مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو ھەڵبژاردن بەشی چوارھەم لە بەشی پێشوی ئەم نووسینەدا باسی ئەوەمکرد هەر هێزێک بخوازێت رۆڵی ئۆپۆزیسیۆن ببینێت، پێویستی بەوەیە هەڵگری شوناسێکی تایبەت بێت. ئەم شوناسە، لەسەرێکەوە، جیایبکاتەوە لە هێزە حوکمڕانەکان و لەسەرێکی دیکەوە، هێما بۆ دیدگا و بەرنامە و پلانە تایبەتەکانی ئەو هێزەبکات. بە کۆمەڵگا بڵێت دەخوازێت چی بگۆڕێت، چ شیکردنەوە و ڕوانینێکی بۆ ئێستا و ئایندەی ئەو کۆمەڵگایە ھەیە. کام جۆر لە سیاسەت و کام جۆر لە حوکمرانیی و چ جۆرێک لە بەڕێوەبردن و کام شێوازی پەیوەندیی لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا و پەیوەندیی بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەیەکەوە، پێشنیار دەکات. کام مۆدێل لە بەڕێوەبردن و لە ماف و لە یاسا دەستەبەردەکات، کە لەھی ھێزە حوکمڕانەکان باشتر و دیموکراسیتر و دادپەروەرتر بن. ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن دەکات بە ئۆپۆزیسیۆن دەستنیشانکردنی مەسەلە و کێشە و تەحەدا سەرەکیی و گرنگەکانی ناو کۆمەڵگاکەیە و دانانی بەرنامەی سیاسییە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانە. واتە شوناسی ئۆپۆزیسیۆنبوون ھەم ھێما بۆ ھێزێکی جیاواز لە ھێزە حوکمڕانەکان بکات و ھەم هێما بۆ جۆرێکیتر لە سیاسەت و حوکمرانیی و بەڕێوەبردنیش. لە ھەردوو ئاستەکەدا  ئەلتەرناتیڤێکی ڕاستەقینەی ئەو ھێزانەبێت کە لە ئێستادا ھەن و حوکمدەکەن. ھەروەھا باسم لەوەش کرد کە ئۆپۆزیسیۆن تەنها لەناو سیستمێکی سیاسیدا مانای هەیە کە توانای دەستگۆڕکێکردنی دەسەڵاتی دەستەبەرکردبێت. هەر سیستمێک ئەم ئەگەری دەستگۆڕکێیەی تیادانەبێت، هیچ مانایەک بۆ ئۆپۆزیسیۆن بوون ناهێڵێتەوە. دیموکراسیەت پێویستی بە ھێزی دیموکراس ھەیە، ئەوەی بیەوێت سیستمێکی دیمکراسی دروستبکات، دەبێت خۆی وەک ھێز ھێزێکی دیموکراس بێت. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو ھێزانەی کە لە ئێستادا رۆڵی ئۆپۆزیسۆن دەبینن، ھەڵگری ئەو ئاکارانەی سەرەوەن یان نا؟ ئایا ئەوان ھەڵگری شوناسێکن نیشانیبدات ھێزی جیاوازن لە حوکمڕانەکان و ھەڵگری دونیابینیی و بەرنامە و جۆرێکیتر لە سیاسەتکردن و حوکمڕانیی، جیاوازن؟ ئایا ھێزەکانی ئۆپۆزسیۆن ھێزگەلێکن باوەڕیان بەدەستگۆڕکێی دەسەڵات ھەیە، لانیکەم ئەم باوەڕە لەناو خودی رێکخراوەکانی خۆیاندا پیادەدەکەن یان تەنھا قسەیەکە و دەیکەن؟ بەشێوەیەکی گشتیی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە بە نەخێرە، نەخێر ئەو ھێزانە لەو ئاستانەدا جیاوازییەکی ئەوتۆیان لە ھێزە حوکمڕانەکان نییە.   با لە چەند ئاستێکی گرنگ و لە دیدگایەکی ڕەخنەییەوە لەو ھێزانە بڕوانین. سەرەتا ھێزە ئیسلامییەکان بۆ نموونە. ئیسلامییەکان، ھەم یەکگرتووی ئیسلامی ھەم کۆمەڵی دادگەریی ھەم بزوتنەوەی ئیسلامی، ھیچ یەکێکیان لەو خاڵانەدا کە لەسەرەوە باسمکرد لە ھێزە حوکمڕانەکان جیاواز نین، یان جیاوازییەکەیان قابیلی باسکردن نییە، تەنھا لەوەدا نەبێت جۆرێک لە پۆپۆلیزمی دینیی بەکاردەھێنن کە ھێزە حوکمڕانەکان وەک ئەوان بەکاریناھێنن. با سەیرێکی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو ئەم ھێزانە خۆیاندا بکەین. ئەم ساڵ تەمەنی یه‌كگرتووی ئیسلامی بوو بە ٣٠ ساڵ، له‌م ٣٠ ساڵەدا یەکگرتوو ٢٦ ساڵە یەک سەرۆکی ھەیە ھە حیزبەکە بە دەسەڵاتێکی ڕەھا و نیمچەڕەھاوە بەڕێوەدەبات. ئەم ھێزە ھەمان ئەو نەخۆشییە سیاسییە ترسناکەی تێدایە، کە لەناو ھێزە حوکمڕانەکانیشدا ھەن. پارتی ئەوەتەی ھەیە حیزبی بنەماڵەیەکە کە لە نزیکەی ھەشتا ساڵی تەمەنیدا باوک و کوڕێک سەرۆکی ئەو حیزبە بوون. یەکێتیش نزیکەی پەنجا ساڵە حیزبە، ئەویش تا ئێستا باوکێک و کوڕەکەی سەرۆکایەتی ئەو حیزبەیان کردوە. سەلاحەدین بەھادینیش ٢٦ ساڵە سەرۆکی یەکگرتووە و دیارنییە کەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو ئەو حیزبەدا جێبەجێدەکرێت. ھەرچی کۆمەڵی دادگەرییە، کە تا ئایاری ٢٠٢١ ناوکی کۆمەڵی ئیسلامی بوو، لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئەمڕۆ عەلی باپیر. ئەمیر و سەرۆک و ڕابەریەتی. ماوه‌ی زیاتر له‌ ٢٣ ساڵە ئەم ھێزە ئەم تاقە سەرۆکە بەڕێوەی دەبات و ھیچ ئاسۆیەکیش بۆ دەستگۆرکێی دەسەڵات لە ئێستای ئەو حیزبەدا، لەئارادانییە. بزوتنەوەی ئیسلامیش ھەمان مۆدێلە و حیزبی بنەماڵەیەکە کە دەسەڵات لەناویدا لە باوکەوە بۆ کوڕ دەڕوات. بەمجۆرە ھەموو ھێزە ئیسلامییەکان تا ئەم ساتە ھەڵگری ھەمان ئەو مۆدێلی دەسەڵاتە شەخسیەن کە لەناو پارتی و یەکێتیدا ھەیە و ئیشدەکات. ھەرچی نەوەی نوێیە، لەم ئاستەدا دۆخی لە ھەموو ھێزەکانی تر خراپترە. نەوەی نوێ نە پارتێکی سیاسییە، نە بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیشە، نە ئۆرگانێکی خاوەن کاراکتەری سەربەخۆیە. ئەم ھێزە زیاتر لە کۆمپانیایەک دەچێت کە خاوەنەکەی شاسوار عەبدولواحید و دوای ئەو خوشکەکەیەتی. ئەوانەی لە بزوتنەوەکەشدا کاردەکەن زۆربەیان وەک موچەخۆری شاسوار، کاردەکەن و شاسوار دەتوانێت بە ئاسانی بێموچەیان بکات و لە کۆمپانیاکەی دەریانبکات. لای ئێمە ھەندێک ھەن شاسوار و ترامپ بەیەکتری بەراورد دەکەن، دوو سەرمایەدار کە خەریکی سیاسەتکردنن. بەڵام جیاوازییە سەرەکییەکە ئەوەیە کە ترامپ لەناو پارتێکی سیایسدا کاردەکات کە کاراکتەرێکی سەربەخۆی ھەیە، پارتەکە ھی ترامپ خۆی نییە. ھاوکات ترامپ لەناو سیستمێکی سیاسیدا کاردەکات کە لێپرسینەوەی سیاسیی و دەستگۆرکێی دەسەڵاتی تێدایە. ھیچ شتێک لەمانە لەناو نەوەی نوێدا بوونی نییە. ھەرچی لیستەکانی دیکەیە، ھەندێکیان ئەم نەخۆشییە کوشندەیەیان تێدایە، یان لانیکەم ئەگەری تووشبوونیان بەم نەخۆشییە سیاسییە ئەگەرێکی گەورەیە و ھیچشتێکیان نیشانیبدان ئەمانە بەھەمان رێگەدا نارۆن. سەرجەمی ئەم ھێزە ئۆپۆزیسیۆنانە بەو لۆژیکە کاردەکەن کە دەڵێت سەرۆکی ھەرێم و سەرۆکوەزیران لابەن و شاسوار یان سەلاحەدین بەھادین بخەنە شوێنیان، ئیتر کوردستان دەبێت بە بەھەشت و دیموکراسیەتی تیا بەرقەرار دەبێت. ئەمەش نەک تەنھا خورافەتێکی سیاسیی گەورەیە، بەڵکو نابەرپرسیاریەتێکی سیاسیی کەم وێنەشە. کێشەیەکی تری ئۆپۆزیسۆن کە ئەمانیش، وەک پارتە حوکمڕانەکان، پەرلەمان وەک دەزگایەکی کەمبایەخ و کەمنرخ دەبینن، وەک تیپی دووھەم و سێھەمی سیاسەتکردن وێنایدەکەن. بۆیە سەرکردەکانیان، بە تایبەتی کەسی یەکەمیان، ئامادەنین ببنە کاندید بچنە ناو پەرلەمانەوە. ئەمانیش وەک پارتی و یەکێتی دەیانەوێت وەک دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان، لە دەرەوەی پەرلەماندا ھەبن و کاربکەن. لە دەرەوەی پەرلەمانەوە دەستنیشانی ئەوەبکەن پەرلەمانتارەکان چی بکەن و چی نەکەن. بەمەش درێژە بەو کەلەپورە دەستەڵاتگەرە بدەن کە سێ دەیەیە لە کوردستاندا ئامادەیە و سیستمە سیاسییەکەی خستۆتە ژێر دەسەڵاتی چەند بازنەیەکی داخراوی دەرەوەی پەرلەمان خۆیەوە. کێشەیەکی ستراتیژی تری ئەم ھێزە ئۆپۆزسیۆنانە ئەوەیە کە ھەڵگری جیھانبینیی و بەرنامە و پلانێکی کۆنکریت نین بۆ چۆنیەتی دەسکاریکردنی ئەو دۆخەی سێ دەیەیە دروستکراوە. ئەم ھێزانە جگە لە توڕەبوون لە دەسەڵاتداران و بەکارھێنانی زمانێکی بەلاغی بەتاڵ، شتێکی ئەوتۆیان نییە نیشانیبدات ئەمانە بەنیازی چین  و چ جۆرە گۆڕانکارییەک پیادەکەن و سیستمە سیاسیی و حوکمڕانییەکە چۆن دەگۆڕن و چی لە شوێنەکەیدا دروستدەکەن. ئەوان بەجۆرێک کاردەکەن وەک ئەوەی بە کۆمەڵگا بڵێن ئێمە بخەنە شوێنی حوکمڕانەکان ھەموو کێشەکان چارەسەردەکەین، بەبێ بوونی بەرنامە و دیدگایەک نیشانیبدات ھێڵە سەرەکییەکانی ئەم چارەسەرکردنە چییە. بابەتی سەرەکیی ھێزە ئیسلامییەکان باسکردنی ئەخلاق و دادپەروەریی و گەورەیی ئیسلامە و نەوەی نوێش ھەمان ئەو کارانە ئەنجامئەدات کە ھێزە حوکمڕانەکانی ئەنجامیەئەدەن، بۆ نموونە بەنزینخانە دەکاتەوە، بەڵام بە نرخێکی ھەرزانتر بەنزینەکە دەفرۆشێت. ئەم جۆرە کارانەش وەڵامی تەحەدا سەرەکییەکانی سیستمە سیاسیی و حوکمە خێزانیی و بنەماڵەیی و سوڵتانییەکە نییە. ھەفتەی داھاتوو ئەم خاڵە وردتر دەکەمەوە.  

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (15/8/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ 🔹 کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی هەبووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ. 🔹 رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور و هیچ بەرهەمێکی لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە نەبووە. 🔹 هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بەسەرو (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. یەکەم؛ پوختەی ڕاگەیەندراوەکەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی رۆژی (15/8/2024) کۆمپانیای کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی (2024) ڕاگەیاند، لە هەموو ئەو ناوچانەی کاری تێدا دەکات و بەپێی ڕاگەیەندراوەکە؛ لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووەو (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. وەک لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، لە ماوەی ناوبراودا بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرمیل نەوتی خاو لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان بەرهەمهێنراوە. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش کردووە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، بەرهەمهێنانی گشتی لە ناوچەی گرێبەستی تاوکێ کە کۆمپانیای (DNO) پشکی (75%)ی تێدا هەیە، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و داخستنی بۆری نەوتی کوردستان بۆ بەندەری جەیهان لە مانگی ئازاری (2023)ەوە تاڕادەیەکی زۆر کەوتووەتەوە سەر پێ. هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە سەروو (30) دۆلار بووە بەشێوەی کاش و فرۆشتنی بەرهەمەکە بە بازرگانان و تانکەر یان بە بۆری دەگوازرێتەوە بۆ پاڵاوگە ناوخۆییەکان. دووەم؛ کۆمپانیای (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، بەجۆرێک؛ 1.    ناوچەی گرێبەستی تاوکێ: هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابور و تاوکێ) دەگرێتەوە، لە بەر ئەوەی هەردوو کێڵگەکە بە یەک گرێبەست دراوە بە کۆمپانیا پشکدارەکان، بۆیە بە ناوچەی گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوەو (75%) پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی و (25%) کۆمپانیای گنێڵ ئێنێرجی تورکی وەبەرهێنانی تێدا دەکات. 2.    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیە و (16%)ی پشکەکانیشی دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  و (20%)ی پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. سێیەم؛ بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان لە چارەکی دووەمی (2024)دا پاڵپشت بەو داتایانەی کۆمپانیای (DNO) بڵاوی کردووەتەوە، لە ڕابردووشدا وەرزانە ڕاپۆرتی کارو چالاکییەکانی خۆی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بڵاوکردووەتەوە، لە سەرجەم ئەو ناوچەو کێڵگانەی پشکدارە تێیدا، لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە، بە جۆرێک؛ رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور و هیچ نەوتێکی لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە بەرهەم نەهێناوە. لەم خشتانەی خوارەوەدا، رونکراوەتەوە، کە بەشێوەی وەرزی (چارەکە ساڵ)ەکانی ڕابردوو بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە چی ئاستێکدا بووەو پوختەو پشکی کۆمپانیاکە تێدا تێیدا رونکراوەتەوە.        

راپۆرتی: درەو 🔹 لە چارەکی دووەمی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، تۆتاڵ، شێڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) بڕی (26 ملیار و 325 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی (2023)دا قازانجی ئەو کۆمپانیایانە (25 ملیار و 848 ملیۆن) دۆلار بوو، واتە بە ڕێژەی (2%) قازانجەکانیان زیادی کردووە. 🔹 لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ کۆمپانیای "ئیکسۆن مۆبیل" بە تەنها زیاتر لە (9 ملیار) دۆلار داهاتی هەبووە، ئەمە لە کاتێکدایە قازانجی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ساڵی ڕابردوو قازانجەکەی (7 ملیار و 880 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ کۆمپانیای "شیفرۆن" قازانجەکەی بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە، بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو، لە کاتێدا کۆمپانیای "ئینی" ئیتاڵی قازانجەکەی بەڕێژەی (125%) زیادی کردووە، بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی (2023). قازانجی گەورە کۆمپانیاکانی نەوت لە چارەکی دووەمی (2023 و 2024) لە چارەکی دووەمی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، تۆتاڵ، شێڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) بڕی (26 ملیار و 325 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2023)دا قازانجی ئەو کۆمپانیایانە (25 ملیار و 848 ملیۆن) دۆلار بوو، واتە بە ڕێژەی (2%) و بڕی (477 ملیۆن) دۆلار قازانجەکانیان زیادی کردووە، بەجۆرێک؛ یەکەم؛ کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا زۆرترین قازانجی تۆمارکردووە، کە بڕەکەی گەیشتووە بە (9 ملیار و 240 ملیۆن) دۆلار، بەڵام بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە ڕێژەی (17%) و بڕی (ملیارێک و 360 ملیۆن) دۆلار زیادیکردووە، چونکە قازانجەکەی گەیشتبوو بە بڕی (7 ملیار و 880) دۆلار. دووەم؛ کۆمپانیای شیڤرۆن (Chevron)ی ئەمریکی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا لە نێو کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا پلەی دووەمی قازانجی گرتووە، بڕی قازانجەکەی (4 ملیار و 460 ملیۆن) دۆلاربووە، بەم پێیەش بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (ملیارێک و 580 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (6 ملیار و 10 ملیۆن) دۆلار. سێیەم؛ کۆمپانیای تۆتاڵ ئێنێرجی (TotalEnergies)ی فەرەنسی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا لەدوای کۆمپانیاکانی (ئیکسۆن مۆبیل و شیڤرۆن)ەوە زۆرترین قازانجی تۆمارکردووە، کە بڕەکەی (3 ملیار و 790 ملیۆن) دۆلار بووە، بەم پێیەش بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (300 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (4 ملیار و 90 ملیۆن) دۆلار. چوارەم؛ کۆمپانیای شێڵ (shell) کە کۆمپانیایەکی فرە ڕەگەزە، لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا قازانجێکی زۆری کۆکردووەتەوە بە پلەی چوارەم دێت لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکان، بڕی قازانجەکەی (3 ملیار و 520 ملیۆن) دۆلاربووە، بەم پێیەش بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (390 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (12%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (3 ملیار و 130 ملیۆن) دۆلار. پێنجەم؛ کۆمپانیای بی پی (BP)ی بەریتانی، لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی پێنجەم دێت لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکان، بڕی قازانجەکەی (2 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار بووە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی دووەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (170 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (2 ملیار و 590 ملیۆن) دۆلار. شەشەم؛ کۆمپانیای ئکوینۆر (Equinor)ی نەرویجی، لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکانەو لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی شەشەم دێت، بڕی قازانجەکەی (ملیارێک و 870 ملیۆن) دۆلار بووە، واتە بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (40 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (2%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023)دا (ملیارێک و 830 ملیۆن) دۆلار بووە. حەوتەم؛ کۆمپانیای ئینی (Eni)ی ئیتاڵی، لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی حەوتەم دێت، بڕی قازانجەکەی (715 ملیۆن) دۆلاربووە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (397 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (125%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023)دا (318 ملیۆن) دۆلار بووە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ   سەرچاوە -    وحدة أبحاث الطاقة، أحمد شوقي، أرباح شركات النفط الكبرى في الربع الثاني من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/8/2024؛ https://shorturl.at/kxql7    

  🔻 کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاند؛ 🔹 داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، لە کاتێکدا داهاتەکەی لە چارەکی دووەمی ساڵی ڕابردوو تەنها (6 ملیۆن و 542 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 لە (1/4/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (54 هەزار و 800) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (4 ملیۆن و 901 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. 🔹 هاوکات لە (1/1/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (10 ملیۆن و 63 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) کۆمپانیاکە بە تێکڕای کاری رۆژانە (42 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو بە کۆی گشتی بڕی (7 ملیۆن و 116 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتبوو. بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی (سەرسەنگ و ئەتروش) لە چارەکی دووەمی (2024) کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاند: لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا، داهاتی گشتی کۆمپانیاکە (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی ساڵی ڕابردوو داهاتی گشتی کۆمپانیاکە بریتی بووە لە (6 ملیۆن و 542 هەزار)، واتە بە رێژەی (246%) داهاتی کۆمپانیاکە بەراورد بە چارەکی دووەمی (2023) زیادی کردووە. کۆمپانیای شامارانی پترۆلیۆمی کەندی کە پشکی لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش) هەیە، ڕاگەیاند، لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ (وەک لە خشتە و چارتی هاوپێچدا هاتووە)؛ لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ، بە تێکڕای کاری رۆژانە (29 هەزار و 700) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، هەر بە پێی زانیارییەکانی کۆمپانیاکە لەماوەی هەر سێ مانگەکە (2 ملیۆن و 622 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. ئەمە لە کاتێکدا لە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) بەرهەمهێنان لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بریتی بووە لە (18 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو (ملیۆنێک و 234 هەزار) بەرمیل نەوت لە کۆی چارەکە ساڵەکە. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش، لە چارەکی دووەمی (2024) بە تێکڕای کاری رۆژانە (25 هەزار 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، کۆی گشتی بەرهەمەکەش لە ماوەی ناوبراودا بڕی (2 ملیۆن و 279 هەزار) بەرمیل نەوتی کێڵگەکە فرۆشراوە. ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) بەرهەمهێنان لە کێڵگەکە ڕاگیرابوو بۆیە هیچ بەرهەمێکی نەبوو. چارت و خشتە کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)‌ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. لە ئێستادا پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، پشكی (18%)ی درابوو بە‌ لقێکی کۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەرەنسی، بەڵام دواتر کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی پشکەکانی کۆمپانیا فەرەنسییەکەی کڕییوە، ئەو پشكی (20%)ی ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستانە. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی توانای هەردوو ناوچەکەی کێڵگەکە بەم جۆرەیە؛ یەکەم؛ سوارە توکە؛ بەشی گرنگ و سەرەکی کێڵگە نەوتییەکەیە شەش بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (29 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). دووەم؛ رۆژهەڵاتی سوارە توکە؛ ناوچەیەکی دیکەی نەوتییە لە چوارچێوەی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ و یەک بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (2 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). کێڵگەی نەوتی ئەتروش کێڵگەی نەوتی ئەتروش، یەکێکە لە کێڵگە گرنگ و بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان و لە ساڵی 2011 نەوتی تێدا دۆزرایەوە و بۆ یەکەم جاریش لە ساڵی 2017 دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت کراوە لە کێڵگەکەدا. وەک کۆمپانیا نەوتییەکانی کێڵگەکە ئاماژەی بۆ دەکەن، بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە "نەوتی کوالیتی بەرزە کە بنکەیەکی گەورەی بەرهەمهێنانی هەیە و توانای گەشەکردنی بەرچاوی هەیە". بلۆكی ئەتروش دەكەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، بە نزیكەی (85) كیلۆمەتر لە باكووری رۆژئاوای هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە دورە، رووبەرەكەی (269) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. پشكەکانی کێڵگە نەوتییەکە بەپێی گرێبەستەکان دابەشبوون بەسەر (47.4%)ی درابوو بە كۆمپانیای نیشتمانی ئیمارات بۆ وزه‌ ناسراو به‌ (تاقە)، بەپێی زانیارییەکانیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە کۆمپانیای تاقە بڕیاری داوە دوای (10) ساڵ لە کارکردن هەرێمی کوردستان جێبهێڵێت، (27.6%)ی پشکەکانی دراوە بە شاماران پیترۆلیۆمی کەنەدی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.  

راپۆرتی: سان ساراڤان زیاتر لە ٥٠ ساڵ دەبێت بەکارهێنانی کیسی نایلۆن لە کوردستاندا تەشەنەی سەندووە بۆتە نەریتێکی باوو کە تاکەکانی ئەم هەرێمە پشتی پێدەبەستن و رۆژانە دەیەها دانەی لێبەکار دەهێنن، بەلام هاولاتی  مەترسیییەکانی نازانن. لە ڕابردوودا خەڵکی هەرێم توورەکەی خام و کیسی کاغەز و زەمیلە وچارۆکەو کەشکۆڵ و دەفر بەکاردەهنێنرا بۆ مەبەستی هەڵگرتن و گوێزانەوەی کاڵاکان. لە ئێستادا دانیشتوانی جیهان ساڵانە ٥ ترلیۆن کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت. بەکارهێنانەکانی لە ولاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاوازە، بۆ نموونە، هەر تاکێک لە ئەمەریکا سالانە ٣٦٥ کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت، تاکی دانیمارکیش ساڵانە تەنها ٤ کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت. لە دوای گەشەسەندنی زانیاری مرۆڤ سەبارەت بە تەندروستی و ژینگە دەرکەوت کە زیانەکانی بەکارهێنانی کیسی نایلۆن بێشوومارن و کوشندەن.   زیانە تەندروستییەکانی کیسی نایلۆن: •    ساڵانە هەزاران گەردیلەی پلاستیک دەچێتە جەستەی مرۆڤەوە لە ڕێگەی خواردن وخواردنەوەو هەناسە و پێچانەوەکان. •    کیسی پلاستیکی بەرهەمی ووزەی نەوت و گازە، بڕێکی زۆر لە تەنۆلکەی بچوک و مایکرۆپلاستیکی نەبینراو بەرهەم دێنێت کە زیان بە خانەکانی مرۆڤ دەگەیەنێت، ئەنجامەکان بە شێوەیەکی زۆرینە دەریانخست کە مایکرۆپلاستیک دەبێتە ژەهراویبوونی خانەیی و مردنی خانەکان و  سیستەمی بەرگری مرۆڤ لاواز دەکەن و دەبێتە هۆی گۆڕانی خانەکان و دروستبوونی  شێرپەنجەوە. •    بەرکەوتنی پلاستیک ڕەنگە کاریگەری لەسەر نەوەکانی داهاتوو هەبێت پێش لەدایکبوونیان،مایکرۆپلاستیکەکان لە دایکەوە دەگوازرێنەوە بۆ سەر کۆرپەلە لە ڕێگەی منداڵدانەوە.کۆرپەلە  ١٥ هێندە زیاتر مایکرۆپلاستیک لە جەستەیاندا هەیە لە چاو گەورەکان. •    توێژەران پێیان وایە مرۆڤ ساڵانە نزیکەی ٥٣ هەزار و ٨٦٤ گەردیلەی پلاستیکی لە خواردنە دەریاییەکان دەخواتەوە کە یەکسانە بە ١٧ کارتی بانکیی. کاریگەری کیسی نایلۆن بۆ سەر ژینگەکەمان : •    بەرهەمە پلاستیکیەکان هۆکارێکی گرنگە بۆ پیسبوونی هەوا، لە جیهانیدا بڕی  ١،٨ ملیار تۆن لە دەردانی کاربۆن بۆ پلاستیک دەگەڕێتەوە، کە یەکسانە بە ٣،٧%ی دەردانی کاربۆن لە جیهاندا •    تەنها ١٤ کیسی نایلۆنی هاوتای ئەو گازەیە  کە پێویستە بۆ لێخوڕینی یەک میل بە ئۆتۆمبێل. •    کیسی نایلۆن بۆ سەدەها ساڵ دەمێنێتەوە لە ژینگەدا  بەڵام زیاتر لە ٨٧%ی ئەو مادانە هەرگیز ڕیسایکل ناکرێن •    کیسی پلاستیکی دەبێتە هۆکاری دەردانی ژەهرەکانی ئاوی ژێر زەوی لە زبڵخانەکاندا •    لە ڕێگەی سوری خواردنەوە ئاژەڵەکان کاتێک پلاستیک دەخۆن  وەک تەنۆلکەی بچوک دەچێتەوە ناوجەستەیان، ئەم ئاژەلانەش دەبنەوە بە خۆراکی مرۆڤ •    لە بەرهەمهێنانی کیسی پلاستیکدا بڕێکی زۆر ووزە بەکاردەهێنرێت، بەرهەمهێنانی پلاستیک پێویستی بە دەرهێنانی کەرەستەی خاو هەیە، وەک نەوتی خاو یان گازی سروشتی و پرۆسەی وزە زۆر بۆ گۆڕینی بۆ پلاستیک. •    کیسی پلاستیکی ساڵانە دەبێتە هۆکاری مردنی زیندەوەرانی ناو دەریایاکان •    سووتاندنی پلاستیک تا ئێستاش ڕێگەیەکی باوی فڕێدانی پلاستیکە لە زۆربەی وڵاتان، هەروەها ڕێژەیەکی بێ وێنە لە ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان، وەکو پۆلیکلۆرینەد بایفینێل  دەخاتە هەوا . ئەی چارەسەر: •    توورەکەی خام و زەمیلە و کەشکۆڵ وچارۆکەو دەفر و کیسی کاغەزبەکار بهێنە لە کاتی بازاڕکردندا •    هەرکاتێک دەتوانیت کیسە نایلۆنە گەورەکان دووبارە بەکاربهێنەوە •    کیسی زبڵ و زیندەیی هەڵبژێرە بۆ بەکارهێنان بۆ فڕێدانی زبڵ •    خواردنەکان لەبری کیسی نایلۆن لەناو دەفردا لە ساردکەرەوەدا دابنێ        

راپۆرت: درەو بارزانی رێككەوتنی كردبوو (4) مانگ پۆستی پارێزگاری كەركوكی بەدەستەوە بێت، بافڵ تاڵەبانی بۆ (2) ساڵ وەریگرتەوە، ئەمە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە (پارتی)و (بەرەی توركمانی)و نیوەی عەرەبەكان تێیدا بەشدار نین، لەناو ئەم ئاڵۆزییەدا، بە بەهانەی ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی دیاری نەكردووە، توركمانە شیعەكان نزیك لە ئێران دەیانەوێت پشكی بەرەی توركمانی لە پۆستەكانی كەركوك وەربگرن، كە جگە لە پۆستەكانی (جێگری پارێزگارو جێگری سەرۆكی ئەنجومەن) 16 پۆستی تر لەخۆدەگرێت و یەكێكیان پۆستی قایمقامی كەركوكە. وردەكاری رێككەوتنی پرۆسەی پێكهێنانی دووەم حكومەتی خۆجێی كەركوك لەدوای كەوتنی سەددامەوە، لەم راپۆرتەدا.  پارێزگاری كەركوك لە بەغداد هەڵبژێردرا دوێنێ شەو، بەبێ پارتی دیموكراتی كوردستان، بەرەی توركمانیی و نیوەی كوتلەی عەرەبی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، ئەنجومەن لە هۆتێل (رەشید)ی شاری بەغداد كۆبووەوەو پارێزگارو سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاو جێگرەكانی هەڵبژارد.  لە كۆی 16 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا، 9 ئەندام بەشدارییان لە كۆبوونەوەكەی بەغداد كرد كە بریتی بوون لە:  •    5 ئەندامی یەكێتیی (رێبوار تەها- ئەحمەد كەركوكی- هۆشیار كاكەیی- نەشئەت جەوازات- پەروین فاتیح) •    1 ئەندامی "كۆتا"ی مەسیحی (ئەنجیل زیا شیبا) كە سەربە رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆنەو هاوپەیمانی یەكێتییە. •    3 ئەندامی كوتلەی عەرەبی (كە بریتی بوون لە هەریەكە لە رەعد ساڵح و محەمەد ئیبراهیم حافز لە هاوپەیمانی قیادەو زاهیر عاسی لە فراكسیۆنی عروبە). بەم ژمارەیە، هاوپەیمانێتیی نێوان یەكێتیی و نیوەی كوتلەی عەرەبی و "كۆتا"ی مەسیحی توانی نیسابی سازدانی دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا كۆبكاتەوە كە 50+1 بوو، لە كۆی 16 ئەندام، بە 9 ئەندامی ئەنجومەن نیسابی تەواوكردو دانیشتنەكەی بەڕێوەبرد.  لەبەرامبەردا بەتێكڕا (7) كەس لە ئەندامانی ئەنجومەن بایكۆتی دانیشتنەكەیان كردو دانی پێدا نانێن، ئەوانەی بایكۆتیان كرد ئەمانەن:  •    فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان (حەسەن ئەحمەد- شۆخان حەسیب) •    هاوپەیمانی عەرەبی (راكان جبوری- سەلوا مەفرەجی- ئەحمەد حەمدانی) •    بەرەی توركمانی (ئەحمەد رەمزی- سەوسەن جەدوع) كەركوك جارێكی تر بەگوێرەی یاسا، دۆخێكی تایبەتی پێدراوە، بڕگه‌ی (چواره‌م) له‌ مادده‌ی (13)ی یاسای ژماره‌ی (4)ی ساڵی 2023 (هه‌مواری سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان) ده‌ڵێ:" ده‌سه‌ڵات به‌ نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌شده‌كرێت، به‌جۆریك زامنی به‌شداری هه‌موو پێكهاته‌كان پارێزگای كه‌ركوك بكرێت، به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن)، بەپێی ئەم بڕگە یاساییە بەبێ بەشداری نوێنەرانی توركمانیی نەدەبوو حكومەتی خۆجێی دروست بكرێت، بەڵام یەكێتیی بۆ بڕینی ئەم بەربەستە پەنای بۆ ئەوە بردووە پۆستەكانی توركمان بە بەتاڵی بەجێبهێڵێت، سەرباری ئەمەش لە بەغدادەوە هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی ئەم بڕگە یاساییە وا لێكبدرێتەوە بەشداریكردنی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی پارێزگا بە واتای بەشداریكردن لە دەسەڵات نایەت، واتا ئەو توركمانانەشی كە كوردسی ئەنجومەنیان نەبردووە دەتوانن بەناوی پێكهاتەی توركمانەوە دانوستان بكەن و پشكی پێكهاتەی توركمان لە پۆستەكانی ئیدارەی كەركوك وەربگرن، ئەگەر ئەمە سەربگرێت، توركمانە شیعەكانی نزیك لە ئێران گورزێكی بەهێز لە پێگەی توركمانە نەتەوەییەكانی نزیك لە توركیا دەدەن.  راكان جبوری پارێزگاری پێشوو كە ئێستا ئەندامی ئەنجومەنە لەگەڵ حەسەن تۆران سەرۆكی بەرەی توركمانی هەردووكیان هەڕەشەی ئەوە دەكەن رێكاری یاسایی دژی دانیشتنەكەی هۆتێل رەشید دەگرنە بەر، بەڵام پێناچێت سكاڵاكان كاریگەرییەكی ئەوتۆی هەبێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا دانیشتنەكەی دوێنێ شەو لە سێبەری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و لە بەغداد لەبەرچاوی لایەنە سیاسییەكان بەڕێوەچووە. بەیاننامەی ناڕەزایەتیی حەسەن تۆران سەرۆكی بەرەی توركمانی دژی دانیشتنەكە كوردو پارێزگار بە نۆرە ! لەدوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 18ی كانونی یەكەمی 2023، بۆ یەكەمجار توركمان و دواتریش عەرەبەكان بیرۆكەی ئەوەیان هێنایە پێشەوە پۆستی پارێزگاری كەركوك "بەنۆرە" لەنێوان پێكهاتەكان بەڕێوەببرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لەسەرەتای گفتوگۆكانەوە جەختی لەسەر ئەوە دەكرد پۆستی پارێزگار لای كورد بێت و "كوردێكی بێلایەن" دابنرێت، لەسەر ئەمە لەگەڵ یەكێتیی نەگەیشتە هیچ رێككەوتنێك، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەردوو حزبەكە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان چەند ساڵێكە گفتوگۆی پێكەوەبوونیان راوەستاوەو قۆناغی "نە شەڕ نە ئاشتیی" بەرێدەكەن. پارتی لە كۆتایدا لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ بەرەی توركمانی كردو قایل بوو بەوەی پۆستی پارێزگار "بەنۆرە" بێت. سێ كەسی سەربە خەمیس خەنجەری سەرۆكی هاوپەیمانی سیادەی سوننەكانیش لە كوتلەی عەرەبی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەدواین ساتەكاندا هاتنە ناو ئەم رێككەوتنەوە، ئەم بەرەیە بە تێكڕا (7) دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای كۆكردەوە (2ی پارتی+ 2ی بەرەی توركمانی+ 3ی عەرەب)، بەم ژمارەیەوە پارتی هەر لە بنەڕەتەوە نەیتوانی نیسابی سازدانی دانیشتنی ئەنجومەن تەواو بكات و رێككەوتنە سیاسییەكەی بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆیە وردەكاری رێككەوتنەكەش تائێستا ئاشكرا نەكراوە، بەڵام ئەوەی باس دەكرێت بارزانی لەرێگەی ئەم هاوپەیمانێتییەوە ویستویەتی پۆستی پارێزگار بەشێوەیەك دابەشكرێت (4) مانگ جارێك لای پێكهاتەكانی ئەم بەرەیە بێت و دواتر رادەستی بەرەكەی تری بكرێت كە یەكێتیی سەركردایەتیی دەكات، رەنگە بارزانی بەم هەنگاوە ویستبێتی چوار مانگی یەكەم پۆستی پارێزگاری كەركوك وەربگرێت و بەمە لەڕووی میدیاییەوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت، گورزێكی بەهێز لە یەكێتیی بدات (لەكاتی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەی بارزانی و خەمیس خەنجەرو حەسەن تۆراندا، سایتی شەفەق نیوزی نزیك لە پارتی ئەم زانیارییەی پشتڕاستكردەوە).  لەبەرامبەردا، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە براوەی یەكەمی دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بوو، سەرباری ئەوەی لە سەرەتاوە دژی ئەوە بوو پۆستی پارێزگار "بەنۆرە" بێت، بەڵام بەپێی ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ نیوەی كوتلەی عەرەبی كردوویەتی، قایل بووە بەوەی تەنیا (2 ساڵ) پۆستی پارێزگاری بەدەستەوە بێت، رەنگە جیاوازییەكە تەنیا ئەوە بێت، لەم رێككەوتنەدا لەبری سێ پێكهاتە (كورد+ عەرەب+ توركمان) پۆستی پارێزگار لەنێوان دوو پێكهاتە (كورد+ عەرەب) دابەشكراوە. ئێستا ئیتر بەگوێرەی رێككەوتنەكە، رێبوار تەها لە فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك هەڵبژێردراوەو، چیتر لە ئەنجومەنی پارێزگا نابینرێت و چاوەڕوانی ئەوەیە لە سەرۆكایەتیی كۆمارەوە مەرسومی بۆ دەربكرێت و وەكو پارێزگار دەستبەكار ببێت، لە حاڵەتی رۆیشتنی رێبوار تەهادا، (عەبدوڵا میروەیس) لە لیستی یەكێتیی شوێنەكەی لە ئەنجومەنی پارێزگا پڕدەكاتەوە، میروەیس (4 هەزارو 789) دەنگی بەدەستهێناوەو زۆرترین دەنگی لیستی یەكێتیی هەیە.  عەبدوڵا میروەیس جێگرەوەی رێبوار تەها یەكێتیی لەم كاتەدا كە بەرەو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەنگاو دەنێت و لە كێبركێیەكی سەختدایە لەگەڵ پارتی، بە یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی خۆی، كارتێكی بەهێزی هەڵبژاردنی لەبەردەم لایەنگرو دەنگدەر هاوكاتیش نەیارە سیاسییەكانی ناوخۆیدا دەستكەوت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی حزبەكە لە 2017وە بانگەشەی گەڕاندنەوەی پۆستی پارێزگار بۆ یەكێتیی دەكات، پۆستێك كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە لەدەستیدابوو.   پارتی و یەكێتیی كە لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە ئیتر ئەگەری كاركردنی پێكەوەییان لە كەركوك زۆر لاواز بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا یەكێتیی لە تەموزی 2019دا، لە رێككەوتنی سیاسی خۆیدا لەگەڵ پارتی، وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی كرد بەمەرجی بەشداربوونی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دواتر پارتی پابەندی ئەم مەرجە نەبوو، تاوەكو لە كۆتایدا بە بڕیاری پەرلەمانی عێراق و لە دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019وە پەرلەمانی عێراق ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندەوەو ئیتر هیچ چانسێك لەبەردەم یەكێتیدا نەما لەرێگەی زۆرینەی ئەنجومەنەوە پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك دابنێت لە شوێنی (نەجمەدین كەریم) كە لەدوای ریفراندۆمی 2017ی سەربەخۆیی كوردستانەوە كەركوكی بەرەو هەولێر بەجێهێشتبوو.  پارتی و یەكێتیی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لە كەركوك بە دوو لیستی جیاواز بەشدارییان كرد، یەكێتیی (5) كورسی بردو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، پارتی (2) كورسی برد، بە هەردووكیانەوە وەكو نوێنەری پێكهاتەی كورد لە كۆی (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (7) كورسییان برد. پارتی و یەكێتیی وەكو دوو هێزی سەرەكی كورد لە كەركوك، بە پەرتبوونیان، حزبە سیاسییەكانیان لە پێكهاتەكانی (عەرەب و توركمان) بەسەر ناكۆكییەكانی خۆیاندا پەرت و دابەشكرد. پشكی عەرەب لە ناكۆكی حەلبوسی و خەنجەردا لەبەرامبەردا، بەپێی رێككەوتنەكە، محەمەد ئیبراهیم حافز لە هاوپەیمانی (قیادە) بە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵبژێردرا. قیادە هاوپەیمانێتییەك بوو كە بە سەرۆكایەتیی (محەمەد تەمیم)ی وەزیری پلاندانان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە كەركوك دروستكرا، هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی ‌و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ری لەخۆدەگرت و، (2) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی و خەنجەرەوە، هاوپەیمانێتییەكە لەبەر یەك هەڵوەشا، خەنجەر كە هاوكات لە كەركوك لەگەڵ (هاوپەیمانی عەرەبی) بەشداری هەڵبژاردنی كردبوو، بە سێ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكەوە خۆی گەیاندە لای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە پیرمام، حەلبوسیش دوێنێ شەو لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی چووە دانوستان، لەم نێوەندەدا (محەمەد ئیبراهیم حافز) كە لەنێوان هەردووكیاندا یاری دەكرد، ئیتر بەلای حەلبوسیدا شكایەوەو پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای وەرگرت. محەمەد تەمیم كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانی قیادەی دەكرد، ئەویش پۆستێكی بۆ براكەی خۆی زامن كرد، (ئیبراهیم تەمیم) بوو بە جێگری پارێزگاری كەركوك بۆ كاروباری هونەریی. ئیبراهیم تەمیم جێگری پارێزگار بۆ كاروبار هونەریی واتا ئەو عەرەبانەی كە بەشدارییان لە رێككەوتنە سیاسییەكەدا كردووە لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانی بریتین لە هەریەكە لە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی حزبی تەقەدوم و محەمەد تەمیمی وەزیری پلاندانان، بەپێی رێككەوتنەكە، یەكێتیی نیشتمانی دوای دوو ساڵی تر دەبێت پۆستی پارێزگاری كەركوك رادەستی ئەمان بكات و لەبەرامبەردا پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا وەربگرێت.  رێككەوتنی سیاسی بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك دەریخست ئەوە تەنیا كورد نییە لە پارێزگایەكی هەستیاری وەكو كەركوك كە ناوچەیەكی جێناكۆكە، هێزە سیاسییەكان ناكۆك و ناتەبان، بەڵكو عەرەبەكانیش ناكۆكییە ناوخۆییەكانیان قوڵتر بووەتەوە. توركمان چی بەركەوت ؟ دەرەنجامی هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023 وایكرد لە كەركوك تەنیا (بەرەی توركمانی) نوێنەرایەتی پێكهاتەی توركمان بكات، ئەم پێكهاتەیە (2) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە كە هەردوو كورسییەكە سەربە بەرەی توركمانی بووە.  بەرەی توركمانی تاكە هێزی سیاسی توركمانە لە عێراق كە توركیا وەكو دەوڵەت پشتیوانی دەكات، تاڕادەی دەستوەردان لە كاروبار ناوخۆییەكانی.  دەستوەردانی توركیا، ئەمدواییە (ئەرشەد ساڵحی) ناچار كرد دەست لە پۆستی سەرۆكی بەرەكە بكێشێتەوەو (حەسەن تۆران) لە شوێنی ئەو ئەركی سەرۆكایەتیی بەرەكە بگرێتە ئەستۆ. لەوكاتەوە لە پۆستی سەرۆكی بەرەی توركمانی دورخراوەتەوە، ئەرشەد ساڵحی سەرۆكایەتیی كوتلەی توركمانی دەكات لە پەرلەمانی عێراق و نیگەرانیی پێوە دەبینرێت.  حەسەن تۆران دوای لێكتێگەیشتنەكەی لەگەڵ پارتی، سەردانی پیرمامی كردو بارزانی بینی، پابەند بوو بە بەڵێنەكەی لەگەڵ پارتی، ئەمانە وەكو بەرەكەی توركیا لە كەركوك دەبینران، لەسەر ئەم بنەمایە تۆران دوێنێ نەیهێشت ئەندامەكانی بەرەكەی بەشداری لە كۆبوونەوەكەی بەغداد بكەن، بەڵام سەرباری ئەمەش بەرەكە زۆر تۆكمە دەرنەكەوت.   دوو ئەندامەكەی بەرەی توركمانی لە ئەنجومەنی پارێزگا یەكێكیان (سەوسەن عەبدولواحید جەدوع) سەربە حەسەن تۆرانەو ئەوی تریان (ئەحمەد رەمزی كۆپەرلو) سەربە ئەرشەد ساڵحییە، ئەو ئەندامەی كە سەربە تۆران بوو دژی كۆبوونەوەكەی بەغداد راگەیەندراوی بڵاوكردەوە، بەڵام ئەوەی سەربە ئەرشەد ساڵحی بوو بێدەنگیی لێكرد. لە پرسی كۆبوونەوەی دوێنێ شەوی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكدا ناتەبایی ئەرشەد ساڵحی و حەسەن تۆران دەركەوت، تۆران دژی كۆبوونەوەكەیەو هەڕەشەی سكاڵاكردن دەكات، ساڵحی كە بەوە ناسراوە بۆ هەموو شتێك بەیاننامە دەردەكات، تائێستا هیچی نەوتووە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەلایەن یەكێتییەوە هەوڵ هەبووە بۆ ئەوەی ئەندامەكەی سەربە ئەرشەد ساڵحی ببرێتە ناو كۆبوونەوەی دوێنێ شەوی ئەنجومەنی پارێزگاوە، بەڵام ئەم هەوڵە سەركەوتوو نەبوو، پێدەچێت ئەرشەد ساڵحی نەیویستبێت لەم قۆناغەدا سەرچڵی بە چارەنوسی بەرەی توركمانیی و پەیوەندییەكانییەوە بكات لەگەڵ توركیا.   ئیتر بەهۆی ئەم دۆخەوە، بەبێ بەرەی توركمانیی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك لە بەغدادەوە تێپەڕی، ئەوەی بۆ پێكهاتەی توركمان بەجێهێڵدراوە بریتییە لە دوو پۆستی سەرەكی (جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا+ یەكێك لە جێگرەكانی پارێزگار)، ئەگەر بەرەی توركمانی پەیوەندی بە رێككەوتنەكەی یەكێتییەوە بكات، ئەم دوو پۆستە وەردەگرێت و دەكرێت لەسەر هەندێك پۆستی تریش لە كەركوك دانوستان بكات. بەڵام ئەگەر لەسەر هەڵوێستی خۆی سور بێت، یەكێتیی كە خۆی لەسەر بەرە ئێرانییەكەی عێراق ئەژمار دەكرێت، لەرێگەی بەغدادەوە پلانی بەدیلی ئامادە كردووە، ئەوەش پڕكردنەوەی پۆستەكانی توركمانە لە كەركوك لەلایەن ئەو توركمانانەی كە شیعەن و وەلائیان بۆ مەزهەب لە هەستە نەتەوەییەكەیان بەرزترە.  (غەریب عەسكەر توركمانی) كە یەكێك لە پەرلەمانتارە توركمانەكانی عێراقە، دوێنێ ئەوەی ئاشكرا كرد كە بە نوێنەرایەتی توركمان بەشداری لە كۆبوونەوە سیاسییەكان كردووەو لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنەی بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك كراوە، ئەم پۆستانە بۆ پێكهاتەی توركمان دانراوە:  •    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا •     جێگری پارێزگار •    یاریدەدەری پارێزگار •    راوێژكاری پارێزگار 2 راوێژكار لە كۆی 6 راوێژكار •    راوێژكاری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا •    یاریدەدەری فەرماندەی پۆلیس •    بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی كەركوك •    بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبای كەركوك •    بەرێوەبەرایەتی رێگاوبان و پردەكان •    بەڕێوەبەرایەتی ئاوی كەركوك •    یاریدەدەری شارەوانی كەركوك •    یاریدەدەری شارەوانییەكانی كەركوك •    قائیمقامی قەزای ناوەندی كەركوك •    بەڕێوەبەری ناحیەی یایچی •    بەڕێوەبەری ناحیەی تازە •    بەڕێوەبەری ناحیەی لەیلان •    سكرتێری لیژنەی ئەمنیی •    بەرێوەبەرایەتی ژینگەی كەركوك بەپێی قسەی غەریب عەسكەر، لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەی كە كراوە، پۆستەكانی كەركوك لە بەش و فەرمانگەو پارێزگاو ئەنجومەنی پارێزگا بەرێژەی 32% لە نێوان هەر سێ پێكهاتەكەدا دابەشدەكرێت.   ئەگەر ئەم رێككەوتنە ئیمزا كرابێت وەكو ئەوەی غەریب عەسكەر بانگەوازی بۆ كردووە، دەردەكەوێت بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار، یەكێتیی پۆستی زۆری كەركوكی بە لایەنە نزیك و دۆستەكانی ئێران بەخشیوە.  كورتەیەكی مێژوویی له‌ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی خۆجێی دوای كه‌وتنی رژێمی پێشووی عێراقدا كه‌ ساڵی 2005 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له‌ (41) كورسی پێكهاتبوو، كورسییه‌كان به‌مشێوه‌یه‌ به‌سه‌ر پێكهاته‌كانی كه‌ركوكدا دابه‌شبوو بوو:  •    پێكهاته‌ی كورد: 26 كورسی (كورد ئه‌وكات به‌ لیستی برایه‌تی كه‌ركوك به‌شدار بوو كه‌ زۆرینه‌ی حزبه‌ كوردییه‌كانی له‌خۆگرتبوو، له‌م هه‌ڵبژادنه‌دا كورد رێژه‌ی 63%ی تێكڕای كورسی پارێزگای وه‌رگرتبوو).  •    پێكهاته‌ی توركمان: 9 كورسی (به‌ره‌ی توركمانی و هاوپه‌یمانی ئیسلامی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد). •    پێكهاته‌ی عه‌ره‌بی: 6 كورسی (گردبوونه‌وه‌ی عه‌ره‌بی و گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی عێراق نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد) ساڵی 2005 له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا كورد پۆستی پارێزگاری برد (عه‌بدولڕه‌حمان مسته‌فا پۆسته‌كه‌ی وه‌رگرت، وه‌كو سه‌ربه‌خۆیه‌ك و به‌ نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی كورد)و  دواتر جێگری پارێزگاری كەركوك درا بە (راكان جبوری)، پێكهاتەی توركمان پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا وەری نەگرت، كورد ئەم پۆستەشی پڕكردەوەو (رزگار عەلی ) بووە سەرۆكی ئەنجومەن و (رێبوار تاڵەبانی) بە جێگری دانرا. 19 ساڵ دوای یەكەم حكومەتی خۆجێی كەركوك، دووەم حكومەت دروستكرا، حكومەتێك كە كورد تێیدا ئیتر ئەو پێگە بەهێزەی جارانی نییەو ژمارەی لە نوێنەرەكانی لە ئەنجومەنی پارێزگا لە رێژەی 63%ی بۆ كەمتر لە 50% دابەزیوە.   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو ھەڵبژاردن -  بەشی سێھەم لە دوو بەشی رابوردووی ئەم نووسینەدا لەوەدوام کە ھەڵبژاردن لە دوای کۆتایی جەنگی سارد و روخانی دیواری بەرلینەوە بووە بە ئامرازێک سیستمە دەسەڵاتگەر و ستەمگەرەکانیش بەکاریدەھێنن. ھێزی نادیموکراس و دەسەڵاتگەریش پەنای بۆدەبات بۆ بەخشینی رەوایەتی بە سیستمە سیاسییە ستەمگەرەکەی.  ئەمە وادەکاتگەر لە شوێنێک ھەڵبژاردن ھەبوو، ئەمە مانای ئەوە نییە سیستمە سیاسییەکەی ئەو شوێنە سیستمێکی دیموکراسە. سیستمی سیاسیی دەتوانێت لەیەککاتدا ھەم دەسەڵاتگەر و خێزانیی و سوڵتانیی بێت، ھەم ھەڵبژاردنیش ئەنجامبدات. ھەرێمی کورستان نموونەیەکی بەرچاوی ئەو دۆخەیە. ھەر لەو دووبەشەدا باسی ئەوەشم کرد کە سیستمە خێزانیی و سوڵتانییەکەی کوردستان ناکرێت لە رێگای ھەڵبژاردنەوە بگۆرێت و دەسکاریبکرێت، چونکە شتێک بەناوی دەستگۆڕکێکردنی دەسەڵاتەوە لە لۆژیکە خێزانیی و سوڵتانییەکەی، ئەو حوکمڕانیەدا بوونی نییە. جگە لەمە باسم لەوەشکرد کە لە سیستمی دیموکراسیدا، پەرلەمان، ئەو شوێنەی نوێنەرەکانی میلەتی بۆ دەروات، دەبێت جێگەی بەھێزترین دەسەڵاتی ناو سیستمە سیاسییەکەبێت. لە پەیوەندیدا بە ھەرێمی کوردستانەوە باسم لەوەکرد کە پەرلەمان جگە لە دیکۆرێکی سیاسیی کۆمیدیی شتێکی دیکە نییە و لە دەرەوەی پەرلەماندا چەندان دەزگا و بازنەی تری دەسەڵات ھەن، بڕیارئەدەن و دەسەڵاتدارێتیەکە بەڕێوەدەبەن. لەم بەشە و بەشی داھاتووی ئەم نووسینەدا دەمەوێت باس لەو ئۆپۆزیسیۆنە سیاسییە بکەم کە لە ھەرێمەکەدا ھەیە و دروستبووە.   لەناوەندە سیاسیی و رۆشنبیرییەکەی ئێمەدا دوو روانیان بۆ ئۆپۆزیسۆن ھەیە کە ھەردووکیان پڕکێشە و ناڕاستن. یەکێکیان دیدگایەکی رۆمانسیی لینینیە دەخوازێت ئپۆزیسیۆن پێشڕەوی کۆمەڵگا بێت و دەسکاری سەرجەمی کۆمەڵگاکە بکات، نەک تەنھا دەسکاری سیستمە سیاسییەکە بکات بەڵکو دونیایەکی تەواو نوێ لە شوێنی دونیا کۆنەکە دروستبکات. وەک چۆن شاعیران دەستکاری زمان و ریتمی ناو قەسیدەیەک دەکەن و دەیانگۆرن، پێویستە ئۆپۆزیسۆنیش بەھەمان شێوە دەسکاری کۆمەڵگا و ناوەندە سیاسییەکە بکات و ھەمووشتەکانی ناویان بگۆرێت، بە گۆڕینی ژیان و کولتور و بەھا و ئەخلاق و ڕۆشنبیریی و سیستمە رەمزییەکانی ناو کۆمەڵگاوە. ئۆپۆزیسیۆن لێرەدا ھێزێکی ھەمەتوانا و ھەمەکارە، ھەم ھێزێکی سیاسییە، ھەم فەیلەسوف و شاعیر و هونەرمەندە، ھەم داھێنەرێکە پێویستە ھەمووشتێک تازەبکاتەوە. ھەرچی ڕوانینی دووھەمە، ئۆپۆزیسیۆن وەک ھێزێک دەبینێت کە بە وەرگرتنی بەشێک لە کێکە سیاسییەکە رازیدەبێت و لە ھەوڵی ئەوەدایە چەند ئەندامێکی پارتەکەی خۆی بخاتە پێگەی دەسەڵاتەوە، بەبێ ھیچ ھەواڵدانێک بۆ گۆڕین و دەسکاریکردنی شێوازی کارکردنی سیستمی دەسەڵاتەکە. ئەم دوو دیدە ھەردووکیان دوو دیدی تەواو پڕ کێشە و ناڕاستن. یەکەمیان ھەڵگری رۆمانسیەتێکی لینینیە کە تیایدا حیزبی سیاسیی حیزب-فەیلەسوفە. دووھەمیان نوێنەری پراگماتیزمێکی بێبەرنامە و بێئەلتەرناتیڤ و بێدیدگا و تەماحکارە. ھێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن لەمڕۆکەی ھەرێمدا زیاتر سەربە ڕوانینی دووھەمن. بەڵام ئۆپۆزیسیۆن چییە؟ بەر لە ھەموو شتێک ئۆپۆزیسیۆن زاراوەیەکی سیاسییە لە سیستمی دیموکراسیدا هێما بۆ ئەو ھێز و ڕێکخراوە سیاسییانە دەکات کە بەشێکن لە سیستمە سیاسییەکە، بەڵام لە دەرەوەی ئەو حکومەت و ئۆرگانانەی حوکمڕانیدان کە ھێزە براوەکانی ھەڵبژاردن دەیانگرنەدەست و بەڕێوەیان دەبەن. ئۆپۆزیسیۆن لە سیستمی دیموکراسیدا ھێزێک نییە لە دەرەوەی سیستمەکەدا، ”دەرە سیستم“ نین، بەڵکو بەشێکن لە سیستمە سیاسییەکە بەڵام بە دیدگا و بەرنامە و پلان و پێشنیاریی جیاوازەوە. هەر هێزێک بخوازێت رۆڵی ئۆپۆزیسیۆن ببینێت پێویستی بەوەیە خاوەنی شوناسێکی تایبەت بە خۆی بێت، کە هێما بۆ دیدگا و جیھانبینیی و بەرنامە و پلانە تایبەتەکانی ئەو بکات. بە کۆمەڵگا بڵێت دەخوازێت چی بگۆڕێت و چی وەک خۆی بھێڵێتەوە، کام پەیوەندیی دەگۆڕێت و کام پەیوەندیی دەھێڵێتەوە. چ ڕوانینێکی بۆ ئێستا و ئایندەی ئەو کۆمەڵگایە ھەیە. ئەم شوناسە پێویستە هێما بۆ جۆرێکیتر لە سیاسەت و جۆرێکیتر لە حوکمرانیی و جۆرێکی تر لە بەڕێوەبردن و جۆرێکیتر لە پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا و پەیوەندیی بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەیەکەوە، بکات، ئەلتەرناتیڤی ئەوەی لە ئێستادا هەیە بە ڕوونی بخاتەڕوو. باسی جۆرێک لە بەڕێوەبردن و ماف و یاسا بکات، لەھی ھێزە حوکمڕانەکان باشتر و دیموکراسیتر و دادپەروەرتر بن. ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن خەریکی دەبێت دەستنیشانکردنی مەسەلە و کێشە و تەحەدا سەرەکیی و گرنگەکانی ناو کۆمەڵگاکەیە و دانانی بەرنامەی سیاسییە بۆ چۆنیەتی چارەسەرکردن و بەڕێوەبردنی ئەو مەسەلانە. کاتێکیش بەشداریی لە ھەڵبژاردندا دەکات بەناوی ئەو بەرنامە و پلانە سیاسییانەوە بچێتە هەڵبژاردنەوە و دەنگداران بزانن ئەم ھێزە کام کۆمەڵگا و حوکمڕانیی و ماف و بەرپرسیارێتی دەوێت. ئاشکرایە ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی تەنها لەناو سیستمێکی سیاسیدا مانای هەیە کە سیستمەکە توانای دەستگۆڕکێی دەسەڵاتی دەستەبەرکردبێت، واتە توانای ئەنجامدانی گۆڕانکاریی لە ڕێگای دەنگدانەوە مەیسەر کردبێت. گۆڕانکاریی ئەگەرێکی یاسایی و سیاسیی یەکسان بێت لەبەردەم ھەموو ئەو ھێزانەدا کە لە ھەڵبژاردنەکاندا بەشدارن. هەر سیستمێک ئەم ئەگەر و توانا ناوەکییەی دەستگۆڕکێی دەسەڵاتی تیادانەبێت، واتە ھەڵبژاردن ئامرازی دەستگۆڕکێی دەسەڵات نەبێت، هیچ مانایەک بۆ ھەڵبژاردن و بۆ ئۆپۆزیسیۆنبوونی پەرلەمانی ناهێڵێتەوە. دیموکراسیەت ئەو تاکە سیستمە سیاسییە کە لەسەرەتای سەرەتاکانییەوە تا دروستکردنی حکومەت و ھەڵبژاردنی حوکمڕانان، ئەگەری دەستگۆڕکێی دەسەڵات  و بڕیاردانی جیاواز دەخاتە بەردەمی کۆمەڵگاکەوە. ئۆپۆزیسیۆن کاتێک مانای هەیە کە «حکومەتێک لە چاوەروانید»ا بوونی ھەبێت، سەرۆکی ئۆپۆزسیۆنیش سەرکوەزیرانێک بێت لە چاوەروانیدا، پەرلەمانتاری ھێزە براوەکەش بەڕێوەبەرانی سیستمە سیاسیەکە بن و ھێزی پیادەکردنی بەرنامە سیاسییەکەیان ھەبێت. بە مانایەکی ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی تەنھا لەو دۆخەدا مانایەکی ھەیە رێگای گەیشتن بە دەسەڵات و دەستگۆڕکێکردنی کۆی پۆستە سیاسییەکان، بەشێک بێت لە چۆنیەتی رێکخستنی کایە سیاسییەکە خۆی. واتە ئۆپۆزیسۆن ئەگەری بەڕێوەبردنی وڵاتەکەی لەبەردەمدا بێت.  ئەرکی ژمارە یەکی هێزی ئۆپۆزیسیۆنیش ئەوەیە جیاواز لە پارتە حوکمڕانەکان بیربکاتەوە و بەشدارنەبێت لەو سیاسەتانەدا کە ھێزە حوکمڕانەکان گەشەی پێئەدەن و جێبەجێیدەکەن. ئیشی ئۆپۆزیسۆن ئەوەیە رەخنەی ئەو سیاسەتانە بکات و دیدگای باشتر و گونجاوتر و پێشکەوتوتر، پێشکەشبکات. لە دۆخی زۆر تایبەت و دەگمەندا نەبێت، کە پەیوەندیی بە مەسەلەیەکی تەواو نیشتیمانییەوە ھەبێت، هێزی ئۆپۆزیسۆن پاڵپشتی پارتە حومکڕانەکان ناکات. هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان زۆربەی کات هەوڵی ڕێگرتن، یان هەموارکردنەوەی پێشنیارەکانی ئەو هێزانە دەکەن کە حکومەتیان پێکهێناوە و حوکمدەکەن. ئۆپۆزیسیۆن دەبێت بیەوێت خۆی حوکمڕانی بکات، بەتەنھا یان لەگەڵ چەند پارتێکی تردا، و ئەو دیدگا و بەرنامەیە پیادەبکات کە هەڵگریەتیی و بەرگریی لێدەکات. ئۆپۆزیسیۆن بوون لە ناوەندێکی سیاسیی دەسەڵاتگەر و خێزانیدا کە تیایدا پارتە سیاسییەکانیان خاوەنی دەیان و سەدان کۆمپانیابن، هێزی چەکداریان هەبێت، خاوەنی پۆلیس و ئاسایش و میلیشیای نهێنی و ئاشکرای خۆیا بن، قسەکردن لە ئۆپۆزیسۆنبوونی پەرلەمانی گاڵەتکردنە بە هەمووشتێک، لە پێش ھەمووانیشەوە گاڵتەکردنە بە خودی کۆمەڵگاکە. ئەوەی ڕوووئەدات ھەڵبژاردنی دیموکراسییانە نییە، بەڵکو سێرکێکی سیاسییە کۆمەڵێک ئەکتەری خراپ بەڕێوەیدەبەن.  

(درەو): ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە هۆتێلێكی بەغداد كۆدەبێتەوە، ئەمڕۆ یەكلادەبێتەوە پۆستی پارێزگار بۆ كێ دەبێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لە چەند رۆژی رابردووەوە تائێستا پارتی و یەكێتیی دەیان ملیۆن دۆلاریان خەرجكردووە بۆ بەدەستهێنانی دەنگی ئەندامانی عەرەب و توركمان لە ئەنجومەنی پارێزگاو تادێت نرخی دەنگ بەرزتر دەبێتەوە، یەكێتیی تائێستا دەنگی سێ ئەندامی عەرەبی زامن كردووەو گرەو لەسەر بردنی دەنگێكی توركمانیش دەكات، پارتییش بە هەمان شێوە دەنگی سێ عەرەب و دەنگێكی توركمانی زەمانەت كردووە. ئێوارەی ئەمڕۆ لە هۆتێل (رەشید) لە بەغداد، ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كۆدەبێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق خۆی سەرپەرەشتی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەكە دەكات و تێیدا دوای نزیكەی 9 مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، پۆستی پارێزگارو سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا یەكلادەكرێتەوە.  لەژێر فشار محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، رۆژی 11ی تەموزی رابردوو ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك یەكەم كۆبوونەوەی خۆی ئەنجامدا، بەپێی یاسا دەبوو لەو كۆبوونەوەیەدا پۆستی سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی یەكلابكرێتەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن نەگەیشتبوونە رێككەوتن، كۆبوونەوەكە تاوەكو ئێستا بە كراوەیی هێڵدراوەتەوە، سەرۆك وەزیرانی عێراق مەرجی بۆ لایەنەكان داناوە ئەمڕۆ تاوەكو سبەینێ لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان بگەنە رێككەوتن.  ئەوەی تائێستا هەیە، پارتی دیموكراتی كوردستان و بەرەی توركمانیی كە لە تێكڕای (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگا، هەریەكەیان 2 كورسییان هەیە، پێكەوە لێكتێگەیشتنیان هەیەو داوا دەكەن پۆستی پارێزگار بە "نۆرە" بێت لەنێوان سێ پێكهاتە سەرەكییەكەدا (كورد+ عەرەب+ توركمان)، بەڵام بەگوێرەی دواین بەدواداچوونەكانی (درەو)، یەكێك لە ئەندامەكانی بەرەی توركمانیی كە سەربە ئەرشەد ساڵحییە، هەڵوێستی نەرمەو زۆر پابەند نییە بەو لێكتێگەشتنەی كە حەسەن تۆرانی سەرۆكی حزبەكە لەگەڵ پارتی كردویەتی، ئەرشەد ساڵحی سەرۆكی بەرەی توركمانیی بەمدواییە لە پۆستی سەرۆكی حزب لادراو حەسەن تۆران لە شوێنەكەی دانرا، توركیا دەستی لەم ئاڵوگۆڕەدا هەبوو، لەوكاتەوە جۆرێك لە هەستیاریی لە پەیوەندییەكانی ساڵحی و تۆراندا دەبینرێت، یەكێك لە ئەندامەكانی بەرەی توركمانیی لە ئەنجومەنی پارێزگا لە ساڵحییەوە نزیكەو یەكێتیی دەیەوێت لەسەر ئەم هێڵە هەستیارەی بەرەی توركمانیی كاربكات.  لەناو پێكهاتەی عەرەبیش، بەپێی دواین زانیارییەكان (3) ئەندامی ئەنجومەن كە لەگەڵ خەمیس خەنجەری سەرۆكی هاوپەیمانی (سیادە)ن، یەكلابوونەتەوە بۆ ئەوەی پابەندی رێككەوتنەكەیان بن لەگەڵ پارتی، بەمەش تائێستا وا دەردەكەوێت پارتی بە كورسییەكانی خۆیەوە، بە تێكڕا لە كۆی 16 كورسی ئەنجومەن، 6 بۆ 7 دەنگی هەبێت.  لەبەرامبەردا یەكێتیی نیشتمانی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو 5 كورسی هەیەو كورسییەكی "كۆتا"ی مەسیحییەكانیشی لەگەڵدایە، بە تێكڕای 6 كورسییەوە بانگەشەی ئەوە دەكات دەنگی (3) ئەندامی پێكهاتەی عەرەبی بەدەستهێناوەو ئێستا رێژەی 50+1ی ئەنجومەنی پارێزگای هەیە كە 9 دەنگە لە كۆی 16 دەنگ، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە، بەگوێرەی یاسای هەڵبژاردن، كەركوك دۆخێكی تایبەتی پێدراوەو بەبێ بەشداری پێكهاتەیەكی سەرەكیی، لایەنە براوەكان ناتوانن حكومەتی خۆجێی دروستبكەن، یەكێتیی كێشەی توركمانی هەیە، پێكهاتەی توركمان 2 كورسی بردووە، هەردوو كورسییەكەش بەرەی توركمانی بردویەتییەوە، یەكێتیی گرەو لەسەر ئەوە دەكات دەنگێكی بەرەی توركمانی ببات و بەمە بەربەستە یاساییەكە ببڕێت. پێكهاتەی عەرەب كە بە سێ بەرەی جیاوازەوە 6 كورسی ئەنجومەنی پارێزگایان بردووە، بانگەشەی ئەوە دەكەن لەناو خۆیاندا یەكگرتوون و دەیانەوێت پۆستی پارێزگار وەربگرنەوە، بەڵام ئەوەی دەبینرێت دابەشبوون بەسەر دوو بەرە ناكۆكەكەی كورددا (پارتی و یەكێتیی)و ئەمان ناكۆكییەكە یەكلادەكەنەوە.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە كەركوك دەست (درەو) كەوتووە، تەنیا لە چەند رۆژی رابردوودا پارتی و یەكێتیی بۆ بەدەستهێنانی دەنگی ئەندامانی پێكهاتەی عەرەب و توركمان "دەیان" ملیۆن دۆلاریان خەرجكردووە. ئەو سەرچاوە كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە وتی:" لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی دانیشتنی ئەنجومەن، تادێت نرخی دەنگ بەرزدەبێتەوەو گەیشتوەتە سەروو یەك ملیار دینار".  20ی ئۆكتۆبەری داهاتوو هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان بەڕێوەدەچێت، پارتی و یەكێتیی هەردوولایان دەیانەوێت بە یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی خۆیان، پێگەی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەر بەهێز بكەن، بەتایبەتیش كە هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە مانگی ئۆكتۆبەرەوە. یەكێتیی كە لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری كەركوك لەدەستداوە، ئەمجارە بە سەرۆك و سەركردایەتییەكی نوێوە دەیەوێت پۆستەكە وەربگرێتەوەو ئەمە بكات بە دەستكەوتێكی ئەم قۆناغە ژیانی سیاسیی ناوخۆی حزبەكە، پارتیش كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كاری لەسەر لێدان لە پێگەی یەكێتیی لە كەركوك دەكردو تۆمەتباری دەكرد بە "خیانەت"و لەمەشدا سەركەوتوو نەبوو (یەكێتیی لە دوو هەڵبژاردنی دوای 16ی ئۆكتۆبەردا براوەی یەكەم بوو لە كەركوك)، ئەمجارە دەیەوێت لەرێگەی رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ پێكهاتەكان لە پێگەی یەكێتیی بدات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا یەكێتیی لە پارێزگای نەینەوا پابەند نەبوو بە "یەكڕیزیی كورد"و بە جیا لەگەڵ دۆستەكانی خۆی لەو پارێزگایە چووە ناو رێككەوتن بۆ دابەشكردنی پۆستەكان.   

(درەو): دواجار لەسەر داوای نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم، لیژنەی ئیدارەدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بارەگای خۆی لە بەغدادەوە گواستەوە بۆ هەولێر. سبەینێ كۆمسیۆن تیروپشك دەكات بۆ ژمارەی هاوپەیمانی و حزب و كاندیدە تاكەكەسییەكان، تیروپشكەكە ئەوانە ناگرێتەوە پێشتر ژمارەیان پێدراوە، پارتی لەوانەیە ژمارەی وەرنەگرتووە. كوردستان بۆ هەڵبژاردن چوار بازنەیە، بەڵام كۆمسیۆن بۆ سەرپەرەشتیكردنی هەڵبژاردن سێ لیژنەی دروستكردووەو سلێمانی و هەڵەبجەی بەیەكەوە بەستوەتەوە. نزیكەی پێنج مانگ لەمەوبەر، كاتێك پارتی دیموكراتی كوردستان ناڕازیی بوو لە شێوازی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كە هاوكاتیش جێگری سەرۆكی پارتییە، لە نوسراوێكدا ژمارەیەك داواكاری و هۆشداریی خستە بەردەم كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق.  یەكێك لە داواكارییەكانی نێچیرڤان بارزانی لەو نوسراوەكە كە رۆژی 11ی ئازاری ئەمساڵ ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی كردبوو، ئەوە بوو "  به‌ته‌واوه‌تی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌باره‌گای ده‌سته‌ی كۆمسیۆن له‌ هه‌رێمی كوردستان جێبه‌جێ بكرێت و به‌ش به‌ش نه‌كرێت، به‌وپێیه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ به‌ ته‌نیا تایبه‌ته‌ به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆ ئاسانكاری ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری قه‌واره‌ سیاسییه‌كان له‌باره‌گای ده‌سته‌كه‌". لەسەر بنەمای ئەم نوسراوە، ئەمڕۆ لیژنەی ناوەندیی ئیدارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كاركردنی خۆی گواستەوە بۆ بارەگای نوێیەكەی لە شاری هەولێر.  لیژنەی ئیدارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە لایەن دادوەر (عامر موسا حسێنی) سەرۆكی فەرمانگەی هەڵبژاردنەكانەوە سەرۆكایەتیی دەكرێت، لیژنەكە چەند ئەندامێكی هەیە لەوانە یاریدەدەرەكانی سەرۆكی فەرمانگەی هەڵبژاردن بۆ كاروباری تەكنیكی و ئیداریی و بەڕێوەبەری بەشەكان و فەرمانگەی نوسینگەی نیشتمانی و تیمی پێشكەوتووی كۆمسیۆن، تیمی یارمەتیدەری نێودەوڵەتیی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لەناو لیژنەكەدایە.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەڵێ ئامانج لە گواستنەوەی بارەگای كاركردنی لیژنەی ئیدارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ هەولێر ئەوەیە سەرپەرەشتی مەیدانی و راستەوخۆی پرۆسەی جێبەجێكردنی خشتەی زەمەنیی هەڵبژاردن بكرێت و چاودێری كاری ئۆفێسەكانی هەڵبژاردن بكرێت لە پارێزگاكانی هەرێم.  لە پاڵ داواكردنی گواستنەوەی پرۆسەی هەڵبژاردن لە بەغدادەوە بۆ هەولێر، لە نوسراوەكەی مانگی ئازاردا نێچیرڤان بارزانی داوای ئەوەشی كردبوو  نوێنه‌ری پسپۆڕی هه‌رێمی كوردستان له‌بواری ته‌كنه‌لۆژیای هه‌ڵبژاردن له‌ سه‌نته‌ری ته‌كنیكی كۆمسیۆن ئامادەیی هەبێت و ده‌سه‌ڵاتی پێویستی هه‌بێت بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌ركه‌كانی له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، ئەوكات پارتی گومانی لە ساختەكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەبوو، دیار نییە تائێستا كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە دادوەرێكی خەڵكی سلێمانی سەرۆكایەتیی دەكات ئەم داواكارییەی جێبەجێ كردووە یاخود نا.  رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری داهاتوو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانە، هەڵبژاردنێك كە ماوەی زیاتر لە ساڵێك و 10 مانگ لەوادەی دیاریكراوی خۆی دواكەوتووە.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە سەرپەرەشتی پرۆسەی هەڵبژاردنەكەی كوردستان دەكات، سبەینێی دیاریكردووە بۆ سەرلەنوێ ئەنجامدانی تیروپشك بۆ ژمارەی هاوپەیمانی و حزب و كاندیدە تاكەكەسییە بەشدارەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام تیروپشكەكە ئەوانە ناگرێتەوە بەر لە دواین دواخستنی هەڵبژاردن تیروپشكیان بۆ كراو ژمارەیان پێدرا، وەكو كۆمسیۆن دەڵێ: تیروپشكی سبەینێ ئەو حزب و كاندیدە تاكەكەسییانەیە كە ژمارەیان وەرنەگرتووە، پارتی دیموكراتی كوردستان پێشتر بایكۆتی هەڵبژاردنی كردبوو، بۆیە ژمارەی لە تیرو پشكەكەدا وەرنەگرتبوو، سبەینێ ژمارەی پێدەدرێت، تیروپشكەكە ئەوانەش دەگرێتەوە كە پێشتر خۆیان لەسەر كورسییە گشتییەكان كاندید كردووەو ئێستا شێوازی كاندیدبوونی خۆیان بۆ كورسی "كۆتا"كان گۆڕیوە. سبەینێ كۆمسیۆن لە ژمارە (170)وە دەست بە تیروپشك دەكات.    هاوكات كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، بەگوێرەی فەرمانێك سێ لیژنەی دروستكرد بۆ سەرپەرەشتیكردنی بازنەكانی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان.  یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵوەشاندنەوەی هەموارەكانی لەلایەن دادگای فیدراڵی عێراقەوە، هەرێمی كوردستانی كردووە بە چوار بازنەی هەڵبژاردن (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بۆ پرۆسەی سەرپەرەشتی هەڵبژاردن كوردستانی كردووە بە سێ ناوچەو سلێمانی و هەڵەبجەی پێكەوە بەستوەتەوە.  بۆ زانینی ناوی ئەندامانی لیژنەی سەرپەرەشتیاری بازنەكانی هەڵبژاردن لە كوردستان، تەماشای نوسراوی كۆمسیۆن بكە لە خوارەوە: 

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی بۆ نیوەی یەکەمی (2024)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بوە؛ 🔹 ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (78 هەزار و 50) بەرمیل بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە (34 – 37) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوەو تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (84) دۆلار بووە. 🔹 بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق و سارتە) بە ڕێژەی (100%) دابەزیوە. هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. 🔹 داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. ئاستی بەرهەم لە کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان بۆ نیوەی یەکەمی (2024) رۆژی (6/8/2024) کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ڕایگەیاند، لەو کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەی تاوکێ گەیشتووە بە (78 هەزار و 50) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بەرهەمی رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەڵام لە چارەکی دووەمی (2024) ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە بەرزبووەتەوە بۆ (79 هەزار و 780) بەرمیل نەوتی رۆژانە. هەروەها کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕاگەیاندووە، کە داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکەی گەنێڵ ئێنێرجی لە دوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمەوە بە درێژایی ساڵی (2023) هەر بەرمیلێک نەوت (34) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوە، بەڵام لە دوو مانگی کۆتایی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای فرۆشتنی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (37) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ (84) دۆلار بووە هاوکات لە هەردوو کێڵگەکانی (تەق تەق و سارتە) کە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاریان تێدا دەکات، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە (25/3/2023)ەوە بە پێی بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو دوو کێڵگەیەی یەکەم نەکراوەتەوە، بۆیە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023) ئاستی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری کاری کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بەم شێوەیە بووە؛ -    کێڵگەی نەوتی تاوکێ بەتێکڕا (93 هەزار و 880) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. -    کێڵگەی نەوتی تەق تەق بەتێکڕا (3 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. -    کێڵگەی نەوتی سارتە بەتێکڕا (3 هەزار و 160) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. تایبەت بە تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی هەرسێ کێڵگەی نەوتی (تاوکێ، تەق تەق و سارتە) لە سنوری ناوچەی گێبەستەکانی گەنێڵ ئەنێرجی ڕێڕەوە داراییەکان بڕوانە خشتەی ژمارە (1 و 2)دا هاتووە.   گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتە و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە پێش بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە بەرهەمهێناندا بوون. بەڵام لە دوای (25/3/2023) بەرهەمهێنان لەو کێڵگانەش ڕاگیراوە، بەڵام تەنها کێڵگەی نەوتی (تاوکێ) بە ئاستێکی تا ڕادەیەک نزم بەرهەمێنانی تێدا دەکرێت. بە جۆرێک تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە نیوەی یەکەمی (2024) گەیشتووە بە سەرو (78 هەزار) بەرمیک نەوتی رۆژانە، سەبارەت بە وردە کاری هەر کێڵگەیەک، زانیارییەکان بەم جۆرەن؛ یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ سێیەم؛ کێڵگەی سارتە کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، "گنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی دراوە بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە بەردەوامە لە کارکردن تێیدا. سەرچاوە Genel Energy plc - Unaudited results for the period ended 30 June 2024, at 6/8/2024; -    https://genelenergy.com/wp-content/uploads/2024/08/HY2024-results_FINAL.pdf    

(درەو): ئەو پارەی كە ئەمریكا لەرێگای هاوپەیمانانەوە بە وەزارەتی پێشمەرگەی دەدات و مانگانە نزیكەی 20 ملیار دینارە، چیتر وەكو موچەی پێشمەرگە ئەژمار ناكرێت و تەنیا وەكو هاوكارییەك بەسەر ئەفسەرو پلەدارانی پێشمەرگەدا دابەش دەكرێت، لە مانگی حەوتەوە بڕی یارمەتییەكە لە (432 هەزار) دینارەوە بۆ (380 هەزار) دینار كەمدەكرێتەوە.  بڕیار بوو ئەمڕۆ پلەدارو ئەفسەرانی لیواكانی پیادە ئەو هاوكارییە داراییە وەربگرن كە لەلایەن ئەمریكاوە بۆ وەزارەتی پێشمەرگە دابین كراوە، هەندێك لە ئەفسەران چونە بەردەم بانكەكان بۆ وەرگرتنی پارەكە، بەڵام دابەشكردنی هاوكارییەكە دواكەوت.  بەڕێوبەرایەتی گشتی بودجەو بەرنامەکان (ژمێریاری سەربازی) نیگەرانی خۆی نیشاندا لە بڵاوكردنەوەی هەواڵی دابەشكردنی یارمەتییەكەی هاوپەیمانان لە میدیاكانەوە. دوای ئەم نیگەرانییە، وەزارەتی پێشمەرگە بە فەرمی سبەینێی وەكو وادەی دابەشكردنی هاوكارییەكەی ئەمریكا "هاوپەیمانان" راگەیاند.  ئەو هاوكارییەی دابەشدەكرێت بۆ مانگی (7)ە، وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێ:" ئەم برە پارەیە، لێرە بەدواوە وەک هاوکاری دەدرێت بە هێزی پێشمەرگەو هیچ پەیوەندیەکی بە موچەوە نیە". ئەو هاوكارییەی كە پارەی هاوپەیمانان بە لیواكانی پیادەی هێزی پێشمەرگە دەدرا بڕەكەی (432 هەزار) دینار بوو بۆ هەر پلەدارو ئەفسەرێك،  بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە سبەینێوە ئیتر بڕی پارەكە بۆ (380 هەزار) دینار كەمدەكرێتەوە، ئەمەش دوای ئەوە دێت دوێنێ شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بە فەرمی ئاشكرایكرد فەرماندەی پشتوانی دوو خراوەتە چوارچێوەی ئەو هاوكارییە داراییەی كە هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگەی دابین دەكەن.  بڕیارە تاوەكو ئەیلولی 2026 شێوازی دابەشكردنی هاوكارییەكەی هاوپەیمانیان بۆ وەزارەتی پێشمەرگە بەمشێوەیە بەردەوام بێت و لە قۆناغی داهاتوودا لیواو فەوجەكانی تریش زیاد بكرێن بۆ سودوەرگرتن لەو پارەیە. 

(درەو):  كۆمپانیای (طاقە)ی ئیماراتی هەموو پشكەكانی خۆی لە كێڵگەی نەوتی (ئەتروش)ی هەرێمی كوردستان بە كۆمپانیایەكی بەریتانیی فرۆشت و بە یەكجاری لە كەرتی نەوتی هەرێم كشایەوە، ئەو كێڵگەی كە كۆمپانیا ئیماراتییەكە لێی كشایەوە، بە یەكێك لە گەورەترین ناوچەكانی دۆزینەوەی نەوت لە كوردستان ئەژمار دەكرێت و بەپێی خەمڵاندنەكان نزیكەی 2 ملیارو 600 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە.  كۆمپانیای (ئەبوزەبی) نیشتمانیی بۆ وزە كە بە " طاقە" ناسراوەو كۆمپانیایەكی ئیماراتییە، پرۆسەی فرۆشتنی پشكی خۆی لە كێڵگەی نەوتی (ئەتروش) لە هەرێمی كوردستان راگەیاند.  پشكی ئەم كۆمپانیا ئیماراتییە لە گێڵگەی ئەتروش 47.4% بوو، ئەم پشكەی بە كۆمپانیای (ژەنەراڵ ئیكسپلرۆیشن بارتنرز)ی بەریتانیی فرۆشتووە، رێككەوتنە لەسەرەتای ئەمساڵدا كراوەو ئێستا بەتەواوەتی یەكلایی بوەتەوە.  كۆمپانیای (ئەبوزەبی) لەرێگەی كۆمپانیای (طاقە ئینتەرنەشناڵ بی ڤی) كە یەكێك لە كۆمپانیایەكی سەربە خۆیەتی، پشكەكانی ئەتروشی بە كۆمپانیا بەریتانییەكە فرۆشتووە، سەرەتای ئەمساڵ كاتێك رێككەوتنی بەرایی كرا، راگەیەندراوی هاوبەشی كڕیارو فرۆشیار باسی لەوەكردبوو دەبێت هەر سێ لایەنی گرێبەستەكە رەزامەند بن لەسەر ئەم مامەڵەیە.  ئەم كۆمپانیا ئیماراتییە ساڵی (2013) سەرەتا بە بەهای (600) ملیۆن دۆلار رێژەی (53.2%) پشكەكانی كێڵگەی ئەتروشی لە كۆمپانیای ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز كڕی، دواتر رێژەی بۆ 47.4% دابەزی.  تاوەكو بەر لە پرۆسەی فرۆشتنی پشكەكانی كۆمپانیای ئەبوزەبی، دابەشبوونی پشكی كۆمپانیاكان لە كێڵگەی ئەتروش بەمشێوەیە بوو:  •    كۆمپانیای ئەبوزەبی "طاقة،: 47.4% •    پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان:  25% •    كۆمپانیای شاماران پیترۆلیۆمی کەنەدی:  27.6% بەڵام دوای فرۆشتنی پشكەكانی ئەبوزەبی، ئیتر كۆمپانیای ئیكسپلۆرەیشن بارتنرز بەریتانی دەبێت بە خاوەنی (47.4%)ی پشكەكانی كێڵگەی ئەتروش.  لەبارەی كێڵگەی ئەتروش بلۆكی ئەتروش دەكەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، بە نزیكەی (85) كیلۆمەتر لە باكوری رۆژئاوای هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە دورە، رووبەرەكەی (269) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. ئەتروش، یەکێکە لە کێڵگە گرنگ و بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان، لە ساڵی 2011دا نەوتی تێدا دۆزرایەوە، بۆ یەکەمجار لە ساڵی 2017دا دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت کراوە لەم کێڵگەیە. لە تەموزی 2019دا بەرهەمی كێڵگەكە 34 هەزار بەرمیلی رۆژانە بووە، لەكۆتایی ساڵی (2019)دا بەرهەمی ئەم كێڵگەیە بۆ نزیكەی 50 هەزار بەرمیل رۆژانە بەرزبووەتەوە، بەڵام لە ساڵی 2023و دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 25 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە، دواین داتاكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەمساڵ و تاوەكو ئێستا بە تێكڕا ئاستی بەرهەمهێنان لەم كێڵگەیە لە 20 هەزار بەرمیلی رۆژانەدا راوەستاوە.  وەکو کۆمپانیا نەوتییەکانی کێڵگەکە ئاماژەی بۆ دەکەن، نەوتی کێڵگەکە "كوالیتی بەرزەو بنکەیەکی گەورەی بەرهەمهێنانی هەیەو توانای گەشەکردنی بەرچاوی هەیە". بەگوێرەی خەمڵاندنەكان، ناوچەی ئەتروش نزیكەی 2 ملیارو 600 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە، بۆیە ئەم ناوچەیە بە یەكێك لە گەورەترین ناوچەكانی دۆزینەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان ئەژمار دەكرێت، هەروەك خەمڵاندنەكان ئاماژە بەوە دەكەن زیاتر لە 40 ملیار بەرمیل سامانی نەوتیی نەدۆزراوە لە ناوچەكەدا هەبێت.   

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (6ی ئابی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی حوزەیرانی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  پتر لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (58 ترلیۆن و 802 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.4%) داهاتی نەوت و نزیک لە (7 ترلیۆن و 119 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.6%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، نزیکەی (58 ترلیۆن و 254 ملیار) دینار بووە، کە (90.3%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.7%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (11.8%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (7 ترلیۆن 620 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زیاتر لە (5 ترلیۆن و 194 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (283 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (27 ملیار و 823 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (4 ترلیۆن و 883 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2024)دا رۆژی (6ی ئابی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ حوزەیرانی ساڵی (2024) لە (6ی ئابی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار و 601 ملیۆن و 657 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (58 ترلیۆن و 802 ملیار و 897 ملیۆن و 993 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.4%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (7 ترلیۆن و 118 ملیار و 703 ملیۆن و 664 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.6%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1)   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج و شەشی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 253 ملیار و 981 ملیۆن و 48 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (52 ترلیۆن و 402 ملیار و 803 ملیۆن و 397 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.3%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (5 ترلیۆن و 851 ملیار و 177 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.7%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (5 ترلیۆن و 851 ملیار و 177 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.7%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (87 ملیار و 443 ملیۆن و 700 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.5%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (955 ملیار و 597 ملیۆن و 911 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (16.3%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 111 ملیار و 913 ملیۆن و 460 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 137 ملیار و 322 ملیۆن و 29 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (53.6%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (558 ملیار و 900 ملیۆن و 549 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (9.6%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 253 ملیار و 981 ملیۆن و 48 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار و 601 ملیۆن و 657 هەزار) دینار. واتە بڕی (7 ترلیۆن و 667 ملیار و 620 ملیۆن و 609 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.8%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (5 ترلیۆن و 194 ملیار و 599 ملیۆن و 965 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (283 ملیار و 455 ملیۆن و 759 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (93 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (27 ملیار و 823 ملیۆن و 279 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (4 ترلیۆن و 883 ملیار و 320 ملیۆن و 926 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 964 ملیار و 241 ملیۆن و 484 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (81%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (919 ملیار و 79 ملیۆن و 442 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)       سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

د. ئارام رەفعەت دواجار دوای سەدان قوربانی خەڵکی ناڕازی بەنگلادیش توانییان شێخ حەسینەی سەرۆک وەزیران ناچار بە  راکردن  کرد و کۆتاییان بە حوکمی ١٥ ساڵەی ئەو ژنە ٧٧ ساڵەیە هێنا. چیرۆکی بەنگلادیش چیرۆکێکی خەمناکە. ئەوان لەدوای جەنگی جیهانی دووەمدا، لەگەڵ هیندییە موسوڵمانە ئوردوو زمانەکان فریوی برایەتی ئایینییان خوارد، هاوشێوەی کورد لەگەڵ تورکەکان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمدا. بەنگلادیشییەکان، وەک پابەندبوونێکی برایەتی ئایینی بڕیاریان دا کە لەبری سەربەخۆیی وڵاتەکەیان بەشێک بن لە قەوارە تازە سەربەخۆکەی پاکستان. ئەوان پێویستیان بە چارگە سەدەیەک و هەزاران قوربانی هەبوو تا لەژێر دەستی  حوکمی پاکستانییە هاوئایینییەکانییان رزگارییان بێت. پاڵەوانی ئەم داستانی سەربەخۆییە، شێخ مەجبورو رەحمان بوو، باوکی شێخ حەسینە.  ئەو سەرۆک و دامەزرێنەری کۆمەڵە ئەوامی  بەنگلادیشی بوو. سەربەخۆیی بەنگلادیش لە ١٩٧١دا سەقامگیری بۆ ئەو وڵاتە پڕدانیشتوانە نەهێنا. لەماوەی چوار ساڵدا پێنج جار سەرۆک و حکومەتیان گۆڕی، تا سوپا کودەتای کرد و دەسەڵاتی گرتە دەست. لەوساوە و تا ساڵی ٢٠٠٩، سوپا یان ژەنەڕاڵەکان  بوونە حاکم و بڕیاردەری ئەم وڵاتە. واتە یان کەسێکی دیاری کراوی خۆیان حکومەتی پێک دەهێنا، یان بە موبارەکەی سوپا حیزبێک سەرۆک وەزیرانی دیاری دەکرد. لە ١٩٧٥  شێخ مەجبورو رەحمان کوژرا و شێخ حەسینەی کچی وەک  میراتگری باوکی دەرکەوت. لە ١٩٩٦ شێخ حەسنیە بۆ یەکەم جار دەسەڵاتی گرتە دەست. دووەم جار لە ٢٠٠٩دا بوو. لە ساوە حوکمڕانی بەنگلادیش بوو و تاڕادەیەک پاشەکشەی بە سوپاکرد. شێخ حەسینە بە ژنە پۆڵایینەکە و بە  یەکێک  لەو سەرۆک وەزیرانە دەناسرێت کە زۆرترین ساڵ  حوکمڕانی کردووە. پێش شێخ حەسینە، ژنێکی تر لەدەسەڵاتدابوو، کە خالیدە زیا بوو. چیرۆکی  خالیدەش  لە هی حسینە دەچێت و  سەرۆکی حیزبی نەتەوەیی بەنگلادیشە.     هاوشێوەی بنەماڵەکانی تاڵەبانی و بارزانی لەباشور، لەبەنگلادیشیش نیو سەدەیە بنەماڵەی  خالیدە و حەسینە قۆرغی کایەی سیاسی بەنگلادیشیان کردووە. لە ٢٠٠٧ کە خالیدە سەرەک وەزیران بوو، حەسینە لەزینداندا بوو، لە ٢٠٠٩ خالیدە هاتە سەرکار، دواتر حەسینە خرایە زیندان. دوای راکردنی حاسینە لە چەند رۆژی رابردوودا، خالیدە لەزیندان ئازاد کرا. سوپا هەلی رۆیشتنی  حەسینەی قۆستەوە و جارێکی تر هاتەوە سەر شانۆ. سوپا کۆتایی بە حوکمی حەسینە هێنا و ئەو بوو مۆڵەتی ٤٠ خولەکی دا بە حەسینە تا وڵات جێبێڵێت. هەر سوپاشە پەیمانی دیموکراسی و دادپەروەی دوای حاسینەی داوە. ئەمە چیرۆکە غەمبارەکەی بەنگلادیشە. ئەوان لەنێوان دوو بنەماەی گەندەڵ و سوپا گیرییان خواردووە تا ئێستا هیچ هێزێک نەیتوانیوە ئەم یاری سێ کوچکەیە تێک بدات. نارەزایەتییەکان بۆ دادپەروی لەهەلی کار دەستی پێکرد. شۆڕشگێڕە دێرنەکان کۆتای ٢٥٪یان هەیە. واتە چارەگی هەلی کار بۆ ئەو بنەماڵانەیە کە لەشەڕی سەربەخۆیی لە پاکستان بەشداربوون. جگە لەوە گەندەڵی ئەو کۆمەڵگایەی وێران کردووە. پێشتر خالیدە بەتۆمەتی گەندەڵی خرایە زیندان، ئێستاش حەسینە بەتۆمەتی گەندەڵی لەحکم لایدا. بەنگلادیش قوربانی پێگە جوگرافییەکەیەتی، ئەو دەبێت لەنێوان دوو زلهێزی ناوچەکەدا، چین و هیندستان، هەم هاوسەنگی رابگرێت و هەم خۆی لەدەست تێوەردانییان بپارێزێت. بەنگلادیش  وردە حیزبی زۆری نیشتیمانی و فیرقەیی (ئیسلامی سیاسی) هەن. هەندێکیان سێبەری دەسەڵاتن و فیرقەییەکانیش  پەرتەوازەن و زیاتر لە دەرزەنێک حیزبن هەندێکیان لە کاری تیرۆرەوە گلاون.  ئایا سوپا بوار بەهیچ کام لەو وردە حیزبانە دەدات یاری خالیدە و حاسنیە بشێوێنن؟ هاوپێچ خاتو حەسنییەی سەرۆک وەزیرانی تا پێرێی بەنگلایدشە.

راپۆرتی: سان ساراڤان   شارەکانی هەرێم رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو فراوانبوون دەچن و  ژمارەی یەکەی نیشتەجێبوون و باڵاخانەکان  وەک گڕتاوی بوورکانەکان هەڵئەچێت و بازاڕی دروستکردنی یەکەی نیشتە جێبوون جمەی دێت. کار گەیشتۆتە ئەوەی هەر پانتاییەک بەدی بکرێت لە هەر کووچەو کۆڵانێک و چواردەوەری شاردا یەکسەر  لەلایەن دەستەڵاداران و وەبەرهێنەرەکانیانەوە بەخۆیان و سەرماییەکانیانەوە نەخشیەکی بیناسازی پێشتر ئامادەکراو بخەنە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەم کردە سەرشێتانانە جگە لە پرسی قازانج و کەڵەکەبوونی سەرمایە، هیچ پرسێکی دیکەی وەک پرسی ژینگەیی و تەندروستی و کێشەکانی خزمەتگوزاری و رەچاوکردنی ژمارەی دانیشتوان وسەرچاوەکانی  ئابووری و گواستنەوە و ئاسانکاری کۆمەڵایەتی و شوێنی کاتبەسەربردن و پەروەردە و  گۆڕینی سیستمی خاک بە مێشکیانە گوزەر ناکات. هەڵبەتە لە هەرێمی کوردستاندا لە دوای وەبەرهێنان لە نەوت و داهاتی گومرگ ئێستا بیناسازی بە پلەی باڵادا دێت بۆ دەستکەوتنی سەرمایە. زۆرینەی ئەم  بیناسازییانەی هەرێم لە ناو سێکتەر و کەرتی گشتیدا گشتیدا ڕوودەدات و داهاتەکەی  لە رووکاردا دابەشدەکرێت بەسەر چەند وەبەرهێنەرێک و پشکی شێری بۆ دەستەلادارانە. دەستبردن بۆ سێکتەری گشتی و لە پێناو بەرژەوەندی چەند کەس و چەند  پارتێکیی دەستەڵاتدار واتە  بەتاڵانبردنی سێکتەرو موڵکی  گشتی. ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەریدەخەن لە ساڵی  ٢٠٠٦ەوە تا ئەم ساڵ، نزیکەی ٢١٤ هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دروستکراون، کە زیاتر لە ١٠٥ هەزار ئاپارتمانەوە و زیاتر لە ٩٢ هەزار خانوو و نزیکەی ١٧ هەزار ڤێلا دروستکراون. لەشاری سلێمانیدا  ٢٢٢بە کۆی گشتی هەزار یەكەی نیشتەجێمان هەیە بەخانوو ئاپارتمانەوە ، جگە لە باخ و ئەو ڤێلایانەی كەلە ناوچەكەدا هەڵتۆقیوون، مۆڵەت و پلانی دروستكردنی ٤٧ هەزار یەكەی نیشتەجبوونی تریان لە كاربەرێوەبەرانی سلێمانی و حكومەتی هەرێمەوە وەرگرتووە بۆ ئەم ساڵ و ساڵی ئایندە. لە شاری هەولێردا، لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا  ١٣١ پڕۆژەی نیشتەجێبوون دروستکراون کە ١٢٨ هەزار و ٥٤٢ ئاپارتمان و خانوون و ڤێلان. ئەوەی داتاکان دەریدەخەن تەواوبوونی زیاتر لە ٥٠ هەزار یەکەی نیشتەجێبوونە لە هەولێر لە ماوەی ئەمساڵدا. ئەم پرۆسەی فراوانبوونە زۆر لەخۆڕا و رەمەکیانە دروست بووە هیچ بنەمایەکی گەشەسەندنی تیابەدی ناکرێت، بۆیە هەموو ئەم گۆڕانکارییانە ناکرێت ناوزەند بکرێت بە گەشەسەندن. چونکە گەشەسەندنی شار پرۆسەیەکی فرەلایەن و گشتگیرە لە هەموو ڕوویەکەوە.   هەمیشە لە گەشەی شاردا وابەستەگیەکی ڕوون هەیە بە چەند پرسێکی گەورەی خزمەتگوزاری سەرەکی وپایەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و دیموکراسی و  ژینگەییەوە. گەر سەرنج بخەینە سەر پێگەی ژینگە لە گەشەی شاردا و کاریگەرییەکانی گۆڕانی ژینگەش بەرجەستە بکەین لەم فراوانبوونەدا، ئەوا دەبێت پایەکانی گەشەی  ژینگەیی لەشاردا لەبەرچاو بگیرێت کە بریتین لە: ئاو، خاشاک، ووزە، ئیکۆلۆژی، هەوا، داڕشتنی کۆمەلایەتی. ئاو: ئاوەدانی وابەستەیە بە ئاوەوە، بەردەوام بوونی سەرچاوە ئاوییەکانیش لەگەشەی شاردا پابەندە بە تێگەیشتن و بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی پرسەکانی پاراستنی ئاو، پاراستنی کوالیتی ئاو، خۆشگوزەرانی ناوچە ئاوییەکان، و بەڕێوەبردنی ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی. لە هەسارەی زەویدا رێژەی ئاوی پاکژ تەنها  نزیکەی لە ٣% کۆی ئاوەکانی زەوییە، لەو ڕێژەیەش تەنیا نزیکەی لە١.٢%  دەتوانرێت وەک ئاوی خواردنەوە بەکاربهێنرێت، ئەوەی دەمێنێتەوە، لە بەستەڵەکەکان و جەمسەرە سەهۆڵبەندانەکاندایە  کە قەتیسیان بەستووە و لە قووڵایی زەویدا نێژراون. بۆیە زۆربەی ئەو  ئاوەی کە شیاوە بۆ  خواردنەوە لە ڕووبار و چەم و ئاوی ژێر زەویی پێمان دەگات. ئەو  سەرچاوە ئاوییانە کامانەن لە هەرێمدا کە سوودیان  لێ وەردەگیرێت: ئاوی ژێر زەوی: هەرچەندە هیچ داتایەکی ورد لەسەر ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستاندا نییە، بەڵام بە گشتی دەوترێت کە ناوچەکە دەوڵەمەندە بە ئاوی ژێر زەوی بڕی ئاوی ژێر زەوی کە دەتوانرێت بقۆزرێتەوە لە یەکێک لە لێکۆڵینەوەکاندا بە (٥،٤) ملیار/ مەترسێجا خەمڵێندراوە، توێژینەوەیەکی تر ئەم بڕەی زیاتر خەمڵاندووە کە زیاتر لە (٨) ملیار/مەترسێجا، (٣.٦٤) ملیار/ مەترسێجا لە ناوچەی شاخاوی و (٤،٤٣) ملیار/ مەترسێجا لە ناوچەی نیمچە شاخاویەکانەوەیە. لێکۆڵینەوەکانی وەزارەتی سامانە ئاوییەکانی عێراق ئاماژە بە بوونی (٣،٧٢) ملیار لیتر/ مەترسێجا ئاوی ژێرزەویی لە ناوچە نیمچە شاخاوییەکە دەکەن. ئاوی سەر زەوی: ڕووباری دیجلە و لقەکانی، (خابوور، زێی گەورە، زێی بچووک و سیروان)، سەرجاوەی سەرەکی ئاوی سەر زەوی هەرێمی کوردستانن. سەبارەت بە دەستکەوتنی کۆی ئاوی ڕووبارەکانی هەرێمی کوردستان کە ساڵانەی بە کوردستاندا تێدەپەڕن، لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیست و یەکدا، کۆی ئاو (٣٦،٣) ملیار مەترسێجا بووە، (١٨،٧٦) ملیار مەترسێجا بڕی ئاوی ڕووباری دیجلە و (١٧،٥٨) ملیار مەترسێجا لە لقەکانیەوە بووە. https://journal.uod.ac/index.php/uodjournal/article/view/1647/1052 گۆڤاری زانکۆی دهۆک،   بەرگی٢٥ ، ژمارە:١- ئازاد محمد ئەمین نەقشبەندی – ٢٠٢٢ لە هەرێمدا سوود لە ئاوی ڕووبار و دەریاچە و بەنداو و ئاوی ژێر زەوی دەکرێت بۆ خواردنەوە و پیشەسازی بەڵام ساڵانە ئەم رێژەیە لە کەمبوونەوە و پیسبووندان. گۆڕانی ژینگەیی، سیاسەتی ئاوی نێودەوڵەتی و پرسەکانی پاراستنی ئاو کاریگەری و مەترسی کردۆتە سەر کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکانمان.  لە ڕووی ژینگەییەوە کاریگەریەکانی وەک کەم بارانی و پیسبوون و گەرمبوونی گۆی زەوی هەروەها لە ڕووی سیاسەتی ئاوەوە  بەهۆی دروستکردنی بەنداوەکان و گۆڕینی ڕاڕەوی ئاوی سەرزەوی لەلایەن هاوسێکانەوە. لەڕووی و پرسەکانی پاراستنی ئاو بەرێوەبردنێکی نابەرپرسانە و نادادپەروەرانە هەیە لە چوارچێوەی ئەم هەرێمەدا.   گەر هەردوو شاری سلێمانی و هەولێر بە نموونە وەرگرین لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی ئاوی پاکژ بۆ بەکارهێنانی رۆژانە، ئەوا دەبینین لە شاری سلێمانیدا سەرچاوەی ئاوی دوکان سەرچاوەکەی زێی بچوکە کە لە ئێرانەوە سەرچاوە دەگرێت و دێتە دەریاچەی دوکان، كۆی قەبارەی ئاوی دوكان ئەگەر كەم بارنی نەبێت دەگاتە  ٦،٨ كیلۆمەتر سێجا ئاو واتە لەكاتی پڕبوونی تەواوەتی ٨،٣ كم٣  واتە ٦،٨ كواردلیۆن لیتر  دەگرێت. جگە لە سوودی گەورە بۆ ناوچەو گوندەكانی دەوروبەر تا دەگاتە دەشتی كۆیەو تەقتەق و پردێ و كەركوك و تا دەرژێتە ناو ڕووباری دیجلە. لەڕێگەی بۆرییوە بە ناو كۆمەڵگای پیرەمەگرون و بازیان تێپەڕ دەبێت و دەگاتە شاری سڵێمانی و دەروروبەری. ئەو بڕەی كە دەگاتە سلێمانی و دەوروبەری ڕۆژانە دەگاتە ٢٣٠ هەزار مەتر سێجا واتە ٢٣٠ ملیۆن لتر دەدرێتە ماڵان. گەرەكەكانی سلێمانی كەژمارەیان ٢٥٠ گەرەكە، هەفتەی جارێك یان بە دەستنیشانكراوی ٤ رۆژ جارێك لە هاویندا و ٣ رۆژ جارێك لە زستاندا ئاویان بەردەكەوێت، كە ئەمەش پێویستی هاولاتیان سارێژ ناكات، زۆربری جار هاولاتیان لە ڕێگەی تەنكەرە ئاو دەكڕن. هەندێك گەڕەکیش هەیە تا ئێستا ئاوی بۆرییان بۆ ڕانەکێشراوە  رۆژان بە تەنکەر ئاو دابین دەکەن. لە پاش ڕاپەڕینەوە رێژەییەکی بێشومار لە بیر هەڵکەنراون کە نزیکەی دە هەزار بیر دەبێت لە سلێمانی و دەوروبەری، هەر لە مەڵبەندی شاری سلێمانی نزیکەی ١٨٠٠ بیری تۆمارکراو هەیە، ئەمە جگە لەو بیرە قاچاغانەی کە ڕۆژانە هەڵدەکەنرێت. ئەوەی تێبینی دەکریت لە هەڵکەکنینی بیرەکاندا، دابەزینی ئاستی ئاوە، کە لە زۆر شوینی سلێمانیدا دەگاتە زیاتر لە ١٥٠ مەتر قولایی کە ئەمە لە ڕابرددودا بەم شێوەیە نەبووە.باڵاخانەکانیش بەبەردەوام پشت بە بیرە قوڵەکان دەبەستن. بەهەمان شێوە لەشاری هەولێردا رۆژانە ٥٧٥ هەزار مەتر سێجا ئاوی خاوێن بەرهەمدەهێندرێت، هاوڵاتیان پشت بە دووسەرچاوە دەبەستن بۆ بەرهێنانی  ڕۆژانە ئەوانیش  پرۆژەی ئیفرازەکانی یەک و دوو و سێ و هەروەها ئاوی ژێر زەوی لە ڕێگەی بیری ئاوەوە .ئیفرازی یەک لە ساڵی ١٩٦٧ دروستکراوە  ٢٨ هەزار مەتر سێجا ئاو، ئیفراز دوو ساڵی ١٩٨٢ دروستکراوە دوو ٦٠ هەزار مەتر سێجا ئاو، ئیفراز سێ ٢٠٠٧کەوتۆتە کارەوە  رۆژانە ٢٤٠ ملیار لیتر ئاوی رووباری زێی گەورە دەچیتە ناو وێستگەکەوە، لە رۆژێکدا  ١٨٧ هەزار مەتر سێجا ئاوی خاوێن بەرهەمدەهێنێت. ژمارەی بیرەکانیش خۆی لە دە هەزار بیر دەدات لە بیری پیشەسازی و کشتوکاڵی و ماڵانەوە.  ئاستی ئاو بەشێوەیەکیش دابەزییوە کە لە هەند شوێن  دەگاتە٤٠٠بۆ  ٧٠٠ مەتر. باڵاخانەی وا هەیە ٤ بیر زیاتری هەڵکەندووە بە قوڵاییەکی زۆر. بەهەمان شێوەی سلێمانی زۆرینە گەڕەکە هەژارنشینە نوێیەکان رۆژانە ئاو بە تەنکەر دەکڕن وزۆرینەی گەڕەکەکانی تر بە ٤ رۆژ جارێک ئاویان بەردەکەوێت. خاڵێکی لەمە گرنگتر ئەوەیە کە عەمباری  دوکان و ئاوەکانی ئیفراز سەر زێی گەورەیە کە  لە دوو ڕێگاوە کۆدەبێتەوە، ئاوی باراناو و ئەو سەرچاوانەی کە ڕۆژهەڵاتی کوردستانەو وباکووری کوردستانەوە دێن،  لە ئەگەری بێبارانی و دروستکردنی بەنداوی زیاتر لەدیوی ڕۆژهەڵاتەو و باکوورەوە ئەوا ئاوی دوکانیش و زێی گەورە ئەم توانا سنووردارەی ئێستای لەدەست دەدات. ئایە بەنداوەکان پاککراونەتەوە؟ لەڕووی  بەکتریا، قەوزە، ڤایرۆس و کەڕو بەڵێ پاکژکرنەوە هەیە،  بەڵام  لە ڕووی کیمیاییەوە  بێگومان نەخێر،  هیچ سیتمێکی  فلتەرەیشنیشی نییە بۆ پاکردنەوەی مادە قورسەکان. لە ڕووی تەندروستیشەوە، مێژووی بەکارهێنانی ئاوی هەر بەنداوێک لە ٢٥ بۆ ٥٠ ساڵە بەپێی جۆری بەنداوەکەش دەگۆڕێت، کۆنکرێت بێت یان گڵ، واتە بە تێپەڕبوونی کات ئەم ئاوانە لە ڕووی کیمیاییەوە پیس دەبن و مادە قورسەکانی وەک (کادمیۆم، کرۆم، مس، مەنگەنیز، لێد یان رەساس، نیکل)کۆدەبێتەوە.  ئەگەر بەڕێوەبردنی ئاوی بەنداو  بەشێوەیەکی زانستی پاکنەکرێتەوە لەم مادە قورسانە ئەوا ئەم کاریگەرییە تەندروستیانەی دەبێت:   پرسیارە جەوهەرییەكە ئەمەیە: لە ئەگەری زیادبوونی ٧٠ هەزار یەكەی نیشتەجێبوون لە سلێمانی و  زیادبوونی ٥٠ هەزار یەکەی نیشتەجبوونلە هەولێر ، دابەشكردنی ئاو چەند جار ئەبێت لە هەفتەیەكدادەبێت؟ وەلامەكەی ئاسانە ڕەنگە بگاتە یەك جار لە هەفتەیەك یان زیاتر لە هەفتەیەك. ئایا ئێمە خاوەنی  تێگەیشتنێکی ڕوونین سەبارەت بە گرنگی ئاو لە ژیانماندا لەسەر ئاستی  تاک و کۆمەڵگا و ئیدارەی هەرێم؟ پێناچێت تاک و کۆمەڵگا دیدێکی ڕوونیان هەبێت، بەتایبەتی  لە تێگەیشتنی قەیرانی ئاو، ئەو  ئاڵەنگارییەی کە ڕووبەروی مرۆڤایەتی و زیندەوران بۆتەوە لە کەمبوونەوەی ئاودا لە ناوچەکەماندا، بە بەڵگەی ئەوەی تاکەکان لەم هەرێمەدا تا ئێستاش ئۆتۆمبێلەکانیان بە ئاوی پاکژ دەشۆن و تانکی ئاوەکانیان بە هەمیشە سارێژەو لەسەری دەروات و بەفیڕۆدانێکی گەورەش بەدی دەکرێت لەبوارەکانی پیشەسازیدا.  لەسەر ئاستی حکومەت و هەرێمدا و  لە ڕووی فراوانبوونی شارەوە، سیستەمێکی ڕوون نییە کە چۆن ئاو بەڕێوەببرێت، ئەوەتا  یەکەکانی نیشتەجێبوون تاو دەسێنن و ڕۆژانە هەزارەها یەکە دروستدەکرێت بەبێ ئەوەی هەژمار بۆ بڕی  ئاوی  سەر زەوی و ژێر زەویدا بکرێت ، هەروەها  کواڵیتی ئەو ئاوەی کە شیاوە بۆ خواردنەوە بە هەند وەربگیرێت.لە هەندێک جێگەدا زێراب و پاشماوە نەوتییەکان تێکەڵ بە سەرچاوە ئاوییەکانمان دەبن کە دەبنە هۆکاری سەرچاوەی پیسبوونی ئاوی سەرزەوی و ژێر زەویش دروستبوونی بوونی  دەیەها نەخۆشی کوشندە. تێگەیشتن لە ئاو لەهەموو ئاستەکانەوە زۆر گرنگە چونکە دەبێتە هۆکاری بەستەنەوەی  کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و فەرهەنگیش،  بە دروستبوونی قەیرانی ئاو کێشە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و   فەرهەنگییەکانیش پەرە دەسێنن. کەواتە رۆژ بەرۆژ شارەکانی هەرێم تینووتر دەبن، مرۆڤەکان رۆژانە دەرژێنە سەر شەقامەکانی  هەولێر و سلێمانی و گەرمیان داوای ئاوی رۆژانە دەکەن. سەرچاوە ئاوییەکانی کەم بونەتەوە و ژەهراوی دەبن، خەلک لە تینوتیدا ئەپرسن :ئەی چارەسەر؟ خاشاک: بەهۆی فراوانبوونی پرۆژەی بیناسازییەوە قەیرانی خاشاک و تەندروستی زیاتر دەبێت جیهان ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار تۆن پاشماوەی ڕەق بەرهەم دەهێنێت و ئەم رێژەیە لە زیاد بووندایە بە هۆی چالاکیییەکانی مرۆڤبەێی لێکۆڵینەوەی شارەزایان "پێشبینی دەکرێت تا ساڵی ٢٠٥٠ ئەمە بەڕێژەی لە ٧٠ % زیاد بکات". لە هەرێمی کوردستاندا رۆژانە ٨ هەزرا تۆن خاشاکی ڕەق لە دەشتەکان و سەرچاوە ئاوییەکانماندا کەڵەکە دەبن وکاریگەری مەترسیدار دەکاتە پێکهاتەکانی سیستمی خاک و ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی و هەواکەی، ئەمە جگە لە پاشماوە شلەکانی وەک گازوایل و بەرهەمە نەوتییەکان و زێرابەکان. زبڵخانەکانی تانجەرۆ کە ٥ کم دوورە لە شاری سلێمانی و زبڵخانەی کانی قرژاڵە(٣٠٠لەسەر ڕووبەری دۆنم) کە تەنها ٧ کم دوورە لە هەولێرەوە بوونەتە گەورەترین مەترسی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەرەکانی تر. رۆژانە زەوییەکشوتکاڵییەکان ژەهراوی دەکەن و سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەویش تا بێت پیستر دەکەن. هەروەها  بەهۆی سوتانیەوە بڕێکی زۆر لە گازی ژەهراوی وەک میتان و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژرێت و رێژەی گازە گەرمە خانەییەکایش زیاتر دەکەن. تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ بەڕێوەبردنی خاشاکانە نەدۆزراونەتەوە لە کاتێکدا زۆرێک لە وڵاتان لەناو پێشکەوتنە خێراکانی پیشەسازی و تەکنەلۆژیادا ڕیسایکلکردنیان پلانی پێشینەی گەشەی شارە.پرۆژەکانی ڕیساکڵکردنەوە لە هەرێمی کوردستاندا  هێندە زۆر نین تا بارتەقای ئەم بڕە بن و زۆر بێئاگاییانە خاشاک پشتگوێ خراوە و تەکنیکى (لاندفیڵ) واتە بەژێرخاککرنەوە بەکار دەهێنرێت، کە تەکنیکێکی زۆر باو و نادروستە ، هەزارەها مەتر داگیر دەکات ، بەس بەتەنها زەوی داگیر ناکات، کشتوکاڵ ژەهراوی دەکات، ئاو پیس دەکات، هەوا پڕ دەکات لە ژەهر و کاریگەر دەکاتە سەر بایۆدایڤێرستی. جۆرەکانی خاشاک بەم شێوەیەی خوارەوە پۆلێن دەکرێت: پرسیارەکە ئەوەیە ئایا بە زیاد بوونی ئەم پرۆژە بیناسازییانە چەند خاشاکی تر لە ژینگەکەماندا زیاد دەبن، چ ڕێکارێکی بەڕێوەبردن بۆ خاشاک بە گەڕ دەخرێت؟ و کاریگەرییە نەرێننیەکانی تێکچوونی خاک و ئاو و هەوا گەشە دەکات و تا چەند مرۆڤ و دەوروبەر دەخاتە مەترسیەوە ؟ رۆژانە ٨ هەزار تۆن لەخاشاک!  خاشاک تا بینەقاقای شارەکان گەشتووە و خەڵک لەناو خاشاکی کانی قرژاڵە و تانجەرۆدا زبڵدانەکانی تردا گوزەر دەکەن،  نەخۆشییەکان کە بەهۆی خاشاکەوە تەشەنەی سەندووە لە خۆراک و ئاو هەوای شارەکانی هەرێمدا وەک پێخەف ئاڵاوەتە باڵامان. خەلک دەپرسن ئەی ئەم هەموو نەخۆشیانە لە پای چی؟   ووزە كەباس لە ووزەی بەرهەمهێنراو دەکرێت یەکسەر سووتەمەنییە بەردینییەکان وەک خەلوز و گاز و بەرهەمەکانی نەوت گووزەر دەکات بە هزرماندا، ئەگەر چی سووتەمەنی بەردینی لەسەردەمی کاربۆنفرۆس  کە ملیۆنان ساڵ لەمەوبەر لە پاشماوەی دەوڵەمەند بە کاربۆنی ئاژەڵ و ڕووەکەکان دروست بوون و لە ژێر زەوی قەتیس بوون و بوونەتە هۆکاری شیبوونەوە و پاڵەپەستۆ و گەرمکردنی ژێر زەوی، بەڵام هەر لەسەرەتای شوڕشی پیشەسازییەوە تاوەک ئێستا بۆتە هۆکارێکی گرنگ کە مرۆڤ پشتی پێبەستووە بۆ سەرچاوەی فێنکی ، گەرمایی،ڕووناکیی، هاتوچۆ و بزاوتکردن، کارەبا و ماددە کیمیاییەکان. سەرچاوە ووزەییەکانی هەرێم نزیکەی ٣٠ ساڵە بۆتە داهاتی چەند کەسێکی فەرمانرەوا لە ناوچەکەدا، داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت ئاشکرای دەکەن، لەڕووی بەرهەمهێنانی ساڵانەی نەوت، بەرهەمهێنان لە ساڵی ٢٠١٩دا گەشتۆتە لوتکە و ١٧٠ ملیۆن بەرمیل بەرهەم هاتووە، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٣  بەرهەمهێنانی نەوت گەشتۆتە ٩٣،٧ ملیۆن بەرمیل.   هەرجی دەربارەی بەرهەمهێنانی گازیشە کۆمپانیای دانەگاز کە گەورەترین کۆمپانیای تایبەتی بەرهەمهێنانی گازە لە رۆژهەڵاتی ناویندا لەراپۆرتی دارایی ساڵی ٢٠٢٣ـی بڵاوکردەوە کە  لە هەرێمی کوردستان ئاستی بەرهەمهێنان گەیشتووەتە رۆژانە ٥٢٠ ملیۆن پێی سێجا. کە وەم رێژەیە بە بەراورد بە ٢٠٢٢ بە رێژەی ٨٪ بەرزبووەتەوە. پیشەسازی بەرهەمهێنانی نەوت و گازی سروشتی کۆمەڵێک رێکار و کار و ئامێریسازی بەرفراوان لەخۆدەگرێت، لە قۆناغی بیرەوە تا هێڵەکانی کۆکردنەوەی غازی سروشتی و دامەزراوەی پرۆسێسکردن، تا تانکی هەڵگرتن، و بۆری گواستنەوە و دابەشکردن. ئەم پیشەسازییە سەرچاوەیەکی بەرچاوی دەردانی چەندەها گازی کوشندەیە وەک: میتان:   دەردانی پێکهاتە ئۆرگانییە هاڵاوەکان ((VOCs:   کێشەکانی ووزە و ژینگەی ئێستامان  پەیوەندییەکی نزیکی هەیە و سەرجەم کێشە ژینگەییەکان کە ڕاستەوخۆش بە بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی وزەوە هەیە کە بریتین لەکێشەی  پیسبوونی هەوا، گۆڕانی کەشوهەوا، پیسبوونی ئاو، پیسبوونی گەرمی و فڕێدانی پاشماوەی ڕەق. کاتێک سووتەمەنی بەردینی دەسوتێنرێت، کاربۆنی هەڵگیراو و گازە گەرمخانەییەکانی دیکە دەردەچن بۆ بەرگەهەوا و هۆکاری سەرەکی پیسبوونی هەوای شارەکانە. جگە لەوەی کە سەرچاوەکانی ووزە سەرچاوەی داهاتێکی بێئەندازەن بۆچەند ماڵباتێک بەڵام تاوەکو ئێستا ئەو ووزانە وەک پێویست ماڵەکانی هەرێمی ڕووناک نەکردۆتەوە و سەرچاوە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنانی نەیتوانییوە رۆژانە کارەبای تەواو دابین بکات بۆ هاولاتیان،   هەر لەبەر ئەم هۆکارە بۆ دەستەبەر کردنی چەند کاتژمێرێک لە کارەبا پەنا براوەتە بەر  موەلیدەی کارەبای گەڕەکەکان وپیشەسازییەکان، ئەم موەلیدانەش بەبەرددەوامی گازە ژەهراوییەکان دەکەنە گەرووی تاکیی ئەم کۆمەڵگایەوە،کە بۆتە سەرچاوەی زۆرێک لە نەخۆشییە کوشندەکان. پرسیارەکە ئەوەیە لەدوای فراوانبوونی شار و پڕکرنی بە باڵەخانەو ئەپارتمانت ئەبێت پێدانی کارەبا چۆن بێت؟ چەند موەلیدەی کارەبایی تر بخەینە شارەوە؟ زیاتر لە ٣٠ ساڵە تاکی ئەم هەرێمە خەون بە  (گەرمایی,  فێنکی ، ڕووناکی, هاتوچۆ , ووزەی کارەباوە) دەبینن. نادادپەروەری وایکردووە ئەوەی بۆ هاولاتی خەونە بۆ وەبەرهێنەر مافی ئاساییە. ئەی چارەسەر؟ هەربۆیە ووزە لەم دەڤەرەدا بۆتە نەفرەتێکی گەورە نەک نیعمەت. ئیکۆلۆژیا: ئیکۆلۆژی بریتییە لە کارلێکەکانی نێوان سەرجەم  زیندەوەران وپەیوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ژینگە فیزیکییەکاندا لەوانە توخمە فیزیاییەکانی وەک ئاو و بەرد و خاک و هەوا و  پێکهاتەی ئەندامی و نائەندامی و فرە جۆری بایلۆجیەکان. هەروەها ئیکۆلۆژی زانیاری و تێگەیشتنە  دەربارەی ئیکۆسیستەمەکان و چۆنێتی پاراستنی سەرچاوەکانی زەوی و بەکارهێنانی پێکهاتەکان و کارکردنی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ڕووەک و بوونەوەرەکان و جیهانی دەوروبەریان و پاراستنی هاوسەنگی نێوان ئەم پێکهاتانەیە.  ئیکۆسیستەمەکان کاتێک تەندروستن کە پێکهاتە سەرەتاییەکانیان وەک خۆیان بن بەڵام هەندێک فاکتەر هەن کە ئیکۆسیستەم دەشێوێنێت لەوانە گەشەسەندنی شارەکان و کارکردنی نەرێنی لەسەر  سیستەمی سروشت  و ئاگرکەوتنەوە و لافاو و لەناوبردنی زیندەوەران. گەورەترین هۆکاری تێکدانی ئیکۆسیستەم لە کوردستاندا لە دوای ساڵەکانی ٢٠٠٦ وە پەرەی سەندووە ئەویش لەڕێگای ئەو پەلکێشییە ناپەساندانەیە کە لە گۆڕینی سیستەمی خاک دەستی پێکردووە تا ئەمڕۆش بەردەوامی هەیە. خاکە کشتوکاڵییەکانی دەشتی شارەزوور کە رۆژانێک بوون خۆراکی ٩٠ ملێون کەسیان دابین دەکرد، هەروەها دەشتەکشتوکاڵییەکانی دەوروبەری شاری هەولێر کە سەرچاوەی گوزەران و بەرهەمی کشتوکاڵی بوون بۆ ناوچەی هەولێر و دەوروبەری ، لە ئێستادا ئەم دەشتانە بوونەتە شوێنی نیشتەجێبوون و باڵاخانەو کارگەی پیشەسازی. ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەریدەخەن لە ساڵی  ٢٠٠٦ەوە تا ئەم ساڵ، نزیکەی ٢١٤ هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دروستکراون، کە زیاتر لە ١٠٥ هەزار ئاپارتمانەوە و زیاتر لە ٩٢ هەزار خانوو و نزیکەی ١٧ هەزار ڤێلا دروستکراون. گەر بەراوردێک بکەین لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٧ بۆ ساڵی ٢٠٢٤ لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی ئەوا بەڕوونی وەم پەلکێشانانە لە م وێنانەدا دەدەکەونکەسارەکان چۆن فراوانبوون لەسەر ئەژماری دەشتە کشتوکاڵییەکان وسەرچاوە ئاوییەکان و چیا و شاخەکان. شاری سلێمانی: شاری هەولێر:  ئەم گۆڕانکارییانە وای کردووە تەندروستی خۆراک و بەرهەمی کشتوکالیش بە جۆرێک کەم بکات کە  کە زۆرینەی بەرووبومە کشتوکاڵییەکان هاوردە بکرێن لە وڵاتانی دەووروبەر و هیچ کوالیتیەکی ستانداردی خۆراکی تەندروستی تیا نەکرێت، هەرچی بەرهەمە ناوخۆیەکانیشە  سەدان مادەی زیانبەخشی کیمیایی و قڕکەری تێدا بەکاردەهێنرێت تا زووتر گەشە بکات، کە ئەمانە بوونەتە سەرجاوەی زۆرێک لە نەخۆشییە کووشندەکان. لەگەڵ فراوانبوونی شارەکاندا رێژەی ستانداردی سەوزایی بە جۆرێک کەمی کردووە کەناوچە سەوزاییەکان فریای ئەو پەلکێشانانە ناکەون کە لە شارەکاندا ڕوودەدەن، بەپێی ووتە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێژەی سەوزایی لە شاری سلێمانی ١٢%، هەولێر بووەتە ١٩،٥٪ و دهۆکیش  ١٣،٦ %.ئەگەر چی بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە دەبێت ڕێژەی سەوزایی لە سارەکاندا لە ١٥% بێت بەڵام لە گەڵ گۆڕانە ژینگەییەکاندا ئەم ڕێژەیە ستاندارت نییە،چونکە ژمارەی دانیشتوان و پیشەسازی و بەرهەمهێنانی ووزەی بەردین کاریگەری زۆری هەیە، بۆیە توێژینەوەکان ئاماژە بە لانیکەم ٩مەتر دووجا  شوێنی سەوزایی بۆ هەر تاکێک دەکەن  و فەزای سەوزی شارەکان( UGS) ی لە باشترین حاڵەتدا دەبێت  ٥٠ مەتر دووجا سەوزایی بێت بۆ هەر تاکێک. ژمارەی دانیشتوانی ناو قەزای  سلێمانی بە بەکرەجۆ و تانجەرۆو بازیانیشەوە دەگاتە نزیکەی ٩٩٢،٩٢٢  کەس، بۆیە هەرگیز سەوازیی پێویست فەراهەم نەبووە بۆ ئەم ڕێژەیە لە دانیشتوان. بە هەمان شێوە گەر ناوەندی شاری هەولێریش ٢ ملێۆن کەسێکی تێدایە بژی ئەوا ئەو ڕێژە سەواییەی کە ئێستا هەیە هەرگیز ناگاتە رێژەی ستاندارد. هەرچی ئەو سەوزاییانەشە کە هەیە لە هەرێمی کوردستاندا یا تەلبەند کراوەوە و سیفەتی سروشتی لێسەندراوەتەوە کە ڕێبەندی لە گوزەرانی ئاژەلی کێوی دەکات و مەترسی دەخاتە سەر هەموو ژیانیان، یا پڕ کراوە بە درەختی نامۆ بە سروشتی ناوچەکە، کە بەداخەوە بڕێکی زۆری داری داگیرکەری بۆ هێنراوە کە زیانی گەورەی بە سەوازیی ناوچەکە گەیاندووە. چاوی سەرمایە سەوزایی و ئاژەڵ و بوونەوەرە هەمەجۆرەکان نابینێت. گۆیژە تەخت بێت بە ئەو چی، دەشتە کشتوکاڵییەکانی هەولێرو شاخەکانی ناوچەی دهۆک بگوڕن بۆ بیناسازی بە ئەو چی، سەرچاوە گەشتوگوزارییەکان وئاوییەکان داگیر بکەن بە ئەو چی، سروشت تەلبەند بکەن بە ئەو چی، زیندەورو باڵندە ڕەو بکەن و لەناوچن بە ئەو چی. هەوا: هەوا پێکهاتووە لە چەند تێکەڵەیەکی نەبینراوی گازەکان کە دەوری زەوی دەدەن. نایترۆجین و ئۆکسجین نزیکەی لەسەدا ٩٩ی هەوای زەوی پێکدەهێنن، هەوای وشکی ستاندارد لە نایترۆجین، ئۆکسجین، ئارگۆن، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، نیۆن، هیلیۆم، کریپتۆن، هایدرۆجین و زینۆن پێکهاتووە. هەڵمی ئاو ناگرێتەوە چونکە بڕی هەڵمەکەی بە پێی شێ و پلەی گەرمی دەگۆڕێت. مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر پێویستیان بە ئۆکسجین هەیە بۆ ئەوەی بژین، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە گازێکە کە ڕووەکەکان پشتی پێ دەبەستن، کەمتر لە سەدا ٠.٠٤ پێکدەهێنێت. ڕووەک و گیاندار هەریەکەیان ئەو گازانە بەرهەم دەهێنن کە ئەوی دیکە پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی بژی. ڕووەکەکان پێویستیان بە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەیە- مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر دووەم ئۆکسیدی کاربۆن وەک پاشماوە هەناسە دەدەن. مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر پێویستیان بە ئۆکسجین هەیە- ڕووەکەکان ئۆکسجین بەرهەم دەهێنن لە کاتی پرۆسەیەکی گرنگدا کە پێی دەوترێت فۆتۆسێنتێز، کە وزەی خۆر دەکاتە ماددە خۆراکیەکان. وەک پێشتر ئامژەمان پێکردووە هەندێک گاز لە هەوادا لەئەنجانی تەقینەوەی گڕکانەکانەوە سەرچاوە دەگرن و  هەڵمی ئاو و  گازەکانی تری وەک یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و دووەم ئۆکسیدی گۆگرد بەرهەمدەهێنن کە بۆ زۆربەی زیندەوەران ژەهراوین و ژینگە پیسدەکەن، بەڵام گەورەترین زیان کە بۆتە هۆکاری گەرمبوونی گۆی زەوی مرۆکردە، بە هۆی بەرهەمهێنانی ووزەی بەردین و سووتانی دارستانەکانەوە دێت.    بەداخەوە پیسبوونی هەوا کاریگەری نەرێنی لەسەر ئەو هەوایە کەبۆتە سەرچاوەی  هەناسەدانمان. پیسبوونی هەوا کاتێک ڕوودەدات کە بەرهەمە زیانبەخشەکان وەک پاشماوەی گازی ئۆتۆمبێلەکان وکارگە و پیشەسازییەکان  بچنە ناو هەواوە. ئەم پیسکەرانە دەتوانن بە تەم و مژ، کە تێکەڵەیەک لە دوکەڵ و تەم، بەرگەهەوا دابخەن. هەروەها دەتوانن هەوری ژەهراوی تۆز دروست بکەن. پرسیارک دێتە گۆڕێ کە ئایا گەر هەوا چەند گازێکی نەبینراو بێت ئەی ئەو قەتماغەیە چیە لە ئاسمانی شارەکانی هەرێمدا دەبینرێت؟ بە سانایی وەلامەکەی ئەمەیە: لە شاری  سلێمانیدا ٦٨٠ هەزار ئۆتۆمبێلی تایبەت و گشتی و بارهەڵگرو ماتۆرسکیلی تۆمارکراو هەیە و زیاتر لە یەک ملیۆن ئۆتۆمبێل و ماتۆڕسکیل لە شاری هەولێر هەیە هەزارەها کارگە و پیشەسازی و پاڵاوگەی نەوت لەناو جەرگەی شارەکانی هەرێمدا بوونیان هەیە ئەمە جگە لەبوونی نزیکەی ٧  هەزار  موەلیدەی کارەبا دابینکراوە بۆ ماڵان و کارگەکان لە ٢٥٠ کەیڤییەوەKVA دەستپێدەکەن و تاوەکو ١٢٥٠ کەیڤ. هەرموەلیدەیەکی کارەبا بەپپێ ئەم خشتەیە پێویستی بە سووتانی ئەم بڕە گازوایلە هەیە:   لە کاتی سووتانی یەک لەسەر پێنجی ٥\١ هەر لیترێک گازوایل بڕی ١ کیلۆ و  ٨٠٠ گرام گازی ژەهراوی دەخاتە هەواوە ئەمە جگە لە پاشماوەی سووتانی بەنزینی ئەو ژمارە زۆرەی ئۆتۆمبێل کە لە هەرێمدا بوونیان هەیە.  ئەنجامی سووتانی ووزەی گازوایل دەبێتە هۆی دەردانی چەند جۆرێک گازی کوشندە، دیارترینیان گازی (یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و هایدرۆجینی سەلفاید- گۆگرد) کە دەبنە هۆی پیسبوونی ژینگە و بەهۆی زوو تێکەڵبوونیش لەگەڵ خوێندا دەبنەهۆی تووشبوونی مرۆڤ بە شێرپەنجە و نەخۆشی قوورس. پانتایی و ئاسمانی شارەکانی هەرێم  بۆتە قەتماغەیەک لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و گازە ژەهراوییەکان بەهۆی دەرئەنجامی پیشەسازی وتەلارسازییەکانەوە، چونکە تا تەلار سازی بەردەوامبێت ژمارەی موەلیدە و ئۆتۆمبێلەکان و کارگەکان زیاتر دەبن. نادادپەروەریش وای کردووە کە مرۆڤە هەژارەکانی  ئەم ناوچەیە تەنانەت  لە نەخۆشخانەکاندا و لەکاتی نەخۆشییە سەختەکانیشدا  ناتوانێت هەوایەکی پاکژ هەلمژێت. خەڵک رۆژانە بە هۆی پیسکردنی هەواوە وەک گەڵای پایزەی دارەکان هەڵدەوەرن. کێ بەرپرسیارە؟ دارشتنی کۆمەلایەتی: دیزاینی کۆمەڵایەتی لەبەرچاوگرتنی دیدگا و پێداویستییەکانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵگەیەک، دیزاینی کۆمەڵگە ئامانجی دڵنیابوونە لەوەی کە هەموو کەسێک دەتوانێت بە ئاسانی و دادپەروەرانە دەستی بەو سەرچاوانەی کە پێویستیانە بۆ ژیانێکی تەندروست. دەکرێت تەلارسازی کاریگەری گەورەی هەبێت لەسەر داڕشتنی کۆمەڵایەتی وە بە ئەم دەستەواژەیە بەپێچەوانەشەوە هەر ڕاستە. دوای زیاتر لە ٣٠ ساڵ لە فشارەکانی نەبوونی پێداویستی سەرەتایی لە ئاو و کارەبا و خزمەتگوزارییەکانی تری گوزەران وای لە خەڵک کردووە پەنا بەرێتە بەر ژیانکردن لە ناو ئەو جۆرە بیناسازییەی وەک کۆمەڵگای بچووک و ستییەکان هاتوونەتە گۆڕێ. ژمارە بێشومارەی باڵاخانەکان وا دەکات خەڵک ڕاپێچ بکەن بۆ ئەوەی خانووەکانیان بە جێبهێڵن و روو بکەنە ناو بینایی ستوونیەوە. لە رابووردودا خانوو بریتی بوو لە ماڵ و باخ و خزمەتگوزرەییەکانی تری وەک ئاو و ئاوەڕۆ و پەیوەندی کۆمەلایەتی لەگەڵ هاوسێ و گەڕەکەکەدا.کە خانووت هەبووبێت واتە باخت دەبێت و بژاردەی تایبەت بە خۆت دەبێت و سەربەخۆییت دەبێت، پەیوەندییەکانت بەئاستێکی ئاسۆیی گەشەی کردووە. لەئێستادا ڕاکردن بەدوای خزمەتگوزاری سەرەتاییدا وای لە خەڵک کردووە هەموو سەرنجێکی لەسەر خۆی بێت و هەستی کۆمەڵایەتی وونبکات و کێبڕکێی کۆمەڵایەتی دروست ببێت و پەیوەندییەکان فشەڵبکاتەوە.  ئەم دیزایینەی بیناسازیییەی لە هەرێمدا روودەدات پەیوەندییەکان سەر لە نوێ دادەرێژێتەوە،پەیوەندیی مرۆڤەکان بەرەو هێڵی ستوونی دەبات، کەشخەکان لە نەدەارەکان جیادەکاتەوە و پێشبڕکی کۆمەڵایەتی قورستر دەکات و خزمەتگوزاری تا دێت کەمتر ببنەوە. ئەم گۆڕانانە لە پێناو کێدا؟ سەرئەنجام دەرهاویشتەکانی ئەم فراوانبوون و پەلکێشانە لە بیناسازیی و یەکەی نیشتەجێبونانە لە هەرێمی کوردستانداوادەکەن کە  شارەکان جگە لە باڵەخانەی کۆنکریتی، هەرێمێکی  پڕ لە پەتا و نەخۆشی و ئێسکەپەیکەرمان بۆ بمێنێتەوە و شارەکان ببنە شاری تارمایی