A- A A+

 
راپۆرت: درەو
ئەم رۆژانە پارتی و یەكێتیی وەكو دوو هێزی نەریتیی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی دانوستانن بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەت، دوای 33 ساڵ لە تەمەنی حوكمڕانیی، جارێكی تر هەردووكیان بە تەنیا ماونەتەوەو لەنێوان خۆیاندا كێكی حكومەت بەش دەكەن، بەبێ بەشداری لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تری گۆڕەپانی كوردستان، سەرباری ئەوەی كابینەكە دووقۆڵیی دەبێت، بەڵام پارتی دووبارەكردنەوەی سیناریۆی كابینەی یەكەم (واتا فیفتی بە فیفتی) رەتدەكاتەوە. تا راگەیاندنی پێكهاتەی كابینەی دەیەم، (درەو) بە زنجیرەیەك راپۆرت لە یەكەم بۆ دەیەم كابینەی حكومەت بەسەردەكاتەوە، وردەكاریی دابەشبوونی كابینەكان و ئاڵنگارییەكانی بەردەمیان دەخاتەڕوو.

كوردو كابینە
كورد لە مێژووی خۆیدا تەنیا سێ جار، دەرفەتی دروستكردنی حكومەت (كابینە)ی بۆ رەخساوە:
•    دەرفەتی یەكەم: ساڵی 1922 كە كابینەی (شێخ مەحمودی حەفید) دروستكراو حكومەتەكەی تەنیا ساڵێك بڕی كردو بەهۆی هێرشی ئینگلیزەوە بۆسەر كوردستان روخا.
•    دەرفەتی دووەم: ساڵی 1946 كە كابینەی سەردەمی (قازی محەمەد) دروستكراو پێیان دەوت (هەیئەتی رەئیسە)، ئەمیش بەهەمان شێوە تەنیا ساڵێك بڕی كردو بەهۆی هێرشی سوپای ئێرانەوە روخا.
•    دەرفەتی سێیەم: یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێر (4ی تەموزی 1992) كە تائێستاو ماوەی 33 ساڵە بەردەوامەو سەرباری ئەو ئاڵنگارییە گەورانەی روبەڕوی بووەتەوە، پێ دەنێتە كابینەی دەیەمەوە.  

لە ماوەی (33) ساڵی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان (6) هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدراوەو (9) كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكهاتووە، هەرێمی كوردستان لە بەردەم كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە، (7) كارەكتەری سیاسی (پارتی و یەكێتی) سەرۆكایەتی كابینەكانیان كردووە لە هەردوو  ئیدارەی هەولێر و سلێمانی و كابینەی یەكگرتوو ( د. فوئاد مەعسوم، كۆسرەت رەسوڵ، د. رۆژ نوری شاوەیس، نێچیرڤان بارزانی، عومەر فەتاح، بەرهەم ساڵح، مەسرور بارزانی).
دوای (33) ساڵ حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان و ئەو گۆڕانكارییە خێرایانەی لە ناوچەكە هاتووەتە ئاراوە،  (درەو) بە گرنگی دەزانێت لەم لێكۆڵینەوەیەدا چاوخشاندنەوەیەك بە ئەزمونی 33 ساڵ حوكمڕانی كورددا لە هەرێمی كوردستانی عێراق بخاتەڕوو.

چۆن بڕیاردرا هەڵبژاردن بكرێت؟
لەنێوان ئازار بۆ ئۆكتۆبەری 1991، واتا بەر لە كشانەوەی دامودەزگاكانی بەعس لە كوردستان، بەرەی كوردستانی كە لە (8) حزب پێكهاتبوو، لە كێشمەكێشدا بوو لەبارەی ئەوەی ئایا دانوستان لەگەڵ حكومەتی بەعسدا بكات یاخود نا، لەم سەردەمەدا بوو ئیتر بیرۆكەی سازدانی هەڵبژاردن و پێكهێنانی یەكەم حكومەتی كوردستان گەڵاڵە كرا، ئەمەش لە "كۆبوونەوەی خەلیفان" لە كۆتاییەكانی تشرینی دووەمی 1991دا بڕیاری لەسەر درا.  
تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی چۆنیەتی هاتنەكایەی بیرۆكەی سازدانی هەڵبژاردن و پێكهێنانی یەكەم حكومەت لە كوردستان، بەمشێوەیە باس لە ناوەڕۆكی كۆبوونەوەی "خەلیفان" دەكات:
(گوتم: من نامەیەكم بۆ هاتووە، بێگومان هەمان نامە بۆ مەسعودیش هاتبوو، بەڵام من نەمگوت هەمان نامە بۆ مەسعودیش هاتووە، نامەیەكم لە دۆستێكەوە بۆ هاتووەو دەڵێت ئەوروپا یان دەوڵەتە گەورەكان وەك ئینگلیزو ئەمریكا ئامادەن ئەگەر ئێمە هەڵبژاردنێك بكەین و حكومەتێك دروستبكەین دان بەو حكومەتەدا بنێن، ئەوان توركیا قایل دەكەن كە دژایەتی كورد نەكەن. كاك مەسعودیش گوتی: وەڵا ئەو نامەیە بۆ منیش هاتووە، ئیتر ئەو هەواڵە جەوی دانیشتنەكەی گۆڕی و گوتیان، جا باشە كەواتە با ئێمە هەڵبژاردن بكەین. گوتیان با لە هەڵبژاردندا مەسەلەی حكومەت و گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتدا (مەبەستی بەعسە) باسبكرێت، ئەو حیزبەی زۆربەی لە هەڵبژاردندا بەدەستهێنا، با ئەو لەگەڵ حكومەتدا رێككەوتن مۆر بكات، ئەگەر هیچ حزبێك زۆربەی نەهێنا، با مۆركردنی ئەو رێككەوتنە بخرێتە دەستی ئەو پەرلەمانەی كە هەڵدەبژێرێت، بەو جۆرە مەسەلەی هەڵبژاردنی پەرلەمان هاتە كایەوەو بڕیاری لێدرا).
ئەگەر بەپێی لۆژیكی تاڵەبانی تەماشا بكرێت، وا دەردەكەوێت یەكەم هەڵبژاردن و یەكەم كابینەی حكومەت لە كوردستان لە بنەڕەتەوە بەمەبەستی یەكلاكردنەوەی پرسی گفتوگۆ لەگەڵ بەعس یان رەتكردنەوەی گفتوگۆ دروستكراوە، كە لەو سەردەمەدا بەدیاریكراوی لەنێوان پارتی و یەكێتیدا ناكۆكیی لەسەر بووە.
بەڵام مەسعود بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا تەنیا ئەم چەند دێڕەی لەبارەی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكە نوسیوە:
(لە كۆبوونەوەی سەركردایەتیی سیاسی بەرەی كوردستانی كە لە كۆتایی مانگی تشرینی دووەمی 1991دا لە خەلیفان بەسترا، پیشنیارم كرد كە بۆ رێكخستنەوەو پێداچوونەوە بە بارودۆخی خۆماندا پێویستە هەڵبژاردن بكرێت، هەموو بەشداربووانی كۆبوونەوەكە پێشنیارەكەیان پەسەندكرد، بەڵام كاتی هەڵبژاردن دەستنیشان نەكرا).
بارزانی باسلەوە دەكات، دوای كۆبونەوەكەی كۆتایی تشرینی دووەمی 1991ی خەلیفان، سەركردایەتیی بەرەی كوردستانیی دوو كۆبونەوەی تری كردووە، كۆبوونەوەی 15ی كانونی دووەمی 1992 كە تێیدا بڕیاردراوە لەوەی دەبێت هەڵبژاردن بكرێت و نابێ كاتی هەڵبژاردنەكەش لە 3ی نیسانی 1992 تێپەڕێت، هەر لەم كۆبوونەوەیەدا بووە كە بڕیار دراوە لەسەر ئەوەی:
•    هەڵبژاردنی رابەرو پەرلەمان پێكەوە بكرێت.
•    ناوی فەرمی پەرلەمان دەبێت بە (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان).
•    هەڵبژاردن بەشێوەی رێژەیی دەبێت 7% دیاریكرا (واتا هەر لایەنێك رێژەی 7%ی دەنگەكان نەهێنێت كورسی پەرلەمانی بەرناكەوێت).
•    لاری نییە لە گەڕانەوەی دامودەزگاكانی حكومەتی عێراق، بەڵام نابێت دەزگا ئەمنییەكان بگەڕێنەوە.
كۆبوونەوەی دواتری بەرەی كوردستانیی لە 19ی كانونی دووەمی 1992 بەڕێوەچوو، سەركردایەتیی بەرە لەگەڵ (لیژنەی یاسایی) كۆبووەوە.
لەنێوان گێڕانەوەی بارزانی و تاڵەبانیدا، نەوشیروان مستەفا قوڵتر دەچێتە سەر بابەتی هاتنە پێشەوەی پرسی سازدانی هەڵبژاردن و دروستكردنی حكومەت لە هەرێمی كوردستان، لەو بارەیەوە تیشك دەخاتە سەر راپەڕین و دواتر كۆڕەوی خەڵكی كوردستان دەكات، ئاماژە بە كۆبوونەوەیەكی بەرەی كوردستانی دەكات لەو سەردەمەدا كە تێیدا بڕیاردراوە هەردوو مەجلیسی تەشریعی و تەنفیزی بەعس لە كوردستان هەڵبوەشێندرێتەوەو لەماوەیەكی كورتدا هەڵبژاردنی گشتیی بكرێت، كاتێك بەعس جارێكی تر پەلاماری كوردستانی داوەتەوەو بڕیارەكەی بەرەی كوردستانیش بووە بە ژێر كۆڕەوی خەڵكی كوردستانەوە.
هەر لەو سەردەمەدا بوو كە سەركردایەتی سیاسی ئەوكاتی كورد، بڕیاریدا گفتوگۆ لەگەڵ سەددام حسێن دەستپێبكاتەوە، گەڕی یەكەمی گفتوگۆكە جەلال تاڵەبانی سەرۆكایەتیكردو بۆ گەڕی دووەمیش مەسعود بارزانی چووە بەغداد، لەو سەروبەندەدا بوو كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیی بڕیاری (688)ی دەركردو هێزە بیانییەكان هاتنە ناو كوردستانەوە بەمەبەستی دروستكردنی "پەناگەی ئارام" بۆ گێڕانەوەی خەڵك و پاراستنی لە هێرشی بەعس.
بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، لەو سەردەمەدا كە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش دەرچووە، بارزانی لە بەغداد لە گفتوگۆدا بووە لەگەڵ حكومەتی بەعس (نەوشیروان مستەفا خۆشی لەم گفتوگۆیەدا لەگەڵ بارزانیدا بووە)، لەو كاتەدا مام جەلال چەندجارێك بە نامەو بروسكەو بێتەل وەفدەكەی كوردی لە بەغداد ئاگاداركردوەتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ كوردستان بەمەبەستی گفتوگۆو راوێژ، چونكە هەلومەرجەكە گۆڕاوە، بەڵام وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ:
(كاك مەسعود سور بوو لەسەر ئەوەی تا گفتوگۆكە بە ئیمزاكردنی رێكەوتننامەی بەرە- رژێم تەواو نەبێ، خۆی و ئەندامانی وەفدەكە هەر لە بەغدا دەبن. ئەمە یەكەمین درزی كردە ناو ریزەكانی بەرەوە، بەتایبەتی نێوانی یەكێتی و پارتی. لەگەڵ درێژەكێشانی گفتوگۆدا، درزەكە زلتر ئەبو، بە ئاشكرا جیاوازی دیار بو لەبارەی سەرەنجی هەردو سەركردەو هەردو لادا دەربارەی رەوتی گفتوگۆ، خواستەكانی كورد لە بەعس و داواكانی بەعس لە كوردو هەڵسەنگاندنی هەلومەرجی ناوچەیی جیهانی).
جیاوازی هەڵوێستی پارتی و یەكێتیی سەبارەت بە كشانەوەی هێزەكانی بەعس لە كوردستان و رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی بەغداد لەو سەردەمەدا ناكۆكی نێوان هەردوو حزبە چەكدارەكەی توندتر كردەوە، بەوتەی نەوشیروان مستەفا كارەكە گەیشتوەتە ئەوەی چەندجارێك بارزانی فشاری بۆ سەركردەكانی بەرەی كوردستانی هێناوە بۆ ئەوەی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق پەسەند بكەن، بەڵام كاتێ زانیویەتی لایەنەكانی بەرە ناچنە ژێر باری ئیمزاكردنی رێككەوتنەكەوە، بۆیە ئیتر بارزانی پیشنیاری ئەوەی كردووە پەنا بۆ (ئیستیفتا- راپرسی) ببرێت، بۆ ئەوەی بزانرێت ئاخۆ زۆرینەی خەڵكی كوردستان رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق پەسەند دەكات یاخود رەتیدەكاتەوە.
نەوشیروان مستەفا دەڵێ:
(لایەنەكانی ناو بەرەی كوردستانی، بەتایبەتی یەكێتی پێشنیاری ئیستیفتایان قۆستەوە بۆ گۆڕینی بۆ هەڵبژاردن. كاك مەسعود جارێك وشەی هەڵبژاردنی لای رۆژنامەی الحیاتی لەندەنی لەدەم دەرچو، ئیتر لایەنەكانی ناو بەرە لەسەریان كرد بە ماڵ، لە هەمو جێ ئەوترا هەڵبژاردن پێشنیاری كاك مەسعودە، بۆ ئەوەی لێی پەشیمان نەبێتەوە).

یەكەم هەڵبژاردن و كێشەكانی بەردەمی
دوای راپەڕینی خەڵكی كوردستان لە (5ی ئازاری 1991)و دواتر كشانەوەی سوپاو دامودەزگاكانی بەعس لە (23ی ئۆكتۆبەری 1991)، بۆشاییەكی گەورەی ئەمنیی و ئیداریی لە ناوچە رزگاربووەكانی كوردستان دروستبوو، (بەرەی كوردستانی)، وەكو دەسەڵاتی دیفاكتۆی ناوچەكە، بیری لە دروستكردنی دەسەڵاتێكی یاسایی كردەوە.
بۆ ئه‌مه‌، سه‌ركردایه‌تى به‌ره‌ى كوردستانى، لیژنه‌یه‌كى (یاسایی) تایبه‌تى له (15) كه‌س، له‌ حاكم و پارێزه‌رو مافپه‌روه‌ران و نوێنه‌رانى لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانى ناو به‌ره‌ى كوردستانى پێكهێنا، بەمەبەستی ئامادەكردنی یاسای هەڵبژاردن.

 

پێكهاتەی لیژنە یاساییەكە

ئه‌م لیژنەیە‌ دواى ئه‌وه‌ى چه‌ند دانیشتنێكى له‌ماوه‌ى نێوان 23/12/1991 تاوه‌كو 28/1/1992 ئه‌نجامدا، پرۆژه‌ یاسایه‌كی پێشكه‌ش به‌ سه‌ركردایه‌تى سیاسى به‌ره‌ى كوردستانى كرد، ئیتر لێرەوە ناكۆكی لەبارەی شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە دروستبوو.  
تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ:
(لایەك دەیگوت هەڵبژاردن رێژەیی بێت، ئەوی تر دەیگوت بازنەیی بێت، یەكێتیی بازنەیی پێ باش بوو، حسابی كردبوو ئەگەر بازنەیی بێت رەنگە زۆربەی دەنگەكان بەدەستبهێنێت.. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لە هاوڕێیانی یەكێتیی، وەكو دكتۆر كەمال فوئادو هەندێ لە برادەرانی تر سور بوون لەسەر ئەوەی رێژەیی بێ و با حیزبەكانی تر بەشدار بن. ئەوە بوو برادەرانی پارتی یەكەمجار دائیریان پێ باش بوو، بەڵام دوایی كە هەستیان كرد یەكێتیی دەیباتەوە، ئەوانیش هاتنە سەر رێژەیی، بەڵام رێژەی 7%یان داناو لەوە نەدەهاتنە خوارێ".
لەبەرامبەردا بارزانی لەمبارەیەوە دەڵێ:
"رای ئەندامانی لیژنەی یاسایی لەسەر ئەوە بوو كە هەڵبژاردن بەشێوەی بازنەیی بكرێت، بەڵام زۆرینەی لایەنەكان داوایان كرد كە هەڵبژاردن بەشێوەی رێژەیی بێت. پارتی و یەكێتیش راو بۆچوون و سرنجی لایەنەكانیان بە گرنگ وەرگرت و رەچاویان گرت".
لەنێوان تاڵەبانی و بارزانیدا، نەوشیروان مستەفا بەمشێوەیە باس لە ناكۆكییەكان دەكات لەبارەی شێوازی هەڵبژاردنەوە:
(سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی لە زنجیرەیەك كۆبونەوەدا لە رۆژانی 7 تا 8ی نیسانی 1992 پرۆژەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی پەسەند كرد.. پارتی لایەنگیری سیستەمی دائیری و خۆهەڵبژاردنی تاك بو، شیوعی و گەل و زەحمەتكێشان و سۆسیالیست لایەنگیری سیستەمی نیسبی و لیستی داخراو بون. نوێنەری یەكێتی لەم ناكۆكیەدا بێلایەن بو، لایەنگیرانی سیستەمی نیسبی هەڕەشەی بایكۆتی هەڵبژاردنیان كرد ئەگەر دائیری بێ. پارتی رەزامەندی بۆ سیستەمی نیسبی دەربڕیوە بەو مەرجەی لایەنی كەمی دەنگەكان لە 7% كەمتر نەبێ، حیزبەكان هیچیان قەوارەی راستەقینەی خۆیان نازانن، هەمویان پێیان وایە ئەگەر لەو رێژەیە زۆرتر نەهێنن، كەمتر ناهێنن و، كەسیان خۆیان بە لاوازتر لە كەسیان نازانن، كۆن وتویانە "تۆ نۆ مەنی، من نۆ مەنم بێجگە لە گورزو كەمەنم).
8ی نیسانی 1992 بەرەی كوردستانی پرۆژەی لیژنە یاساییەكەی بۆ سازدانی هەڵبژاردن پەسەندكردو ئەمە ناوی لێنرا یاساى ژماره‌ (1) بۆ ساڵی 1992 یاساى هه‌ڵبژاردنه‌كانى ئه‌نجومه‌نى نیشتمانى كوردستان- عێراق.
 

ناوی ئەوانەی لە بەرەی كوردستانی ئیمزایان لەسەر یاسایی هەڵبژاردن كرد

هه‌ڵبژاردنه‌كانى ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان (په‌رله‌مان)و (رابه‌رى گشتى بزوتنه‌وه‌ى ڕزگاریخوازى كوردستان)، له‌ڕێگاى ده‌نگدانى گشتیى و نهێنى و راسته‌وخۆ، له 19ی ئایاری 1992 ‌به‌ به‌شدارى نزیكه‌ى (1 ملیۆن  و 100 هەزار ) ده‌نگده‌ر، كه‌ نوێنه‌رایه‌تى زیاتر له‌ (3 ملیۆن و 500 هەزار) كەس لە خەڵكی ناوچە رزگاركراوەكانی كوردستانی عێراقیان دەكرد، ئه‌نجامدرا، چاودێرانی بیانی و دۆستەكانی گەلی كورد لەو سەردەمەدا هاوكاریی و پشتیوانی سازدانی هەڵبژاردنەكەیان دەكرد.

ئەم هەڵبژاردنە كرا بە (4) ناوچەی هەڵبژاردنەوە (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك) و (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو.

 

خشتەی ناوچەكانی هەڵبژاردنی

بۆ ئەم هەڵبژاردنە، دروشمی سەرەكی یەكێتیی (مافی چارەی خۆنوسین)و رەتكردنەوەی گفتوگۆكردن بوو لەگەڵ حكومەتی بەغداد، لەبەرامبەردا دروشمی پارتی (حوكمی زاتی)و گفتوگۆ بوو لەگەڵ حكومەت، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا باس لە كاریگەریی دروشمەكان دەكات لەسەر دەنگدەران و دەڵی:
(ئەوەی بەتایبەتی لە هەولێر كاسبكارانی زۆر دەترساند، دروشمی ئێمە بوو، دروشمی مافی چارەی خۆنوسین و رەتكردنەوەی گفتوگۆكردن بوو لەگەڵ حكومەت. ئەو كەس و تاقمانەی دەستیان بە كڵاوی خۆیانەوە گرتبوو، پێیانوا بوو كە پارتی دەیەوێت لەگەڵ حكومەت گفتوگۆ بكات و حوكمی زاتی دەوێت، ئەمە وایكرد زۆر كەسی موحافیز دەنگ بە پارتی بدەن).
رێژەی 87.4%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو بەشداری هەڵبژاردنەكەیان كردو دەنگیاندا، لەبەرامبەردا رێژەی 12.6% دەنگیان نەدا (یاخود نەیانتوانی دەنگ بدەن بەهۆی كەمی وێستگەو ناوەندەكانی دەنگدان و قەرەباڵغیەوە).
ئەوكات، بەگوێرەی ‌یاساى هه‌ڵبژاردن، دەبوو هه‌ر حزبێك رێژەی‌ 7%ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ستبهێنێت بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت كورسییه‌كى په‌رله‌مان مسۆگه‌ر بكات، ئەمە بەربەستی دروستكرد بۆ ئەوەی بەشێك لە لایەنە بەشدارەكان نەتوانن بگەنە پەرلەمان، بەتایبەتیش (لیستی ئیسلامی).

وێنەی كارتی دەنگدان لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا

هەڵبژاردنی رابەر.. كێشەیەكی تر
لەپاڵ هەڵبژاردنی پەرلەماندا، هەڵبژاردنی رابەر بابەتێكی تری كێشە لەسەری ئەو سەردەمە بوو.
"دكتۆ مەحمود عوسمان مەسەلەی رابەری هێنایە كایەوە، ئەو پێشنیاری ئەو مەسەلەی كرد، ئێمە پێمانوابوو، كە ئەو بۆچوونە لە بنەڕەتدا باوەڕێكی نادیموكراتییە، نەوشیروان زۆر باش باسی ئەو مەسەلەیەی كرد، كە ئەوە كارێكی ناڕاستە، بەڵام دكتۆر مەحمود هێنایە كایەوەو پارتیش و ئێمەش بۆ ئەوەی نەڵێن كە دەترسێین لەوەی لەناو خەڵكدا هەڵبژاردن بكەین، ناچاربووین پێشنیارەكە قەبوڵ بكەین" جەلال تاڵەبانی بەم شێوەیە باسی پرسی هەڵبژاردنی رابەر دەكات بە تەنیشت یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە.

وێنەی كارتی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی رابەر

بەڵام نەوشیروان مستەفا هۆكاری هێنانە پێشەوەی بابەتی هەڵبژاردنی (رابەر) بۆ بابەتی ناكۆكیی لەسەر سەرۆكایەتیكردنی (بەرەی كوردستانی) دەگەڕێنێتەوەو دەڵێ:
(بەرەی كوردستانی كە دامەزرا، لەبەر ئەوەی نەتوانرا لەسەر جۆری سەرۆكایەتی پێك بین، وا رێك كەوتن سەرۆكایەتییەكی دووانەی هاوبەشی هەبێ. ئەم دووانەییە لە سەرۆكایەتی دا بوبووە كۆسپێكی گەورەی رێگای جوڵاندنی كارەكانی بەرە. لەسەروبەندی هەڵبژاردن دا لە یەكێ لە كۆبونەوەكان دا د. مەحمود عوسمان پێشنیاری كردبو كە "شوان"ێك بۆ كورد هەڵبژێرن، بۆ ئەوەی لە كێشەی سەرۆكایەتی هاوبەش رزگاربین، ئەم پێشنیارەی د. مەحمود سەركردەی هەردو حزبی گەورە؛ مام جەلال و كاك مەسعودی هاویشتە ناو مەیدانی تەحەدداكردنی یەكترییەوە، هەر یەكێكیان قبوڵی نەكردایە بەوە تۆمەتبار ئەكرا كە ترسی دۆڕاندنی هەیە لە هەڵبژاردندا).
نەوشیروان مستەفا نایشارێتەوە، ئەوكات ئەو دژی بابەتی دانانی (رابەر) بووەو وەكو بابەتێكی كۆنەپەرەستانە لێی روانیوە، بۆ ئەمەش باسی لەوە كردووە كە رابەری كاتی خۆی ناوی رەسمی هیتلەرو مۆسۆلۆنی و قەزافی و سەددام بووەو لەگەڵ ژیانی سەردەمدا گونجاو نەبووە، بەتایبەتیش لەوەدا كە وەك ئەو باسیكردووە (رابەر بە هەڵبژاردن دروست نابێ و لە پرۆسەیەكی مێژویدا هەڵئەكەوێ، كوردی عێراق لەو قۆناغەدا پێویستی بە رابەر نەبوە، پێویستی بە حاكم یان سەرۆكێكی قانونی خاوەن دەسەڵاتی دیاریكراو بۆ ماوەیەكی سەرۆكایەتی دیاریكراو هەبوە).
لەبارەی چۆنیەتی چارەسەری پرسی (رابەر) لەدوای دەرچوونی ئەنجامی هەڵبژاردنەوە، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ:
(برایانی پارتی پێیان وابو لەبەرئەوەی نە من و نە مەسعود بارزانی رێژەیەكی دەنگی پێویستمان نەهێناوە بۆ رابەریی، پێویستە یاسای پەرلەمان وا لێبكرێت كە سەرۆكی پەرلەمان ببێتە رابەر. پارتی ئەیویست ئەو سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت).
دەرەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان، پرسی (رابەر)ی بەلادا نەخست، بەڵام دوای سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی و دابەشبوونی كوردستان بۆ دوو ئیدارەی پارتی و یەكێتیی، لەرێگەی پۆستی سەرۆكی هەرێمەوە سەرلەنوێ و لە فۆرمێكی تردا زیندوو كرایەوە، لەدوای یەكخستنی هەردوو ئیدارەی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا، بەفەرمی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێم دروستكراو بەمەش سیستەمی حوكمڕانی هەرێم لەنێوان سەرۆكایەتیی و پەرلەمانیدا توشی تێكەڵبوون هات و ئەم پۆستەش تائێستا ماوەتەوەو لەسەر مێزی دانوستانی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمدایە.
بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، بارزانی لەو سەردەمەدا بەڵێنی بە بەعس داوە ئەگەر پۆستی (رابەر) وەربگرێت، رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق ئیمزا دەكات و "هەر لایەك رازی نەبێت ئەیفلیقێنێتەوە".

ساختەكاریی و فیفتی بە فیفتی!
پارتی و یەكێتیی وەك چۆن بەر لە هەڵبژاردن لەبارەی سیستەمی سازدانی هەڵبژاردنەوە ناكۆك بوون، لەكاتی هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردنەكەش كەوتنە ناكۆكییەوە، یەكترییان تۆمەتبار دەكرد بە ئەنجامدانی ساختەكاریی گەورە، لەبەرەنجامی ئەم ناكۆكییەوە رێككەوتنی (50 بە 50)ی هێنرایە كایەوە، ئەوەی ناوی لێنرا "فیفتی بە فیفتی"، لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنە؛ پارتی و یەكێتیی هەم پەرلەمان و هەم حكومەتیان نیوە بە نیوە لەنێوان خۆیان دابەشكرد، ئەمەش وەكو خۆیان ناویان لێنا بوو لەپێناو "پاراستنی ریزەكانی جەماوەری كوردستان و بۆ پاراستنی سومعەی میللەتەكەمان".  
تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا هۆكاری هێنانەپێشەوە بیرۆكەی فیفتی بە فیفتی دەگێڕێتەوە بۆ پرسی ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكەداو دەڵێ:
(هەزاران هاوڵاتی دەنگیان سوتاو نەیانتوانی دەنگ بدەن لەبەر كەمی سندوقی دەنگدان لە سلێمانی، ئەوانە بەشی زۆریان سەربە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوون.. پێمانوابوو لە هەولێریش دەنگ زیاتر دێنین لەوەی كە هێنابوومان، هەروەها ئەو مەرەكەبەی لای پارتییەوە هاتبوو، دەسڕایەوە، ئەو سڕینەوەیە كاری كردەسەر (تەزویر)و لە زۆر شوێن، وەكو برادۆست، كە ناوچەی یەكێتیی بوو، بە لۆری پارتی خەڵكی دەناردو لەوێ دەنگیان دەدا. بۆیە كەس رازی نەبوو لە ئەنجامی هەڵبژاردن، یەكەم كەس كە لە ئەنجامی هەڵبژاردن گلەیی كرد، مەسعود بارزانی بوو، بروسكەیەكی لێداو گوتی: من ئیعتراف بەو هەڵبژاردنە ناكەم، دوایی یەكێتیی بە هەلی زانی و بۆ ئەوەی ئەو قسەیە بێتە دی، كورد بۆ خۆی ئەتوانێت هەڵبژاردن بكات، ئەوە بوو بڕیاردرا بە نیوە بە نیوە هەموو كارەكان بە ئەنجام بگەیەنرێت).
بەقسەی تاڵەبانی ئەوانەی لە سنوری سلێمانی بەهۆی كەمی سندوقی دەنگدانەوە نەیانتوانیوە دەنگ بدەن ژمارەیان گەیشتوەتە 70 بۆ 80 هەزار كەس، ئەو زیاتر لەبارەی ساختەكاریی پارتییەوە دەدوێت و ئاماژە بەوە دەكات:
(هەڵبژاردن لە بادینان تەزویری زۆر ئاشكرای تێدا كرا، بە شایەتی سامی عەبدولڕەحمان كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتییە، بەشێوەیەك لە بادینان دەستوەردان و تەزویر كرا، هەموو كەسێك دەیزانی بە زۆری زۆردار سندوقەكان پڕكرانەوە بە دەنگدان بۆ پارتی، هەتا دەنگی مردوشیان حساب كردبوو. بۆ نمونە هەموو بادینان 178 هەزار دەنگدەری هەبوو، بەڵام بە تەنها مەسعود بارزانی زیاتر لەو ژمارەیە دەنگی بەدەستهێنا بوو، بێجگە لەوەی من سی چل هەزار دەنگم هێناو حزبە ئیسلامییەكان و سامی عەبدولڕەحمان ئەوانیش دەنگیان هێنا).

 

ئەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی كوردستان

ئەنجامی هەڵبژاردنی رابەر

لەبەرامبەردا بارزانیش باس لە ساختەكاریی یەكێتیی دەكات و دەڵێ:
(هەتا نیوەڕۆ هەڵبژاردن زۆر باش و پاك بەڕێوەچوو، دواتر پێشێلكاریی دەستی پێكرد، پارتی و لایەنەكانی تریش چاودێرەكانیان لە وێستگەو سەر سندوقەكانی دەنگدان لە سنوری سلێمانی و گەرمیان كشاندەوە، تەنیا چاودێرەكانی یەكێتیی مانەوەو بە ئارەزوو و ویژدانی خۆیان سندوقەكانیان پڕ كرد، هەر بۆ نیوەڕۆ حزبی شیوعی و دكتۆر مەحمود بە بروسكە داوایان لێكردم كە پرۆسەی هەڵبژاردن بوەستێنرێت، چونكە ساختەكاریی و پێشێلكاریی لەرادەبەدەرو بێ سنور دەكرێت).
بارزانیش هاوشێوەی تاڵەبانی پرۆسەی ساختەكارییەكەی ورد كردوەتەوەو دەڵێ:
(بەپێی زانیارییەكان ئەو ناوچەو سنورانەی زۆرترین ساختەو پێشێلكارییان تێیدا كرا بریتی بوون لە: سلێمانی- بازیان- چەمچەماڵ- شارەزوور- هەڵەبجە- دەربەندیخان- كەلار- سمود- قەڵادزێ- رانیە- كۆیە- رۆاندز- چۆمان و دوكان، بروسكەكان بەردەوام باسی ئەوەیان دەكردەوە كە ئەم بەرپرسانەی یەكێتیی بەشێوەیەكی رێكخراو و بەهێزێكی زۆرەوە چاودێری ئەم پێشێلكارییە دەكەن: مام رۆستەم- حەسەن كوێستانی و فاقە).
دوای ئەم یەكتر تۆمەتباركردنە بە ساختەكاریی، رۆژی 21ی ئایاری 1992 واتە دوو رۆژ دوای هەڵبژاردن، پارتی و یەكێتیی كۆبوونەوە، بەڵام نەگەیشتنە ئەنجام، هەمان رۆژ كۆبونەوەی سەركردایەتیی بەرەی كوردستانی كرا، وەكو بارزانی باسی دەكات لەم كۆبوونەوەیەدا سێ پێشنیار لەبارەی ئەنجانی هەڵبژاردن خراوەتەڕوو:
-    سەرەڕای ئەو پێشێلكارییانەی كراون، ئەنجامی هەڵبژاردنەكان پەسەند بكرێن.
-    ئەنجامەكان رەتبكرێنەوە.
-    رێژەی 7% نەمێنێت و هەموو لایەنەكان بەشداری لە پەرلەماندا بكەن.

رۆژی 22ی ئایاری 1992، جارێكی تر هەردوو مەكتەبی سیاسی یەكێتیی و پارتی بە ئامادەبوونی جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی لە (شەقڵاوە) كۆبوونەوەو گەیشتنە رێككەوتن، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا رێككەوتنەكەی بەمشێوەیەو لە (10) خاڵدا ئەرشیف كردووە:
•    هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان)ی داهاتوو لە 15/10/1992 بكرێت (واتا رێككەوتوون لەسەر ئەوەی دوای نزیكەی پێنج مانگ هەڵبژاردنەكە دووبارە بكرێتەوە).
•    هەڵبژاردنی رابەر دوای دوو مانگ دووبارە بكرێتەوە.
•    ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) پێكەوە لەنێوان هەردوولا پێكبێت.
•    سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) پارتی بێت و جێگرەكەی یەكێتیی.
•    سەرۆكی ئەنجومەنی بەڕێوەبردن (حكومەت) یەكێتیی بێت و جێگرەكەی پارتی.
•    ئەنجومەنی بەڕێوەبردن (حكومەت) بەیەكسانی دابەشبكرێت.
•    پارتی و یەكێتیی دژی یەكتر هیچ جۆرە تەحالوفێك نەكەن.
•    هەڤاڵ مام جەلال و كاك مەسعود پێكەوە بەیانێك دەردەكەن.
•    لەئێستاوە هەردوولا هەوڵی رێكخستنی دامودەزگاكانی شۆڕش دەدەن.
•    ئیعلانی نەتائیجی هەڵبژاردن لەلایەن لیژنەی باڵا دەكرێت وەك هەیە، لەگەڵ بەیانێكی موشتەرەكی پارتی و یەكێتیی دەردەچیت.
•    هەر بڕیارێك لە پەرلەمانەوە دەرچوو، بەڕەزامەندیی هەردوولا دەبێت.
بەڵام بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا رێككەوتنەكەی لە (7) خاڵداو بەمشێوەیە ئەرشیف كردووە:
•    ئەنجامی هەڵبژاردنەكان وەك خۆی رابگەیەندرێت، واتا پارتی 51%و یەكێتیی 49%.
•    هەموو پۆست و پلەكان نیوە بە نیوە لەنێوان هەردوولادا دابەشبكرێت.
•    سەرۆكی پەرلەمان پارتی و جێگرەكەی یەكێتیی بێت.
•    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یەكێتیی و جێگرەكەی پارتی بێت.
•    دوای دوو مانگی ترو لە 15ی تەموزی 1992دا هەڵبژاردنی رابەرو لە 15ی تشرینی یەكەمی 1992دا هەڵبژاردنی پەرلەمان سەرلەنوێ بكرێتەوە.
•    هیچ لایەنێك لەدژی یەكتر لەگەڵ لایەنێكی دی رێكنەكەوێت.
•    مەسعود بارزانی و مام جەلال بەیاننامەیەكی هاوبەش بڵاوبكەنەوە لەسەر هەڵبژاردنی رابەر.
ئەمە رێككەوتنی فەرمی پارتی و یەكێتیی بوو لەبارەی (فیفتی بە فیفتی)یەكە، بەڵام تاڵەبانی بەمشێوەیە باسی پشتی پەردەی رێككەوتنەكە گێڕاوەتەوە:
(مەسعود بارزانی هەڵبژاردنەكەی رەتكردەوەو بەیانی دەركردو گوتی من ئەو هەڵبژاردنە بەڕاست نازانم، دۆستانی دەرەوە پێیان دەگوتین بە هەر جۆرێك بێت، باشە كە لەسەر ئەو هەڵبژاردنە پێكبێین، من چومە لای مەسعودو قسەم لەگەڵ كردو زۆر لە دۆستانیش پێیان گوتبوو باش دەبێت رێكبكەون. ئێمە لەسەر ئەوە رێكەوتین كۆبونەوەیەك بكەین و ئەنجانی هەڵبژاردن قبوڵ بكەین، هەرچۆنێك بێت 44%و شتێك بۆ پارتی و 44% شتێك كەمتر بۆ یەكێتیی، واتا 44 كورسی بۆ پارتی و 44 كورسی بۆ یەكێتیی، 12 كورسییەكەی تریش بۆ حزبەكانی تر".
یەكەم خول هاوشێوەی ئێستا پەرلەمانی كوردستان لە 105 كورسی پێكهاتبوو، 100 كورسی گشتیی و 5 كورسی كۆتا بۆ پێكهاتەكان، لەبارەی ئەوەی چۆن (44 بە 44) بوو بە (50 بە 50)، تاڵەبانی رونكردنەوەی زیاتر دەدات و دەڵێ:
(حزبەكانی تر ئەو دابەشكردنەیان قبوڵ نەكردو گوتیان یان 24 كورسیمان دەدەنێ، یان نامانەوێت، ئەگەر بیانویستایە هەریەكەیان چەند دانەیەكیان پێدەبڕا، بۆ نمونە، حزبە ئیسلامییەكان چوار پێنج دانەیان پێدەبڕاو سۆسیالیست یەك دوویەكی پێدەبڕا، حزبەكانی تر وەك شیوعی دانەیەكی پێدەبڕا. لەبەر ئەوەی ئەوان قبوڵیان نەكرد، وای لێهات پەنجا بە پەنجا بێت، واتا لەنێوان یەكێتیی و پارتیدا دابەشبكرێت، بەمەرجێك پاش چەند مانگێكی تر هەڵبژاردنێكی تر بكرێتەوەو ئەوە بەشتێكی كاتیی دانرا، بۆ ئەوەی لەبەرچاوی دنیا نەڵێن كورد هەڵبژاردنیان پێناكرێت و ناتوانن ئیدارەی خۆیان بكەن و هەمیشە لە فەوزاو گێژاوی دەسەڵاتدا دەژین).
بەڵام بارزانی بە جۆرێكی تر باس لە پشتی پەردەی رێككەوتنی 50 بە 50 دەكات و دەڵێ:
(پێویستە لێرەدا ئاماژە بە فێڵێكی یەكێتیی بكرێت، هێشتا حیبری رێككەوتنەكە وشك نەبووەوە كە یەكێتیی بە نهێنی چەتۆ حەوێزییان ناردە لای حاكم ئەمیر حەوێزیی سەرۆكی لیژنەی هەڵبژاردنەكان و ئاگاداریان كردەوە كە پارتی و یەكێتیی رێكەوتوون و ئێستا سەركردایەتیی هەردوولایان دێنە هەولێر، بۆ ئەوەی تۆ ئەنجامی هەڵبژاردنەكان رابگەیەنیت، بەشێوەیەك كە 50 بە 50 بێت، نەك 51 بە 49، ئێمەش سەردانی هەولێرمان كردو هەموو كەناڵەكانی راگەیاندنی ناوخۆو دەرەوەش ئامادەبوون، بەڵام هەموو لایەنەكان ئامادە نەبوون و رایانگەیاند كە تا هەڵبژاردنی 15ی تشرینی یەكەم چاوەڕێ دەكەن و پشتگیری پەرلەمان و حكومەت دەكەن، ئەم هەڵوێستەیان بەڕاستی هەڵوێستێكی بەرپرسیارانە بوو، حاكم ئەمیر هات و لەبەرچاوی هەموو لایەنەكان و كەناڵە راگەیاندنە ناوخۆیی و جیهانییەكان ئەنجامەكانی راگەیاند، جارێكی تر توشی قەیرانێكی تر بووینەوە، كەوتینە دووڕیانیكی ناخۆش، ئەگەر دەنگ بكەین و ئەنجامەكان رەتبكەینەوە بێهیواییەكی زۆر گەورە دروست دەبێت و لەبەرچاوی دنیا سوك و ریسوا دەبین، ئەگەر بێدەنگی هەڵبژێرین ئەوە فێڵێكی گەورە كراوەو جارێكی تر پێشێلكاریی روویداوە، كاتێك بانگی حاكم ئەمیرم كردو هۆكارەكەم لێ پرسی، لە وەڵامدا گوتی: بەخوا چەتۆ هاتە لام و پێی وتم كە پارتی و یەكێتیی رێككەوتوون و كارێك بكە ئەنجامەكان وەك یەك بن، منیش لەسەر ئەم بنەمایە ئەنجامی چەند ناوەندێكی هەڵبژاردنم كە پارتی زۆرینەی دەنگەكانی هێنا بوو هەڵوەشاندەوە بۆ ئەوەی ئەنجامەكان بەمشێوەیە بڵاوبكەینەوە، منیش زۆر لێی توڕە بووم و پێم گوت: ئەی خائین، تۆ خیانەتت لە پیشەكەت و لەو متمانەو ئەمانەتەت كرد كە پێمان بەخشیبووی، دوای ئەم قسانە دەستی بە گریان كردو گوتی: خۆم دەكوژم، چونكە نەمزانی بەوشێوەیەیە، زۆر پاڕایەوەو تكایەكی زۆری كردو گوتی: ئێستا دەڕۆم و راستییەكان دەڵێم و ئاشكرای دەكەم. منیش پێم گوت: تازە تەواو، رۆیشت. لە كۆتایدا بە ناچاریی رەشنوسی 50 بە 50 پەسەندكرا).

دەنگی پارتی و یەكێتی

مەسەلەی (فیفتی بە فیفتی)یەكە، لە گەرمەی شەڕی ناوخۆیی پارتی و یەكێتیدا لە نامەیەكی نەوشیروان مستەفادا بۆ تاڵەبانی لە رۆژی 25ی كانونی یەكەمی 1994دا هاتوەتەوە بەر باس و لەم نامەیەدا نەوشیروان مستەفا دەڵێ:
(هەر كەس دەم ئەكاتەوە، رەخنە لەم دابەشكردنە ئەگرێ، كاتی خۆی ئەمە وەكو چارەیەك بۆ ئەو تەنگوچەڵومەیەی لە ئەنجامی هەڵبژاردنی گشتی دا دروست بو، شتێكی باش بو بۆ دابەسكردنی وەزارەت و پەرلەمان، بەڵام سەیر لەوەدایە ئەمە لە هەمو دائیرەكانی حكومەت و پێشمەرگەو پۆلیس و تەنانەت لە دەستەی سەرۆكایەتی و بڕیاردانی سیاسی دا پێڕەوی ئەكرێ).
هەر لەم نامەیەدا، نەوشیروان مستەفا بە بەلاداخستنی كێشەی (فیفتی بە فیفتی) دوو رێگای بۆ جەلال تاڵەبانی پێشنیار كردووە:
•    یەكەم: یەكێتیی و پارتی لە بەینی خۆیاندا رێكبكەون، یەكێكیان حوكم بكات و ئەوی تریان موعارەزە بێ، بەڵام موعارەزەیەكی دڵسۆزو ئیجابی.
•    دووەم: سەرلەنوێ هەڵبژاردنی گشتیی بكرێتەوە.
هەر نەوشیروان مستەفا، دوای جیابوونەوە لە یەكێتیی نیشتمانی و دروستكردنی بزوتنەوەی گۆڕان، لە ساڵی 2009دا، لە وتاریكدا لەژێر ناوی (حیزب و حوکم: ئه‌زمونی کوردستان)، باسلەوە دەكات رێكەوتنی پارتی و یەكێتیی لەبارەی نیوە بە نیوە بەوشێوەیە بووە (كابینەیەكی ئیئتیلافی پێك بێ كە سەرۆكی كابینەو جێگرەكەی، وەزیرو جێگرەكەی وەكو یەك دەسەڵاتیان هەبێ).
ئەوەی جێگەی سەرەنجە، دوای نزیكەی 33 ساڵ بە پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێم، ئەم رۆژانە كە پارتی و یەكێتیی دانوستان دەكەن لەبارەی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتەوە، هێشتا قسەو باس لەبارەی (فیفتی بە فیفتی) هەیە، ئەمەش لەكاتێكدایە بەردەوام جەخت لە دوركەوتنەوەی مەترسی روودانەوەی شەڕیی ناوخۆیی دەكرێت لەنێوان پارتی و یەكێتیدا، وەكو هۆكاری سەرەكی بۆ هێنانە كایەی (فیفتی بە فیفتی)، رۆژی 19ی شوباتی 2025 هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی كە سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتییە، لە كۆڕێكی بەشی رۆشنبيری راگەیاندنی مەکتەبی سياسی حزبەكەی لەبارەی ئەنجامی دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەت لەگەڵ یەكێتیی وتی:
(مەسەلەیە 50 بە 50 نییە، نەتائیجی هەڵبژاردن زۆر روون و ئاشكرایە).
گێڕانەوەی تاڵەبانی و بارزانی و نەوشیروان مستەفا لەبارەی یەكەم هەڵبژاردن دوای كشانەوەی دامودەزگاكانی بەعس و رزگاریی كوردستان و پرۆسەی پێكهێنانی یەكەم حكومەت، ئەوە دەردەخات كە هەموو لایەنە سیاسییەكان بەدیاریكراویش پارتی و یەكێتیی لەناو بێمتمانەییەكی گەورەدا بوون بەرامبەر بە یەكتر، ئەوەی جێگەی سەرەنجە ئەم دۆخە تائێستاش بەردەوامەو گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا نەهاتووە،  دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كە لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 بەڕێوەچوو، بەهۆی ئەو ناكۆكی و بێمتمانەیی نێوان لایەنەكانەوە، ماوەی دوو ساڵ لە وادەی یاسایی خۆی دواكەوت.

یەكەمین كۆبونەوە پەرلەمانی كوردستان
دوای راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، پێكهێنانی پەرلەمانی كوردستان نزیكەی دوو هەفتەی خایاند، ئەوكات دانان و هەڵبژاردنی كاندیدەكان لە دەستی حیزبەكان خۆیاندا بوو.
لە یەكەم خولدا (105) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە بەسەر حزبەكاندا دابەشبوو:
•    پارتی دیموكراتی كوردستان: (50) كورسی، یەكێكیان ئافرەت بوو، (10) ئەندامی حیزبی بوون و (40) كەسیان سەربەخۆ بوون.
•    یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: (50) كورسی، (4) كەسیان ئافرەت بوون، (27)یان ئەندامی حیزب بوون و (20)یان سەربەخۆ بوون، (3) كورسیش بۆ حیزبی زەحمەتكێشان تەرخانكرابوو.
•    بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوریی: (4) كورسی.
•    یەكێتی مەسیحییەكانی كوردستان: (1) كورسی.
دوای رێككەوتنی یەكێتیی و پارتی، لە كاتژمێر 10ی سەرلەبەیانی 4ی حوزەیرانی 1992 پەرلەمانی كوردستان یەكەمین كۆبونەوەی خۆی سازكرد، (حەسەن كانەبی بڵباس) كە كەسایەتییەكی بێلایەن بوو لە لیستی یەكێتیدا، وەكو بەتەمەنترین ئەندام سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەكەی كرد.
دوای سوێندخواردنی ئەندامانی پەرلەمان، ئەنجومەنی نیشتیمانی بەمشێوەیە سەرۆك و جێگری سەرۆك و سكرتێری سەرۆكی هەڵبژارد:
•    جەوهەر نامیق سالم- سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پارتی)
•    محەمەد تۆفیق رەحیم- جێگری سەرۆكی ئەنجومەن (یەكێتیی)
•    فەرسەت ئەحمەد عەبدوڵا- سكرتێری سەرۆكی ئەنجومەن (پارتی)

 

پێكهێنانی یەكەم كابینەی حكومەت
دوای رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی نیوە بە نیوەی حكومەت و پەرلەمان، مەكتەبی سیاسی پارتی و یەكێتیی بۆ رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی حكومەت كۆبوونەوە.
ئەو سەردەمە وەفدی دانوستانكاری پارتی پێكهاتبوو لە:
-    عەلی عەبدوڵا
-    جەوهەر نامیق سالم
-    نێچیرڤان بارزانی
-    دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس
-    دكتۆر جەرجیس حەسەن
وەفدی دانوستانكاری یەكێتیش پێكهاتبوو لە:
-    كۆسرەت رەسوڵ
-    جەبار فەرمان
-    فوئاد مەعسوم
-    دكتۆر كەمال فوئاد
-    عومەر فەتاح
پارتی و یەكێتیی رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی كێكی یەكەم حكومەتی كوردستان لەدوای كشانەوەی رژێمی سەددامەوە لە ناوچە ئازادكراوەكان، رێككەوتنەكە بەمجۆرە پۆستەكانی دابەشكرد:
•    پارتی: جێگری سەرۆك وەزیران، وەزارەتی ناوخۆ، پەروەردە، ئاوەدانكردنەوەو گەشەپێدان، ئەوقاف، پیشەسازیی
•    یەكێتیی: سەرۆك وەزیران، وەزیری پێشمەرگە، پەیوەندییەكانی دەرەوە، دارایی، كشتوكاڵ، رۆشنبیریی
6ی حوزەیرانی 1992 دووەمین كۆبوونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بەسترا، لەبەر رۆشنایی رێككەوتنەكەی پارتی و یەكێتیدا ئەنجومەن (پەرلەمان) ئەم كەسانەی راسپارد بە پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەت لە كوردستان:
•    فوئاد مەعسوم/ بۆ سەرۆكی حكومەت لە لیستی یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان
•    رۆژ نوری شاوەیس/ لە پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ جێگری سەرۆكی حكومەت
4ی تەموزی 1992 یەكەم كابینەی حكومەتی كوردستان سوێندی یاسایی خوارد، كابینەكە لە (16) وەزارەت پێكهاتبوو، بەمشێوەیە دابەشكرا:
•    پارتی: 6 وەزیر
•    یەكێتیی: 6 وەزیر
•    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان: 1 وەزیر
•    حزبی شیوعی: 1 وەزیر
•    بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوریی: 1 وەزیر
•    1 وەزیر بۆ كەسایەتییەكی سەربەخۆ
حیزبی (گەل)و (سۆسیالیست) كە پێش دروستبوونی كابینەی حكومەت یەكیانگرتبوو، (2) كورسی وەزارەتیان پێدرا، بەڵام نەیانویست، بەپێی زانیارییەكان ئەوكات داوای (3) كورسیان كردووە، حیزبی گەل رایگەیاند، بەلای ئەوانەوە ئەنجامی هەڵبژاردنەكە ئەوەندە فێڵاوییە، كە ئەمان بەهیچ شێوەیەك نایانەوێت پەیوەندیان پێوە هەبێت.
یەكێتیی و پارتی لە پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەتدا رێككەوتنی (فیفتی بە فیفی)یان بۆ خوارەوە شۆڕكردەوە، بەجۆرێك سەرباری ئەوەی پۆستە باڵاو وزارییەكانیان بەشێوەی (50+50) دابەشكرد، بۆ هەر وەزیرێكیش جێگرێكیان دانا، بەشێوەیەك ئەگەر وەزیرەكە یەكێتیی بێت جێگرەكەی لە پارتی بێت، بە پێچەوانەشەوە.

پێكهاتەی كابینەی یەكەم

لەبارەی ئەوەی بۆچی پارتی لە یەكەم كابینەدا قایل بووە پۆستی سەرۆك وەزیران بە یەكێتیی بدات، تاڵەبانی باسلەوە دەكات:
(برایانی پارتی پێیان وابوو كە حكومەت مەسەلەیەكی جدی نیەو پێیانوابوو ئەو حكومەتە سەرناكەوێ و ناژی، چونكە ئەوان وایاندەزانی زروفی سیاسی و ئابوری، ئەوەندە لەبار نیە حكومەت تێیدا بژی و گەشە بكات. ئێمە بە زۆر ئەو ناوانەمان پێ گۆڕین لە مەجلیسی تەنفیزییەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران، بە موناقەشەیەكی زۆرو بە ماندوبوونی زۆر پێمان سەلماندن ئەو ناوانە دانەنێن، برادەرانی پارتی لەسەرەتادا وەزارەتەكەشیان پێ گرنگ نەبو، بۆیە ئیتر ئێمە پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانمان وەرگرت و ئەوانیش سەرۆكی پەرلەمان).

 
پێكهاتەی كابینەی یەكەم لە وێنەیەكدا

دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆك وەزیران
دوای كەمتر لە ساڵێك لە پێكهێنانی، كابینەی یەكەمی حكومەتی كوردستان روبەڕووی چەندین كێشەی كەڵەكەبووی ئابوریی و سیاسیی بو‌وەوە، هاوكات دەستوەردانی حیزبی فشاری گەورەی دروستكرد لەسەر حكومەتەكە دروستكردبوو، فوئاد مەعسوم سەرۆكی كابینەكە لە مانگی نیسانی 1993دا دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە.
بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ:
(مانگی ئازاری 1993 بۆ من جێی سەرسوڕمان بوو، كاتێك مام جەلال پێی راگەیاندم كە لەلایەن مەكتەبی سیاسییەوە گوشارێكی زۆری لەسەرە بۆ گۆڕینی دكتۆر فوئاد مەعسوم و پاڵاوتنی كۆسرەت رەسوڵ بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. دوای دوو رۆژ كۆسرەت رەسوڵ سەردانی كردم و پێی راگەیاندم كە من پاڵێوراوم و داوای كرد كە پشتگیریی بكەم. منیش لە وەڵامدا پێم راگەیاند ئەوەی لە توانامدا بێ درێغیی ناكەم، هەروەها پێم گوت كە ئێمە لەگەڵ گۆڕینی وەزارەت نین، ئەگەر پێویست بێ با تەعدیلی وزاریی بكرێت)
بەڵام جەلال تاڵەبانی چیرۆكی كاندیدكردن و دواتر دەستلەكاركێشانەوەی یەكەم سەرۆك وەزیرانی كوردستان بەمشێوەیە باسدەكات:
(لەسەرەتای دامەزراندنی حكومەت، سەرۆكایەتیی ئەنجومەن بە ئێمە درا، من پێشنیازەكەم ئەوە بوو كە نەوشیروان سەرۆكایەتیی وەزارەت بگرێتە ئەستۆ، نەوشیروان پێی خۆش نەبوو ئەو كارە بكات، ئەگەرچی زۆریشمان هەڵدا لەگەڵیدا، بەڵام نەیویست، كە ئەو رەتیكردەوە ئێمە دكتۆر فوئادمان هەڵبژارد.. دوای ماوەیەم گلەیی پەیدا بوو هەم لەناو یەكێتیی و هەم لەناو پارتیدا لە دكتۆر فوئاد، یەكێتییەكان دەیانوت ئەو نەرمونیانەو زۆر یەكێتییانە كارناكات، چونكە بەڕاستی تەبیعەتی دكتۆر فوئاد پیاوێكی هێمن و لەسەرخۆیەو لایەنگری ئەو هەموو داخوازیانە نەبوو كە كادیرەكانی یەكێتیی پێشكەشیان دەكردو هەندێكیان بەسەردا دەسەپاند، بۆ نمونە كۆمەڵێك لە پۆلیسەكانی یەكێتیی و پارتی چوون لە ناوخۆیاندا رێكەوتن كە هەرچی عەریف و رەئیس عورەفاو خەڵكانی لەو جۆرە بوون، هەموو بوون بە لیواو عەقیدو عەمید كە ئەوە مخالفی هەموو یاسایەكی سەربازییە لە دنیادا، بەبێ كولیەو بەبێ دەورەو بەبێ زانیاریی، بەوشێوەیە هیچ كەسێك ناچێتە پێشەوە. دكتۆر فوئاد یەكیك بوو لەو كەسانەی كە ئەو جۆرە كارانەی زۆر لا پەسەند نەبوو، لەبەر ئەوە هەندێك لە كادیرەكانی یەكێتیی كەوتبوونە پرتەو بۆڵە كە دكتۆر فوئاد زۆر بۆ یەكێتیی كارناكات، ئەندامانی پارتیش گلەییان هەبوو).
لەنێوان گێڕانەوەی تاڵەبانی و بارزانیدا، فوئاد مەعسوم خۆی لە چاوپێكەوتنێكدا بەمشێوەیە باسی دەستلەكاركێشانەوەكەی دەكات:
(پارتی منی بە نهێنگیریی تۆمەتبار دەكرد، تەنانەت یەكێتیش منی بەوە تۆمەتبار دەكرد، ئەوان ئاڕاستەی تەكنۆكراتی منیان بە دڵ نەبوو، وایان پێباش بوو لە پۆستەكەمدا زیاتر سیاسییانە مامەڵە بكەم).

 

موچە.. ئاڵنگاریی بەردەم یەكەم كابینە!
بەر لە پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەت لە كوردستان، داهاتی گومرگەكانی هەرێم بەسەر لایەنەكانی بەرەی كوردستانیدا دابەش دەكرا، نەوشیروان مستەفا كە خۆی جێگری سەرۆكی بەرەی كوردستانی بووە دەڵێ:
(هەر لایەك بەهۆی ئەو دەرامەتە نامەشروعەوە هەزاران چەكداری بەكرێ گیراو و لایەنگری هەلپەرەستی لەخۆی كۆكردبوەوە، موچەو ئیمتیازی پێ ئەدان).
نەوشیروان مستەفا باسلەوە دەكات، لایەنەكانی بەرەی كوردستانی بەتەمابوون لە هەڵبژاردندا نیسبەتی دەنگەكانیان لە نیسبەتی گومرگەكەیان زۆرتر بێت، ئەو خشتەیەكی بۆ نیسبەتی پشكی حزبەكان لە داهاتی گومرگ و رێژەی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردندا كردووە، كە بەمجۆرەیە:

بۆیە كە یەكەمین كابینەی حكومەت لە هەرێمی كوردستان پێكهاتووە، گەورەترین ئاڵنگاریی بەردەم كابینەكە هاوشێوەی ئێستا دابینكردنی موچەو نەگەڕانەوەی تەواوەتیی داهاتەكان بووە بۆ خەزێنەی گشتیی.
فوئاد مەعسوم یەكەم سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەبارەی دۆخی كابینەكەیەوە دەڵێ:
(حكومەت لە سەرەتاوە یەك دیناری نەبووە، گومرگ و سەرچاوەی دارایی لای بەرەی كوردستانی بووەو دوای شەش مانگ ئینجا رادەستی حكومەتی هەرێمی كردووە، لەو كاتەدا ماوەی چوار مانگ موچەی فەرمانبەران و مامۆستایان نەدرا).   
رۆژی 4ی نیسانی 1993 جەلال تاڵەبانی لە نامەیەكدا بۆ نەوشیروان مستەفا لەبارەی دۆخی حكومەتەوە نوسیویەتی:
(هەرچەندە حكومەتەكەمان كەوتەگەڕو هەندێ كاری باشی كردوە، بەڵام كزو سست و بێ كارایە، بەتایبەتی لەم سەردەمەداو كارە گرنگەكانی لەبەر ناڕواو پێ ئەنجام نادرێ. بۆ نمونە وا چەندین مانگە بڕیاری یەكخستنی پێشمەرگە دەرچووە، كەچی هێشتا ئەنجام نەدراوە. كوڵوكفت بووین لەگەڵیان، ناچێ بە مێشكیانا، موچەی پێشمەرگە بدەن، كەچی (50) ملیۆن موچەی مەئمورو پاشماوەی بەعس مانگانە دەدەن، یان دەزگایەك بۆ شەهیدان دابنێن! ئەمە جگە لە بێ كارەیی و دزی و بەرەڵایی و فەزیحەتی پۆلیس و ئاسایش! بۆیە سەركردایەتی بەگشتی دەنگ - جگە لە كاك عارف رشدی- بڕیاری گۆڕینی سەرۆكی حكومەت و حكومەتەكەیان دا زۆربەی هەرە زۆری كادیرەكانیش هەروایان گەرەك بوو. كاك مەسعود لای من زۆر بە پەرۆشە بۆ گۆڕاندن، كەچی سستی دەنوێنن لە بەجێهێنانی، سەركردایەتی پارتیش مانەوەی دكتۆر فوئادیان بۆ خۆیان زۆر پێ باشترە).
هەر لەم نامەیەدا، تاڵەبانی نیازی خۆی بۆ گۆڕانكاریی وزاریی لە كابینەی حكومەت بۆ نەوشیروان مستەفا بەیان دەكات و دەڵێ:
(ئێمە بەپێی بڕیار، هەر كافێ خان و شێركۆو حەمە دەهێڵینەوە- گەر پارتی رازی بن- بەڵام ئەوانی تر دەگۆڕین دیارە ئەوسا دەبێ وەزیرەكانی پارتیش بەڕەزامەندی ئێمەش بن) ئەگینا هەر لایەنە با خۆی بە ئارەزوی خۆی دانێت. ئەوەی راستی بێت، بنودی قانونی ئەنجومەنی وەزیرانیش پێویستیان بە گۆڕین هەیە. بەتەماین ئەمجارە، ژمارەی ئێمەو پارتی وەك یەك بن، هی حیزبەكانی تریش سەرو یەك وەزیر، بەتەماین زۆربەی جێگری وەزیرەكانیش بگۆڕین).

كابینەی دووەمی حكومەت
4ی نیسانی 1993 كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی (كۆسرەت رەسوڵ عەلی) پێكهات، (رۆژ نوری شاوەیس) وەكو خۆی و لە پشكی پارتی لە پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت مایەوە.
تاڵەبانی لەبارەی كاندیدكردنی كۆسرەت رەسوڵەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، لە یادوەرییەكانیدا دەڵێ:
(من و نەوشیروان رامان وابوو، لەنێوان دكتۆر كەمال فوئادو كۆسرەت رەسوڵدا یەكێكیان تەكلیف بكەین بۆ سەرۆكایەتی وەزیران، بەشی زۆری برادەران دەنگیان بۆ كۆسرەتدا، گوتیان كۆسرەت چالاكەو مەشاعیری زۆر یەكێتیانەیەو خەڵكی هەولێریشە، ئێمەش ئەوكاتە لە هەولێر بووین و ئەو دەتوانێت كاربكاتە سەر خەڵكی هەولێرو هەولێرییەكان، بەوجۆرە دەنگ بۆ كۆسرەت درا. هۆیەكی تری هەڵبژاردنی كۆسرەت ئەوە بوو كە مەسعود بارزانی بەلایەوە زۆر باش بوو بۆ ئەوە هەڵببژێرێت..).
لە كابینەی دووەمدا، چەند وەزیرێكی نوێ دانران و هەندێك لە وەزیرەكانی كابینەی یەكەمیش لە كابینەی نوێدا مانەوە.

 
پێكهاتەی كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان

شەڕو دۆخی دارایی كابینەی دووەم
گەورەترین ئاڵنگاریی بەردەم ئەم كابینەیە، سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتیی بوو، كە ماوەی چوار ساڵ (1994 بۆ 1998)ی خایاند.
شەڕی ناوخۆیی یان ئەوەی لە ئەدەبیاتی سیاسیدا بە "شەڕی براكوژیی" ناوی دەهێنرێت لە رۆژی 3ى ئايارى 1994 لە قەڵادزێوە دەستیپێكردو قۆناغ بە قۆناع هەموو ناوچەكانی تری گرتەوە، واتا دوای دوو مانگ لە دەستبەكاربوونی كابینەی دووەم، شەڕ دەستیپێكرد، بۆیە لەگەڵ دەستپێكردنی شەڕدا، حكومەت توشی قەیرانی دارایی هات، وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ:
(لەسەرەتای مایسی 94ەوە كە شەڕی ناوخۆ هەڵگیرسا، پارتی دەستی گرت بەسەر داهاتەكانی بادینان دا، لەوانە گومرگی ئیبراهیم خەلیل، یەكێتیش دەستی گرت بەسەر داهاتی سلێمانی دا).
بەپێی داتایەك كە (نەوشیروان مستەفا) بڵاویكردوەتەوە، لەمانگی (10)ی ساڵی 1994دا داهاتی حكومەت بەتێكڕا بڕی (166 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، ئەم داهاتە بەمشێوەیە دابەشكراوە:
•    بڕی (80 ملیۆن) دینار بۆ مەكتەبی سیاسی‌و پێشمەرگەی هەردوو حزب (یەكێتی+ پارتی).
•    بڕی (86 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كوردستان بەهەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە، بەمشێوەیە:
-  بڕی (38 ملیۆن‌و 450 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەولێر.
-  بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی.
-  بڕی (14 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی دهۆك.
-  بڕی (7 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك.
بە تەماشاكردنی خەرجی یەك مانگی حكومەت لە ساڵی 1994دا دەردەكەوێت، تەنیا لە پارەی تەرخانكراو بۆ موچە، لە كۆی (86 ملیۆن) دینار بڕی (53 ملیۆن) دیناری بۆ هەولێرو دهۆك‌و بڕی (33 ملیۆن) دیناری بۆ سلێمانی رۆیشتووە، واتە لە تێكڕای خەرجی موچەی كوردستان بڕی (38%) بۆ سلێمانی رۆیشتووە‌و بڕی (62%)ی خەرجی موچە بۆ ناوچەكانی هەولێرو دهۆك بووە.
سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی كابینەی دووەمی حكومەت و رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌.
بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەمبارەیەوە دەڵێ:
(یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن).
بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و نوسیویەتی:
(پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدا).
هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی:
(داهاتی یەكێتیی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ).
بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتیی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ:
(ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟)، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتیی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە.
بەم بارودۆخەوە، كابینەی دووەم تاوەكو كۆتاییەكانی ساڵی 1996 بەردەوام بوو.

سەرچاوەكان:
•    سایتی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستان
https://krgrussia.ru/ckb/history-of-the-krg/
•    سایتی فەرمی پەرلەمانی كوردستان
https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-1/
•    (مام جەلال دیداری تەمەن)، ئامادەكردنی سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ
•    بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بەرگی پێنجەم، چاپی یەكەم 2022، چاپخانەی رۆكسانا
•    كێشەی پارتی و یەكێتی، نەوشیروان مستەفا، ئامادەكردنی لوقمان عەباس، 1995 هانكۆ- فینلاند
•    نەوشیروان مستەفا، خەون یان مۆتەكە
•    حیزب و حوکم: ئه‌زمونی کوردستان، وتاری نەوشیروان مستەفا
https://gorran.net/Details.aspx?jimare=257
•    بروسكەنامە، نامەو بروسكەی نێوان مام جەلال، مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان
•    هەڵبژاردن لە كوردستان، محەمەد رەئوف، چاپی چوارەم 2024
•    كێن ئەوانەی بە فعلی وەزیربوون ..كابینەی یەكەم تا كابینەی نۆیەم، راپۆرتی (درەو)
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8847
•    كابینەكەی فوئاد مەعسوم موچەی چوار مانگی فەرمانبەرانی پێنەدرا، راپۆرتی (درەو)
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=1405
•    30 ساڵ قەیرانی دارایی لە سلێمانی، راپۆرتی (درەو)
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12658

پاشكۆ:
دەنگی لایەنەكان لە یەكەم هەڵبژاردندا، بەوشێوەی لەسەر سایتی پەرلەمانی كوردستان دانراوە
 

لیستی ئەندامانی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەوشێوەی لەسەر سایتی پەرلەمان دانراوە

یه‌كه‌م: لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان
1.    ئیبراهیم سه‌عید محه‌مه‌د
2.    ئیدریس هادی صالح
3.    ئازاد فه‌تاح ره‌شید میران
4.    ئه‌حمه‌د سالار عه‌بدولواحید
5.    ئه‌حمه‌د عه‌ لی عومه‌ر
6.    ئه‌كبه‌ر حه‌یده‌ر موسا
7.    ئه‌كره‌م عزه‌ت نه‌جیب
8.    بارزان خالید عه‌زیز
9.    جه‌عفه‌ر شێخ عه‌لی
10.    جه‌وهه‌ر ئه‌حمه‌د شاواز گه‌ڵاڵی
11.    جه‌وهه‌ر نامق سالم
12.    حه‌سه‌ن حوسێن به‌فری
13.    حه‌مه‌ نه‌جم حه‌مه‌ فه‌ره‌ج جاف
14.    حه‌مید سه‌لیم میران
15.    خه‌یری سه‌عید عه‌لی به‌گ یه‌زیدی
16.    د. رۆژ نوری صدیق شاوێس
17.    سه‌عید محه‌مه‌د سه‌عید هه‌روری
18.    سه‌فه‌ر مجه‌مه‌د حوسێن دۆسكی
19.    سه‌لیم عه‌لی حاجی مه‌لۆ
20.    شه‌فیقه‌ فه‌قی عه‌بدوڵڵا
21.    شێروان ناصح حه‌یده‌ری
22.    مه‌لا ته‌لحه‌ سه‌عید قه‌ره‌نی
23.    صه‌لاحه‌دین ئیبراهیم ده‌لۆ
24.    جه‌میل عه‌بدی سندی
25.    عه‌فان عوسمان شێخ حوسامه‌دین
26.    فازل ره‌ئووف چه‌قزی
27.    فه‌رحان عه‌بدولڵا ئاغا شه‌رفانی
28.    فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د عه‌بدولڵا
29.    فه‌ره‌نسۆ تۆما كانون حه‌ریری
30.    فه‌له‌كه‌دین سابیر كاكه‌یی
31.    فه‌وزیه‌ عزه‌دین ره‌شید
32.    قاسم محه‌مه‌د قاسم
33.    قه‌یس دیوالی سه‌عید دۆسكی
34.    كانه‌بی عه‌زیز ئه‌حمه‌د دزه‌یی
35.    مه‌ئمون نور محه‌مه‌د بریفكانی
36.    شێخ موحسین خالید موفتی
37.    یونس محه‌مه‌د سه‌لیم رۆژ به‌یانی
38.    محه‌مه‌د ئه‌مین مه‌ولود ئه‌مین
39.    مه‌لامحه‌مه‌د تاهیر زه‌ین عابدین
40.    محه‌مه‌د سه‌عید ئه‌حمه‌د ئه‌عقوبی
41.    مه‌لا محه‌مه‌د شه‌ریف تاهیر دۆسكی
42.    محه‌مه‌د عه‌بدولقادر ئه‌حمه‌د
43.    مه‌لا مه‌حمود فه‌ندی دێرشه‌وی
44.    مامه‌ند محه‌مه‌د ئه‌مین بابه‌كر
45.    مه‌لا هادی خدر كوێخا
46.    نیهاد نوره‌دین ره‌شید
47. وریا ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د ئه‌مین
48. یه‌حیا محه‌مه‌د عه‌بدولكه‌ریم به‌رزنجی
49. موحسن صالح كه‌تانی
50. عه‌دنان محه‌مه‌د حوسام نه‌قشبه‌ندی

دووه‌م: لیستی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان
1.    ئه‌بوبه‌كر حاجی سه‌فه‌ر غولام
2.    ئه‌حمه‌د ئه‌بوبه‌كر حه‌سه‌ن بامه‌ڕنی
3.    ئه‌حمه‌د تاهیر ئه‌حمه‌د نه‌قشبه‌ندی
4.    ئه‌رسه‌لان بایز ئیسماعیل
5.    ئه‌یاد حاجی نامق مه‌جید به‌قاڵ
6.    په‌ریخان مه‌حمود عه‌بدولقادر (شه‌مام)
7.    جه‌لال جه‌وهه‌ر عه‌زیز
8.    جه‌لال شه‌فیق عه‌لی
9.    عه‌بدوڵڵا ره‌سول عه‌لی (كۆسره‌ت)
10.    حه‌سه‌ن كانه‌بی خدر بلباس
11.    حه‌سه‌ن عه‌بدولكه‌ریم به‌رزنجی
12.    حوسێن عارف عه‌بدولره‌حمان
13.    خه‌سره‌و گوڵ محه‌مه‌د
14.    حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د عه‌بدولڵا كوێستانی
15.    سه‌عدی ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د
16.    سه‌عید عه‌لی خان عه‌بدول سلێڤانی
17.    سه‌لام كه‌ریم خان مه‌حمود خه‌لیفه‌
18.    سیروان محه‌مه‌د نورولی
19.    شه‌وكه‌تی حاجی موشیر محه‌مه‌د
20.    شێركۆ فایه‌ق عه‌بدوللا بێكه‌س
21.    سه‌لاحه‌دین عه‌به‌دولحه‌مید عه‌بدولڵا
22.    سه‌لاحه‌دین محه‌مه‌د حه‌سه‌ن حه‌فید
23.    ته‌ها محه‌مه‌د ته‌ها (مه‌لا)
24.    تاریق محه‌مه‌د سه‌عید جامباز
25.    حه‌سه‌ن حه‌مید ره‌حیم (رۆسته‌م)
26.    عه‌بدوڵڵا حاجی ئیبراهیم عه‌بدوڵڵا
27.    عه‌بدولخالق محه‌مه‌د ره‌شید زه‌نگه‌نه‌
28.    عه‌بدولكه‌رم كاكه‌ حه‌مه‌ عه‌بدولكه‌رم
29.    عزه‌ددین مسته‌فا ره‌سول
30.    عه‌لی عه‌بدوڵڵا ئه‌حمه‌د
31.    عه‌لی ره‌سول رۆسته‌م
32.    عومه‌ر سه‌ید عه‌لی حوسێن
33.    عومه‌ر عه‌بدولڵا محه‌مه‌د (ملازم عومه‌ر)
34.    قادر عه‌زیز حه‌مه‌ده‌مین
35.    قادر مامه‌ند بابه‌كر ئاغا
36.    هێرۆ ئیبراهیم ئه‌حمه‌د
37.    كه‌مال جه‌لال غه‌ریب
38.    كه‌مال عه‌بدولكه‌ریم فوئاد
39.    گه‌لاوێژ عه‌بدولجه‌بار مه‌جید جه‌باری
40.    محه‌مه‌د ئه‌مین عه‌بدولحه‌كیم محه‌مه‌د
41.    محمد توفیق حه‌مه‌ ره‌حیم
42.    محه‌مه‌د فزل محه‌مه‌د عه‌زیز (قه‌فتان)
43.    محه‌مه‌د فوئاد مه‌عصوم خدر
44.    موسته‌فا قادر موسته‌فا
45.    مه‌زهه‌ر عه‌لی موسته‌فا كاكی
46.    نه‌وشیروان فوئاد مه‌عروف مه‌ستی
47.    نه‌جمه‌دین عه‌زیز ئیسماعیل
48.    نه‌ژاد ئه‌حمه‌د عه‌زیز ئاغا
49.    نه‌هله‌ محه‌مه‌د سه‌عدوڵڵا
50.    كه‌مال ئیبراهیم فه‌ره‌ج شاڵی

سێیه‌م: لیستی بزووتنه‌وه‌ی ئاشووری
1.    یوناده‌م یوسف كه‌نا
2.    شه‌مائیل نه‌نۆ بنیامین
3.    فه‌ره‌نسیس یوسف شابا
4.    ئه‌ركه‌م عاشوور عه‌ودیش

چواره‌م: لیستی یه‌كگرتووی مه‌سیحیه‌كانی كوردستان
5.  سه‌ركیس ئاغاجان مامه‌ندو

به‌هۆی هه‌ڵگیرسانی شه‌ری ناوخۆ، له‌2ی مایسی 1994 نه‌توانرا هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌می پەرلەمانی كوردستان ئه‌نجامبدرێ. دواجار به‌هۆی رێكه‌وتنامه‌ی ئاشتی واشنتۆن كه ‌له‌ساڵی 1998 به‌ئاماده‌بوونی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وسای ئه‌مریكا (خاتوو مادلین ئۆلبرایت) له‌نێوان (جه‌لال تاڵەبانی و مه‌سعود بارزانی) ئیمزاكرا، په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كیگرته‌وه‌. پەرلەمان له‌ 4/10/2002 یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی كردو هه‌فته‌یه‌كیش دوای ئه‌وه‌ كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌می یه‌كگرتنه‌وه‌ی له ‌سلێمانی گرێدا.
كە په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كیگرته‌وه‌، به‌شێكی زۆری ئه‌ندامانی هه‌ردوو فراكسیۆنی یه‌كێتی و پارتی گۆڕدران، به‌پێی بڕیاری ژماره‌ (2)ی رۆژی 4/10/2002ی په‌رله‌مان، مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتیی بۆ پركردنه‌وه‌ی كورسییه‌ چۆڵه‌كانی، (23) پاڵێوراوی بۆ ئه‌م كورسیانه‌ پێشكه‌شی په‌رله‌مان كردووه‌و له‌ دانیشتنی رۆژی 4/10/2002 سوێندی یاساییان خواردو بوون بە ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان، ئەو ئه‌ندامانەش بریتیبوون له‌:
1.    احمد شریف علی
2.    بكر احمد یعقوب
3.    چه‌تو ره‌ئوف محمد حه‌وێزی
4.    حه‌یده‌ر ئیسماعیل عبدالله‌
5.    له‌تیف عبالقادر صادق
6.    محمد عه‌باس عه‌وڵا
7.    مه‌ناف نادر قادر
8.    نعمت عبدالله‌ پیرداود
9.    یاسین محمد عبدالقادر
10.     جعفر مسته‌فا علی
11.     رزگار كایل محمد
12.     ره‌ئوف فرج محمد
13.     عمر سه‌ید علی
14.    مسته‌فا قادر محمود
15.     سالار عزیز اسماعیل
16.    اسماعیل ابراهیم مه‌ردان
17.     صباح حسین عوسمان
18.    عماد احمد سه‌یفور
19.    حسن علی اكبر
20.     نجم الدین رشید امین
21.     حسین جنبلی عبدالله‌
22.     احمد عبالرحمن قصاب
23.     شێخ عبدالكریم حاجی كاكه‌ حه‌مه‌
هه‌ر بۆ ته‌واوكردنی ژما‌ره‌ی ئه‌ندامانی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان، كه ‌به‌پێی رێكه‌وتننامه‌ی واشنتۆن (51) ئه‌ندام به‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌كه‌وێت، په‌رله‌مانی كوردستان له‌ دانیشتنی ژماره‌ 3ی رۆژی 15/10/2002 ئه‌ندامێتی به‌ڕێز (فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی) بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كورسیه‌ی پارتی به‌كۆی ده‌نگ په‌سه‌ند كردو هه‌ر له‌و دانیشتنه‌دا سوێندی یاسای خوارد.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌ركی په‌رله‌مان گواستنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی سیاسی و ئاشتی بوو بۆ قۆناعێكی پێشكه‌وتووتر، كه‌ ئه‌ویش یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو ئیداره‌ی كوردستان بوو كه‌ له‌ ئه‌نجامی شه‌ڕ له‌ هه‌ولێرو سلێمانی دروستبوون، بۆیه‌ ئه‌م خوله‌ به‌خولی گواستنه‌وه‌ ناونرا.
ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان 3 مانگ بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان به ‌سه‌رۆكایه‌تی (د، رۆژ نوری شاوێس)و 2 مانگیش بۆ یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به‌ سه‌رۆكایه‌تی (د. كه‌مال فوئاد) دیاریكرا. به‌ڵام به‌گشتی ئه‌م خوله‌ درێژه‌پێده‌ری خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 1992 بوو. له‌ خولی گواستنه‌وه‌دا په‌رله‌مان چه‌ندین یاساو بڕیاری گرنگی ده‌ركردووه‌.