو بە “شەوکان” دوای ئەوەی لە ساڵی 2019 لە زیندان ئازاد بوو، بۆ ماوەی پێنج ساڵ گەشتی نێودەوڵەتی لێ قەدەغە کرا. سەرکوتکردنی هەرێمی بە دڵنیاییەوە ئاماری ڕۆژنامەنووسانی زیندانیکراو لە ماوەیەکی دیاریکراودا تەنها بەشێکی وێنە گەورەکەیە، ڕیزبەندییەکان کەم و زیاد دەکەن، هەروەها کەمی ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی دەستگیرکراو لە وڵاتێک، مانای بوونی زیاتری ئازادیی ڕۆژنامەگەریی لەو وڵاتەدا نییە، بۆ نمونە چەندین کەیس هەن لەو وڵاتانەی کە سیاسەتی “دەرگای سووڕاوە“یان هەیە وەک تورکیا، میسر، ئێران و سوریا. ئەفریقای خوار بیابان ئێریتریا کە تێیدا 16 ڕۆژنامەنووس لە زیندانەکاندان، حەوتەم خراپترین زیندانی ڕۆژنامەنووسانی جیهانە و خراپترینی کیشوەری ئەفریقایە. ئەوانەی لە ئێریتریا ڕاگیراون بریتین لە هەندێک لە درێژترین حاڵەتە راگەیەنراوەکانی زیندانیکردنی ڕۆژنامەنووسان لە سەرانسەری جیهان؛ تا ئێستا هیچکامیان هیچ جۆرە تۆمەتێکیشیان ئاڕاستە نەکراوە. لە ئەفریقای خوار بیابان، ژمارەی ئەو ڕۆژنامەنووسانەی تاوەکو 1ی کانونی یەکەم زیندانی کراون بەرزبووەتەوە بۆ 47 کەس، لەکاتێکدا 31 ڕۆژنامەنووس بوو لە ساڵی 2022دا، هەروەها 30 ڕۆژنامەنووس بوو لە ساڵی 2021، ئەسیوپیا (8) و کامیرۆن (6) لە ڕیزبەندی دووەم و سێیەم خراپترین زیندانیی ڕۆژنامەنووسان لە ناوچەکەدا هاتووە. ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی زیندانیکراو لە ئەسیوپیا، ڕەنگدانەوەی ئەو ژینگە سەختەیە کە بۆ میدیاکان درووستکراوە. سەرەڕای واژۆکردنی ڕێککەوتنێکی ئاشتی لە ساڵی 2022دا کە کۆتایی بە دوو ساڵ شەڕی ناوخۆ هێنا، هێشتا نائارامی و ململانێ لە ویلایەتی ئەمهارا لە وڵاتەکەدا هەیە لە نێوان میلیشیا ناوچەییەکان و هێزە فیدراڵیەکاندا و دۆخەکە زیاتر پەرەی سەندووە. هەر هەشت ڕۆژنامەنووسەکەی ناو سەرژمێریی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان بۆ ساڵی 2023، بەهۆی ڕووماڵکردنی ئەم ململانێیەوە دەستگیرکراون. هەروەها داتاکان ڕەنگدانەوەی سەرکوتکردنی میدیاکانە لە سەنیگال، زامبیا، ئەنگۆلا و ماداگاسکار. سەنیگال کە پێنج ڕۆژنامەنووسی تێدا زیندانی کراوە، پێشتر تەنیا دوو جار و لە ساڵەکانی 2008 و 2022 لە سەرژمێرییەکانی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووساندا ناوی هاتووە کە هەر ساڵێک تەنها یەک ڕۆژنامەنووس لە زیندانەکانیدا بووە. کۆماری دیموکراتیی کۆنگۆ، زامبیا، ئەنگۆلا، بوروندی و نەیجیریا، هەر وڵاتێک بە یەک ڕۆژنامەنووسی دەستگیرکراو لە سەرژمێریی ساڵی 2023دا ناویان هاتووە، ماداگاسکاریش کە بۆ یەکەمجارە لە سەرژمێریەکەدا ناوی دێت، یەک ڕۆژنامەنووسی دەستگیرکردووە. ئەو تۆمەتانەی کە خراوەتەپاڵ ستانیس بوجاکێرا تشیامالا لە کۆماری کۆنگۆی دیموکراتیکی جێگەی نیگەرانین کە تێکەڵەیەکن لە یاسای سزادانی وڵاتەکە، یاسای دیجیتاڵی نوێ و یاسای ڕۆژنامەگەری کە بوار بە دەسەڵاتداران دەدات ڕۆژنامەنووسان دادگایی بکەن و زیندانییان بکەن بەهۆی بڵاوکردنەوەی “هەواڵی درۆ” و هەروەها بڵاوکردنەوەی زانیاری بە شێوەی ئەلیکترۆنی. ئاسیا کیشوەری ئاسیا هێشتا ئەو ناوچەیەیە کە زۆرترین ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی تێدا زیندانی کراوە، جگە لەو وڵاتانەی کە پێشەنگن وەک چین، میانمار و ڤێتنام، لە هیندستان و ئەفغانستان و فلیپینیش ڕۆژنامەنووسان خراونەتە کونجی زیندانەکان. هیندستان کە حەوت ڕۆژنامەنووسی دەستگیرکراوی تێدایە، یاسا ئەمنییەکانی وەک یاسای چالاکییە نایاساییەکان (ڕێگریکردن) و یاسای سەلامەتی گشتی جامو و کشمیری بەکارهێناوە بۆ بێدەنگکردنی میدیاکان. (دوبارەکردنەوە) ئەفغانستان تا مانگی کانوونی یەکەم یەک ڕۆژنامەنووس لە زینداندا بوو، بەڵام سەرکوتکردنی ڕۆژنامەنووسان و میدیاکانی ئەو وڵاتە لەلایەن تاڵیبانەوە کەمی نەکردووە، بەدرێژایی ساڵ لانیکەم 16 ڕۆژنامەنووسی دیکە دەستگیرکراون و دواتر ئازادکراون، بزوتنەوەی تاڵیبان هەندێکیانی تۆمەتبارکردووە بە کارکردن و بڵاوکردنەوەی راپۆرت بۆ ئەو میدیا ئەفغانیانەی کە لە دەرەوە کاردەکەن. لە فلیپین، دۆخی میدیایی لە سەردەمی سەرۆک فێردیناند مارکۆس جونیۆردا هێشتا سەخت و نالەبارە، بەڵام بە گشتی ڕۆژنامەنووسان کەمتر ڕووبەڕووی دژایەتیکردن بووەنەتەوە بەراورد بە سەردەمی سەرۆکایەتیی پێشتر، لەئێستادا فرانچی مای کومپیۆ وەک تاکە ڕۆژنامەنووس لەو وڵاتەی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا کە ڕۆژانێک قەڵای ئازادی ڕۆژنامەگەریی ناوچەکە بوو، دەستگیرکراوە. کومپیۆ نزیکەی چوار ساڵە لە کونجی زینداندایە کە بە گوتەی پارێزەرەکانی، بە تۆمەتی بێبنەمای هەڵگرتنی چەکی نایاسایی و دارایی تیرۆر تۆمەتبار کراوە. ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست تاجیکستان هێشتا لە سەرەوەی ڕیزبەندی وڵاتانی زیندانیکەری ڕۆژنامەنووسانە لە ئاسیای ناوەڕاست، لەئێستادا حەوت ڕۆژنامەنووس سزای زیندانیکردنیان لە نێوان حەوت بۆ 20 ساڵ بەسەردەبەن، هەموویان لە کۆتایی ساڵی 2022ـەوە سزا دراون. سەردانێکی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) بۆ ئەو وڵاتە لە کۆتاییەکانی 2023دا دەریخست کە ئەو سزا تووندانە ترسی و دڵەڕاوکێ و خۆسانسۆرکردنی لەناو ڕۆژنامەنووسان زیاتر کردووە لە کەشێکی میدیاییدا کە پێشتر بەهۆی چەندین ساڵ فشاری حکومەتەوە کپکراوە. لە کۆتاییەکانی 2023دا، دۆخی ئازادیی ڕۆژنامەگەری لە ئازەربایجان بە خێرایی خراپتربوو کاتێک ژمارەیەک ڕۆژنامەنووس دەستگیرکران لە پێش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کە بڕیارە لە مانگی شوباتی 2024دا ئەنجام بدرێت. چوار ڕۆژنامەنووس و میدیاکارێک لە پێش 1ـی کانونی یەکەم دەستگیرکراون، لانیکەم سێ ڕۆژنامەنووسی دیکەش دواتر دەستگیرکران. ئەو چوار ڕۆژنامەنووسەی لە 1ـی کانوونی یەکەمدا دەستگیرکران لە دەزگای لێکۆڵینەوەی بەناوبانگ “Abzas Media” کاریانکردووە کە بە لێکۆڵینەوەکانی لەبارەى گەندەڵیی بەرپرسانی باڵای دەوڵەت ناسراوە، ئەوان لەکاتی خراپبوونی پەیوەندییەکانی ئازەربایجان و ڕۆژئاوا دەستگیرکران دوای کۆنترۆڵکردنەوەی سەربازیی هەرێمی ناگۆرنۆ-قەرەباخ لەلایەن سوپای ئازەربایجانەوە، لەو کاتەدا دەسەڵاتدارانی ئازەربایجان باڵیۆزخانە و ڕێکخراوە بەخشەرەکانی ئەمریکا و ئەوروپایان تۆمەتبارکرد بە پارەدارکردنی ئەو دەزگا میدیاییە بە شێوەیەکی نایاسایی. بوونی 13 ڕۆژنامەنووس لە زیندانەکانی تورکیا کەمبوونەوەیەکی بەرچاوە بەراورد بەو 40 ڕۆژنامەنووسەی کە لە سەرژمێریی ساڵی 2022ی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووساندا تۆمارکرابوون، بەڵام ژنە ڕۆژنامەنووس هاتیس دومان کە تاکە رۆژنامەنووسی ژنە لە جیهاندا کە درێژترین ماوە لە زینداندا مابێتەوە و سزای هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنرابێت، هێشتا لە زینداندایە و پرۆسەی دووبارە دادگاییکردنەوەشی لە ساڵی 2023دا هیچ گۆڕانکارییەکی لە کەیسەکەیدا دروست نەکرد. هەروەها زۆرێک لەو ڕۆژنامەنووسانەی کە لە ساڵی 2023دا ئازاد کراون، هێشتا لەژێر کۆنترۆڵی دادوەریدان، واتە دەبێت پۆلیس لە جموجووڵەکانیان ئاگاداربکەنەوە و ڕەنگە گەشتی دەرەوەی وڵاتیشیان لێ قەدەغە بکرێت، یاخود ئازادکرابێتن تا ڕۆژی لێکۆڵینەوە یان دادگاییکردن. دوو سەردانەکەی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان بۆ دۆزینەوەی ڕاستییەکان لە تورکیا لە کۆتاییەکانی ساڵی 2023دا دەریخستووە کە کەمبوونەوەی ژمارەی ڕۆژنامەنووسانی دەستبەسەرکراو ڕەنگدانەوەی باشتربوونی ژینگەی ئازادی ڕۆژنامەگەری لەو وڵاتەدا نییە. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا میسر ناوی لەناو خراپترین زیندانیکەرانی ڕۆژنامەنووساندایە لە جیهاندا، هاوشێوەی تورکیا، پلەی هەشتەمی لە جیهاندا گرتووە بە دەستگیرکردنی 13 ڕۆژنامەنووسان کە لە سەرژمێریی ساڵی 2023دا تۆمارکراون. سعودیە لە ڕیزبەندی نۆیەمدایە چونکە 10 ڕۆژنامەنووسی لە کونجی زیندانەکاندا شەو و ڕۆژ دەکەنەوە. میسر، سعودیە، مەغریب و هەرێم کوردستانی عێراق هەموویان لەم ساڵانەی دواییدا بەکارهێنانی هەواڵی ناڕاست، تیرۆر و تۆمەتی دژە دەوڵەتیان لە دژی ڕۆژنامەنووسان فراوانتر کردووە. دەسەڵاتدارانی میسر بە بەردەوامی یاسایەک بەکاردەهێنن کە دەستبەسەرکردنی زیندانییەکان بۆ ماوەی دوو ساڵ پێش دادگاییکردنیان، هەروەها بە تۆمارکردنی تۆمەتی زیاتر، ماوەی دەستبەسەرکردنیان زیاتر درێژ دەکەنەوە. بۆ نموونە: محەمەد سەعید فەهمی کە ڕۆژنامەنووسێکی فریلانسە زیاتر لە چوار ساڵ و نیو لە دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردندا مایەوە دوای ئەوەی لە ساڵی 2018دا بە تۆمەتی هەواڵی درۆ و تیرۆر دەستگیرکرا. بڕیار بوو لە ساڵانی 2020 یان 2021دا ئازاد بکرێت، بەڵام دوای ئەوەی داواکارانی گشتی تۆمەتی زیاتریان خستەڕوو، ماوەی دەستبەسەرکردنی درێژکرایەوە. مستەفا محەمەد سەعد، وێنەگرێکی کەناڵی ئەلجەزیرەی قەتەرییە و لە ساڵی 2019ـەوە بە تۆمەتی تیرۆر و هەواڵی ناڕاست لە دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن لە قاهیرە ڕاگیراوە. هیچ کەیسێکی نوێی دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسان لە بەحرەین و سوریا تۆمارنەکراوە کە هەریەکەیان و لە ساڵی 2023دا پێنج ڕۆژنامەنووسیان لە زیندانەکانیاندا هێشتووەتەوە، بە هەمان شێوە، هیچ کەیسێکی زیندانیکردنی نوێی ڕۆژنامەنووسان لە مەغریب و جەزائیر تۆمارنەکراوە کە هەریەکەیان سێ ڕۆژنامەنووسیان لە زینداندا هێشتووەتەوە. یەکێک لە چوار ڕۆژنامەنووسە زیندانیکراوەکەی عێراق، نوێیە و لە ساڵی 2023دا لە هەرێمی کوردستان زیندانی کراوە. لە تونس، خەلیفە گویسمی لە مانگی ئەیلولدا بۆ تێپەڕاندنی سزای پێنج ساڵ زیندانی بە تۆمەتی ئاشکراکردنی زانیاریی ئاسایشی نەتەوەیی، دەستبەسەر کرا. سەرەتای ئەمساڵ دادگای تێهەڵچوونەوە سزاکەی لە ساڵێکەوە بۆ پێنج ساڵ زیاد کرد. ئەمریکای لاتین و کاریبی ژمارەی تاڕادەیەک کەمی ڕۆژنامەنووسانی زیندانیکراو لە ئەمریکای لاتین و کاریبی – یەک ڕۆژنامەنووس بۆ هەر وڵاتێک لە گواتیمالا، نیکاراگوا و کوبا – هەڕەشە و فشارەکانی سەر میدیا لە ناوچەکەدا بەدرۆ ناخەنەوە بە تایبەت کە هندۆراس و ئەلسەلڤادۆر بەردەوامن لە کپکردنی ئازادیی ڕۆژنامەگەری و ژمارەیەکی زۆر ڕۆژنامەنووس بە ناچاری دەربەدەر بوون. لە گواتیمالا، شێوازێک لە هێرشی دژە ڕۆژنامەوانی بووەتەهۆی سانسۆر و بێدەنگکردنی دەزگا سەربەخۆ و لێکۆڵەرەوەکان. خۆسێ ڕوبێن زامۆرا هێشتا لە زینداندایە تەنانەت دوای ئەوەی دادگای گواتیمالا سزای حوزەیرانی 2023ی لەسەر سپیکردنەوەی پارە هەڵوەشاندەوە و فەرمانی دووبارە دادگاییکردنی دەرکرد، کە بڕیارە لە شوباتی 2024دا بەڕێوەبچێت، زامۆرا لە دوای زیندانیکردنی لە مانگی تەموزی 20233ـەوە هەشت جار ناچار بووە پارێزەر بگۆڕێت، چونکە چوار لە پارێزەرەکانی ڕووبەڕووی تۆمەتی تاوانکاری بوونەتەوە وەک تۆڵەسەندنەوەیەکی ڕواڵەتی بەهۆی بەرگریکردن لێی لە دادگا. فشارەکانی حکومەت وایکرد لە مانگی ئایاری 2023دا ڕۆژنامە سەربەخۆکەی بەناوی elPeriodico دابخرێت. لە نیکاراگوا، پەیامنێری فریلانس ڤیکتۆر تیکای هەشت ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە بە تۆمەتی دژە دەوڵەت و هەواڵی درۆ، تۆمەتەکانیش رێک لەگەڵ شێوازی هەراسانکردنی یاسایی، تۆقاندن و تۆمەتی تاوانکاری دژی ڕۆژنامەنووسانی سەربەخۆ لە نیکاراگوا دەگونجێت، هەر وەک چۆن سەرۆک دانیال ئۆرتێگا هەوڵەکانی خستووەتەگەڕ بۆ دامرکانەوەی ئازادی ڕادەربڕین. شێوازی سەرژمێری سەرژمێریی زیندانەکان تەنها ئەو ڕۆژنامەنووسانە دەگرێتەوە کە لەلایەن حکومەتەکانەوە دەستگیرکراون و ئەوانە ناگرێتەوە کە دیارنەماون یاخود لەلایەن لایەنە ناحکومییەکانەوە بە دیل گیراون، ئەم حاڵەتانە بە “بێسەروشوێن” یان “ڕفێندراو” پۆلێن دەکرێن. کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) ڕۆژنامەنووسان بەو کەسانە پێناسە دەکات کە لە هەر جۆرە میدیایەکی چاپکراو، فۆتۆگرافی، ڕادیۆ، تەلەفزیۆن و ئۆنلاین ڕووماڵی هەواڵەکان دەکەن یان قسە لەسەر کاروباری گشتی دەکات. لە سەرژمێریی ساڵانەی زیندانەکانیدا، کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) تەنها ئەو ڕۆژنامەنووسانەی تێدایە کە پشتڕاستیکردووەتەوە بەهۆی کارەکانیانەوە زیندانی کراون. لیستی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) ناوی ئەو ڕۆژنامەنووسانە لەخۆدەگرێت کە تاوەکو کاتژمێر 12:01ـی رۆژی 1ـی کانوونی دووەمی 2022 زیندانی کراون. ئەو ژمارە زۆرە ڕۆژنامەنووسە ناگرێتەوە کە لە ماوەی ساڵەکەدا دەستگیرکراون و دواتر ئازاد کراون، ئەو کەیسانە دەتوانرێت لەم لینکەدا بدۆزرێتەوە http://cpj.org. ڕۆژنامەنووسانی دەستگیرکراو لە لیستی کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنوسان (CPJ) دەمێننەوە تا ئەو کاتەی ڕێکخراوەکە دڵنیا دەبێت لەوەی ئازادکراون یاخود لە زینداندا مردوون. زانیارییەکان نێردراون لەلایەن: سەمیر ئەلشەریف، ئانا براخا، بێهـ لیه یی، جوان چیروا، شۆن کریسپین، دۆجە داود، ئیگناسیۆ دێلگادۆ کولێبراس، سۆنالی داوان، جیرالدا ئیمبالۆ، ئایریس هسو، نیک لویس، کوناڵ مەجومدەر، محەمەد مەندوور، شەریف مەنسور، سکۆت مایمبا ، موثوکی مومۆ، موسا نگۆم، ئۆزگور ئۆگرێت، ئەنجێلا کوینتال، جۆناسان ڕۆزن، گوڵنۆزا سەعید، سۆران ڕەشید، وەلیوڵڵا ڕەحمانی، یەگی ڕەزاییان، دانای ڤیلچێز، کریستینا زەهار دەستکاریکردنی پرۆفایلی زیندانییەکان لەلایەن ئارلین گێتز، کەتی جۆنز، نائۆمی زێڤلۆف، کەتی میگیرۆ، سارا سپایسەر، جێنیفر دانهام، سۆزانا گۆنزالێس و تۆم بارکلی
.jpg)
درەو: فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە (ماڵی كوردستان) لە داڤۆس رایگەیاند: لە دوو رۆژی رابردوودا حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان رێككەوتوون بۆ دەستپێكردنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا. هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25ی ئازاری 2023ەوە راگیرا، بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، هەرچەندە پێشتر لە شوباتی 2022 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت و ڤازی هەرێمی كوردستانی بە نادەستوری لەقەڵەمدا بوو. لە پرسی دۆسیەی نەوتدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵ لەبارەی خەرجی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت ناكۆكبوون حكومەتی هەرێم دپێی وابوو پرۆسەی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێم بڕی (32) دۆلاری تێدەچێت، بەڵام لە یاسای بودجەی فیدراڵی عێراقدا تەنیا بڕی (6) دۆلار بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێمی كوردستان دانراوە. فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ تێچووی بەرهەمێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێمی بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار دیاریكردووە كە دەكاتە (6,9) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی تێكڕای ئەم خەرجییەی بە بڕی (32,91) دۆلار دیاریكردووە، بەمشێوەیە: • بڕی (24,32) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت • بڕی (8,59) دۆلار بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت راپۆرتی پەیوەندیدار ورده‌كاری دانوستانی هه‌ولێرو به‌غداد بۆ هه‌مواری بودجه
.jpg)
درەو: بە بەراورد بە ساڵی رابردوو پێشێلكاری و دەستگیركردنی رۆژنامەنووسان بەرێژەی (42%) كەمیكردووە، پێشێلكاری لە (431) حاڵەتەوە بۆ (249) حاڵەت كەمیكردووە، دەستگیركردن لە (64) حاڵەتەوە بۆ (37) حاڵەت كەمیكردووە. سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكیكردن لە مافی رۆژنامەنووسان راپۆرتی ساڵانەی رەوشی رۆژنامەنووسانی لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە. بەپێی راپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ لە ساڵاَی رابردوو (2023)دا (249) پێشێلكاری بەرامبەر (247) رۆژنامەنووس ئەنجامدراوە بەجۆرێك: رێگریكردن و جیاكاری: (134) حاڵەت دەستبەسەركردنی كەلوپەلی رۆژنامەنووسان: (38) حاڵەت دەستگیركردنی رۆژنامەنوسان: (37) حاڵەت هێرش و هەڕەشەو سوكایەتی : (27) دەستگیركردنی رۆژنامەنووسان بەدەر لە یاسای رۆژنامەنووسی (5) حاڵەت هێرشی ئەلكترۆنی: (4) حاڵەت شكاندنی كەل و پەلی رۆژنامەنووس (2) حاڵەت هەڵكوتانە سەر ماڵی رۆژنامەنووسان: (2) حاڵەت پێشێلكاری بەرامبەر بە رۆژنامەنووسان ساڵی 2022: (431) ساڵی 2023: (249) كەمیكردووە: (182) بەرێژەی (42%) دەستگیركردنى رۆژنامەنووسان ساڵی 2022: (64) دەستگیركردن ساڵی 2023: (37) دەستگیركردن كەمیكردووە: (27) حاڵەت بەرێژەی: (42%) كەمیكردووە
(دره‌و)- راپۆرتی بی بی سی فارسی فه‌رمانده‌كانی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی چه‌ندینجار بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان كردووه توانای سه‌ربازی ئێران به‌جۆرێك گه‌شه‌ی كردووه، كه توانای روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ هه‌ر دوژمنێك له ناوچه‌كه‌دا هه‌یه. ئه‌وان چه‌ندینجار وتویانه بنكه‌كانی سه‌ربازییه‌كانی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه‌و شاره‌كانی ئیسرائیل له‌ناو ئامانجی موشه‌كه بالیستییه‌كانی ئێراندان. سێ شه‌ممه یه‌كه‌ی موشه‌كیی سوپای پاسداران 11 موشه‌كی ئاڕاسته‌ی هه‌ولێری پایته‌ختی هه‌رێمی كوردستان كرد. یه‌كێك له ئامانجه‌كان ماڵی پێشڕه‌و مه‌جید ئاغای دزه‌یی سه‌رۆكی گروپی فالكۆن بوو، ئه‌م كۆمپانیایه له چه‌ند بوارێكی جیاوازدا له عێراق كارده‌كات له‌وانه نه‌وت و غاز، بیناسازی و سیكیوریتی. كۆمپانیای سیكیۆریتی فالكۆن ده‌یان گرێبه‌ستی سیكیوریتی له‌گه‌ڵ ئاژانس و كۆمپانیا بیانییه‌كان هه‌یه، له‌نێویاندا لایه‌نه ئه‌مریكییه‌كان. پێده‌چێت به‌ئامانجگرتنی ماڵی دزه‌یی به چوار موشه‌ك، كه چه‌ند كیلۆمه‌ترێك زیاتر له بنكه‌ی ئه‌مریكاوه له هه‌ولێر دوور نییه، زیاتر په‌یامێك بێت بۆ ئه‌مریكا، بۆ نیشاندانی وردبینی ئه‌و موشه‌كانه‌و گه‌یاندنی ئه‌و په‌یامه‌ی كه ئه‌گه‌ر ئێران بیه‌وێت، ده‌توانێت ئه‌وانیش بكاته ئامانج. به‌ڵام سه‌رباری هه‌ڕه‌شه‌كانی، وا نایه‌ته به‌رچاو سوپای پاسداران بیه‌وێت له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا ده‌رگیر ببێت. هێرشی موشه‌كی سوپاو گروپه به‌وه‌كاله‌ته‌كانی سه‌ربه ئێران هیچ كاتێك زیانی گیانی جددی به ئه‌مریكاییه‌كان نه‌گه‌یاندووه. ئه‌هم هێرشه ده‌توانرێت بۆ سودی ناوخۆیی به‌كاربهێنرێت، له چوار مانگی دوایدا سوپای ئیسرائیل چه‌ند فه‌رمانده‌یه‌كی باڵای فه‌یله‌قی قودسی سوپای له سوریا كوشتووه. فه‌رمانده‌كانی سوپا هه‌میشه باسیان له "تۆڵه‌ی سه‌خت" كردووه. ئێستا كه بازرگانێكی كوردیان كردووه‌ته ئامانج كه له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كاندا كارده‌كات، ده‌ڵێن له تۆڵه‌ی ئه‌و هێرشانه‌دا، "باره‌گای سه‌ره‌كی مۆساد" ده‌زگای هه‌واڵگری ده‌ره‌كی ئیسرائیلیان له هه‌ولێر وێران كردووه. ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه هه‌م حكومه‌تی عێراق و هه‌م حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش ئه‌م تۆمه‌تانه‌یان ره‌تكرده‌وه، به‌ڵام ئیسرائیل له‌باره‌ی ئه‌م بابه‌ته‌وه بێده‌نگه. هاوكات، به‌یانی سێ شه‌ممه، چه‌ندین موشه‌كی بالیستی له خوزستانه‌وه ئاڕاسته‌ی ئیدلبی سوریا كران، سوپای پاسداران بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات له تۆڵه‌ی هێرشه‌كانی ئه‌مدواییه‌ی كرماندا، بنكه‌كانی داعشی له ئیدلب كردوه‌ته ئامانج. له‌و ناوچه‌یه گروپی (ته‌حریر شام) هه‌یه‌و هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك نییه بیسه‌لمێنێت داعش له‌وێ بنكه‌ی هه‌یه. به‌ڵام به‌له‌به‌رچاوگرتنی دوری خوزستان له ئیدلب، وادیاره ئێران به‌م هه‌نگاوه ده‌یه‌وێت تواناو مه‌ودای (1450) كیلۆمه‌تری موشه‌كه "خه‌یبه‌رشكێنه‌كان"ی خۆی نیشان بدات. ئازه‌ربایجانی غه‌ربی و كرماشان كه سیسته‌می موشه‌كی خه‌یبه‌ر شكێنیان تێدا جێگیركراوه، له خوزستان نزیكترن له ئیدلبه‌وه. سوپای پاسداران له ئازاری 2022دا به موشه‌ك هه‌رێمی كوردستانی به‌ئامانج گرتبوو، ئه‌مه یه‌كه‌مین هێرشی له‌و جۆره نییه، به‌ڵام به‌ئامانجگرتنی سوریا، به‌ڕوونی هۆشدارییه‌كی موشه‌كییه بۆ ئیسرائیل.
(دره‌و): مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی عه‌ره‌بی كه‌ركوك كۆبوه‌ته‌وه، داوای لێبوردنی له "هه‌ڵه‌كانی رابردوو به‌رامبه‌ر به عه‌ره‌ب" كردووه، پارتی به‌ر له یه‌كێتیی دانوستانی بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك ده‌ستپێكرد. موهه‌یمن حه‌مه‌دانی ئه‌ندامی په‌رله‌مانی عێراق كه یه‌كێكه له سه‌ركرده‌كانی پرۆژه‌ی عه‌ره‌بی كه‌ركوك ئاشكرایكرد، ئه‌مڕۆ له هه‌ولێر كۆبونه‌وه‌یان هه‌بووه. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، وه‌فدێكی عه‌ره‌بی كه‌ركوك كه راكان جبوری پارێزگاری به‌وه‌كاله‌تی كه‌ركوك سه‌رۆكایه‌تی كردووه، له پیرمام چاویان به مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌وتووه. موهه‌یمن حه‌مه‌دانی له‌باره‌ی ئه‌م كۆبونه‌وه رایگه‌یاند" كۆبونه‌وه‌یه‌كی مێژوویی و راستگۆیانه بوو، بۆیه‌كه‌مجاره روونییه‌ك له په‌یوه‌ندی كوردو عه‌ره‌بدا هه‌بێت و هه‌ڵه‌كانی ساڵانی رابردوو ده‌ستنیشان بكرێت و دانیان پێدا بنرێت و داوای لێبوردن له هه‌موو عه‌ره‌ب بكرێت به‌هۆی هه‌موو ئه‌و ئازارانه‌ی به‌سه‌ریاندا هاتووه". هه‌ر له‌باره‌ی كۆبونه‌وه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ بارزانی، حه‌مه‌دانی ده‌ڵێ: ئه‌وه خرایه‌ڕوو هیچ سازشێك له مافی عه‌ره‌ب ناكرێت و به‌پیی لێكتێگه‌یشتنه‌كان له ئه‌مڕۆ به‌دواوه نه ژووره تاریكه‌كان هه‌یه‌و نه سازشكردن له عێراقیبوونی كه‌ركوك. " به‌ڵێ بۆ قۆناغێكی نوێی ئاسایش و سه‌قامگیری و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و پێكه‌وه‌ژیانی راسته‌قینه له كه‌ركوك، نه‌ك ئاشتییه‌كه‌ی پێشووی زۆرینه‌ی كورد كه ئه‌م دروشمه‌ی به‌بێ كردار به‌رزكردبووه‌وه.. هه‌ڵدانه‌وه‌ی لاپه‌ڕه‌ی رابردوو خواستنی ئێمه‌یه" په‌رله‌مانتاره‌كه‌ی پرۆژه‌ی عه‌ره‌بی وای نوسیوه. كۆبونه‌وه‌ی سه‌رۆكی پارتی له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی عه‌ره‌بی كه‌ركوك له‌كاتێكدایه پارتی و یه‌كێتیی وه‌كو دوو براوه‌ی كورد له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك هیشتا هیچ دانوستانێكیان له‌باره‌ی پرۆسه‌ی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی ئه‌و پارێزگایه ده‌ستپێنه‌كردووه. له‌كۆی 16 كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك، له هه‌ڵبژاردنی 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023دا، یه‌كێتیی (5) كورسی و پارتی (2) كورسییان به‌ده‌ستهێناوه‌و لایه‌نه عه‌ره‌بییه‌كان (6) كورسی و پێكهاته‌ی توركمانیش (2) كورسی بردووه، یه‌ك كورسی "كۆتا"ی پیكهاته‌ی مه‌سیحیش بۆ بزوتنه‌وه‌ی (بابلیۆن)ی ره‌یان كلدانی بووه كه هاوپه‌یمانی یه‌كێتییه. پێكهاته‌ی توركمان كه به‌ره‌ه‌ی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ده‌كات به (2) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه داوای پۆستی پارێزگار ده‌كات، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی راگه‌یاندووه ده‌یه‌وێت پۆستی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك به نۆره بێت و بۆ چوار ساڵی داهاتوو، هه‌ر پێكهاته‌یه‌كی كه‌ركوك 16 مانگ پۆستی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای به‌ده‌سته‌وه بێت. پارتی دیموكراتی كوردستان له‌دوای رووداوه‌كانی 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017وه باره‌گاكانی له كه‌ركوك كشانده‌وه، كه‌ركوكی وه‌كو داگیركراو و راكان جبوریشی وه‌كو پارێزگارێكی داسه‌پێندراو ناوده‌هێنا، له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی 2018ی عێراقدا له كه‌ركوك پارتی به‌شداری هه‌ڵبژاردنی نه‌كرد، به‌ڵام له هه‌ڵبژاردنی 2021دا به‌شداربوو، به‌ر له به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023، پارتی باره‌گاكانی گه‌ڕانده‌وه بۆ كه‌ركوك. بۆ زانیاری زیاتر له‌باره‌ی سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك كلیك لهم راپۆرته‌ی خواره‌وه بكه: پارێزگاری كه‌ركوك چۆن یه‌كلاده‌كرێته‌وه ؟
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔻 (1/4/2023 – 31/12/2023) دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە سێ وەرز، هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیراوەو کاتێکی دیاریکراویش لە ئارادا نیە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت. 🔹 پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت لە پێش ڕاگرتنی هەناردەی نەوت، تواندراوە بە تێکڕای مانگانە زیاتر لە (12 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت. 🔹 واتە لە ماوەی سێ وەرزدا هەناردەی نەوتی هەرێم دەگەیشتە نزیکەی (110 ملیۆن) بەرمیل نەوت. 🔹 تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ماوەی (1/4/2023 – 31/12/2023) بریتی بووە لە (82.9 دۆلار). 🔹 ئەگەر هەرێم بە داشکانی (15 دۆلار) نەوتەکەی فرۆشتبایە، وەک ئەوەی لە چارەکی دووەم، سێیەم و چوارەمی ساڵی (2022) دا رویدابوو. ئەوا؛ 🔹 تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (67.9 دۆلار). 🔹 کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (7 ملیارو 455 ملیۆن و 479 هەزار) دۆلار. ڕاگرتنی نەوتی هەرێم و زیانە داراییەکانی دوای نۆ ساڵ لە سکاڵایەکی حکومەتی عێراق لەسەر حکومەتی تورکیا لە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بەوەی "توركیا ر‌ێكەوتنی ترانزێتی بۆریی نەوتی ساڵی 1973ی پێشێلكردووە، بەوەی توركیا رێگەیداوە نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانی عێراقەوە بەبێ ر‌ەزامەندیی بەغدا، لە رێگەی توركیاوە هەناردە بكرێت". دواجار ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێکی (277) لاپەڕەیی لە رۆژی (13ی شوباتی 2023) دەرکردووەو لە (25ی ئازاری 2023) بە فەرمی بووە هۆی كە راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. بە پێی بڕیارەكەی ژووری ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی دەستوری و یاساییە لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام ناتوانێت نەوت لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، چی نەوتی باكور بێت، چی نەوتی هەرێم، چونكە هەرێمی كوردستان بەشێك نیە لە رێككەوتنی ( IPT) واتا ( بە بازاڕكردنی نەوتی جیهانی) كە لە نێوان توركیا و عێراق لە ساڵی 1973 تایبەت بە بۆری نەوت واژۆكراوە. ئێستا زیاتر لە (9) مانگ تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا نەیتواندراوە بگەن بە رێککەوتنێکی کۆنکرێتی و دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکرێتەوە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو زیانە داراییانەی لە ڕاگرتنی نەوتی هەرێم لە ماوەی (1/4/2023 – 31/12/2023) دەکەوێتەوە. بە جۆرێک؛ • بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی دووەم، سێیەم و چوارەمی ساڵی (2022)، واتە هەمان ئەو ماوەیەی کە لە ساڵی (2023) نەوتی هەرێمی تێدا ڕاگیراوە؛ - حکومەتی هەرێم بە تێکڕای مانگانە (12 ملیۆن و 192 هەزار و 494) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی کردووە. - هەرێم هەر بەرمیلێک نەوتی لە ماوەی ناوبراودا بە (15 دۆلار) کەمتر لە نرخی نەوتی برێنت فرۆشتووە. - هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (54%) داهاتی نەوت چووە بۆ خەرجی پرۆسەکەو (46%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. کەواتە لەسەر بنەمای هەرسێ ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت لە ماوەی وەرزەکانی دووەم، سێیەم و چوارەمی ساڵی (2022) ئەم گریمانەنانەی لای خوارە ڕوندەکەینەوە؛ • لە (1/4/2023 – 31/12/2023) واتە (9) مانگ بەسەر ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم تێپەڕیوە. • هەرێم دەیتوانی بە تێکڕای مانگانە (12 ملیۆن و 192 هەزار و 494) بەرمیل نەوت هەناردە بکات. • واتە لە ماوەی (9) مانگدا هەناردەی نەوتی هەرێم دەگەیشتە (109 ملیۆن و 732 هەزار و 446) بەرمیل نەوت. • تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە (82 دۆلار و 90 سەنت). • ئەگەر هەرێم بە داشکانی (15 دۆلار) نەوتەکەی فرۆشتبایە، وەک ئەوەی لە چارەکی دووەم و سێیەم و چوارەمی (2022)دا رویدابوو. ئەوا؛ • تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی هەرێم فرۆشراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (67 دۆلار و 90 سەنت). • کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (7 ملیارو 455 ملیۆن و 479 هەزار و 397) دۆلار. • ئەگەر ئەو بڕەی داهات (54%) بۆ خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم رۆشتبا، ئەوا هاوتا دەبوو بە (4 ملیار و 25 ملیۆن و 958 هەزار و 874) دۆلار. • بەم پێیەش بڕی (3 ملیار و 429 ملیۆن و 520 هەزار و 532) دۆلاری بە رێژەی (46%) دەگەڕایەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەم خشتەی خوارە پرۆسەکە رونتر دەکاتەوە. سەرچاوەکان؛ 1. راپۆرتەکانی دیلۆیت لە سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان • بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی 2022 تاکو ٣٠ی حوزەیرانی 2022. • بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی 2022 تاکو٣٠ ئەیلوولی 2022. • بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی ئابی 2022 تاکو31 کانونی یەکەمی 2022. 2. Crude Oil Brent US Dollars per Barrell; https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?year=2023
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) سیاسەت یەکێکە لە چالاکییە ھەرە سەرەکییەکانی ناو ژیانی گشتیی ھەر کۆمەڵە مرۆڤێک بەیەکەوە کۆمەڵەیەک دروستبکەن و بەیەکەوە بژین و ژیانێکی پێکەوەیی ھاوبەش دروستبکەن. لە راستیدا سیاسەت چالاکی دروستکردنی ھاوڵاتییانە بەیەکەوە بۆ ئەو ژیانە پێکەوەیی و ھاوبەشە. چالاکییەکی ھەمیشەیی و بەردەوامیشە، ئەوە نییە کەسەکان بۆ یەکجار ئەنجامیبدەن و تەواو، بە پێچەوانەوە ھاوڵاتییان بە بەردەوامی ئەم چالاکییە تایبەتیەی دروستکردنی ژیانی پێکەوەییان درێژەپێئەدەن و بەشێکی دانبڕاوە لە ژیانی رۆژانە و ھاوبەشیان. لە ڕاستیدا ھیچ چالاکییەکی ئینسانیی ھێندەی سیاسەت پێویستیی بە گرنگیپێدانی رۆژانە و بەردەوام نییە و پێویستی بە بەشداربوونی بەردەوامی مرۆڤەکان، نییە. لە دروستکردنی ئەم ژیانە ھاوبەش و پێکەوەییەدا ھاوڵاتییان پێویستییان بە گفتوگۆ و ڕاگۆرکێ و دیالۆگی بەردەوام ھەیە، پێویستیان بەوە ھەیە قەناعەت بەیەکتری بھێنن و بگەنە ئەو خاڵەی بەیەکەوە بریاربدەن لە چ جۆرە کۆمەڵگا و چ جۆرە حوکمڕانیی و چ جۆرە ژیانێکی پێکەوەییدا، بەیەکەوە کۆببنەوە. بەم مانایە سیاسەت ئەو چالاکییە بنەرەتییەیە کە کاریگەریی لەسەر ھەموو ئەو کەسانە بەجێدەھێڵێت کە ئەندامی کۆمەڵگایەک، تەنانەت، کۆمەڵەیەکی تایبەتن. زۆرجار ئەوە سیاسەتە، بە تایبەتی کاتێک دەزگایەکی گرنگیی وەک دەوڵەت دروستدەبێت، کە تا ڕادەیەکی زۆر دەستنیشانی ئەوەدەکات مرۆڤەکان لەو کۆمەڵگایەدا چی بن و چۆن بن و بشتوانن ببن بە چی. داخۆ بوونەوەری ئازادبن یان نائازاد، بکەربن یان کارلەسەرکراو، تەنانەت دڵشادبن یان خەمبار. دەوڵەت وەک سەركیترین دەزگایەکی سیاسی کاریگەریی و نیشانەکانی لەسەر ھەریەکێکمان بەجێدەھێڵێت، تا ڕادەیەکی گەورەش دەستنیشانی ئەوەدەکات کام شێوازی خودسازیی و کام فۆرمی بەتاکەکەسبوون ھەبێت و باڵادەستبێت. بێگومان سیاسەت تەنھا لەناو خودی دەوڵەتدا ئامادەنییە و کورتناكرێتەوە بۆ بوون و ئامادەگیی دەوڵەت. بڕێکی زۆر لە رووداوەکانی ژیانی رۆژانە، کاردانەوەکانی مرۆڤ بەرامبەر ئەو ڕووداوانە، دروستبوونی رای گشتیی، بوون و ئامادەگیی ئایدیۆلۆژیا و دیدگا سیاسییە جۆربەجۆرەکان، تەنانەت ئامادەگیی ئەوشوناسانەی مرۆڤ بەخۆی و بەو کۆمەڵە و ژینگەیەی دەبەخەشێت کە تیایدا دەژیی، ئەو بەھا و نرخانەی کە ھەڵیاندەبژرێت و بەرگریان لێدەکات، یان ئەوانەی دژیان دەوەستێتە و نەفیاندەکات. چۆنیەتی تێگەیشتنیش لەوەی ڕووئەدات، چۆن ھەڵیان بسەنگێنیت، چۆنیەتی ئەنجامدانی کاری پێکەوەیی و دەستەجەمعیی، گەشەدان بە کام یاداوەریی و لەبیرکردنی کامیان، تەماھیکردن لەگەڵ چ کەس و ھێز و شێوازێکی تێفکرین و بیکردنەوەدا و لابردن و نەفیکردنی کامیان، ھەر ھەموویان پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەویان بە سیاسەتەوە وەک چالاکیی و تێگەیشتن ھەیە و سیاسەت لەناو ھەر یەکێکیاندا ئامادەیە. بە کورتییەکەی، ئینسان چۆن ژیانی خۆی وەک تاکەکەس وەک ئەندامی کۆمەڵە و ژینگەیەکی تایبەت دەژیی، مەسەلەیەک نییە دابڕاوبێت لە سیاسەت، یان شتێک بێت لە دەرەوەی سیاسەتدا. تاکەکەس چ تاکەکەسێکی کۆنکریت و مەلموس بێت، چ ئەندامێکی ئەبستراکتی کۆمەڵەیەکی تایبەت، ھەمیشە ھەم تاکەکەسبوونەکەی و ھەم کۆمەڵبوونەکەی بەناو دەیەھا و سەدەھا چالاکی و بڕیار و دیدگادا تێدەپەرێت کە سیاسەت لە سێنتەری ھەریەکێکیاندایە. بەم مانایە سیاسەت دەرەوەیەکی نییە تا مرۆڤەکان بتوانن بۆی بچن و لەوێدا بژین، مادام مرۆڤەکان بە کۆ و بە یەکەوە دەژین، مادامەکی ئەو کۆبوون و بەیەکەوەژیانە پێویستی بە رێکخستن و بەرێوەبردن ھەیە، بۆیە سیاسەت بەشێکە لە ژیانی ھەر تاکەکەسێکی ناو ئەو پێکەوەبوونە. ھەڵسوکەوتی سیاسیی خۆیشی دەرکەوت و بەرجستەبوونی ھەمەرەنگ و فرەجۆری ھەیە، ھەڵسوکەوتێکی ئاڵۆزە و لە زیاد لە سەرێکەوە گرێدراوە بە بوونی رۆژانە و بەردەوامی تاکەکەس ھەم لە پەیوەندیدا بە خۆیەوە، و ھەم بە بوونی لەگەڵ ئەوانیتردا. ئەمە وادەکات تەنانەت کاروبارە ئینسانییەکانیش کاروباری سیاسیبن، نە سیاسەت خۆی و نە ھەڵسوکەوتی سیاسیی شتێک نین لە دەرەوەی بواری مەسەلە ئینسانییەکاندابن. مرۆڤ لە پرۆسەی دروستکردنی خۆیدا وەک تاکەکەس و لە دروستکردنی کۆمەڵگایەکدا وەک کایەیەک بۆ بەیەکەوەبوون و ژیانی ھاوبەش، بەناو سیاسەت خۆیدا وەک چالاکییەکی تایبەت و بەناو شێوازی جیاوازیی ھەڵسوکەوتی سیاسیدا تێدەپەرێت، کە بەسەریەکەوە شوناسی ئەو تاکەکەسانە و شوناسی کۆمەڵگاکەش دەستنیشاندەکەن. بەم مانایە ”گرێبەستی کۆمەڵایەتیی“، ئەوەی لە ئەدەبیاتی فیکریی و تیوریدا ناوی گرێبەستی کۆمەڵایەتیی لێنراوە، تەنھا گرێبەستێکی سیاسیی نییە، واتە گرێبەستێک نییە کە شێوازی حوکمڕانیی دروستبکات، بەڵکو گرێبەستێکی سایکۆلۆژیی و نەفسیشە. واتە جۆرێک لە سایکۆلۆژیای دیاریکراو سەروەردەکات. ھەم رووە کۆمەڵایەتییەکەی گرێبەستی کۆمەڵایەتیی، ھەم ڕووە سایکۆلۆژیی و نەفسییەکەی، نووقمن لەناو کردە و دیدگا و گوتاری سیاسیی جیاوازدا. ھەموو ئەو ھەقیقەتە کۆمەڵایەتییانەش کە بوون بە ھەقیقەت، بە تایبەتی کە بوون بە ھەقیەتی ھەژمونگەر و خاوەن دەسەڵات کە زۆرجار زۆرینەی کۆمەڵایەتیی باوەڕیان پێیەتی، لە پشتییەوە کردە و چالاکیی سیاسیی ئامادەیە. ھەموو ئەوانەی بەشدارن لە دروستکردنی جیھاندا و ھەموو ئەوانەش رێگرن لە دروستبوونی ئەو جیھانەدا بە شێوازی جیاواز، لە کردەی سیاسیی ھەمەجۆرەوە ئاڵاون، بە کردەی دروستکردن و بەرھەمھێنانی ھەقیقەتەکانەوە. تەنانەت خودی زمان خۆیشی، ئەو زمانەی قسەی پێدەکەین و بە ھۆیەوە باسی خۆمان و ھەست و ژینگەکەمان دەکەین، باسی کێشە و چاوەڕوانیی و خەون و خواستەکانمان دەکەین، ئەو زمانەی بەھۆیەوە بیردەکەینەوە، گوتار بەرھەمدەھێنین، مانا دروستدەکەین، ھەر ھەموویان دەستی سیاسەتیان لەناودایە و سیاسەت رۆڵ لە دروستبوون و بڵاوبوونەوە و بەھێزبوون و لاوازبوونیاندا دەبینێت. تەنانەت ئەو شتانەی کە لە بیریاندەکەین و ئەو شتانەیش کە بیرماندەکەوێتەوە، کە یاداوریمان لەناوەوە بەرنامەرێژدەکات، پڕیدەکات لە وێنە و رەمز و مانا و ناو و گوتار، سیاسەت رۆڵێکی سەرەکیی و بنەرەتیان تێدادەبینێت. ھیچ یاداوەرییەک بوونی نابێت سیاسەت بەشێکی گرنگیی وەبیرھێنانەوە یان لەیادچوونەوەی نەبێت. بۆ نموونە، ئەوەی وایکردوە لەمڕۆدا ئیبن تەیمیە و ئیبن قەیومی جەوزیی و ئیبن کەسیر و ئیبن حەنبەل، وەبیری زۆر موسڵمان بکەوێتەوە، بەڵام ئەلرازیی و ئیبن روشد و ئەل فارابی بیرنەکەونەوە، یان بەو ئەندازەیەی گروپی یەکەمیان بیرنەکەونەوە، دیسانەوە سیاسەت لێی بەرپرسیارە و سیاسەت ئاراستەی دەکات. یاداوەریی یەکێک لە سەرزەمینە سەرەکییەکانی ئیشکردنی سیاسەتە. بە کورتییەکەی، ھەموو بەرگریکردنێک لە دابڕینی سیاسەت لە ژیان و لە جیاکردنەوەی چالاکییە ئینسانییەکان لە سیاسەت وەک چالاکی دروستکردنی ژیانی پێکەوەیی و گشتی، بەرگریکردنێکی ھەڵە و ناڕاستە. سیاسەت دەرەوەیەکی نییە مرۆڤ بتوانێت بچێتە ناویەوە، لە رۆژی دروستبوونی مرۆڤەوە لەناو سکی دایکیدا سیاسەت ئامادەیە و ھەموو منداڵێک کە دروستدەبێت، لەو کاتەدا کە دەکەوێتە ناو سکی دایکییەوە، لە ھەمان ئەوکاتدا دەشکەوێتە ناو سیاسەتەوە. بەم مانایە سیاسەت منداڵدانی کۆمەڵگایە. ئەمەیە وادەکات ھەموو دیدگایەکی دژ بە سیاسەت، دیدگایەکی نابینا و کوشندەبێت.
(دره‌و): ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق بڕی (615 ملیار) دیناری وه‌كو پشكی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان له یاسای بودجه‌دا دیاریكرد، به‌م بڕه پاره‌یه حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه نزیكه‌ی 300 ملیار دینار كورتهێنانی ده‌بێت بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه. ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی خۆیدا بڕیاریدا مانگانه (615 ملیار) دینار بۆ موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان بنێرێت تا ئه‌وكاته‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان په‌سه‌ند ده‌كرێت. ئه‌م بڕه پاره‌ی كه هاوكات وه‌كو خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ناو بودجه دیاریكراوه‌و له هه‌مواری بودجه‌دا په‌سه‌ند ده‌كرێت، وه‌كو سولفه به حكومه‌تی هه‌رێم ده‌درێت نه‌ك وه‌كو قه‌رز، تا ئه‌وكاته‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان په‌سه‌ند ده‌كرێت. له‌دوای به‌ركاربوونی یاسای بودجه له كۆتایی حوزه‌یرانی 2023، ئه‌مه جاری دووه‌مه عێراق له‌بری قه‌رز، سولفه بۆ هه‌رێمی كوردستان ده‌نێرێت، سولفه‌ی یه‌كه‌م بڕه‌كه‌ی (598 ملیار) دینار بوو، وه‌كو پشكی هه‌رێم له یاسای بودجه بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران. حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه بۆ خه‌رجی موچه پێویستی به (913 ملیار) دیناره، ئه‌گه‌ر به‌م بڕه پاره‌یه قایل بێت مانگانه بڕی نزیكه‌ی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی ده‌بێت. ئه‌م بره پاره‌یه بۆ موچه‌ی (682 هه‌زار) موچه‌خۆری هه‌رێمی كوردستانه كه ده‌كاته 12،67%ی تێكڕای خه‌رجی موچه له یاسای بودجه‌دا.
(دره‌و): ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان ته‌مویلكردنی بانكه بازرگانییه‌كانی سنوری پارێزگای سلێمانی له‌رێگه‌ی لقی سلێمانی بانكی ناوه‌ندیی هه‌رێمه‌وه راده‌گرێت، بۆ له‌مه‌ودوا بانكه‌كانی سلێمانی ده‌بێت بۆ پاره بچن بۆ هه‌ولێر. به‌گوێره‌ی نوسراوێك رۆژی 7ی ئه‌م مانگه مه‌ولود سابر عه‌لی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی بانكه بازرگانییه‌كانی هه‌رێم ئاڕاسته‌ی بانكه بازرگانییه‌كانی سنوری پارێزگای سلێمانی كردوه‌و كۆپییه‌كی ده‌ست (دره‌و) كه‌وتووه، ته‌مویلكردنی سه‌رجه‌م بانكه‌كان راسته‌وخۆ له ئه‌ژمێری سه‌ره‌كی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری ده‌بێت له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكه بازرگانییه‌كان له هه‌ولێرو هیچ بڕه پاره‌یه‌ك ته‌مویلی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی بانكی ناوه‌ندی هه‌رێم له سلێمانی ناكرێت و به‌پێچه‌وانه‌وه به‌ڕێوه‌به‌ری بانك به‌رپرسیار ده‌بێت". به‌ڕێوه‌به‌ری بانكه بازرگانییه‌كان ئه‌م نوسراوه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای نوسراوێك كردووه كه رۆژی 17ی كانونی یه‌كه‌می 2023 نوسینگه‌ی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی ئاڕاسته‌ی كردووه‌و تێیدا ئاماژه به‌وه ده‌كات" پاڵپشت به یاسای وه‌زاره‌ت و مامه‌ڵه‌كردنی راسته‌وخۆی بانكه‌كان له‌رێگای به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی بانكه بازرگانییه‌كان، ته‌مویلكردنی بانكه بازرگانییه‌كان راسته‌وخۆ له‌رێگه‌ی ئه‌ژماری وه‌زاره‌تمانه‌وه ده‌بێت له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكه بازرگانییه‌كان، هیچ بڕه پاره‌یه‌ك ته‌مویلی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكی هه‌رێم له سلێمانی ناكرێت". له سنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر 36 بانكی بازرگانی هه‌ن كه ته‌مویلی خۆیان له لقی سلێمانی بانكی هه‌رێم وه‌رگرتووه، به‌ڵام له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه ئیتر بۆ وه‌رگرتنی ته‌مویلی خۆیان ده‌بێت بچن بۆ هه‌ولێر. كۆی خه‌رجی سنوری پارێزگای سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌كانی راپه‌ڕین و گه‌رمیان مانگانه بڕی (416 ملیار) دیناره، له‌مه بڕی (370 ملیار) دیناری به‌ته‌نیا بۆ خه‌رجی موچه‌یه كه بانكه بازرگانییه‌كان دوای ته‌مویلكردنیان بۆ موچه‌خۆرانی خه‌رج ده‌كه‌ن. له‌دوای ده‌ستبه‌كاربوونی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، چه‌ند جارێك وه‌زیری دارایی چوته ناو كێشمه‌كێش له‌گه‌ڵ لقی سلێمانی بانكی هه‌رێم، به‌تایبه‌تیش له‌كاتی دروستتبوونی قه‌یرانی نه‌ختینه‌ی دارایی كه گرفتی بۆ موچه‌ی موچه‌خۆران دروستكرد، به‌هۆی ئه‌و كێشانه‌وه دواجار گۆڕانكاری له پۆستی به‌ڕێوه‌به‌ری بانكه‌كه‌دا كرا.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
