چاوپێكەوتنی: محەمەد رەئوف "كۆرۆنا بەو شێوە مەترسیدارە نیە كە خەڵكی بكوژێت، بەپێی تەمەنو نەخۆشی مرۆڤەكە مەترسیەكەی دەبینم، ئەگەر تۆ كەسێكی تەمەنت لە سەرو 80 ساڵ بێت و نەخۆشیت هەبێت مەترسیدارە، تەمەنت سەرو 60 ساڵ بێت و 15 ساڵ جگەرەت كێشا بێت مەترسیدارە،  فشاری بەرز، نەخۆشی دڵ و سیەكان و شەكرەو جگەرەو نێرگەلە كێش بیت مەترسیدارە"، ئەمە وتەی زاناو پسپۆڕێكی كوردە كە ئێستا یاریدەدەری پرۆفسیۆرە لە كۆلێجی پزیشكی زانكۆی بەناوبانگی هارڤاردی ئەمریكا، ئەویش پرۆفیسۆری یاریدەردەر د. ئارام گەڵاڵیە. ئارام گەلاِڵی كە خەڵكی شاری سلێمانیەو چەندین دۆزینەوەی لە بواری شێرپەنجەو جیناتی مرۆڤدا كردووە، ئەو كوڕی شەهید ( حەمە سەعیدی موهەندیسە) كە لەسەسەرەتای نەوەدەكاندا موعجیزە ئاسا كارەبای بۆ شاری سلێمانی گەڕاندەوەو دواتر پەیكەرێكی لەبەردەم كارەباكەی سلێمانی بۆ درووستكرا. د. ئارام گەڵاڵی  كە  مامۆستاو توێژەرە لە كۆلێجی پزیشكی زانكۆی هارڤارد و زیاتر سەرقاڵی توێژینەوەیە، بە زمانكێكی پزیشكی دەدوا سڵی لە وشە كوردیەكان دەكردەوە، خۆشی كەمێك كوردیەكەی لاواز بوو بوو بەهۆی ئەوەی دەمێكە نەگەڕاوەتەوە كوردستان، وەك ئەو دەیوت كورد لە زمانی پزیشكیدا لاوازە، " شەوو رۆژ لەو زانكۆیەی كاری تێدادەكەن سەرقاڵی توێژینەوەن لەسەر كۆرۆنا" بەڵام ئەگەر پەلەشی تێدا بكرێت وەك ئەو دەڵێت " زۆر زۆر زەحمەتە لە 2020 چارەسەرێكی تایبەت بە كۆرۆنا بدۆزرێتەوە، پێشبینی دەكرێت لە شەش مانگی یەكەمی 2021 ڤاكسینی تایبەت بە كۆرۆنا بدۆزرێتەوە" د. ئارام گەڵاڵی  مەترسی و قەلەقیەكانی كۆرۆنا كەمدەكاتەوەو دەڵێت "90%ی ئەوانەی توش دەبن بە كۆرۆنا هەر پێویست ناكات بچێتە نەخۆشخانە، ڤایرۆس خولی تایبەت بەخۆی هەیە دەبێت پێیدا تێپەڕێت، لەماڵەوە پشو بدات، ئەگەر بتوانێت ڤیتامین سی، لەگەڵ حەبی ڤیتامینات ، ماگنیوسیۆم لەگەڵ زینگ ئەمانە بۆ بەرگری لەش باشن ئەمانە بخۆن و پشویەكی بۆ بدەن"  سەبارەت بەو دەرمانانەی كە باس دەكرێت لە هەرێمی كوردستان بەرهەم بهێنرێت ئەو پسپۆڕەی زانكۆی هارڤارد دەڵێت: ئەم دەرمانانە كۆنن و دەیان ساڵە بەكارهاتووەو زیاتر لە هندستان بەكار دێت، ئەو دەرمانانە ئەوەندە كۆنن لە بازڕدا كەس خاوەنی نیە، بووە بە مافی گشتی و مافی خاوەنداری تێپەڕاندووە لە بازاڕەكانی جیهاندا. دەقی چاوپێكەوتنەكەی پ.ی.د. ئارام گەلاِڵی  درەو: ڤایرۆسی كۆرۆنا چیەو چۆن بڵاو دەبێتەوە تایبەتمەندییەكانی ئەم ڤایرۆسە چیە.؟؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:   ئەم ڤایرۆسە تێكهەڵكیشە كەمێك لە مەجالی پزیشكی دەردەچێت و بوارەكانی تریش دەگرێتەوە، سۆسیال میدیا وای كردووە شتێك لە شوێنیكی دونیا زۆر بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە، ئێمە لێرە  لە مێشكی ئەمریكا ( ماساجۆستیس) دەڵێین كۆمەڵگە ئامادەی گۆڕانكارییەكان نەبووە، بۆیە گۆڕانكارییەكی وا كاریگەری زۆر درووست دەكات، لەبەر ئەوەی خەڵكەكە ئەترسن، هەرچەندە پێویست بەو ترسە زۆرە ناكات چونكە ( رێڕەوێكی سروشتیەو ڤایرۆسێكە دێت و دەڕوات).  ڤایرۆس وەكو هەموو تەنێكی پرۆتینی وایە كۆمەڵك كۆدی (جینیتیكی لە ڤایرۆسدا هەیە)، چینیەكان خزمەتێكی گەورەیان كردوو ئەو كۆدەیان دۆزیەوەو بڵاویانكردەوە، ئەو بڵاوكردنەوەیە وای كرد لێرە زۆر بەخێرای دەستنیشانبكرێت. درەو: كەوتا ئێستا كۆرۆنا بەو قەبارە گەورە مەترسیدارە بەراورد بە ڤایرۆسەكانی تر؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:  كۆررۆنا خۆی كوشندەترە لە ڤایرۆسەكانی تر ئەوە جێگەی گفتوگۆكردن نیە بەڵام مەترسیەكە لە دوو لاوە كاریگەری هەیە ئەوانیش:  یەكەم: لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە ئامادە نەبووە، ڤایرۆسەكە زۆر خێرا بڵاوبوەوە، خەڵك نازانێت لە چی دەترسێت لەبەر ئەوەی بناغەیەكی هۆشیاری تەندروستیان نیە لەسەری. دووەم: لەبەر ئەوەی لە چینەوە هات، چین دەوڵەتێكی زۆر داخراوە هەرچی پەتایەك پێشتر لەوێ بڵاوبۆتەوە، ئەوان كەمتر قسەیان لەسەركردووە هەتا خەڵكی كوشتووە دوایی ووردە ووردە بڵاویان دەكردۆتەوە، چین ئەمجارە جیاوازتر مامەڵەی لەگەڵ كۆرۆنا كردو كراوەتر بوون، پێشتر زۆر داخراوبون لە بابەتی (سارس) و زیانی زۆریانكرد، تەجروبەیان لە دەرەوە وەرنەگرت، ئەم جار كە كراوەبوون، شارەزایانی دەرەوە بە گومان بوون لە چین، پێیان وابوو رەنگە ئەو زانیاریانەی بڵاوی دەكاتەوە رەنگە 10% ی بێت، خەڵكی متمانەی پێیان نەبوو، بۆیە خەڵكی وتیان رەنگە زۆر لەوە زیاتر بێت. كۆرۆنا بۆ گروپێكی كۆمەڵگە مەترسیە، بۆ گروپێكی كۆمەڵگە كە (بەتەمەنن) لەگەڵ ئەو كەسانەی نەخۆشی دیكەیان هەیە، بەتایبەت (فشاری بەرز، نەخۆشی دڵ بەرگری لە سیەكانیدا كەم بێت، كێشەی لە سیەكانیدا، یان جگەرە كێش، نێرگەلە، نەخۆشی شەكرە)یان هەبێت ئەمانە چانسیان زیاترە بیانخاتە نەخۆشخانە.   درەو: ئێوە لە زانكۆی هارڤارد هیچ توێژینەوەیەكتان كردووە لەسەر كۆرۆنا؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:  لە زانكۆی هارڤارد شەو رۆژ لە كاردان، لێرە كارەكان بەشكراوە:  - یەكەم هەنگاو پشكنینی هاوڵاتیان، دەكرێت بۆ هەموو خەڵكی كە بزانن هەڵگری ڤایرۆسەكەیە یان نا، ئەمە تەنها پشكنینێكە بەوەی بزانرێت هەڵگری ڤایرۆسەكەی یان نا.  - دووەمیان تێستێكی ترە كە لە هارڤارد دۆزراوەتەوەو لە زانكۆی كۆلۆمبیاش هەیەو دۆزراوەتەوە، ئەمە بۆ ئەوە نیە بزانرێت كە ڤایرۆسەكەت هەیە یان نا، بەڵكو بۆ ئەوەیە كە بزانرێت بەرگریت هەیە بەرامبەر كۆرۆنا یان نیتە، كە ئەمە زۆر گرنگە بۆ كۆمەڵگە، چونكە تێستت بۆ كەسێك كردوو زانیت بەرگری هەیەو ڤایرۆسەكە كاری تێناكات، پێی بڵێت برۆ كاری خۆت بكە لە كۆمەڵگەدا، بۆ ئەوەی ژیان نەوەستێت.  درەو: كەواتا تایبەتمەندی ئەم ڤایرۆسە چین.؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:   خۆی ڤایرۆس كۆمەڵێك خێزانی جیاوازن و بەگشتی دەكرێن بە دوو بەشی گەورەوە: یەكەم: گروپێكیان دوو شریتە بەرامبەر بەیەكتری پێكەوە نوساوە دووەم: یەك شریتە ئەو ڤایرۆسانەی یەك شریتن كەمینەن بەڵام یەك كێشەیان هەیە زوو زوو دەگۆڕێن، واتا جیناتەكەی بەهۆی كات و كەشوهەواوە دەگۆڕێت، ئەم ڤایرۆسە گۆرانكاری خێرای تیا دەبێت لەبەر ئەوەی یەك شریتە. ڤایرۆس لە بواری پزیشكیدا بە تەنێكی زیندوو ناونابرێت، زیندوو نیە، هەر بونەوەرێك پێی بڵێیت زیندووە دەبێت لانی كەم دوو تایبەتمەندی تیا بێت: یەكەم: هەر شتێكی زیندوو كە خواردن دەخوات دەبێت بیكات بە ووزە، ڤایرۆس خواردن ناكات بە ووزە. دووەم: ڤایرۆس زاووزێ و زۆر بوونی نیەو ئەوەی پێناكرێت. ڤایرۆس بەس كۆدێكی پرۆتینیە، لەناو چوارچێوەیەكی پرۆتینی كەدا، هیچی دیكە نیە، بۆ ئەوەی ئەو دوو حاڵەتەی سەرەوە بكات دەبێت شوێنێك داگیر بكات جاری وایە خەلیەی مرۆڤ داگیر دەكات، خۆی مرۆڤ بونەوەرێكی زۆرینە خەلیەیە، وەك بەكتریا و ئەمیبا نیە یەك خەلیییە نین، ئەم خەلیانە بۆ ئەوەی كار بكەن وەك پرۆسەی هەناسەدان و كارەكانی دیكەی مرۆڤ، ئەم خەلیانە بەیەكەوە كۆنتاكتێكی زۆر موعەقەد دەكەن، زۆر قورسە تێگەیشتن لێی، سیگناڵ و نامەبەردن و نامەهێنەری زۆریان تیایە، ئەم سیگناڵانە بەكۆد دەنێرن بۆ یەكتری، ئەم ڤایرۆسی كۆرۆنایە لە سیگناڵێك دەچێت كە بۆ خەلییەی سیەكان هاتووە، خەلیەی سیەكان دەرگای بۆ دەكات و داخلی سیەكان دەبێت، ئەم نامەیە كە وەردەگرێت شریتێكی كۆدە، كە نامەكە دەكاتەوە، ئەو نامەیە بەرگێكی هەیە كە بەرگەكە لادەبات، رێك ئەو كۆدە داخڵ دەبێت، ئەچێتە ژووری كۆنترۆڵەوە ئەو شوێنەی كە هەموو خەلیەكە كۆنترۆڵ دەكات، ئەڵێت كاری تۆ وەستا بەس كاری تۆ ئەوەیە من زیاد بكەیت، ئیتر دەڵێت من كۆپی بكە، دواتر خەلیەی سی هەموو كارێكی خۆی دەوەستێنێت، لە هەناسەدان و كارەكانی دیكە كاری ئەوە دەبێت ئەم ڤایرۆسە كۆپی بكات و زیادی بكات، ئیتر خەلیە دوای خەلیە كارناكەن و كەسەكە هەناسەی پێنامێنێت، ئیتر ئەو ئۆكسجینەی داخلی لەشی دەبێت كەمترە لەوەی لەشی پێویستیەتی، یان دەبێت ئۆكسجینی بدرێتێ یان دەكەوێتە ژێر ئامێری هەناسەدانەوە.  هەر ڤایرۆسێك كە توشی مرۆڤ دەبێت كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە، هەر ڤایرۆسێك بۆ ئەوەی مەترسی بێت لەسەر مرۆڤ، دەبێت كۆمەڵێك گۆڕانكاری بكات، دەوروپشتمان هەموو ئەو ڤایرۆسانەیە كە مەترسیش نین لەسەرمان، مەترسی یەكەم ئەوەیە ئەم ڤایرۆسە دەبێت كۆمەڵێك شوێن بگۆڕێت، كۆرۆنا لە خێزانێكی ڤایرۆسە كە دەمێكە زانراوە لای زاناكان، بەڵام ڤایرۆسی كۆڤید 19 گۆڕانكاری كردووەو گۆرانكارییەكەش مەترسی درووستكردووە. درەو: كەواتا فۆرم و شێوازی ئەم ڤایرۆسە چۆنە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:    ئەم ڤایرۆسە شكڵی سیگناڵێكی هەیە بۆ خەلیەكانی سی مرۆڤ، ئەم ڤایرۆسە كاریگەری لەسەر خەلیەكانی دیكەی مرۆڤ ناكات، كۆرۆنا (ئامانجەكەی بەس سی مرۆڤە)، ئەوانەی كێشەی سیان هەیە زیاتر كاریگەریان لەسەری دەبێت، ئەو كەسانەی كە جگەرەكێش نین و كێشەی سیەكانیان نیە، ئەو ڤایرۆسە كە داخڵ دەبێت كاریگەری لەسەر 5%ی خەلیەكانی سی درووست دەكات بەرگری سیەكان دەزانێت كێشەیەك هاتووەو لەناوی دەبات، هەرچەندە ئەم ڤایرۆسە كاریگەری لەسەر بەرگری سیەكانیش درووست دەكات، ئەو بەرگریانە كارییان ئەوەیە كە هەر تەنێك لەژێر كۆنترۆڵ دەردەچێت لەناوی دەبەن، بەڵام سترێس و ترس و خەفەت كاریگەری لەسەر ژمارەو چالاكی ئەو خەلایانە دەكەن كە كاریان ئەوەیە بەرگری درووست بكەن و بتپارێزن، كاریگەری لەسەر كۆمەڵێك هەست دەكات و كاریگەری لەسەر چالاكیان درووست دەكات. درەو: لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا رێكارەكان چۆن گیراونەتەبەر بۆ روبەروبونەوەی كۆرۆنا؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: لەبەر ئەوەی كۆرۆنا كاریگەری زۆر لەسەر كۆمەڵگە درووستكردووە، وڵاتە دیموكراسیەكان لەبەر ئەوەی رای هاوڵاتیانیان بەلاوەگرنگە، كۆمەڵێك هەنگاو هەڵدەگرن رەنگە زۆر گرنگ نەبێت، ناچارن دەكەونە ژێر كاریگەری شەقامەوە، بۆ وڵاتێكی وەك ئەمریكا زەحمەتە لەبەر ئەوەی وڵاتێكی پیشەسازیە، ئەگەر خەڵكەكە كەرنتین بكەیت كاریگەری ئابوری دەبێت، بەڵام بۆ كوردستان ئەگەر خەڵكەكە كاریش نەكات زۆر كاریگەری نابێت، بەڵام ئەمریكا و ئەوروپا كۆمەڵك بەرەیان كردۆتەوە: یەكەمیان: ئەوەیە كە كارگەو ناوچە پیشەسازیەكان ئەو كەلوپەلانەی پێویستە بەرهەمی بهێنن نەك بەرهەمەكانی خۆیان، ئێستا لە ئەمریكا كارگەی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل دەستیكردوە بە بەرهەمهێنانی ماسك و كحول، یەكەم خۆپاراستن یەكێكە لە هەنگاوەكان. دووەم:  تێستی هاولاتیان كە بتوانرێت ئەوانەی كە توشبوون لێكیان جیابكەنەوە. سێیەم/ ئەو كەسەی كە توشی بووەو هەستی پێ نەكردووە، كە 75%ی ئەو كەسانەی كە توشی دەبن هەستی پێناكەن كە گرتویەتی، كە ڤایرۆسەكە دەچێتە لەشیانەوە تەفاعول لەلەشیدا دەكات و مەناعەكەی بەهێزەو لای دەبات، تا نزیكەی دوو سێ ساڵ بەرگری هەیە، بەڵام بەرگری هەتا هەتایی بەمە درووستناكرێت، لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە لەیەك شریتە لەوانە دووی دووسێ ساڵ درووست ببێتەوە وەك ئەنفلۆنزایەكی ئاسایی توشت بێتەوە دوو یان سێ ساڵ درووست ببێتەوە. لە ئەمریكا چارەسەر كراوە بە دوو بەشەوە: یەكەم: رێگای خێرا،  ئەوەیە دەرمانێك هەبێت بۆ ڤایرۆسی تر بەكار هاتبێت و بزانرێت بۆ  كۆرۆناش باشە، ئەوكاتەپێویست ناكات دەرمانەكە بە كۆنترۆڵەكاندا بڕوات، دەرمانەكە كۆنترۆڵی كراوە بۆ شتی دیكە. دووەم: رێگای خاو، كە چینیەكانیش بەو رێگایەوەن، دەیانەوێت ڤاكسینێك یان چارەسەرێكی تایبەت بەس بۆ كۆرۆنا بدۆزنەوە، ئەمە كاتی دەوێت زۆر زۆر زەحمەتە لە 2020 بدۆزرێتەوە، ئەگەر زۆر خێرا بێت رەنگە لە شەش مانگی یەكەمی 2021 بدۆزرێتەوە. لە ئەمریكا كۆمەڵێك ڤاكسینیان بەرهەمهێناوە، بەڵام كێشەی دەرمان وەك شتی دیكە نیە، دەكرێت دەرمانێك بدەیت بە نەخۆشێك چاكی بكەیتەوە، بەڵام ناكرێت نەخۆشیەكی كەی تیا درووست بكەیت دوو مانگ دوای ئەوە، دەرمان بە كۆمەڵێك قۆناغدا تێدەپەڕێت: قۆناغی یەكەم، ئەوەی لەسەر كەسی ئاسایی تاقیدەكرێتەوە كەسەكان كەمە ( جگە لەوەی یەكەم جار لەسەر خەلیە تاقیكراوەتەوە دواتر لە ئاژەڵ تاقیكراوەتەوە لە مشك و جرجەوە دواتر بۆسەر مرۆڤ)، ئەمە هەنگاوی یەكەم، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەم دەرمانە مەترسی نیە، كێشە درووست ناكات ژەهراوی نیە. قۆناغی دووەم، ئەو كەسانەی كە بارودۆخیان زۆر خراپە، ئەگەر دەرمانی نەیدەیتێ رەنگە بمرێت، دەرمانەكەی دەدەیتێ بۆ ئەوەی بزانیت چاكی دەكات یان نایكات.  قۆناغی سێیەم، زۆر گرنگە كە دەرمانەكەی دەدەیتێ دەبێت بزانیت تا ماوەیەك دوو مانگ یان شەش مانگ تا سالێك بزانیت كێشەی تری لێدەرناكەوێت كوێر نابێت، كێشەیەكی درووست نابێت، دەبێت ئەم تێستانە بكرێت، كات دەبات، رەنگە دەرمانەكە كۆرۆنا چارەسەر بكات، بەڵام كێ دەڵێت كێشەی تر درووست ناكات. هەرچەندە لە ئەمریكا سەرۆك زۆر فشار دەكات بۆ دۆزینەوەی ڤاكسینەكە، بەڵام پێم وایە ئەگەر رەنگە لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی داهاتوو بدۆزرێتەوە،  درەو: بەڵام لە هەرێمی كوردستان باس لە بەرهەمهێنانی چەند دەرمانێك دەكرێت كە رۆڵی هەیە لە چارەسەری كۆرۆنا بەتایبەتیش دەرمانی  (ئەزسرۆمایسین)و (هیدرۆكسیكلۆركوین).؟؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەو دەرمانانەی لە كوردستان باسی لێوە دەكرێت پێشتر چینیەكان بەكاریان هێناوە، ئەو دەرمانانە هەیە و دەرمانی مەلاریابووە، چینیەكان بەكاریان هێناو وتیان ئەو خەلیەی توشی نەخۆشیەكە دەبێت (20% بۆ 30%) یان بەم دەرمانە توشبوەكە وەڵام دەداتەوەو چارەسەرێكی باشە، دەرمانەكە هەیە لە بازاڕداو ئەوە نیە دۆزرابێتەوە دەرمانێكە بۆ مەلاریا بەكارهاتووەو دەرمانی دووەمیان نەخۆشی (HIV) ئایدز بەكارهاتووە تایلەندییەكان بەكاریانهێناوە، ئەم دەرمانانە لە بازاڕدان بۆیە بەكار دەهێنرێت بۆ ئەوەی دەرمان ئەو هەموو كاتە نەبات ئەوەی هەیە دەدرێت بەو نەخۆشانەی كە بزانن كێشە درووست ناكات و چارەسەرە. ئەم دەرمانانەی كوردستان لە ( WHO) و لەم وڵاتانەش بەكار دێت زۆر، ئەوە بەشی یەكەمە ئەوە نیە بڵێن دۆزراوەتەوە، واتا خۆی هەیەو لە بازاڕدان و كۆنن، لە ئەمریكا كەم بەكار دێت، ئەم دەرمانانە كۆنن و دەیان ساڵە بەكارهاتووەو زیاتر لە هندستان بەكار دێت، وەك چۆن كەسێك نەخۆشی دەبێت دەڵێن بەخوا ئەو دەرمانە بۆ ئەو نەخۆشیەش باشەو خراپە نیە، كە دەرمانی خۆی نیە بەڵام دەڵێن بۆ ئەو نەخۆشیەش باشە.  ئەو دەرماننانە دەرمانێكە بۆ كۆرۆناش سودی هەیە بەڵام دەرمانی كۆرۆنا نیە، زاناكانی ئەمریكا دەیانەوێت دەرمانێك بدۆزنەوە بەتایبەت بۆ كۆرۆنا، نەك ئەو دەرمانە كۆنانە، بەڵام ئەم دەرمانانە مەترسیان نیە چونكە بە قۆناغەكانی خۆیدا تێپەڕیون و مەترسیان نیە. ئەو دەرمانانە ئەوەندە كۆنن لە بازڕدا كەس خاوەنی نیە، واتا حەقی خاوەنەكەی نەماوە، چونكە دەرمانێك كە درووست دەكرێت مافی خاوەنەكەی هەیەو لە هەر شوێنێكی دنیا درووست بكرێتەوە دەبێت ماف بدرێت بەمان، دەرمانی وا هەیە لە بودجەیەكی نەوتی زیاتر پارە بۆ ئەو دەوڵەتانە پەیدا دەكات، ئەو دەرمانانە جاری وایە مافەكەی بۆ ماوەی 15 ساڵ جاری وایە بۆ 40 ساڵ مافی دۆزینەوەی دەرمانەكە دەدرێت بەو وڵاتەی دۆزیویەتیەوە ئەو دەرمانانەی كە كارگەیەك دەڵێت لە كوردستان درووستی دەكەم ئەوەندە كۆنە، بووە بە مافی گشتی و مافی خاوەنداری تێپەڕاندووە لە بازاڕەكانی جیهاندا، لەهەموو دونیادا هەركەسێك ئەگەر فۆرمەڵەكەی هەبێت ئەتوانێت لە كوردستان درووستی بكات، لە دوكانێكی بچوكدا درووستی بكات، ئەم دەرمانانە بۆ شتی دیكە بوون ئێستا دەڵێن بۆ كۆرۆناش باشە.  بەڵام بۆ دۆخی ئێستا باشە لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە خێرایەو دۆزینەوەی دەرمانی نوێ فریای ناكەوێت، بەڵام وڵاتە پێشكەوتووەكان بەم دەرمانانە رازی نابن دەیانەوێت دەرمانێك بدۆزنەوە تایبەت بە كۆرۆنا ئەوەش زۆر دەخایەنێت، تا دەرمانێكی تایبەت دەدۆزرێتەوە، دەكرێت ئەو دەرمانە كۆنانە بەكار بهێنرێت. ڤایرۆسی كۆرۆنا كەمتر دەرمانی دەوێت زیاتر پشوی دەوێت لەبەر ئەوەی (75%)ی ئەوانەی توشی كۆرۆنا دەبن هەستی پێناكەن، 25%ی دەمێنێتەوە لە15%ی ئەو لە 25% ئەو كەسانەن كە تۆزێك بێتاقەتیان دەكات و هەست دەكەن پەتایەكی سوكیان هەیە، ئەوانەش 15% كە دەكرێن بە سێ گروپەوە ئەوانیش: -    لوتیان تەڕ دەبێت و قوڕگیان دێتەوە یەك  -    كۆكەیەكی وشكیان لەگەڵدایە -    تۆزێك هەناسەی توند دەكات بەڵام مەترسیدار نیە ڤایرۆس خولی تایبەت بەخۆی هەیە دەبێت پێیدا تێپەڕێت، لەماڵەوە پشو بدات، ئەگەر بتوانێت ( ڤیتامین سی، لەگەڵ حەبی ڤیتامینات ، ماگنیوسیۆم لەگەڵ زینگ) ئەمانە بۆ بەرگری لەش باشن ئەمانە بخۆن و پشویەكی بۆ بدەن، ئیتر (10%)ی ئەوەی تۆ دەیبینیت، ئەو كەسانە توشیان دەبێت لەو 10%یە ئەو كەسانە دەمرن، (15%) كە پێویستی بە پزیشك ناكات و پشویەكی دەوێت، واتا 90% پێویست ناكات بچنە لای پزیشك، ئەوەی دەمێنێتەوە لە (10% )كە دەگەنە فۆرمی چوارەمی كە ووردە وردە هەناسەی پێنادرێت، تایەكەشی وەك كوردەواری دەڵێن تای درۆزنە، دێت و دەروات لەپڕ تایەكەی بەرزدەبێتەوەو نایمێنیت، ئەو كەسانە نەخۆشخانەیان پێویستەو یارمەتی هەناسەدانیان پێویستە، لەو (10% )یە لەوانەیە خەڵك بمرێت.  بۆ نمونە لە كۆریا لە 100 كەسی توشبوو یەك كەس مردووە، لە ئیتالیا كە دەڵێن نزیكەی (4 هەزار) كەس مردوون، ئەو 4 هەزار كەسە لە 4%ی لە 10%یەكەیە ەاتا لە (10 هەزار) كەس (4 ) كەسێتی) ئەوانەی دەمرن لە ئیتالیا زۆربەیان 80 ساڵ بەرەوژور تەمەنیانەو (99%)یان ئەوانەن جگە لە كۆرۆنا كە نەخۆشی( زەخت، دڵ، سی، جگەرەكێش ) هەبووە.     درەو: كەواتا كۆرۆنا بەو شێوەیە مەترسیدارە كە وڵاتان لە ئاستیدا دەستەوەستانن و خەڵكیش توشی دڵە راوكێ و ترس و قەلەقی بووە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی:  كۆرۆنا بەو شێوە مەترسیدارە نیە كە خەڵكی بكوژێت، من بە مەترسی نابینم بەڵام بەپێی تەمەنەكان، ئەگەر تۆ كەسێكی نەمەنت لە سەرو 80 ساڵ بێت نەخۆشیت هەبێت مەترسیدارە. تەمەنت سەرو 60 ساڵ بێت و 15 ساڵ جگەرەت كێشا بێت مەترسیدارە، یان نەخۆشی شێرپەنجەت هەبێت مەترسیدارە، ئەو نەخۆشیانەی باسمانكرد هەتبێت بەڵی مەترسیدارە. بەڵام ئەگەر خۆت كەسێكی لەشت ساغ بیت و ئاسایی بێت بەو شێوەیە نیەو مەترسیدار نیە، دوو شت هەیە ئەو ترسەی درووست كردووە بۆ نمونە لە شارێكی وەك نیویۆركدا كە (18ملیۆن) كەسی تیا دەژی تۆ 10%ی خەڵكەكەی بخاتە نەخۆشخانە كە زۆر بەخێرایی بڵاو دەبێتەوە ئەوا دەكاتە سەرو یەك ملیۆنێك كەس هیچ بونیەیەكی تەحتی نیە تەحەمولی ئەوە بكات ئەوە كێشەكەیە، ئەگەرنا ووردە ووردە خەڵكەكە هەر بەرگری پەیدا دەكات بەرامبەر كۆرۆنا، ئەوەی ئیتالیا ئەوەیە كێشەكە بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە خەڵكیكی زۆریش خراوەتە نەخۆشخانە، دەكرێت توشبوو بێت و هەر نەچیتە نەخۆشخانەو لەماڵەوە كەرنتینە بیت واتا 90%ی ئەوانەی توش بوون هەر پێویست ناكات بچێتە نەخۆشخانە، یەكێك لە سیناتۆرەكانی دیارەكانی ئەمریكا (پۆڵ رایەن) كە خۆی پزیشكە پشكنینیان بۆ كردووەو دواتر چووە بۆ وەرزش و لەشجوانی دواتر پێیان وتووە كۆرۆنات هەیە، كە هەر هەستیشی پێنەكردووە كە تەمەنی نزیكەی 60 ساڵ دەبێت ساڵەوەیە.  لەبەر ئەوەی مەترسیەكەی بەو شێوەیە نیە بەڵام لە شارێكدا كە ملیۆنێك كەسی تێایدا بێت لەوانەیە فشارێكی زۆر لەسەر نەخۆشخانەكان درووست بكات، لەوانەیە فشارەكە وابكات مەترسی درووست بێت و بەهۆی نەبوونی ئامێر كە ئەگەر 4 قەرەوێلەت هەبێت و 50 كەس بێنی بۆ ئامێری هەناسەدان ئەوكاتە مردن زیاد دەكات.   درەو: رێشوێنەكانی حكومەتی هەرێم لە چی ئاستێكدایە، ئایا رێوشوێنەكان بە سیستمێكی خراپ و ئیمكانیاتی كەمەوە، لە چی ئاستێكدایە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: رێو شوێنەكانی حكومەتی هەرێم بۆ روبەرووبونەوەی كۆرۆنا زۆر بە باشی دەبینم، بەتایبەت لە وڵاتێكدا كە سیستەمی تەندروستی باش نەبێت و دراوسێ وڵاتێكی وەك ئێران بێت و سنورێكی زۆری لەگەڵدا هەبێت و پەیوەندی زۆرت لەگەڵ هەبێت و ئەو وڵاتەش كێشەیەكی زۆری هەبێت بە كۆرۆنا، لە تایوانی و سەنگاپورەش بەو شێوەیەی كوردستان كراوە بەڵام بۆ ئەوان ئاسانە سێ لایان ئاوە هۆكارە جوگرافیەكە یارمەتیدەریانەو دراوسێكانیان بەو شێوەیەی ئێران نیە، بۆیە پێویستە دەستخۆشی لە هەرێم بكرێت، لەهەرێم پەیوەندییەكی زۆر لەگەڵ دراوسێكاندا هەیەو سنورەكە وشكانیەو خەڵكی دەتوانێت بە پێی هاتوچۆی پێدا بكات، لە هەرێم بودجەیەكی دیاریكراویش هەیە. لە ئەمریكا سەرۆك داوای ( 2 ترلیۆن دۆلار)ی كرد واتا ( 2 هەزار میارد) دۆلار، هەرچەندە سیناد رەتی كردەوە لەبەر یەك شت، وتیان بەشێكی زۆری بۆ كارگەكان دەچێت بۆ خەڵكی ئاسایی كەمتر دەچێت پێویستە بۆیە هەوڵ بدە پارەكە بەشێوەیەك دابەش بكە كە خەڵكە ئاساییەكەش پارەی بۆ پچێت نەك كارگەكان لە ئیفلاس رزگار بكەیت و پارەیەكی كەم بۆ خەڵكی ئاسایی تەرخانبكرێت.  ئەم هەفتەیە بۆ ئەمریكا قورس دەبێت بەڵام رەنگە لە هەفتەی داهاتوودا رێژەیەكی زۆری پێداویستی پزیشكی بەرهەمبهێنرێت كە لە ئەمریكا زیاد بێت و بنێردرێت بۆ وڵاتانی دیكە، چونكە ئێستا بەشێكی زۆری كارگەكانی ئۆتۆمبێل و چەك و تەقەمەنی وەستاون و پێداویستی پزیشكی بەرهەم دێنن. درەو: مرۆڤ چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ڤایرۆسەدا بكات بەتایبەت تا ئەوكاتەی ڤاكسینی تایبەت بە كۆرۆنا دەدۆزرێتەوە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەگەر دوور مەودا لە كۆرۆنا بڕوانین، ئەبێت لەوە تێبگەین مرۆڤایەتی لەگەڵیدا خۆی رابهێنێت، ئەمە شتێك نیە بێت و بڕوات، لەهاوین و بەرزبونەوەی پلەی گەرمیدا كەم دەبێتەوە ئەو ڤایرۆسە كە لەگەڵ پژمە دێتە دەرەوە ئەگەر پلەی گەرما بەرزبێت دەبێت بە هەڵم كەمتر دەبێتەوە، لەبەر ئەوەی كۆرۆنا لە كۆئەندامی هەناسەدایە كاتێك پلەی گەرمی بەرز دەبێتەوە لەبەر ئەوەی كۆرۆنا كۆدێكی پرۆتینیە ئەو كۆدە شكڵو شێوەی دەگۆڕێت بە پلەی گەرمان، بۆ نمونە هێلكەیەك كە دەیكەیت بە هێلكەو رۆن شكڵ و شێوەكەی دەگۆڕێت، گۆشت كە ئەیبرژێنێت ئەو كۆدە پرۆتینیەی كە درووستی كردووە هەمووی تێك دەچێت، كۆرۆناش بە گەرماكە لەبەر ئەوەی لە ئاوی لوت و دەمدایە، لەوێدا فۆرمە سروشتیەكەی خۆی هەیە بەڵام كە گەرمە ئەبێت بە هەڵم ئەو شكڵو شێوەیەی تێك دەچێت، وەك چۆن هێلكەكە بە هێڵكەورۆن تێك دەچێت، واتا راستە لە وەرزی گەرمادا كۆرۆنا كەم دەبێتەوەو گەرما دەتپارێزێت، لەسەرماشدا پرۆسیسی بەهەڵمبوون خاوتر دەڕوات لەبەر ئەوەی زیاتر توشت دەبێت،  زیاتر بە پژمەی بەرامبەر دەگوازرێتەوە. هەموو ڤایرۆزێك شوێنی (T)ی هەیە ئەو شوێنەی كە داخڵی مرۆڤ دەبێت و مەترسیدارە ئەم ڤایرۆسە ئەو شوێنە تایبەتەی لێوەی دەچێتە ژوورەوە ( چاوو، لوت) دەم)ە، بۆ نمونە من دەست لە ڤایرۆسەكەش بدەم توشم نابێت تا دەستنەدەم لە دەموچاومەوە، دەستشتن، شتی باشە بۆ خۆپاراستن. لە كۆتاییدا پێش ماڵئاوایی وتی ئەمەوێت شتێكت پێ بڵێم كاری ئێوەی رۆژنامەنووس زۆر گرنگە چاوە بەسەر ئەوانەی بڕیاردەدەن لەبەر ئەوەی میدیای ئازاد بڕبڕی پشتی هەموو ئەم كارانەی ئێمەیە  بۆیە جێگەی رێزو سوپاسن.  ............................................... پ، ی ،د. ئارام گەڵاڵی مامۆستای كۆلێجی پزیشكی لە زانكۆی هارڤارد -    ساڵی 1982 لە سلێمانی لەدایك بووم -    1996  بەهۆی شەڕی ناوخۆوە كوردستانم جێهێشتووە -    لە وڵاتی سوید زیاتر خوێندوومە -    لە سوید چومە بەشی زانستی -    لە سوید لەیەك كاتدا پێنج بروانامەم خوێندووە ( دوو بەكالیۆریۆس، دوو ماستەر، ئەندازیاری)م خوێندووە -    ماستەرێكم لەسەر (خۆپاراستن لەسەر نەخۆشی شێرپەنجە) -    ئەو بەشانەی خوێندوومە دۆزینەوەی دەرمانی تازەیە -    هەموو بڕوانامەكانم لەبواری پزیشكیدایە -    یەكەم دكتۆرام وەرگرت لەسەر ( ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە ناو خەلیەدا روئەدا كە خەلیەكە لە خەلییەكی ئاساییەوە بەرەو شێرپەنجە دەبەن) -    زیاتر لێكۆڵینەوەكانم لە بواری (جینات)ە  -    بڕوانامەیەكیشم لەسەر جینات هەیە (ئەو گۆڕانكارییە جینیانەی كە شێرپەنجە درووست دەكات)  - پۆست دكتۆرایەكم بەدەست هێنا لێكۆڵینەوەكانم بەرەو پرۆفیسۆری لەسەر دوو بوار ( پیس بوونی ژینگە لەسەر درووست بونی شێرپەنجە، نمونەكەش كاریگەری پلاستیك لەسەر تەندروستی مرۆڤ) -    لە سوید لە هەشت مەجالی جیاوازدا دۆزینەوە(اختراع)م هەیە (شێرپەنجەی جگەر، شێرپەنجەی سی ). -    دواتر هاتمە زانكۆی هارڤاردی ئەمریكا -    دەمەوێت زانیاریم هەبێت لە هەموو بەسەكانی شێرپەنجە. -    لە هارڤارد دۆزینەوەم لە پرۆستات بووە بۆ پۆست دكتۆرای دووەم  -    ئێستا یاریدەدەری پرۆفیسیۆرم لە كۆلێجی پزیشكی لە زانكۆی هارڤارد -    دۆزینەوەیەكم هەبووە تایبەت لە بواری شێرپەنجەی مێشكی منداڵ -    ئێستا وانە بە دكتۆراكان دەڵێمەوە قوتابیەكانم لە زۆربەی وڵاتانەی دونیاوەیە  -    كەمتر وانە دەڵێمە زیاتر سەرقاڵی توێژینەوەم  -    پادشای سوید سپۆنسەری كارەكانم دەكات     شەهید حەمەسعیدی موهەندیس

‎درەو: بەپێی راگەیەنراوێكی گروپی كۆمپانیاكانی فاروق، فاروقی مەلا مستەفا خۆراك و پێداویستی بۆ (7 هەزار) خێزانی شاییستە دابین دەكات ئەویش بەپێی ئەو لیستەی كە لە قایمقام و لێپرسراوە ئیدارییەكانی قەزاو ناجیەكانی (بازیان، بەردەقارەمان، بەكرەجۆ، ڕاپەڕین، دوكان، عەربەت، پیرەمەگروون، شارباژێڕ، قەرەداغ، سێوسێنان، چەمچەماڵ، تەكیە و تاسڵوجە  و ماوەت وشۆڕش) ئامادەیان كردووە. هەر كارتۆنێك لەو پێداویستی و ئازووقانە بایی  پەنجاوحەوت هەزار و نۆسەدو پەنجا دینارە. گروپی كۆمپانیاكانی فاروق ئەوەشیان خستۆتە روو كە " كۆمەك و بەخشینەكانی كاك فاروقی مەلا مستەفا  بۆ هاونیشتیمانیان و دەزگا خزمەتگوزارییەكان لەم ماوە قەیراناویەدا هەر بەردەوام بووە. لەوانە: ‎١-یەك ملیۆن لیتر نەوتی سپی بۆ قەزای كۆیە كە بایی شەشسەدو بیست ملیۆن دینار بوو ‎٢- پێنجسەد هەزار  لیتر نەوتی سپی بۆ ناو شاری سلێمانی و چەند ناوچەیەكی دەرەوەی شاری سلێمانی كە نرخەكەی سیسەد ملیۆن دینار بوو ‎٣-بڕی دووسەدو پەنجا هەزار ‎دۆلار بۆ پارێزگای  سلێمانی ‎٣-بڕی پەنجاو نۆهەزار و پێنج سەد دۆلار هاوكاری بۆ نەخۆشخانەی كۆرۆنا لە سلێمانی(نەخۆشخانەی ئاسا) ‎ئێمە لەكاتێكدا پڕ بەدڵ هیوادارین وڵاتە   دەقی بڵاوكراوەكەی گروپی كۆمپانیاكانی فاروق بڵاوكراوەیەك لە گروپی كۆمپانیاكانی فاروقەوە: ‎هاوكارییەكی تری كاك فاروقی مەلا مستەفا لەم قەیرانە سەختەی ئێستای هەرێمی كوردستاندا ‎ كاك فاروقی مەلا مستەفا وەك چۆن لە هەموو كارەسات و بۆنەو ڕووداوێكدا پێشەنگ و دەستپێشخەر بووە لە بەدەنگەوەهاتن و یارمەتیدانی توێژە جیاجیاكانی كوردستاندا بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی خۆیان و خێزانەكانیان لەكاتی لێ قەومان و بارودۆخی نەخوازراودا،وا ئەمجارەش لەگەڵ سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنادا خۆراكی وشكە و پێداویستی دیكەی دابین كرد بۆ حەوت هەزار خێزانی شایستە بەپێی ئەو لیستەی كە بەڕێزان قایمقامەكان و لێپرسراوە ئیدارییەكان ئامادەیان كردووە لە قەزا و ناحیەكانی (بازیان،بەردەقارەمان،بەكرەجۆ،ڕاپەڕین،دوكان،عەربەت،پیرەمەگروون،شارباژێڕ،قەرەداغ،سێوسێنان،چەمچەماڵ،تەكیە و تاسڵوجە  و ماوەت وشۆڕش) ‎هەر كارتۆنێك لەو پێداویستی و ئازووقانە بایی  پەنجاوحەوت هەزار و نۆسەدو پەنجا دینارە و ڕۆژی ٢٥ /٣ بە هاوكاری ڕێكخراوی (سی دی ئۆ )و بەڕێزان قایمقامەكان و بەڕێوەبەرانی بەڕێزی ئەو قەزاو ناحیانە هاوكارییەكان دەگەیەنرێنە بەردەمی ئەو ماڵانە ‎هەر بە هەمان شێوە  و بەهاوكاری بەڕێز قایمقامی ناوەندی سلێمانی سێ هەزار خیزانی شایستەی ناو شاری سلێمانییش  هاوكاری دەكرێن ‎بۆ هەر پرسیارێك لەسەر ئەم بابەتە دەتوانن پەیوەندی  بكەن بە ژمارە تەلەفونی(٠٧٧٢٣٣٣٠٠٩٠) ‎كۆمەك و بەخشینەكانی كاك فاروقی مەلا مستەفا  بۆ هاونیشتیمانیان و دەزگا خزمەتگوزارییەكان لەم ماوە قەیراناویەدا هەر بەردەوام بووە. لەوانە ‎١-یەك ملیۆن لیتر نەوتی سپی بۆ قەزای كۆیە كە بایی شەشسەدو بیست ملیۆن دینار بوو ‎٢- پێنجسەد هەزار  لیتر نەوتی سپی بۆ ناو شاری سلێمانی و چەند ناوچەیەكی دەرەوەی شاری سلێمانی كە نرخەكەی سیسەد ملیۆن دینار بوو ‎٣-بڕی دووسەدو پەنجا هەزار ‎دۆلار بۆ پارێزگای  سلێمانی ‎٣-بڕی پەنجاو نۆهەزار و پێنج سەد دۆلار هاوكاری بۆ نەخۆشخانەی كۆرۆنا لە سلێمانی(نەخۆشخانەی ئاسا) ‎ئێمە لەكاتێكدا پڕ بەدڵ هیوادارین وڵاتە ‎خۆشەویستەكەمان ئەم كێشە گەورەیە بە كەمترین زیان تێ بپەڕێنێت وهاونیشتیمانیانی ئازیز سەلامەت و بەختەوەر بن،دڵنیاتان دەكەینەوە كە هاوكارییەكانی كاك فاروقی مەلا مستەفا  بەردەوام دەبن بۆ دەزگا خزمەتگوزارەكانی حكومەتی هەرێم و كەسانی شایستەی هاوكاری و فریاكەوتن ‎هیوای  لەشساغی و ئاسوودەیی بۆ هەموو لایەك دەخوازین ‎گروپی كۆمپانیاكانی فاروق ٢٣-٣-٢٠٢٠  

د. دلاوەر عەلادین  لە ئێستادا، هیچ دەرمانێك نییە كە مۆڵەتی بەكارهێنانی لە دژی نەخۆشی كۆڤید 19 پێدرابێ.  بەڵام زیاتر لە 300 دانە تاقیكردنەوە بۆ دەرمانی جیاواز لە وڵاتانی جیاوازدا لە ئارادانە. هەندێك لە دەرمانەكان پێشتر بۆ نەخۆشی دیكە بەكارهاتوون و  زانیاری باشیان لەبارەوە هەیە، بۆ نموونە هایدرۆكسی كلۆرۆكوین سەلفەیت (Hydroxychloroquine Sulfate) (كورتەكەی لێرەدا - كلۆرۆكوین). هەندێكی دیكەش یەكەمجارە دێنە بەرهەم و هێشتا زانیاری پزیشكیان لەسەر پەیدا نەبووە.     دوای سەلماندنی كاریگەرێتی لە تاقیگەكاندا، پێویستە هەموو دەرمانێك بەلانی كەمەوە بە سێ تا چوار قۆناخی تاقیكردنەوەی كلینیكی (لەسەر مرۆڤی ساخ و نەخۆش) دابڕوات.    قۆناخی (I):  لەسەر چەند مرۆڤێكی ساخ (20 تا 80 كەس) تاقی دەكرێتەوە، تاوەكو دۆوز (جورعە) و ئاستی دەرمان لە خوێن و سەلامەتی و كاردانەوەی مرۆڤەكانی بۆ دیاری بكرێت.    قۆناخی (II):  كە دەبێ لەسەر سەدان (100 تا 1000) كەسی توشبوو تاقی بكرێتەوە تا بزاندرێ ئایا دەرمانەكە لە مەودای نزیك و مامناوەندیدا (چەند مانگ وەیان چەند ساڵ) لە نەخۆشەكاندا سەركەوتووە و سەلامەتە.    قۆناخی (III):  كە دەرمانەكە لەسەر هەزاران كەسی نەخۆش  و بۆ ماوەیەكی زۆر درێژتر تاقی دەكرێتەوە.  لە قۆناخەكانی (II) و (III) دا، نەخۆشەكان دەكرێنە دوو گروپ یان زیاتر، وە یەك لەو گروپانە تەنیا بۆ بەراوردیكردنی دەرمانەكەیە (Control) لەگەڵ دانەیەكی دیكەی باو، وەیان لەگەڵ مادەیەكی بێ سوود و بێ زیان (پلاسیبۆ، بۆ نموونە شەكری گلوكۆز).  گرنگە كە دابەشكردنی نەخۆشەكان بە تیروپشكێكی هەڕەمەكی (Randomised ) و  جووت كوێر (Double Blind) بێ كە هیچ كام لە نەخۆش و پزیشكەكان نەزانن كام نەخۆش لە كام گروپدایە. بەوە، تاقیكردنەوەكە كاریگەری و دەستێوەردانی هیچ لایەنێكی پەیوەندیداری بەسەرەوە نابێ. كۆد و داتاكان لە كۆتایی قۆناخەكەدا ئاشكرا دەكرێن. ئەگەر دەرەنجامەكانی قۆناخی (III) لە ئاستێكی بەرزی متمانەدا سەركەوتوو بن و دەرمانەكە سەلامەت دەرچوو، ئەوكاتە مۆڵەت دەرێتە كۆمپانیاكان بۆ بەرهەمهێنان و بەكارهێنان. شایانی باسە، دوای خەرجكردنی دەیان و بگرە سەدان ملیۆن دۆلار لە ئەنجامدانی ئەو سێ قۆناخەی تاقیكردنەوە، جگە لە توێژینەوەكانی تاقیگە، كەچی تەنیا كەمینەیەك (چارەگ بۆ سێیەك)ی دەرمانەكان بە سەركەوتووی لێی دەردەچن و مۆڵەتی بەكارهێنانی فەرمی بە كۆمپانیاكان دەدرێ.    قۆناخی (IV):  كە دەرمانەكە مۆڵەتی بەكارهێنان بەدەست دێنێ بەڵام حكومەت داوای زانیاری و هەڵسەنگاندنی زیاتر دەكات لەدوای ئەوەی بە فەرمی دەخرێتە بازاڕەوە.    كلۆرۆكوین و كۆڤید   كلۆرۆكوین دەرمانێكی كۆنە یەكەمجار لە داری سینكۆنا (Cinchona) لە وڵاتی پیرو دۆزرایەوە. ئەوە حەفتا ساڵە بۆ چارەسەركردنی مەلاریا و هەندێ نەخۆشی هەوكردن (Inflammation – التهاب)ی وەك رۆماتۆیدی جومگەكان و لوپەس، بەكار هاتووە. بەڵام لە بواری ڤایرۆسدا بە قۆناخەكانی تاقیكردنەوەدا تێنەپەڕیوە، بۆیەش پێویست دەكات بە قۆناخەكانی (II) و (III) دا تێبپەڕێ. دیارە لەبەر مەترسیدارێتی پەتای كۆڤید 19، دەكرێ سازش لەسەر هەندێ بەربەستی وەك ژمارە و كات بكرێ، بەبێ ئەوەی سازش لەسەر رێكاری زانستی و دڵنیابوون لە سەلامەتی و كاریگەرێتی دەرمانەكە بكرێ.    لە دوای سەرهەڵدانی پەتای  سارس (كۆرۆنای یەكەم 2002-2003) تاقیكردنەوەی جیاواز لە تاقیگەدا لەسەر كاریگەری كلۆرۆكوین لە دژی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەنجامدراوە و دەرەنجامەكانی پۆزەتیڤ بوونە. بۆیەش، لە دوای سەرهەڵدانی پەتای كۆڤید 19 و لەژێر فشاری گشتیدا، لە وڵاتی چین رێگە درا دەرمانەكە لەسەر كۆمەڵێك نەخۆش تاقی بكرێتەوە. ئەگەرچی ووردەكاری تاقیكردنەوەكانی چین ئاشكرا نەكراون، بەڵام كۆمەڵێك كورتە راپۆرتی پزیشكی بە شێوازێكی گشتی و بەبێ داتا باس لە كاریگەرێتی كلۆرۆكوین كردووە (1). هەر بۆیەش پزیشك و زانایانی ئەمەریكی و فەرەنسی و ئیتاڵی و هی وڵاتانی دیكەش بڕیاریانداوە لەسەر هەندێ نەخۆش تاقی بكەنەوە.   لە تاقیكردنەوەیەكی بچووكدا، لە وڵاتی فەرەنسا، كلۆرۆكوین، بە تەنیا وەیان لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین (Azithromycin ئەنتیبایۆتیكە)، بەكار هێنرا و دەرەنجامی هاندەری لێ بەدیكرا (2). لەو تاقیكردنەوەیە 36 نەخۆش دابەشكرانە سەر سێ گروپ:    گروپی یەكەم:  14 نەخۆش كلۆرۆكوینان وەرگرت و لە مەودای شەش رۆژدا نیوەیان ڤایرۆسەكەیان لە قوڕگدا (دیوی پشتەوەی لوت و دەم و گەروو) نەمابوو.    گروپی  دووەم: 6 نەخۆش (كلۆرۆكوین و ئەزیپرۆمایسین)یان وەرگرت و لە ماوەی دوو هەتا پێنج رۆژدا ڤایرۆسەكەیان لە قوڕگدا نەمابوو.     گروپی سێیەم: 16 نەخۆش (پلاسیبۆ)یان وەرگرت كە كاریگەریەكی ئەوتۆی لەسەر مانەوەی ڤایرۆسەكە نەكرد.    نەخۆشێكی گروپی یەكەم كە ڤایرۆسەكەی لە قورگدا مابوو، لە رۆژی هەشتەم یەك دانە دۆوزی ئەزیپرۆمایسینی درایە و لە رۆژی دواتر ڤایرۆسەكەی لە قوڕگدا وون بووەوە. بە پێچەوانەشەوە، یەكێك لەوانەی گروپی دووەم كە لەوەدەچوو ڤایرۆسەكەی لە قوڕگدا نەمابێ، لە رۆژی هەشتەمدا ڤایرۆسەكە سەری هەڵدایەوە.    كەموكوڕی تاقیكردنەوەكەی فەرەنسا   ئەو تاقیكردنەوە كلینیكیەی فەرەنسا زۆر گرنگ بوو چونكە بۆ یەكەمجار داتای نەخۆشانی كۆڤید 19 پێشكەش بە زانایان كرا. بەڵام تاقیكردنەوەكە كەموكوڕی زۆری تێدایە، بۆیە جارێ زووە پشتی پێ ببەسترێ. بۆ نموونە:   - ژمارەی نەخۆشەكان كەمبوون، زۆر كەمتر لە هەر تاقیكردنەوەیەكی قۆناخی (II) وەیان (III). واتە لە شیكردنەوەدا، ئامارەكان و رێژەكان متمانەبەخش نابن. هاوكات نەخۆشەكان بە شێوازی (تیروپشكی هەڕەمەكی و جووتەكوێر) دابەش نەكرابوون.    - تاقیكردنەوەكە بۆ چارەسەركردنی نەخۆش نەبوو. پزیشكەكان تەنیا پشكنینیان بۆ ڤایرۆسەكە لە قوڕگی نەخۆشەكان كرد و بەداوداچوونیشیان تەنیا بۆ چەند رۆژێك بوو لەجیاتی ئەوەی هەتا كۆتایی نەخۆشیەكە و بگرە زۆر دواتریش بێ. واتە جارێ نازانین ئایا نەخۆشەكان بەو دەرمانانەن چاكبوونەوە یان نا.   سەرباری ئەو كەموكوڕیانە، دەرەنجامە كلینیكیەكان هەروەك ئەوانی تاقیگە، هاندەر بوون، هەر بۆیەش لە ئێستادا كۆمەڵێك تاقیكردنەوەی كلینیكی بۆ بەكارهێنانی كلۆرۆكوین (بە تەنیا وەیان لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین)، پێش تووشبوون (بۆ پاراستنی ستافی نەخۆشخانەكان) و دوای تووشبوونی ڤایرۆسی كۆرۆرنا لە چەندین وڵاتدا لە ئارادانە. لە بەریتانیا، نیەتێك هەیە كە كلۆرۆكوین سەلفەیت بدرێتە دە هەزار كارمەندی تەندروستی بەڵام بە دۆوزی زۆر كەمتر لەوانە (هێشتا بڕیاری لەسەر نەدراوە). لە نەرویج نیەت هەیە كە هەموو نەخۆشێك دەرمانەكەی بدرێتێ.    سەلامەتی كڵۆرۆكوین   كلۆرۆكوین دەرمانێكی باش و سەلامەتە بە شێوەیەكی گشتی، بەڵام كاریگەری لاوەكیشی زۆرە و وەك جۆرە ژەهرێك رەفتار دەكات. لە هەندێ كەسدا كاریگەریەكانی ترسناك و كوشندەیە، بۆیە دەبێ زۆر بە ووریاییەوە بەكار بهێندرێت، بەتایبەتی لەوانەی كە پێشتر نەخۆشی دڵ، گورچیلە، جگەر، شەكرە وەیان دابەزینی بەرگری لەشیان هەیە.    كڵۆرۆكوین كار لەسەر لێدانی دڵ دەكات و  لە هەندێ نەخۆشدا وا دەكات لەدوای هەر لێدانێك دڵ هەڵوەستەیەكی درێژتر بكات لە ئاسایی پێش ئەوەی خۆی شەحن بكات و جارێكی دیكە لێبداتەوە. واتە لە كاتی هەڵوەستە درێژەكەیدا خوێن و ئۆكسجین بۆ مێشك و كۆئەندامەكانی دیكەی لەش نانێری. ئەو دیاردەیە (Prolonged QT) زۆر جیددیە و مەترسی گەورەی پێوەیە، بەتایبەتی ئەگەر كڵۆرۆكوین لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین بەكار بهێندرێت چونكە هەردووكیان ئەو خاسیەتە نەخوازراوەیان هەیە. هەندێ جاریش كلۆرۆكوین شەكری خوێن لەناكاو دادەبەزێنێ و مەترسی لەسەر ژیانی نەخۆش پەیدا دەكات . بێجگە لەوانەش كلۆرۆكوین لەگەڵ كۆمەڵێك دەرمانی دیكە بەریەك دەكەون و كار لەیەكتر تێك دەدەن. بۆیە، ناكرێ هەموو نەخۆشێك كڵۆرۆكوین (بەتەنیا وەیان لەگەڵ دەرمانی دیكە) وەربگرێ.    هەڵبەتە، وەك هەموو ژەهرێك، دۆوزی رۆژانەی كڵۆرۆكوین راستەوخۆ پەیوەستە بە ئاستی سەلامەتی دەرمانەكە، كێش و ئاستی تەندروستی نەخۆشەكە.  ئەو دۆوزە بۆ نەخۆشیە جیاوازەكان جیاوازە، وە بۆ كۆڤید 19 یش لە سەنتەری جیاواز و لە مرۆڤی جیاواز، جیاواز بووە. لە تاقیكردنەوە كلینیكیەكەی فەرەنسا هەر هەشت سەعاتەی 200 mg دراوە بە نەخۆش (رۆژی 600 mg) بۆ تەواوی مەودای چارەسەركردنەكە.  دیارنیە كە چۆن پزیشكەكان گەیشتنە ئەو دۆوزە گەورەیە، كە رەنگە چانسی زیانبەخشێتی زیاد ببێ. لە تاقیكردنەوەكانی چین دۆزی گەورەتریشیان بەكارهێناوە - 500 mg رۆژی دووجار بۆ ماوەی 10 رۆژ.  لە ئەمەریكا هەندێك 400 mg رۆژانە بۆ پێنج رۆژ، وەیان 400 mg رۆژی یەكەم و دواتر 200 mg رۆژانە بۆ چوار رۆژی دیكە، وەیان 600 mg دوو جار لە رۆژی یەكەم و دواتر 400 mg  رۆژانە هەتا كۆی پێنج رۆژ. بێگومان، هەریەك لەوانە ئەزموونێكی جیاواز و ئاستێكی سەلامەتی جیاوازی دەبێ و دواتر بڵاوكراوەكان دەری دەخەن كامیان باشترین و سەلامەتترینیانە.    كڵۆرۆكوین لە هەرێمی كوردستان   لە هەرێمی كوردستان دەمێكە دەرمانی كڵۆرۆكوین بە نەخۆشان دەدرێ، و نیەتێك هەیە كە لەمەودوا هەردوو دەرمانی كڵۆرۆكوین و ئەزیپرۆمایسین (بە جیا وەیان تێكەڵ) دروست بكرێ و لە تەواوی عێراقدا بێ بەرامبەر بدرێتە نەخۆشەكان. هەڵبەتە، ئەوە هەواڵێكی دڵخۆشكەرە بۆ نەخۆشان، بەڵام گرنگە رەچاوی ئەوانەی خوارەوە بكرێت:   - ئەو دیراسەتە فەرەنسیەی كە پشتی پێ دەبەسترێت هێشتا سەرەتاییە و مەرج نیە كاریگەری دەرمانەكان لەسەر نەخۆشدا بە هەمان ئاست بێ.   - پێویستە جەخت بكرێتەوە لەسەر دڵنیابوون لە كواڵیتی دەرمانەكان و پشكنینی كواڵیتی كۆنتڕۆل بە پرۆسەیەكی بێلایەنانە و دەرەكی، نەك پشت تەنیا بە كواڵیتی كۆنتڕۆڵی كۆمپانیاكە بكرێت.    - هەڵبژاردنی نەخۆش بۆ وەرگرتنی كڵۆرۆكوین بەتەنیا وەیان لەگەڵ ئەزیپرۆمایسین زۆر گرنگە. مەرج نیە هەموو نەخۆشێك هەردوو دەرمان وەربگرێت.  وە پێویسەتە پێدانی دەرمانەكەش لەژێر سەرپەرشتی پزیشكی پسپۆڕ بێ، وە لە نەخۆشخانەیەك بێ كە توانای پشكنینی تاقیگە و چارەسەركردن نەخۆشیەكە و چارەسەری كاریگەریە لاوەكیەكانی دەرمانەكانی هەبێ.    - پێویستە لە دەستپێكەوە، پلانێكی تۆكمە بۆ بەكارهێنانی دەرمانەكان بە شێوازێكی زانستیانە دابڕێژرێ، بەجۆرێك كە لەگەڵ تێپەڕبوونی كات ئامارەكان بە شێوازێكی ئەكادیمی بڕواپێكراو  كۆبكرێنەوە و دواتر لە گۆڤاری زانستیدا بڵاو بكرێنەوە كە خۆمان و وڵاتانی جیهان بە متمانەوە بڕوانینە ئەو ئەزموونە.  بۆ ئەو مەبەستەش پێویستە تیمێكی زانستی و خاوەن ئەزموون سەرپەرشتی تەواوی پرۆسەكان بكات.   دوا هۆشداریش بۆ هاوڵاتیانە، ئەوانەی كە هەوڵیان داوە دەرەمانەكە پەیدا بكەن و پلانیان داناوە كە پێش وەیان دوای تووشبوونی نەخۆشیەكە كڵۆرۆكوین و ئەزیپرۆمایسین وەربگرن. ئەوە بابەتێكی زۆر مەترسیدارە. پێویستە هەموو كەسێك لەژێر سەرپەرشتی پزیشكی پسپۆر و بەپێی رێنماییە پزیشیكیەكان ئەو دەرمانە مەترسیدارانە وەربگرێ.    دەرمانی دیكەی ئومێدبەخش    ژمارەی دەرمانە پزیشكی و شەعبیەكانی كە بەو دواییە لە چین و وڵاتانی دیكە تاقیكراونەتەوە لەبن نایەن. بەڵام تەنیا چەند دانەیەكیان تا ئێستا زانراون كە كاریگەری ئومێدبەخشیان هەبووبێ.    - رێمدێسیڤیر (Remdesivir)پێشتر بۆ چارەسەری نەخۆشی ئیبۆلا لەلایەن كۆمپانیایەكی ئەمەریكی (گیلید) دروستكرا. دواتر لە تاقیگەدا كاریگەری لەسەر كۆمەڵێك ڤایرۆسی جیاوازی وەك كۆرۆنا نیشانداوە، بەجۆرێك كە رێگە لە گەشەكردن و تەشەنەكردنیان دەگرێ.  رێمدێسیڤیر لە وڵاتانی چین و ئەمەریكا و هۆنگ كۆنگ و سینگاپور و كۆریای باشوور لە تاقیكردنەوەی كلینیكیدایە و لە هەموویاندا هەواڵەكانی ئومێدبەخش بوونە.     - فاڤیپیراڤیر (Favipiravir)لە ژاپۆن بۆ یەكەمجار بۆ چارەسەری ئینفلەوەنزا و ڤایرۆسی دیكە دروستكرا و لە شاری (شێنزێن - چین) لەسەر هەشتا نەخۆشی كۆڤید 19 تاقیكرایەوە. لەو تاقیكردنەوە كلینیكیەدا 35 نەخۆش ئەو دەرمانەیان وەرگرت و لەگەڵ 45 نەخۆشی دیكە بەراوردكران كە دەرمانی )لۆپیناڤیر Lopinavir ) و )ریتۆناڤیر Ritonavir ( یان وەرگرت. ئەو دوو دەرمانەی دواییش كاندید بوون بۆ چارەسەری كۆڤید 19، بەڵام لەوە ناچی ئەو دوانە كاریگەر بووبن، كەچی دەرەنجامەكانی فاڤیپیراڤیر هاندەر بوون.  لە تاقیكردنەوەیەكی دیكەدا، لە شاری ووهانی چین، فاڤیپیراڤیر لەگەڵ پلاسیبۆیەك تاقیكرایەوە و دیسانەوە دەرەنجامەكان هیوابەخش بوون.     - دەرمانی دیكەی وەك كێڤزارا  Kevzara، بریلاسیدین Brilacidin ، ئاكتێمرا  Actemra و هی دیكە زۆرن كە چاوەڕێی دەرەنجامی تاقیكردنەوە كلینیكیەكانیانین.    rudaw

نوسینی: د. ئومێد ڕه‌فیق  مێژوی مرۆڤایه‌تی خاڵی نه‌بوه‌ له‌ بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تاو ده‌ردی كوشنده‌، بۆیه‌ چیرۆكی په‌تاكان له‌ مێژودا بوه‌ به‌سه‌رچاوه‌یه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ند به‌ وانه‌و سه‌دان داب و نه‌ریت و به‌های له‌گه‌ڵ خۆیاندا گۆریوه‌ ، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌م روداوانه‌ سه‌دان پرسیارو گومانی دروست كردوه‌ كه‌ تائێستا به‌بێ وڵام ماونه‌ته‌وه‌، ره‌هنده‌ سایكۆلۆژییه‌كانی په‌تا زۆر گه‌وره‌ن و پانتاییه‌كی گه‌وره‌ له‌ مێژوی مرۆڤایه‌تیدا ماوه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌لانی كه‌مه‌وه‌ به‌ دوای وڵامی ره‌هه‌نده‌كانیدا بگه‌ڕێین، چونكه‌ پێكهاته‌یه‌كی سایكۆلۆژی له‌ سه‌ر یه‌ك نه‌وه‌ی ته‌واو به‌جێده‌هێڵن ، ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌وه‌یه‌ به‌ته‌واوی رزگار بوبن له‌ په‌تاكه‌ ، به‌ڵام هێشتا گیرۆده‌ی لێكه‌وته‌و شوێنه‌واره‌ سایكۆلۆژییه‌كانی په‌تاكه‌ن، كه‌له‌ شێوه‌ی فۆبیاو ناودژی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌های جیاوازدا خۆیان به‌رجه‌سته‌ ده‌كه‌ن. ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ كۆویژدان و خه‌یاڵدانی كۆمه‌ڵگه‌و ، ره‌نگه‌ وه‌رچه‌رخانی گه‌وره‌ی زانستی و ئه‌ده‌بی  دروست بكات، په‌تا وه‌كو ئه‌زمونی شه‌ڕو كاولكارییه‌كانی شه‌ڕه‌ ، وه‌كو چۆن جه‌نگ و لێكه‌وته‌كانی گۆڕانی ڕیشه‌یی له‌ ستایلی ژیان و ئه‌زمون و مامه‌ڵه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست ده‌كه‌ن ، په‌تاش به‌های تایبه‌ت دروست ده‌كات ، كه‌ یه‌كێك له‌ هه‌ره‌ لێكه‌وته‌ دیاره‌كانی نه‌مانی متمانه‌و نامۆیی و دابرانی كۆمه‌ڵایه‌تی و كۆشتنی ئومێدو نائارامی كۆمه‌ڵایه‌تی و ترسه‌ له‌ نادیاری و مه‌جهول. له‌م دۆخه‌دا مرۆڤ گومان له‌ خۆیی و ده‌وروبه‌ری ده‌كات ، ماسك وه‌كو سیمبوڵی خۆشاردنه‌وه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌، خۆی به‌رجه‌سته‌ ده‌كات، له‌م دۆخه‌دا یه‌كه‌م جاره‌ دیوی ده‌ره‌وه‌ی ده‌شارێته‌وه‌و ، دیوی ناوه‌ی به‌ده‌رده‌خات.   بۆیه‌ هه‌ندێك له‌ پسپۆڕانی سۆسۆلۆژیا ، بابه‌تی په‌تایان وه‌كو بابه‌تی زانستی لێكداوه‌ته‌وه‌و ناویان ناوه‌ سایكۆلۆژیای په‌تا ، ئه‌م فێڵده‌ گرنگی ده‌دات به‌ ره‌فتاری كۆمه‌ڵگه‌ و مرۆڤ له‌كاتی په‌تاكان و چۆنێتی مامه‌ڵه‌یان ، ئه‌م زه‌مه‌نه‌ كۆمه‌ڵگاكان پڕه‌ له‌ شه‌پۆلی ترس و كۆ فۆبیایی ، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ پر ئه‌بێت له‌ راڤه‌ كردن و شیكاری بۆ ئازاره‌كان و سه‌رچاوه‌كانی بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تاكه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ په‌تاكانی سه‌رده‌ه‌مانی پێش جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م راست بوبێت كه‌تۆره‌كانی په‌یوندی و گه‌یاندن هه‌زاران جار كه‌متر بون له‌ ئێستا ، ئه‌وا له‌ ئێستادا گلۆبالیزه‌یشن وای كردوه‌  زیاتر ڕۆڵی هه‌یه‌ له‌ڕامانی سه‌رلێشێواوی مرۆڤ به‌ دیار تۆڕی زانیارییه‌كانه‌وه‌، ئه‌م زانیارییانه‌ ده‌بنه‌ هۆكاری به‌های دژ به‌یه‌ك و ڕه‌فتارو هه‌وڵی هیلاك كه‌ر و بێ چاره‌سه‌ر بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی په‌تاكه‌.  به‌تایبه‌ت كه‌ سروشتی بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تا به‌ تایبه‌ت تر ڤایرۆسه‌كان وایه‌ كه‌له‌سه‌ره‌تادا زانیاری له‌باره‌یانه‌وه‌ نه‌ك ته‌نها لای خه‌ڵكی ئاسایی و ته‌نانه‌ت پسپۆڕه‌كانیش سه‌ره‌تای و كه‌من.    ده‌وڵه‌ت له‌م دۆخانه‌دا ده‌توانێت ڕۆڵی خۆی ببینێت له‌ فریاكه‌وتن و راگرتنی باڵانس و نه‌ڕوخانی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ روی سایكۆلۆژی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه‌وه‌ ڕۆڵی ده‌وڵه‌ت له‌ كاتی قه‌یراندا ئه‌گه‌ر له‌ بیرۆكه‌كه‌ی فۆكۆیامه‌وه‌ سه‌یری ده‌وڵه‌ت بكه‌ین كه‌ واسه‌یری ده‌وڵه‌تی ده‌كرد ، ده‌وڵه‌تی شكستخواردوو سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تییه‌كانه‌ له‌ هه‌ژارییه‌وه‌ بۆ تیرۆرو په‌تاكان، ئه‌و پێداگری له‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی شه‌فاف ده‌كات و ته‌نانه‌ت له‌ یه‌كێك له‌ ووتاره‌كانیدا له‌ دیسه‌مبه‌ری 2019 باسی له‌وه‌ كردوه‌ دیموكراسیه‌تی ئه‌مریكا ده‌وڵه‌تی قوڵ پارێزگاری لێده‌كات، ئه‌ه‌م قه‌یرانانه‌ و قه‌یرانه‌كانی ترئابوری و په‌تاكانی وه‌كو ئیبۆلا و ئایدز و ته‌نانه‌ت كاره‌ساته‌ سروشتیه‌كان زیاتر پشتگیری له‌و تێزه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ت ناتوانێت بێلایه‌ن بێت یاخود به‌لانی كه‌م ده‌وڵه‌تی كه‌مترین ده‌ستێوه‌ردان ( وه‌كو ئه‌وه‌ی لیبراڵیه‌ تاكره‌وهكلاسیكیه‌ مۆدێرنه‌كان ( القدیمه‌ الجدیده‌)) باسی ده‌كه‌ن ، له‌م دۆخانه‌دا  كۆمه‌ڵكه‌ توشی كاره‌سات ده‌كات ، ده‌وڵه‌ت له‌م دۆخانه‌دا ده‌توانێت ڕۆڵی خۆی ببینێت له‌ فریاكه‌وتن و راگرتنی باڵانس و نه‌ڕوخانی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ روی سایكۆلۆژی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه‌وه‌، لێره‌ ده‌وڵه‌تی به‌هێز ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه‌  كه‌ له‌ڕێگه‌ی ده‌زگاكانی یاسادانان و دادوه‌ری و جێبه‌جێكردنه‌وه‌ ، پشتگیری مانه‌وه‌ی كه‌رتی ئابوری ده‌كات و بودجه‌و  رێكاری ئابوری تایبه‌ت به‌ پێی دۆخه‌كان  به‌ ڕێكاری پله‌به‌ندی پێشكه‌ش ده‌كات ، له‌ دۆخی قه‌یراندا كرمه‌ڵگه‌ زۆرتر چاوی چاوه‌ڕوانی ئومێدیان له‌سه‌ر ده‌زگا ته‌ندروستیه‌ فه‌رمییه‌كانه‌ ، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی له‌ڕێگه‌ی ئه‌و هێزه‌ی لای ده‌زگای جێبه‌جێكردنه‌ ده‌توانێت همو ئامرازه‌كان به‌كاربهێنێت بۆ روبه‌روبونه‌وه‌، بۆیه‌ ئه‌م دۆخانه‌ تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی زۆر به‌هێزه‌ بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی یه‌ك سه‌رچاوه‌ن له‌روی داهاته‌وه‌ ( ده‌وڵه‌تی به‌رخۆرد) ( الدوله‌ الریعیه‌)، ئه‌مه‌ هه‌ر ده‌وڵه‌تانه‌ن كه‌ به‌ پێوه‌ری ده‌وڵه‌تی دروست ، ده‌وڵه‌تی شكسخواردوون، بۆیه‌ ئه‌م ده‌وڵه‌تان له‌ یه‌كه‌م وه‌رزی تاقیكردنه‌وه‌دا هه‌ره‌س  ده‌هێنن و ده‌بن به‌سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تی گه‌وره‌ بۆ هاوڵاتیان، ئه‌م جۆره‌ حوكمرانیانه‌ ته‌نها له‌كاتی قه‌یراندا سه‌رچاوه‌ی داهات و بره‌كانیان بۆ هاوڵاتیان پیشان ده‌ده‌ن، به‌پٍێچه‌وانه‌وه‌ له‌ كاتی نه‌بونی قه‌یراندا هه‌زار فێڵ و رۆتینات دروست ده‌كه‌ن بۆ شاردنه‌وه‌ی داهاته‌كان . بۆیه‌ ئه‌م ده‌وڵه‌تانه‌ ده‌بن به‌سه‌رچاوه‌ی كۆی نه‌هامه‌تی و قه‌یرانه‌كان بۆ هاوڵاتیان. له‌هه‌مان كاتدا ده‌وڵه‌تی لیبراڵی له‌به‌رده‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی سه‌ختدایه‌، كه‌ تاوه‌كو ئێستا له‌به‌رده‌م شه‌پۆلی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ كه‌سیه‌كاندا ، ده‌وڵه‌ت ناتوانێت قسه‌ی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هه‌بێت. فۆبیا له‌ په‌تا زۆر گه‌وره‌تره‌ له‌وه‌ی له‌ داهاتودا چی ده‌بێت، وه‌كو ئه‌و شه‌ڕه‌ی كه‌ سه‌نگه‌رێكی دیاریكراوی نییه‌   ره‌فتاری عه‌قڵانی له‌كاتی قه‌یراندا له‌به‌رئه‌وه‌ی مرۆڤ كائینێكی عه‌قڵانیه‌ ، بۆیه‌ زۆربه‌ی بریاره‌كانی به‌ پێی پێوه‌ره‌ لۆژیكیه‌كان ده‌دات. به‌ڵام ئه‌وه‌ی سایكۆلۆژیای په‌تاكان  ئاماژه‌ی پێده‌كات، مرۆڤ له‌ كاتی په‌تاكاندا ره‌فتاری مرۆیی ئه‌گۆڕێت بۆ ره‌فتاری ناودژ ، بۆیه‌ هه‌ندێك جار پێوه‌ره‌ نالۆژیكییه‌كان زاڵ ده‌بن به‌سه‌ر ره‌فتاریدا ، به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و كاتانه‌ی كه‌ مرۆڤ له‌ دۆخێكی سروشتیدایه‌ و به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان ره‌فتاری عه‌قڵانیه‌و دۆخی فۆبیاو دڵه‌ڕاوكێ ره‌فتاری دژبه‌یه‌ك ئه‌نجام بدات و په‌نا ده‌باته‌ به‌ر ئه‌و ڕێگانه‌ی كه‌ هه‌میشه‌ له‌كاتی ئاسایدا دژیان بوه‌ له‌ ئه‌فسانه‌وه‌ بۆ سورته‌ سه‌ره‌تاییه‌كان بۆیه‌ هه‌ندێك جار له‌ جیاتی چاره‌سه‌ری لۆژیكی  خری ده‌خاته‌ به‌رده‌م مه‌ه‌ترسی . بۆ نمونه‌ له‌ كتێك كه‌ باس له‌ داخستنی سنوره‌كان ده‌كرێت، یه‌كسه‌ر بازار ده‌درێت به‌ كۆڵدا ، ئه‌مه‌ش هۆكاره‌ بۆ قه‌یران روبدات ، هه‌رچه‌ند زۆربه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ئه‌و قه‌یرانانه‌ی تیا دروست توانایان زۆر له‌وه‌ زیاتره‌ كه‌ ئه‌و قه‌یرانانه‌ دروست نه‌بن.لێره‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ درویتكردنی ئه‌و قه‌یرانانه‌ به‌ ورد بینی به‌ ئاوه‌ری لۆژیكی نه‌كراوه‌، به‌ڵكو هۆكاره‌ ترس و دڵه‌ راوكێیه‌، بریاره‌كان زیاتر به‌ سۆزداری بیركردنه‌وه‌ی نالۆژیكی دراون. ترس له‌په‌تا گومان له‌ نادیاری   له‌و كاته‌ی په‌تایه‌ك بڵاو ده‌بێته‌وه‌، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی زانیاری له‌ باره‌یه‌وه‌ كه‌مه‌، پانتاییی گومان به‌ شێبوه‌یه‌ك فراوان ده‌بێت، حه‌قیقه‌ت به‌های خۆی له‌ده‌ه‌ست ده‌دات، له‌ كاتی په‌تای كۆرۆنا له‌به‌رئه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌كان فاكت نین، ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وترێت هه‌ندێك جار پێچه‌وانه‌كه‌ی راست ده‌رئه‌چێت، له‌لایه‌ك هه‌ندێك جار په‌تاكه‌ خۆی له‌گه‌ڵ ژینگه‌ جیاوازه‌كان ده‌گونجێنێت، هه‌ندێك جاریش خودی ڤایرۆسه‌كه‌ بازدانی جینی ده‌كات، بۆیه‌ شیكاری و لێكۆڵینه‌وه‌كان جێگیر نین، ئه‌مه‌ له‌ لایه‌ك ، له‌لایه‌كی تر فۆبیاو دڵه‌راكێ له‌ په‌تاكه‌ خۆی هۆكاره‌ بۆ ئه‌وه‌ی فۆبیا له‌وه‌ دروست بێت له‌ داهاتودا چی رووده‌دات، وه‌كو ئه‌وه‌ی ژیژه‌ك له‌ سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ده‌ڵێت ( ڕێنمایی و ئامۆژگارییه‌كان هه‌مویان به‌ ئاراسته‌ی ئه‌وه‌ن ، كه‌ نه‌ترسین ، به‌ڵام هه‌واڵه‌كان هه‌مو ئه‌ڵێن بترسن) ، له‌به‌ر ئه‌مه‌ش فۆبیا له‌ په‌تا زۆر گه‌وره‌تره‌ له‌وه‌ی له‌ داهاتودا چی ده‌بێت، وه‌كو ئه‌و شه‌ڕه‌ی كه‌ سه‌نگه‌رێكی دیاریكراوی نییه‌.  ئه‌مه‌ ته‌نها ئه‌وانه‌ ناگرێته‌وه‌ كه‌ توشی په‌تاكه‌ بون ، به‌ڵكو هه‌موان ده‌گرێته‌وه‌ ، له‌م كاتدا بۆشاییی نێوان تاك و كۆمه‌ڵگه‌ به‌ته‌واوی كه‌م ده‌بێته‌وه‌ ، چونكه‌ چاره‌نوسی كۆمه‌ڵگه‌ به‌ ته‌واوی به‌ستراوه‌ به‌چاره‌نوسی تاكه‌وه‌، به‌ ئاسانی هه‌ست به‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ چه‌ند ته‌ندروستی و ناخۆشیه‌كانمان له‌یه‌ك نزیكن، كۆهه‌ستیه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی دروست ده‌بێت، چاوه‌ڕوانیه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی هیچ كه‌س هه‌ڵه‌ نه‌كات تا قه‌باره‌ی زیانه‌كان گه‌وره‌ نه‌بێت، تا ئه‌و ئاسته‌ كاریگه‌ره‌ هه‌ندێك جار داوای به‌كار هێنانی هێز ده‌كرێت، هه‌ندێك جاریش به‌ به‌بلاوكردنه‌وه‌ی هۆشیاری،   ئه‌مه‌ش یه‌كه‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌لایه‌ك په‌تاكه‌ زۆر به‌ خێرای بڵاو ده‌بێته‌وه‌ ، دووه‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی توانای پێشبینیكردن و زاڵ بون به‌سه‌ر په‌تاكه‌دا دیار نییه‌. به‌ تایبه‌ت له‌ دۆخی ئه‌م په‌تایه‌دا ره‌هه‌ندی سیاسی زۆر دراوه‌ت پاڵ په‌تاكه‌و ، هه‌ندێك راڤه‌ وا لێكی ده‌ده‌نه‌وه‌ كه‌ په‌تاكه‌ شه‌ڕی بایه‌لۆجی بێت، نه‌ك دیارده‌یه‌كی سرۆشتی ، له‌ پاڵ ئه‌مه‌شدا شه‌ڕێكی ئابوری گه‌وره‌ ده‌جوڵێت، كه‌ ره‌نگه سیسته‌می ئابوری جیهانی بگۆڕێت. هه‌رچه‌نده‌ ماوه‌ی په‌تاكه‌ درێژ ئه‌بێته‌وه‌ دوو دیارده‌ی دژ به‌یه‌ك ئه‌جوڵێنن یه‌كیان ئه‌وه‌یه‌ خه‌ڵك له‌ چاوه‌روانیدا ، هه‌ڵبژارده‌ی به‌ كۆمه‌ڵاتیبون هه‌ڵه‌ بژێرنه‌وه‌، ئه‌ویتریش ژماره‌ی قوربانیه‌كانه‌، كه‌ هه‌ردووكیان یه‌ك ده‌رئه‌نجامی هه‌یه‌، ئه‌وه‌ش زیاد بونی فشاری ده‌رونیه‌. ڕۆڵی ده‌وڵه‌ت لایه‌نی ته‌ندروستی لێره‌ زۆر ده‌رده‌كه‌وێت ، هه‌تا رێژه‌ی مردن  وكۆنترۆڵكردن زیاتر ده‌بێت، به‌ ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌ متمانه‌ی هاوڵاتیان  زۆر تر ده‌بێت، بۆیه‌ ده‌رئه‌نجام فشاره‌كان كه‌متر ده‌بێته‌وه‌ . ئه‌گه‌ر ئاماژه‌ به‌هه‌ر دوو ئه‌زمونی چین و ئیتالیا وه‌كو دوو نمونه‌ی جیاواز لێكبده‌ینه‌وه‌ ، توانای ده‌وڵه‌ت متمانه‌ی خه‌ڵك به‌ ده‌وڵت به‌ رونی ده‌رده‌كه‌وێت، له‌یه‌كه‌مدا به‌ توانا له‌ دووه‌مدا خراپ ، كه‌ نمونه‌ی ئیتالیا نه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌ی ده‌رونی له‌ لای خه‌ڵك له‌ ئیتالیا خراپ كردوه‌، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌مو ئه‌وورپا ، ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر هه‌مو جیهان هه‌بوه‌.  رنگه‌ له‌م نێوه‌نده‌ گوتاره‌كه‌ی جۆنسۆنی سه‌رۆك وه‌زیرانی به‌ریتانیا له‌باره‌ی په‌تاكه‌وه‌ زۆر جێگه‌ی ڕه‌خنه‌ بوبێت، كه‌ وتی ده‌بێت، خه‌ڵكی به‌ریتانیا خۆیان بۆ به‌جێهێشتنی ئازیزانیان ئاماده‌ بكه‌ن، ئه‌م گوتاره‌ ئاشكرایه‌ ره‌نگه‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ رای پزیشكی دركێنرابێت، به‌ڵام ڕۆڵی سه‌ركرده‌ ئه‌وه‌ نییه‌ ، ئه‌م ڕۆڵه‌ ڕۆخێنه‌ره‌ بگێڕێت. گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ رابردو، له‌ نێوان ئه‌فسانه‌و ئایندا   ئه‌زمونی مرۆڤایه‌تی له‌كاتی قه‌یرانه‌كاندا ، په‌نابردنه‌ بۆ غه‌یبیات و سیسته‌مێكی به‌های جێگیر كه‌ هه‌ندێك جار پاڵنه‌ره‌كانی  ئایدیایه‌كه‌ ره‌گ و ریشه‌كه‌ی پشت ئه‌ستوره‌ به‌ئه‌فسانه‌و ئه‌و راڤانه‌ی له‌ په‌نهاندا مرۆڤ په‌نایان بۆ ئه‌بات، وه‌كو سروته‌ ئاینیه‌كان ، چاكه‌و خێرخوازی ، ئێستا له‌ عێراق ئه‌بینین هه‌مو جیهان سه‌رقاڵه‌ به‌وه‌ی ڕێكاری ته‌ندروستی بگیرێته‌به‌ر ، به‌تایبه‌تی شیعه‌كان تا ئێستا  له‌ مقۆمقۆی ئه‌وه‌ن كه‌ ده‌رگای مه‌زاره‌كان داناخه‌ن ،چونكه‌ تا ئێستا ئه‌مان بروایان وایه‌ كه‌ئه‌م كه‌سایه‌تیانه‌ ئه‌وه‌نده‌ پیرۆزن، په‌تاكان زه‌فه‌رییان پێ نابات. به‌ڵام هه‌ندێك جار به‌ پێی كات و بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تاكه‌ هه‌ندێك كه‌س  بیرو باوه‌ریان ده‌گۆڕن ،چونكه‌ په‌تاكه‌ به‌شێكی   قه‌ناعه‌تیان تێر ناكات ،یان ڕوداوه‌كان به‌ پێچه‌وانه‌ی بیروباوه‌ڕیانه‌وه‌ یه‌وه‌ و‌، كاره‌سات ده‌خاته‌وه‌ ، وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ كۆریای باشور ڕویدا. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ئه‌م قه‌یرانانه‌ هۆكارێك ده‌بن بۆ به‌رزبونه‌وه‌ی دینداری ، په‌یوه‌ندیدار به‌م بابه‌ت زۆر جار له‌م كاتانه‌دا مرۆڤ په‌نا ده‌باته‌و بۆ كلتورو ئه‌و حه‌كایه‌تانه‌ی له‌ مێژوی میلله‌ته‌كاندا هه‌یه‌.به‌ تایبه‌تی گه‌رانه‌وه‌ بۆ گیا ده‌رمانیه‌كان، خه‌ریكه‌ به‌ نیانده‌رتاڵبونی مرۆڤ ده‌ست پێده‌كاته‌وه‌، له‌كاتێكدا له‌ پێشودا ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌ له‌ لایه‌ن پزیشكانه‌وه‌ زۆر دژایه‌تی ئه‌كرا . له‌ دوای ئه‌وه‌ی چینیه‌كان هه‌ردوو جۆری چاره‌سه‌ری پزیشكی و چاره‌سه‌ری كلتورییان به‌كارهێناو كاریگه‌رییه‌كه‌یان باس كرد ، له‌به‌شێكی زۆر له‌ وڵاتان  په‌نایان بۆ برد، ته‌نانه‌ت كار گه‌یشتۆته‌ ئه‌وه‌ی له‌ هندستان خواردنی میزی مانگا وه‌كو چاره‌سه‌ر سه‌یر ده‌كرێت، چونكه‌ مانگا پیرۆزه‌و میزه‌كه‌شی ده‌كرێت وه‌كو چاره‌سه‌ر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت.ئه‌مه‌ ئه‌و سروتانه‌ن ته‌نها له‌كاتی ئه‌م جۆره‌ ڕوداوانه‌دا هه‌ستیان پێ ده‌كریت. كه‌ ڕه‌نگه‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی ئه‌وه‌ بێت زانست ده‌سته‌وستانه‌ كه‌ چاره‌سه‌رێكی سیحری ده‌م و ده‌ست پێشكه‌ش بكات.  هه‌ندێك راڤه‌ وا لێكی ده‌ده‌نه‌وه‌ كه‌ په‌تاكه‌ شه‌ڕی بایه‌لۆجی بێت، نه‌ك دیارده‌یه‌كی سرۆشتی ، له‌ پاڵ ئه‌مه‌شدا شه‌ڕێكی ئابوری گه‌وره‌ ده‌جوڵێت   پڕوپاگه‌نده‌و ڕاسیزمی نوێ ئه‌و كاته‌ی نه‌خۆشی كولێرا له‌ فه‌ره‌نسا بڵاو بوه‌وه‌ ، پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بڵاوبۆوه‌ كه‌ ئه‌م تیۆره‌ی موئامه‌ره‌یه‌و ، په‌تاكه‌ مرۆڤ دروستی كردوه‌ . ده‌ست به‌جێ پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بڵاو بۆوه‌ كه‌ حكومه‌ته‌كه‌ی مه‌لیك (لویس فلیپ) مادده‌ی زه‌رنیخی كردۆته‌ بیره‌ ئاوه‌كانه‌وه‌ ، له‌ ئێستادا رۆژانه‌ پرۆپاگه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بڵاو ده‌بێته‌وه‌ كه‌ه‌ ئه‌م په‌تایه‌ دروستكراوی ئه‌مریكایه‌، هه‌ندێك كه‌سی تر بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ده‌زگای هه‌واڵگری فه‌ڕه‌نسی ئه‌م كاره‌ساته‌ی دروست كردوه‌، هه‌ندێك تر به‌ تایبه‌تی ئه‌مریكا به‌ نه‌خۆشی چینی ده‌یناسێنیت ، هه‌ندێك بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ بۆ له‌ ناوبردنی به‌ته‌مه‌نه‌كانه‌، چونكه‌ له‌ ئه‌مریكاو له‌ ئه‌وروپا به‌ته‌مه‌نه‌كا‌ن بارگرانییه‌كی زۆریان بۆ حكومه‌ت دروست كردوه‌. ئه‌م پرۆپاگه‌ندانه‌ لێكه‌وته‌ی ئابوری وحه‌قیقه‌تی ڤایرۆسه‌كه‌ ناشارنه‌وه‌، بۆیه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ ژینگه‌یه‌كی گونجاو دروست ده‌كه‌ن بۆ پشت به‌ستن به‌ ته‌فسیری تیۆره‌ی موئامه‌ره‌و تاوانباركردن و تۆمه‌تباركردنی حكومه‌ته‌كان به‌لایه‌نداری هه‌ریه‌ك له‌و وڵاتانه‌.   له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م تێۆره‌ فاكته‌رێكه‌ بۆ سه‌رهڵدانه‌وه‌ی راسیستی نه‌ته‌وه‌یی ره‌گه‌زی، له‌سه‌ره‌تایی ڤایرۆسه‌كه‌وه‌ ترس له‌ ڕه‌گه‌ز چینی گه‌یشتبوه‌ مه‌ترسی له‌سه‌ر چینه‌كان له‌ هه‌مو جیهان و بێڕێزكردن به‌رامبه‌رچینیه‌كان، دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌ هه‌مو چینیه‌ك، هه‌مو گێڕانه‌وه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی چینی به‌سه‌ ، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵگری په‌تاكه‌ی .   

درەو: بەپێی نوێترین ئاماری وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان ژمارەی توشبوان بە ڤایرۆسی كۆرۆنا گەیشتۆتە (54) كەس و تا ئێستا (13) بەتەواوی چاكبونەتەوە. لەسەر ئاستیش جیهانیش ژمارەی توشبوان ( 304 هەزارو 37 ) كەسەو (12 هەزارو 979) كەس مردوون و (94 هەزارو 674) كەس چاكبونەتەوە.   كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستان 21/3/2020 توشبون: 54 مـــردن : 1 چاكبوەوە: 13 كەیسی ماوە: 33 رێژەی چاكبونەوە 24% رێژەی مـــردن : 2% كۆرۆنا لە جیهاندا توشبوو:304037 مردن: 12979 چاكبوەوە: 94674 رێژەی چاكیونەوە: 31% رێژەی مـــردن : 4%

راپۆرتی: محەمەد رەئوف  فازڵ حەمەرەفعەت "دەستی دایە كڵاشینكۆفەكەو راستەوخۆ فیشەكەكانی نا بەنێوچاوانی داودی برایەوە، روی چەكەكەی كردە ئەیوبی براگەورەی بەڵام لەبەر ئەوەی ئەیوب نەخۆش بوو دایكی خۆیدایە بەر لولەی تفەنگەوە، بەڵام بەفیشەكێك سەری دایكیشی پێكا، دواتر دانای برای لولەی تفەنگەكەی گرت و بەوهۆیەوە دەستی سوتا، دواتر فیشەك دەنێت بەناوچاوانی ئەیوبی براگەورەو دانای برابچوكیەوە، پاشان باوكیشی دەپێكێت، نەرمینی خوشكی كە تەنها دەربازبووی روداوەكەیە بەدوایدا رادەكات و دەڵێت هەمویانت كوشت تكایە منیش بكوژە، پێی دەڵێت ناتكوژم بۆ ئەوەی بەخەفتەوە بمریت". ئەمە "تارق"ە كە دوێنی شەو لە پشتی مزگەوتی قازی محەمەدی شاری سلێمانیەوە دایكی و سێ برایی كوشت و باوكیشی بەسەختی بریندار كرد. لە پشتی قازی محەمەدەوە چی رویدا؟ دوێنێ شەو لەناو روحی ماندوو و شەكەتی هاوڵاتیان لەلایەك بەهۆی ترس لە تارماییەكانی "كۆرۆنا" و خۆزیندانیكردن لە پێناو سەلامەتی هەموان و  نزیك بوونەوە لە قەیرانی درایی و ترس لە دووبارەبوونەوەی پاشەكەوتی موچە، خەڵكی كوردستان بە روداوێكی بیستنی روداوێكی تراژیدی بە ئاگاهاتنەوە" كوڕێك سێ برایی و دایكی كوشتووەو باوكیشی بەسەختی بریندار كردووە" .  ماڵی تارق (5) بران ( تەیب، ئەیوب، داود، تارق، دانا، تەها) تەنها (تەها) لەسەر ماڵ ماوە لە براكانی، (4) خوشكنتەنها ( نەرمینی خوشكی ) لەسەر ماڵ ماوە، تەیبی براگەورەی لە ئەڵمانیایەو هەرسێ برا كوژراوەكە ژن و منداڵیان هەیەو سێ خوشكیشی هاوسەرگیرییان كردووە، تەهای برابچوكی لەو كاتەدا لەماڵ نەبووە، لەگەڵ سەبیحەی دایكیان و شێخ محەمەدی باوكیان پێكەوە ژیاون.  بەڕێوەبەری گشتی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند" كاتژمێر 9:10 خولەكی شەوی رابردوو كوڕێك كە دایكی و سێ برای كوشتووەو باوكیشی بەسەختی برینداركردووە، هەرزوو بە برینداری دەستگیرراوە، بەڕێوەبەری پۆلیس دەڵێت:  تەنها خوشكێكی ماوە لەكاتی روداوەكەدا تارق پێی وتووە.   لەسەر چی بوو؟ تارق لەسەرەتای ساڵی 2000 لەنانەواخانە لە گەڕەكی مەجید بەگ جەستەی دەسوتێت، لەبەر ئەوەی لەو كاتەدا و بەهۆی خراپی باری ئابوریەوە تەنها چارەسەری برینەكەی كراوەو نەتوانرا جوانكاری بۆ بكرێت و سوتاویەكە بە جەستەیەوە دیار دەبێت، وەك كەسوكارەكەی دەڵێن ( تارق یەكێك بووە لە كوڕە جوانەكان و ئەو سوتانە كاریگەری لەسەر جەستەو دەرونی هەبووە)، بۆیە ماوەیەك كاری ( سەقفی تەپەدۆر)ی كردووەو دواتر  لەساڵی 2010 (تارق) بەمەبەستی نەشتەرگەری بۆ جوانكاری جەستەی دەچێتە ئەڵمانیا، بەڵام دوای 6 ساڵ دەگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، هەروەك لای نزیكەكانی باسی كردووە"ئەوێ شوێنی ژیان نیە، مرۆڤ شێت دەبێت" سەرەڕای ئەوەی وەڵام وەرناگرێت، دەگەرێتەوە هەرێمی كوردستان و سەرقاڵی یاری ئاسن دەبێت لەم بوارەدا ( دوو جار مەدالیای بەدەستهێناوە)و بەپێی وتەی كەسە نزیكەكانی "هەر پارەیەكی دەستكەوتبێت بۆ كڕینی خواردن و پرۆتینی تایبەت بە یاری ئاسن خەرجكردووە".  بەڵام سەرەڕای ئەوەی هاوسەرگیری نەكردووە، هەمیشە لای باوك و دایك و براكانی نارەزایی لە ژیانی خۆی دەربڕیوەو وتویەتی "ئەمە ژیان نیە ئێمەی تێیداین، بۆیە دەبێت خانوەكەم بۆ بفرۆشن و پێی دەچمەوە ئەوروپا چونكە من ناتوانم لێرە بژیم" ئەم قسەیە چەند جارێك لای دایكی و باوك و براكانی دەیكات، بەڵام براكانی قبوڵی ناكەن و دەڵێن ناكرێت دایك و باوكمان بخەینە سەر جادەو لەم تەمەنەدا بچنە كرێچیەوە. چی رویدا.؟ تارق بەنیازی یەكلاكردنەوەی فرۆشتنی خانوەكەیان سەر لە ئێوارەی رۆژی روداوەكە تەلەفۆن بۆ براكانی( ئەیوب، داود، دانا)  دەكات، كە بێن بۆ ماڵی باوكی، براكانیشی رازی دەبن و پێیان وایە چاسەرێكی دۆزیوەتەوە، بۆیە شەو دێنە ماڵی باوكیان، لەوێ تارق پێیان دەڵێت" دەبێت ئەم خانووەم بۆ بفرۆشن و حەقی خۆم بدەنێ و دەچم بۆ ئەوروپا، چیتر ناتوانم لێرە بژیم" براكانی بەم پێشنیازە رازی نابن و زۆر هەوڵی لەگەڵدا دەدەن كە رازی بكەن بەڵام تارق رازی نابێت، دوای نائومێد بوونی دەچێتەوە دەرەوەو بەزوویی دەگەڕێتەوە، وەك هەندێك لە كەسوكارەكەی دەڵێن چەكەكەی لەپشت دەرگاكەوە داناوە دەیهێنێت ( هەندێكی تریان دەڵێن ئۆتۆمبێلێك هاتووتە بەردەرگاكەو چەكەكەی لە كەسێكی ناو ئۆتۆمبێلەكە وەرگرتووە) و گەڕاوەتەوە ژورەوە. بەپێی وتەی كەسە نزیكەكانی یەكەم فیشەك كە تەقاندویەتی ناویەتی بە داودی برایەوە، رودەكاتە ئەیوب، دایكی خۆی دەداتە بەرچەكەكە، ئەیوب نەخۆشی جگەری هەبووەو بەردەوام نەخۆش بووە، پاڕانەوەكەی دایكی كاریگەری نەبووە نەك هەر ئەیوب دایكشی پێكاوە،  بە فیشەكێك ناوچاوانی دایكی دەپێكێت، دواتریش دانا یەكێك لە براكانی تارق كە لە نهۆمی كە كەمێك پێشتر چۆتە نهۆمی سەرەوە لەكاتی دەمەقاڵیەكە هاتۆتە خوارەوەو لولەی تفەنگەكەی تارقی گرتووە، بەڵام هەوڵەكەی سەری نەگرتووەو دەستی دەسوتێت، فیشەك دەنێت بەسەری داودی براگەورەیەوەو دواتریش دانای برابچوكی دەكوژێت، هەر لەم هەڵچونەدا تاریق باوكیشی دەپێكێت، ( باوكی ئێستا لە نەخۆشخانەیەو برینەكەی سەری سەختەو توشی نەزیف داخلی بووە). ئەم روداوە كاتژمێر 9:10 خولەكی دوێنێ شەو رویدا، دوای كوشتنی دایك و سێ براكەی تارق هەڵهاتووە، بەپێی گێڕاوەكان كە بەرێوەبەری پۆلیسیش پشتڕاستی كردۆتەوە، نەرمینی خوشكی لەكاتی هەڵهاتنی تاریقی برایدا بەدوای دەكەوێت و پێی دەڵێت "تكایە بەس من ماوم منیش بكوژە" تارق  پێی دەڵێت " ناتكوژم بابەخەفتەوە بمرێت". چەند خولەكێك دوای روداوەكە هێزەكانی  پۆلیس ئاگاداردەكرێتەوە، هێزێكی هاوبەشی پۆلیس و ئاسایش ناوچەكە كۆنترۆڵ دەكەن و شوێنپێی تارق هەڵدەگرن،  كە بەچەكێكەوە لە هێزە ئەمنییەكان یاخی بووە، دوای چەند كاتژمێرێك لە (جوت سایدی زەرگەتە)ی سلێمانی، هێزە ئەمنیەكان تارق دەدۆزنەوە، تارق ئامادە نیە خۆی رادەست بكات، تەقە دەكات و هێزە ئەمنیەكانیش وەڵامی دەدەنەوە، لەم پێكدادانەدا كە یەكێك لە ئەندامانی هێزە ئەمنییەكە بریندار دەبێت، تارقیش بە برینداری دەستگیر دەكرێت، كە لە روبەروبونەوەكەدا سێ فیشەك بەر تارق دەكەوێت ( فیشەكێك بەر قۆڵی، یەكێك بەر سكی و ئەویتر بەرشانی كەوتووە)، دوای دەستگیركردنی بە برینداری، هێزە ئەمنیەكان بە دەستگیركراوی تارق دەگوازنەوە بۆ نەخۆشخانەو دوای نەشتەرگەری باری تەندروستی جێگیرە، پۆلیس و دادگا پەڕاوی لێكۆڵینەوە بۆ تارق دەكەنەوە، پێش بینیەكان بۆ ئەوەدەچن، كەیسی ئەم كوشتنە لە كەمترین حاڵەتدا زیندانی هەتا هەتاییەو لە بەرزترین حاڵەتیشدا سزای لەسێدارەدانە، جێبەجێكردنیشی بە بڕیارێكی تایبەت دەبێت كە بەتەنها لە دەسەڵاتی سەرۆكی هەرێمە.  (درەو) بۆ بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە پەیوەندی بە زۆرێك لە كەسە نزیكەكانی ئەو خانەوادەیەوە كردووەو زانیاری لێوەرگرتوون، بەڵام ناوی ئەوانەی كە قسەیان كردوە بە پارێزراوی لای (درەو) دەمێنێتەوە. 

درەو:   بەشی دووەم: " تەشەنەی كولتووری بنەماڵەگەرایی لەدوای كرنگرەی هەشتەمیەوە ئەگەرێكی زیندووی بەردەم ئایندەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستانە، ئەویش بەهۆی دەستگرتنی خزمە نزیكەكانی ئەمینداری گشتی یەكگرتوو بەسەر پێگە هەستیارەكانی ئەو حزبە ....  تاڵەبانی باوك هیچ بیر و پلانێكی بۆ جێگرەوەی خۆی، نە لەنێوبنەماڵەكەیدا و نە لەنێو سەركردەكانی تردا نەبووە بەڵام دەرەنجامی هەڵبژاردنە بەراییە‌كانی پێش كۆنگرە(كۆمیتە، مەڵبەند ومەكتەبەكان) بەهێزیی باڵی تاڵەبانی لەنێو نەوەی نوێی كادیرانیدا دەرخست، هەربۆیە وەك پێشبینی دەكرا، دەرئەنجامی دەنگەكانی كۆنگرە لە بەرژەوەندی ئەم باڵە یەكلابۆوە." ئەمە بەشی دووەمی  رانانێكی ئەكادیمیە كە لەلایەن كۆمەڵێك توێژەری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە هەرێمی كوردستان ئامادەكراوە. لێكۆڵینەوەكەی ئەو سەنتەرە كە بەناوی (پرسە دژوارەكانی هەرێمی كوردستان و ئایندەی چاكسازییان) و  (كۆنگرەكانی یەكێتی و یەكگرتوو بە نموونە) رانان بۆ كرنگرەی هەشتەمی یەكگرتوو دەكات و دەڵێت " سەرمایەی ئێستای یەكگرتوو، ڕێكخستن و بانگەواز و بەڕیوەبردنی داراییەكەیەتی، هەردووكیان لەدەست خزمە نزیكەكانی ئەمینداری گشتیدان، گریمانەی تەشەنەی كولتووری بنەماڵەگەرایی ئەگەرێكی زیندووی بەردەم ئایندەی یەكگرتووە" سەبارەت بە كرنگرەی سێیەمی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان دەنوسن"دوای دوورخستنەوەی بەشێكی زۆر لە سەركردە دێر‌ینەكان، ئێستا یەكێتی لەلایەن توێژێكی سیاسی گەنجترەوە بەڕێوە دەبرێت، سەرباری خاڵه ئەرێنییەكان بەڵام هێشتا ڕوون نیە ئەم نەوە گەنجە چ دیدێك یان بەرنامەیەكی جیاوازی هەیە كە پێویستە هەر نەوەیەكی گەنج لەگەڵ خۆیدا بیهێنێت. نوێبونەوەی  راپۆرتەكەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی لەلایەن ( د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.یوسف گۆران، د.هەردی مهدی میكە)یەوە ئامادەكراوە. دەقی راپۆرتەكە  تەوەری دووەم: كێشەی دیموكراسیی نێوخۆیی پارتەكان لە هەرێمی كوردستان (كۆنگرەكانی یەكێتی و یەكگرتوو بە نموونە)     یەكەم: كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی  هەرچەندە كۆنگرە وەك میكانیزم و میراتێكی سیاسی لەنێو پارتە‌كاندا، بۆ نوێبونەوه و شەرعییەتدان بە سەركردایەتی وسیاسەت وپێكهاتەو دامودەزگاكانی حزب بەشێوەیەكی دیموكراسیانه ئامرازێكی باو و پێویستییەكی سیاسی بووە، بەڵام لە كولتووری سیاسیی رۆژهەڵات و بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پابەندییەكی ئەو‌تۆی بە كات و رێوشوێنە دیموكراسی و شەفافانەی بەستنی كۆنگرەكانەوە نەبوە. ئەم ڕاستییە بۆ كوردستان و پارتە سیاسییەكانی(لەناویشیاندا یەكێتی نیشتمانی كوردستان)، تا ئاستێكی زۆر دروست و سەلمێنراوە. هەر ئەمەشە وایكردووە یەكێتی لە مێژووی ٤٥ساڵەیدا، تەنها چوار كۆنگرەی بەستوە و هەموو كاتێك درەنگ كەوتووه و نیگەرانی و توڕەیی بەدوای خۆیدا هێناوه.‌‌     - پێودانگە گشتییەكانی(محددات) كۆنگرە چوارەمی یەكێتی: ١- پێودانگە دەرەكییەكانی حزب ئاشكرایە شێوەی رێكخستنی ژیانی حزبی لە زۆربەی سیستمە دیموكراسییەكان بە دەستور یاسا و رێنمایی رێكدەخرێت. یاسای پارتە سیاسییەكانی عێراقی‌ ساڵی ٢٠١٧،‌ سەرجەم پارتە سیاسییەكانی ناچار كردوه تا‌ دەربارەی كاتی بەستنی كۆنگره، پابەندی پەیڕەوی نێوخۆی پەسەندكراوی حزبەكەیان بن و هەروەها سزای بەسەر ئەو پارتانەشدا‌ دیاریی كردووە كە پێشێلی پێڕەو دەكەن. لەیاساكەدا رێگە لە خۆكاندیدكردنی ئەفسەرە باڵاكانی بۆ پۆستە حزبییەكان گیراوە. هەر لەبەر ئەوەش بوو‌ پاش دەرچونی ئەم یاسایە سەرجەم پارتە سیاسییەكان پابەند كران خۆیان لەگەڵ ئەم یاسایەدا بگونجێنن و هۆكارێكیش بوو بۆ گوشارخستنە سەر یەكێتی بۆ بەستنی كۆنگرە لە مانگی ١٢ی ٢٠١٩.  ٢- پێودانگە ناوخۆییەكان پەیڕەوی ناخۆی پەسەندكراوی كۆنگرەی سێی یەكێتی ٢٠١٠ یەكێتی، پابەند كردوە كە هەر سێ ساڵ جارێك كۆنگرە ببەستێت و تەنها بۆ یەكجار (بۆ ماوەی سێ تا شەش مانگ) مافی دواخستنی كۆنگرەی هەیە، بەپێچەوانەوە سەركردایەتی شەرعییەتی خۆی لەدەست دەدات، واتە بەپێی پەیڕەو دەبوایە كۆنگرەی یەكێتی لەسەرەتای ساڵی ٢٠١٤دا ببەسترێت. هەرچەندە ئەم پەیڕەوە‌ نەیتوانی رێ لە دواخستنی كۆنگرە بگرێت، بەڵام كارتێكی بەهێز بوو بەدەست خوازیارانی كۆنگرە و كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێڕاقەوە. لەلایەكی¬ترەوە كێبڕكێی ناوخۆیی باڵەكانی نێو یەكێتی، هۆكارێكی¬تری شێوە ‌و كاتی بەستنی كۆنگرە بوو، بە تایبەت پاش نەخۆشكەوتنی سكرتێری گشتی (جەلال تاڵەبانی) و دروستبوونی بۆشایی لە ترۆپكی سەركردایەتیی یەكێتیدا، ئەم راستییە لە هەڵبژاردنەكانی ٢٠١٣ی هەرێمدا بە ئاشكرا رەنگی دایەوە، وەك بینرا لەو هەڵبژاردنەدا یەكێتی شكستی هێنا و بوو بە هێزی سێیەم و وەپاش بزوتنەوەی گۆڕان كەوت. شاراوە نیە كە هۆكارێكی بەهۆی ململانێ نێوخۆییەكانیەوە بەشێكی دیاری  سەركردایەتیی یەكێتی ئامادەی بەشداری هەڵمەتی هەڵبژاردنیش ‌نەبوون، كە دواجار دەرئەنجامە خراپەكانی هەڵبژاردنەكە هۆكارێكی سەرەكی ترس لە بەستنی كۆنگرە بوو. دوور‌كەوتنەوەی مام جەلال و بۆشایی سەركردایەتی، ململانێی نێوخۆیی سەركردەكان، شكستەكانی هەڵبژاردن، پاشەكشێی سیاسی و دەسەڵاتداری لەسەر ئاستی كوردستان و لەدەستدانی شەرعییەت بەپێی پەیڕەو،‌ سەرجەمیان هۆكاری دروستبوونی ناڕەزایی و نیگەرانی زۆر بوون و سەرەنجام بەهۆی زیاتر دواخستنی كۆنگره،‌ هەژموونی نەوەیەكی گەنجی سیاسی ئارەزومەند بۆ گۆڕینی بەربژێری سیاسی لە نێو یەكێتیدا بەهێزبوو، دوا كۆنگرەش بەهێزترین ئامرازی جێبەجێكردنی ئەم ئارەزوو و ویستە ‌بوو.     - پڕۆژەكانی پێش كۆنگرە پێش بەستنی كۆنگرە چەندین پڕۆژە، كە گوزارشتی لە ڕاوبۆچونی كەسایەتی و باڵه جیاوازە‌كان دەكرد، گەڵاڵه ‌و پێشكەشكران، هەروەها هەوڵی جدیش بۆ گەڵاڵەكردنی پڕۆژەیەكی گشتگیر كە جێی ڕەزامەندی زۆربەی لایەنەكان بێت، درا.  بۆ سەركەوتنی هەر پرۆژەیەك سێ مەسەلەی سەرەكی دەبوو دەبوو لە هەر پرۆژەیەكدا لەبەرچاو بگیرانانیە و هەر پرۆژەیەك چارەسەری‌ بۆ بدۆزینایەتەوە، ئەوانیش‌: مەسەلەی پەیكەری نوێی یەكێتی، پێگەی سەركردە دێرینەكان لە ئایندەدا و ترۆپكی سەركردایەتی. سەبارەت بە مەسەلەی پەیكەری سەرەكی یەكێتی، بیرۆكەی دروستكردنی شێوەیە‌ك لە پەرلەمانی حزبی كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن دیاری دەكا، گەڵاڵە كرا، ئەم بیرۆكەیە ‌ بۆ پێش كۆنگرەی سێی٢٠١٠ دەگەرێتەوه، بەڵام ئەوكات نەتواندرا لە كۆنگرەدا‌ بچەسپێنرێت و ناچار بۆ ئەنجومەنی ناوەند گۆڕدرا، دواتر هەمان بیرۆكە بەڵام بە دەسكارییەكی زۆرەوە لە كۆنگرەی چوار پەسەندكرا، كە تیایدا كۆنگرە تەنها سەركردایەتییەكی گشتی(پەرلەمان) هەڵبژێرێت، پاشان ئەنجومەنەكە و دەستەی جێبەجێكردن(مەكتەبی سیاسی) سەرۆكی حزب هەڵبژ‌ێردرێن، هەموو كاتێكیش سەركردایەتی توانای گۆڕینی سەرجەم ستافی مەكتەبی سیاسی و سەرۆكایەتی دەبێت. ئەم پرۆژەیە بەزۆرینە لە كۆنگرە پەسەند كرا، بەڵام پێداچوونەوەی پەیڕەو بە بڕیاری كۆنگرە بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی هەڵبژێردراو بەجێهێڵدرا. مەسەلەی دووەم رۆڵی سەركردایەتییە دێرینەكانی یەكێتی، یەكێك بوو لە خاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی، پێش كۆنگرە بیرۆكەی دروستكردنی "ئەنجومەنی دانایان" یان "ئەزمونگەران" یا "باڵای سیاسی" بە ئاشكرا گفتوگۆ دەكرا، مێژووی ئەم بیرۆكەیەش كۆنه و‌ بۆ ساڵانی ٢٠١٣-٢٠١٤ دەگەڕێتەوە و‌ لەو‌ كاتەوە بوو بەبەشێك لە دیبەیتی سیاسیی یەكێتییەكان. بەڵام كێشەی سەرەكی لە بوونی ئەنجومەنەكەدا‌ نەبوو بەڵكو لە دەسەڵاتەكانیدا بوو. هەرچەندە لە كۆنگرەدا بڕیار نەبوو كە جگە لە سەرۆكەكەی ناوی كەس دیاری بكرێت، بەڵام سەرەنجام بە ناو دەستنیشان كرا و كێشە سەرەكییەكە كە دەسەڵاتەكانی بوو سەرەڕای دیبەیتێكی چڕ، بەڵام دیاری نەكرا و بە چارەسەر نەكراوی مایەوە و پاشتر بە پێی بڕیاری كۆنگرە‌ بۆ لیژنەی هاوبەشی سەركردایەتیی نوێ و ئەنجومەنەكە جێهێڵرا. ئەم بابەتە، بەو مانایە دێت كە دەسەڵاتی ئەنجومەنی باڵای سیاسی، هێشتا چارەسەر نەكراوه.‌  سەبارەت بە مەسەلەی سێیەم كە هەستیار و گرنگترینیانە، سەرۆكایەتیكردنی یەكێتییە، ئاشكرایە ئەم كێشەیە هەرچەندە لەسەردەمی جەلال تاڵەبانی (جگە لەكاتی سەرهەڵدان و كاریگەرییەكانی دەركەوتنی بزوتنەوەی ریفۆرم)، بوونێكی ئەوتۆی نەبووە، بەڵام پاش نەخۆشكەوتنی تاڵەبانی و پاشتریش كۆچی یەكجاریی ناوبراو، بە توندی سەریهەڵدا. ڕەنگە یەكێك لە هۆكارەكانی زەقبوونەوەی كێشەكە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە تاڵەبانی باوك هیچ بیر و پلانێكی بۆ جێگرەوەی خۆی، نە لەنێوبنەماڵەكەیدا و نە لەنێو سەركردەكانی¬تردا نەبووە. بۆیە كاتێك تاڵەبانی كاریگەری لەسەر گۆڕەپانی سیاسی و حزبی یەكێتی نەما، پلانێكی ئامادەكراو لە ئارادا نەبوو و ئەگەرەكانیش كراوە بوون. سەركردە دێرینەكانی یەكێتی، (ئەوانەی لەسەردەمی پێشمەرگایەتیدا باڵادەست بوون) ئارەزووی جێگرەوەی تاڵەبانییان هەبوو، بەڵام لەناو سەركردایەتیدا كۆدەنگی لەسەر یەك سەركردە لە ئارادا نەبوو. لەو ماوەیەدا مەسەلەی ململانێ‌ ناوخۆییەكان تێكەڵ بەمەسەلەی جێگرەوەی تاڵەبانی بوو. لەو ڕوانگەیەشەوە بۆ‌ جێگرەوەی تاڵەبانی هەر دەبوایه ‌كۆنگرە ببەسترێت، هەموو لایەكیش دەیویست پێش بەستنی كۆنگره،‌ مەسەلەكە بە قازانجی خۆی یەكلابكرێتەوە، بۆیە ئەم ململانێیە پڕۆژەی بەستنی كۆنگرەی ئالۆزتر كرد.‌  هەرچەند پێش كۆنگرە بیرۆكەی جیاواز بۆ سەرۆكایەتی یەكێتی هەبوو، وەك "دەستەی سەرۆكایەتی" یان "هاوسەرۆكی"، بەڵام بوونی یەك سەرۆك بۆ یەكێتی بۆچونێكی زاڵ و باڵادەست بوو، تەنانەت لە كۆنگرەدا بە ناڕاستەوخۆ كاری بۆ كرا و هەوڵی زۆر درا كە بەرهەم ساڵح (سەركۆماری عێراق) بەربژێری ئامادەكراوی ئەم پۆستە بێت، بۆیە سەرجەم باڵەكان پشتگیری نەبوونی ڕكابەر و خۆپاڵاوتنیان بۆ سەركردایەتی كرد، ئەمەش زیاتر وەك هەنگاوێك بۆ پاراستنی ناوبانگی و دوور‌خستنەوەی بوو لە مەترسییەكانی ڕكابەریكردن و ژمارەی دەنگەكان لێكدرایەوە‌ بۆئەوەی بۆ وەرگرتنی پۆستەكە نەبێتە كۆسپێك. بەڵام بە پێچەوانەی پلان و پێشبینییەكان سیناریۆكانی دوای كۆنگرە سەبارەت بە پۆستی سەرۆكی یەكێتی گۆڕانكاری خێرایان بەسەردا هات. دەرەنجامی هەڵبژاردنە بەراییە‌كانی پێش كۆنگرە(كۆمیتە، مەڵبەند ومەكتەبەكان) بەهێزیی باڵی تاڵەبانی لەنێو نەوەی نوێی كادیرانیدا دەرخست، هەربۆیە وەك پێشبینی دەكرا، دەرئەنجامی دەنگەكانی كۆنگرە لە بەرژەوەندی ئەم باڵە یەكلابۆوە. نوێنەرانی ئەم باڵە كە براوەی یەكەم و دووەمی دەنگەكانی كۆنگرە بوون بە مافی خۆیان دەزانی كە پێگه ‌و ڕۆڵیان لە داڕشتی سیاسەتی یەكێتی هەبێت، هەربۆیە داوای پێگەی جێگری سەرۆكی یەكێتییان كرد و بە مافی خۆیانیان دەزانی. پاش چەندین گفتوگۆ لەگەڵ بەرهەم ساڵح كە كاندیدی سەرەكی سەرۆكی یەكێتی بوو نەتوانرا لەسەر بوونی دوو جێگر بۆ سەرۆكی یەكێتی رێكبكەون، دواجار مەسەلەی بوونی بەرهەم ساڵح بە سەرۆكی یەكێتی وەلانرا، سەرقاڵی لە كارەكانی بەغدادیشی هۆكار و پاساوێكی¬تر بوو  چونكە نەدەكرا سەرۆكی یەكێتی بێ جێگرێكی چالاك و گونجاو ئەركی سەرۆكاتییەكەیدا ڕاپەڕێنرێت.  بەم شێوەیە كشانەوەی كتوپڕی بەرهەم ساڵح لە پرۆسەی‌ سەرۆكایەتیكردنی یەكێتی و نەبوونی كەسایەتییەكی جێگرەوەش كە كۆدەنگی لەسەر ‌بێت وای لە سەركردایەتی نوێ كرد‌ بیر لە ئەگەرەكانی¬تر بكاتەوە كە بەهێزترینیان بیرۆكەی "هاوسەرۆكی" بوو‌. بۆیە هەڵبژاردنی یەكەم و دووەمی براوەكانی كۆنگرەی چوارەم (بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی) وەك چارەسەرێكی واقعی و دیمو‌كراتییانە ‌هاتە بەرچاو و بێ ڕكابەر هەڵبژێردران.      - ئایندەی پێكهاتەی یەكێتی: هەچەندە هێشتا زووە بڕیار لەسەر پێكهاتەی ئێستای یەكێتی و شێوەی سەركردایەتیكردنی و كاریگەرییەكانی بۆ ئایندە بدرێت، بەڵام دەكرێت چەند تێبینیەك تۆمار بكرێن: ١- پاش حەوت ساڵ لە قەیران و ململانێ و بۆشایی لە ترۆپكی سەركردایەتیكردنیدا، دۆزینەوەی رێوشوێنێكی دامەزراوەیی پەسەندكراوی كۆنگرە بۆ یەكێتی بەكارێكی ئەرێنییە، گەر ئەم پارتە كەمتر خەریكی كێشە ناوخۆییەكانی خۆی بێت هاوكات سەركەوتنیشی پەیوەستە بە نمونەی بەڕێوەبردنی هاوسەرۆكییەوە‌ كە مۆدێلێكی نوێیە و پێویستی بە پارسەنگ و لێبوردەیی و شارەزایی سیاسیی و كارگێڕییەوە هەیە.  ٢- دوای دوورخستنەوەی بەشێكی زۆر لە سەركردە دێر‌ینەكان، ئێستا یەكێتی لەلایەن توێژێكی سیاسی گەنجترەوە بەڕێوە دەبرێت، سەرباری خاڵه ئەرێنییەكان بەڵام هێشتا ڕوون نیە ئەم نەوە گەنجە چ دیدێك یان بەرنامەیەكی جیاوازی هەیە كە پێویستە هەر نەوەیەكی گەنج لەگەڵ خۆیدا بیهێنێت. نوێبونەوەی سەركردایەتی گەر نوێبونەوەی دید و بەرنامە و سیاسەت لەگەڵ خۆیدا نەهێنێت تەنها خولانەوە دەبێت لە بازنەیەكی بەتاڵدا. ٣- مەسەلەی لەدەستدانی دەسپێشخەری و دیدی سیاسی، تێكەڵكردنی بازرگانیكردن بە سیاسەت، ناچالاكی دامەزراوە حزبییەكان و گرنگی نەدان و كەمبونەوەی كادیری نەوعی و هەروەها پەیوەندییەكان لەگەڵ پارتی، گۆڕان، پارتە ئیسلامییەكان، پەكەكە و بەغدا چەند كێشه ‌و مەسەلەیەكی گرنگن و پێویستە سەركردایەتیی نوێ بە دیدێكی نوێوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات.  ٤- بوونی ژمارەیەكی زۆری سەركردایەتی(١٢٤كەس)، وا دەكات پرۆسەی بڕیاردان تێیدا سەخت و ئەستەم بێت، بەتایبەت بەشێكی زۆریان ئەزمونیان كەمە، بۆیە بە كردەیی دامەزراوەی دەستەی جێبەجێكردن(مەكتەبی سیاسی) كە كەمتر و شارەزاترن چالاكتر دەكات، رەنگە لە ئایندەدا پرۆسەی چاودێرییكردنی لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتیەوە‌ قورستر بكات.  ٥- بۆ بەردەوامیدا‌ن بە مانەوەی پردێكی بەسوود لەنێوان نەوەی كۆنی بە ئەزمون و نەوەی نوێی بەتوانا، پێویستە میكانیزمێكی گونجاو چ لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای سیاسی و چ لەگەڵ سەرجەم كادیرە دێرینە بەئەزمو‌ونەكان بدۆزرێتەوە، چونكە زۆربەی جار دوو مەرجی سەرەكی سەركەوتن، بەردەوامی(بەهاكان) و نوێبونەوە، لەیەك نەوەی سیاسیدا، گەر نوێش بێت، كۆنابنەوە.   تەوەری سێیەم: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پاش هەشت كۆنگرە،  قۆناغی بەرزەخی یەكگرتوو، لەم ساڵانەدا، لە میانی چەندین پرسی ڕیشەییدا، بە هەڵواسراویی جوڵەی سیاسیی و ئاینی خۆی بەڕێدەكات. ئەم هێزە كە تەمەنی ڕاگەیاندنی چارەكە سەدەیەكی تێپەڕاندووە، بەراورد بە گوتاری هزریی-سیاسیی ڕابردووی، لەنێوان دوالیزمەكانی دین و بانگەوازدا، دنیا و دواڕۆژ، نەتەوەیی و ئومەمی(نێونەتەوەیی) و دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆندا لە دۆخێكی ناجێگیری بەرزەخیدایە، دوا تیرێك كە بەر یەكگرتوو كەوت مۆدێلە دیموكراسییە ناوخۆییەكەی بوو كە ئێستا لەبەردەم پاشەكشەدایە و گومانی زاڵبوونەوەی پاسەوانە كۆنەكان و "بەرەوبنەماڵەییبوون" ئەگەرێكی بەردەمییەتی. یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان، رۆژانی ٢٨ و ٢٩ كانوونی یەكەمی  ٢٠١٩، كۆنگرەی هەشتەمی بە ئامادەبوونی ٩٠٠ ئەندام (٢٢،٥٪یان ژنبوون) لە ھەولێر گرێدا و تیایدا ھەشت خاڵی وەك ستراتیژ وبنەما پەسەندكرد، سێ دەزگای گرنگ بەڕێوەبردن و ئاراستەكردنی سیاسەتەكانی حزبەكەیان لە ئەستۆدایە: ئەمینداری گشتیی، دەستەی باڵای چاودێری وئەنجوومەنی سەركردایەتی. سەڵاحەدین بەهائەدین (لەدایكبووی١٩٥٠-هەورامان) وەك ئەمینداری گشتی بە زۆرینەی ڕەھا (بە بەدەستهێنانی ٥٤٦ دەنگ و بە ڕێژەی ٦٢٪) متمانەی كۆنگرەی بەدەستھێنایەوە، ڕكابەرەكەی (ئەبوبەكر عەلی)، ٣٤٢ دەنگی ئەندامانی كۆنگرەی بەدەست هێنا، ئەندامانی دەستەی باڵای چاودێریی ژمارەیان پێنج ئەندامی كارا و دوو ئەندامی یەدەگە هەر لە كۆنگرەدا متمانەیان وەرگرت، ٢٧ ئەندامی ئەنجوومەنی سەركردایەتیش هەڵبژێردران، پاشتر بەرپرسی مەڵبەندەكان (كە ١٦بەرپرسبوون و پێشتر لەلایەن مەڵبەندەكانیانەوە هەڵبژێردرابوون) لە كۆنگرەدا و لە یەك لیستدا متمانەیان وەرگرتەوە و بوونە ئەندامی سەركردایەتی، بەمشێوەیە ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بووە ٤٣. یەكگرتوو لە پەرلەمانی هەرێم پێنج كورسی ولە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش دوو كورسی هەیە، لە كاتێكدا لە ھەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤ی عێراق چوار كورسی و لە ھەڵبژاردنەكانی ٢٠١٣ی كوردستان (١٠) كورسی هەبوو، بەمەش پاشەكشەی دەنگی بەڕوونی هەستپێدەكرێت.     - جێهێشتنی میراتە نموونەییەكانی مۆدێلی دەركەوتنی یەكگرتوو، هەڵبژاردنی جۆرە ئۆپۆزسیۆنێكی "خزمەتگوزاری ڕەخنەگرانە" بوو، ئەمەش بەراورد بە دۆخی كوردستان وئۆپۆزسیۆنەكانی دیكەی پاش ٢٠٠٩، پێویستبوو، بەڵام كاریگەری ئەو هێزانە یەكگرتووی لەبەردەم گوتاری خۆیدا پاسیڤكرد وڕایكێشایە یاریگایەكەوە كە سەرەڕای دێرینەیی ئۆپۆزسیۆنبوونی، نەتوانی دەنگی دلێرتربێت ونە دەسپێوەگری گوتارە نەرم وبەخزمەتەكەشی بێت. ئێستا ئەگەر یەكگرتوو ئۆپۆزسیۆنێكی توندبێت ئەوپەڕی دەگاتەوە بە گۆڕانی جاران ونەوەی نوێی ئێستا، گەر بشبێتەوە بە حزبێكی دینگەرا ئەوا لەبەردەم موزایەدەكانی كۆمەڵدا ناتوانێ شانەخڕێ بكات. جیاكردنەوەی سیاسەت و بانگەواز ئەو پرسە بەردەوامەیە، هەموو كۆنگرەیەك یەخەی ئەندامانی دەگرێت و هیچ كۆنگرەیەكیش چارەسەری بنچینەیی ئەم پرسەی نەكردووە، هەرجارە سپاردوویەتی بە كۆنگرەی داهاتوو. گرفتەكە تەنها داپۆشینی پرسەكە نییە، بەڵكو لە ڕیشەناسیی كێشە و پاشەكشەی یەكگرتووشدا ئامادەگیی هەیە و بەشێك پێیانووایە ئەم ڕاڕاییە لەم پرسەدا دەستوپێی حزبەكەی لە سیاسەت و دینداریشدا بەستووە، بەجۆرێك نە دەتوانێت دیندارەكەی جاران و نە سیاسییە كارامەكەی جێخواستی لایەنگرانیشی بێت. پرسێكی¬تری یەكگرتوو، هەڵواسراوییەتی لەنێوان ئومەمیبوون (كە میراتی ئیخوان و ئیسلامگەراكانی هاوڕێیەتی) لەلایەك و دەستگرتنە بە پرسە نەتەوەییەكانەوە. لە پاش ٢٠٠٣ەوە، یەكگرتوو تاڕادەیەك پشت لە میراتی ئومەمی و ڕووی لەپرسی نەتەوەیی بەسەر گوتاریدا زاڵبوو، كە هیچ هێزێكی نەتەوەیی كوردستان كێبركێی نەدەكرد، هێندە بەسە كە پرسی ریفراندۆمی ٢٠٠٥ و ٢٠١٧، لە پرسەكانی بەغدا وهەڵوێستی پەرلەمانتارەكانی، لە ڕەخنەگرتنی لە وڵاتانی ئیسلامی وەك توركیا و ئێران و...تاد، وەك نموونە بهێنرێتەوە، كە زیاتر یەكگرتووی لە پابەندی ئومەمی وئیخوانی دوور كردبوویەوە، بەڵام بە مانای ڕیشەكێشكردنی "ئومەمیبوون"ەكەی نەهات، بە دیققەتدان لە هەڵوێست و لێدوانی بەرپرسانی، لە پاش ٢٠١٨ەوە و وەرینی دەنگی و كەمكردنی كورسیەكانی، جۆرێك گەڕانەوەی بۆ دوو میحوەر بەدیدەكرێت: ١.میحوەری ئیسلامگەرایی، كە لە هەڵوێستیدا لایەنگری و گەڕانەوە بۆ بنەما ئیخوانیی و ئایینیەكان هەستی پیدەكرێت، پێدەچێت هۆكاری ئەم گەڕانەوەیە بۆ ئەو دیدە بگەڕێتەوە كە پێیوایە یەكگرتوو بەهۆی دەستبەردان لە دیدی ئیسلامیی و دینی لاوازبووە و سەردەمی لوتكەی یەكگرتوو بۆ ئەو زەمەنە دەگەڕێتەوە كە وابەستەیی ئیخوانی و ئیسلامی بەهێزتربوو. تەناتەت لە دوا كۆنگرەیدا، پرسی سەربەخۆیی كوردستان كە لە دوو كۆنگری پێشوودا وەك شانازی و ئامانج بازاڕكردنی سیاسیی بۆكرا، ئەمجارە كەمڕەنگتر دەركەوت. ٢. میحوەری وڵاتانی ئیقلیمی، یەكگرتوو بەهۆی بەرگری لە ڕیفراندۆم و پرسە نەتەوەییەكان لە بەغدا، پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی ئێران وتوركیا، جۆرێك لە بنبەست و ساردی بەخۆیەوە دی. بەجۆرێك ئێران لە پەیوەندییەكانیدا جگەلە یەكێتی، سودی لە بەدیلەكانی كۆمەڵ وگۆڕان دەبینی، هەرچی بۆ توركیاشە (پێشتر یەكگرتوو دۆستی یەكەمیبوو) پارتی جێگەی گرتەوە. دیدێك پێیوایە، ئەوەی یەكگرتووی لاوازكردوە وڵاتانی ئیقلیمیین و بەهۆی هەڵویستەكانییەوە سزای دەدن، بۆیە پاش كۆنگرەی هەشتەم ئاراستەیەك لە یەكگرتوودا گەشاوەتەوە و مەیلی ئیقلیمی بەهێزدەكات. ئەمینداری یەكگرتووی ئیسلامی خۆی لە پێشی هەموویانەوەیە و بۆ نموونە یەكەم سەركردەی كوردبوو كە ئیدانەی كوشتنی قاسمی سولەیمانی كرد و حزبەكەشی بە تۆخی بەشداری پرسەكەی كرد. هەرچی بەرامبەر توركیاشە، ئەوا ڕەخنەكانی لە پێكاكا توندترن و هەڵوێستە توندەكانی سەركردەكانی بەرامبەر توركیا و دەوڵەتەكەی ئەكەپە كەمڕنگ بوون.          - دیموكراسییەتی ناوخۆیی و مەترسی بنەماڵە لە كۆنگرەی شەشەمی ٢٠١٢ سەڵاحەددین بەھائەددین بۆ ئەمیندارێتی خۆی كاندید نەكردەوە، محەمەد فەرەج تا كۆنگرەی حەوتەم ئەمیندارێتی كرد، بەڵام پاش ئەوە سەڵاحەدین بەھائەددین گەڕایەوە و دوو خولی تر بە ئەمیندار هەڵبژێردرایەوە. وازهێنانی لە ٢٠١٢دا، نەك لە ناوخۆی یەكگرتوو، لە مۆدێلی حزبایەتی كوردیدا، هەنگاوێكی ئەرێنیبوو، دەنگدانەوەی بە جۆرێك بوو ئومێدی لە دڵی دیموكراسیی حزبییدا چاند، بەڵام گەڕانەوەی دووبارەی سەڵاحەدین بەهائەدین، گورزی یەكەمبوو لەو مۆدێلە درا، گورزی دووەم خۆكاندیدكردنەوەی بوو پاش ٢٢ساڵ ئەمیندارێتی لە كۆنگرەی هەشتەمدا، كە بە دەنگێكی كەمتر لەجاران دەرچۆوە، یەكگرتووەكان پێش هەمووكەس نیگەرانتربوون لەم پرسە، بەڵام هاوپیمانێتی پاسەوانە كۆنەكانی حزب، هەلی دایەوە بە ناوبراو تا دەربچێتەوە. سەرمایەی ئێستای یەكگرتوو، ڕێكخستن و بانگەواز و بەڕیوەبردنی داراییەكەیەتی، هەردووكیان لەدەست خزمە نزیكەكانی ئەمینداری گشتیدان، گریمانەی تەشەنەی كولتووری بنەماڵەگەرایی ئەگەرێكی زیندووی بەردەم ئایندەی یەكگرتووە.     - سیناریۆكانی ئایندە لەسەر بنەمای ئەو دیدگا جیاوازانەی لە یەكگرتوودا هەن، گریمانەی ئەم سیناریۆیانە دەكرێت: یەكەم: زاڵبوونەوەی گوتاری ئیسلامگەرایی-ئیخوانی وهەوڵدان بۆ پێكهێنانی بەرەیەكی ئیسلامی، كە ئەگەری سەركەوتنی بەهێز نییە و دووجار تاقیكردنەوەی شكستخواردووی هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر پەیوەندییەكانی كۆمەڵی ئیسلامی ویەكگرتوو وەستاوە وڕەنگە هەوڵەكان بەو ئاراستەیە ببوژێنەوە. دووەم: گەڕانەوە بۆ مۆدێلی بەشداری حكومەت (وەك ٢٠٠٦-٢٠٠٩ و٢٠١٣-٢٠١٨). كە ئەمە لە دوورمەودادا نزیكترە وئەگەری بەهێزی هەیە، لەمەشدا دەتوانێ هەم كێشەی دارایی چارەبكات و ڕێگەی سفركردنەوەی كێشەكانی لەگەڵ پارتی-یەكێتی و وڵاتانی ئیقلیمی بگرێتەبەر. ئارگیۆمێنتی ئەم سیناریۆیە ئەوەیە كە كشانەوەی یەكگرتوو لەبەر بەشداری حكومەت نییە، گەرنا بۆچی گۆڕان نیوەی دەنگی كەمیكرد؟  سێیەم: گەڕانەوە بۆ ئۆپۆزسیۆنێكی خزمەتگوزار، بەڵام بە وردبوونەوە لە دۆخی ئێستای، لاوازبوونی پێگەی ئیخوان لە وڵاتانی كەنداو بۆ باربووی پرۆژەكانی، دۆخی ناجێگیری هەرێم و بەغدا ڕێگەی ئۆپۆزسیۆنێكی لەمجۆرە سەختتر دەكەن  

درەو:   بەشی یەكەم: "ئەوەی جێی نیگەرانییە سیستەمی تەندروستیی هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی باشدا نییە و پێشبینی ئەوەی لێناكرێت بتوانێت بە ڕادەی پێویست پێداویستییەكانی هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی بۆ هاوڵاتیانی دابین بكات" ئەمە بەشێكە لە لێكۆڵینەوەیەكی نوێی ئەكادیمی كە لەلایەن كۆمەڵێك توێژەری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە. لێكۆڵینەوەكەی ئەو سەنتەرە كە بەناوی (پرسە دژوارەكانی هەرێمی كوردستان و ئایندەی چاكسازییان) ئامادەكراوەو بەشێكی تایبەتە بە (ئاسایشی تەندروستیی هەرێمی كوردستان) ئاخۆ هەرێمی كوردستان خاوەنی سیستەمێكی تەندروستی وایە كە بتوانێت ئاسایشی تەندروستی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، لەو ڕوانگەیەوە كە "سیستەمی تەندروستی" كۆی ئەو سیاسەت و ئامراز و پێداویستییە مادی و مرۆییانەیە كە وڵاتێك بۆ هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی دەیخاتەگەڕ، وەك: داڕشتنی سیاسەتی تەندروستی گونجاو، دابینكردنی دارایی بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكان، دابینكردنی دەرمان و كەرەستە پزیشكییە پێویستەكان بۆ كاتە ئاسایی و ناكاوەكان، چۆنێتی چاودێریكردنی كواڵیتییان و گەیاندنیان وەك خزمەتگوزاری تەندروستی بە هاوڵاتیان، باش بەڕێوەبردنی دەزگا تەندروستییە حكومی و ئەهلییەكان و چاوێریكردنیان بە پێی پێوەرە جیهانییەكان، بوونی سیستەمێكی زانیاریی و هەواڵگری تەندروستی نوێ بۆ كۆی پرۆسە تەندروستی و پزیشكییەكان و ئاڵەنگاری و هەڕەشەكان هەر لە ڕووبەڕووبونەوەی نەخۆشییە درمەكانەوە تا كارەساتە سروشتییە لەناكاو و پێشبینی نەكراوەكان و...تاد. راپۆرتەكەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی لەلایەن ( د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.یوسف گۆران، د.هەردی مهدی میكە)یەوە ئامادەكراوە. دەقی راپۆرتەكە  تەوەری یەكەم: ئاسایشی تەندروستی هەرێمی كوردستان؛  لەبەردەم هەڕەشەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا  بیروڕاكان سەبارەت بە چەمكی 'ئاسایشی تەندروستی' هاوڕا نین، بە بڕوای هەندێك، "چەمكێكی سیاسییە" بەو پێیەی ڕەهەندێكی ئاسایشی نیشتمانییە، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە دێت كە (ئاسایشی نیشتمانی) توانای ڕووبەڕووبونەوەی دەوڵەتە بۆ هەموو هەڕەشە و مەترسییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، بەڵام هەندێكیتر پێیانوایە 'ئاسایشی تەندروستی' چەمكێكی مرۆییە، لەو ڕووەوە كە ڕەهەندێكی ئاسایشی مرۆییە، چونكە (ئاسایشی مرۆیی) ئاستێكی گرنگی زامنكردنی مافەكانی مرۆڤە و دەبێت پاراستنی ژیانی مرۆڤ لە هەموو هەڕەشە ناوخۆیی، دەرەكییەكان و دابینكردنی پێداویستییەكانی مانەوەی بەپلەی یەكەم، چەقی سەرجەم سیاسەت و چالاكییەكانی دەوڵەت بێت. ئەم مشتومڕە تیۆرییە هەرچییەك بێت، ئیستا چەمكی ئاسایشی تەندروستی، یەكێكە لە پێوەرەكانی دەستنیشانكردنی توانای وڵاتان بۆ دابینكردنی ژیان و ژینگەیەكی تەندروست بۆ هاوڵاتیان، لەگەڵ پێوانەكردنی توانای وڵاتان بۆ ڕووبەڕووبونەوەی هەموو ئەو مەترسییانەی دەكرێت هەڕەشە لەسەر ژیانی مرۆڤ دروستبكەن، هەر لە نەخۆشییە درێژخایەن و درمەكانەوە تا پیسبوونی ژینگە و كارەساتە سروشتییەكان. پرسیار لێرەدا ئەمەیە: ئایا دۆخی ئاسایشی تەندروستیی هەرێمی كوردستان لە چ ئاستێكدایە؟ هەرێم توانای دابینكردنی ئەم جۆرە ئاسایشەی هەیە؟ بەتایبەت لەم كاتەدا كە ئەگەری دووچاربوونی بە هەڕەشەیەكی وەك (ڤایرۆسی كۆرۆنا)وە بووەتە ڕاستییەكی حاشا هەڵنەگر. دۆخی ئاسایشی تەندروستی هەرێمی كوردستان: بۆ دڵنیابوون لە دۆخی ئاسایشی تەندروستی هەرێم، پێویستە لەوە دڵنیابین كە: ئاخۆ هەرێمی كوردستان خاوەنی سیستەمێكی تەندروستی وایە كە بتوانێت ئاسایشی تەندروستی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، لەو ڕوانگەیەوە كە "سیستەمی تەندروستی" كۆی ئەو سیاسەت و ئامراز و پێداویستییە مادی و مرۆییانەیە كە وڵاتێك بۆ هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی دەیخاتەگەڕ، وەك: داڕشتنی سیاسەتی تەندروستی گونجاو، دابینكردنی دارایی بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكان، دابینكردنی دەرمان و كەرەستە پزیشكییە پێویستەكان بۆ كاتە ئاسایی و ناكاوەكان، چۆنێتی چاودێریكردنی كواڵیتییان و گەیاندنیان وەك خزمەتگوزاری تەندروستی بە هاوڵاتیان، باش بەڕێوەبردنی دەزگا تەندروستییە حكومی و ئەهلییەكان و چاوێریكردنیان بە پێی پێوەرە جیهانییەكان، بوونی سیستەمێكی زانیاریی و هەواڵگری تەندروستی نوێ بۆ كۆی پرۆسە تەندروستی و پزیشكییەكان و ئاڵەنگاری و هەڕەشەكان هەر لە ڕووبەڕووبونەوەی نەخۆشییە درمەكانەوە تا كارەساتە سروشتییە لەناكاو و پێشبینی نەكراوەكان و...تاد. ئەوەی جێی نیگەرانییە سیستەمی تەندروستیی هەرێمی كوردستان بە ڕەچاوكردنی ئەو ڕەگەزانەی سەرەوە، لە ئاستێكی باشدا نییە و پێشبینی ئەوەی لێناكرێت بتوانێت بە ڕادەی پێویست پێداویستییەكانی هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی بۆ هاوڵاتیانی دابین بكات، ئەمەش بە بەراوردكردنی ئاستی "هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی تەندروستیی هەرێم" و "تواناكانی ڕووبەڕووبونەوە"ی ئەو هەڕەشانە دەردەكەوێت.      - هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی تەندروستیی هەرێمی كوردستان لەسایەی ئەو پێوەرانەی كە ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی بۆ گرتنەبەری سیستەمێكی تەندروستی ستاندارد لە وڵاتێكی پێشكەوتودا دیارییكردوون، دەتوانین ئاماژە بۆ گرنگترینی ئەو هەڕەشانە بكەین كە دەكرێت لە ڕووی تەندروستیی و ژینگەوە ڕووبەڕووی هەرێمی كوردستان ببنەوە:- ١- توانا مرۆییەكان: بەپێی ئەو ژمارانەی بەردەستن، ئەگەر پارێزگای سلێمانی وەك نمونە وەربگرین، پێویستی بە (٢٥,٠٠٠) كارمەند و ستاف و پزیشكی پسپۆر هەیە، بە تایبەت لە پسپۆڕێتی وورد و دەگمەندا، بەڵام لە ئیستادا ژمارەكە نزیكە لە نیوە‌ و‌ تەنها (١٣,٠٠٠)ە، بەشێكی زۆر لەم ستافەش‌ ئەو ستافە نین كە لە ڕووی توانای مرۆیی پزیشكییەوە ڕاهێنرابن تا لە كاتی هەڕەشەكاندا سودییان لێ ببینرێت. ٢- ژێرخانی پزیشكی: بە ئەندازەیەك كەمووكورتە بە ئاستی زیانەكانی ڕوودانی كارەساتێك، یان بڵاوبوونەوەی پەتایەكی مەترسیداری تەشەنەكەر، بەراوردكردنی نائومێدكەرە. ٣- ناتوندوتۆڵیی چاودێریی تەندروستی: ئەمەش لە ئەدای ناجۆری دەزگا تەندروستییە حكومی و ئەهلییەكان و ساغكردنەوەی جۆرەها دەرمانی كواڵێتی خراپ و ئاشكرابوونی چەندین باند و مافیای دەرمان و بازرگانیكردنی نادروست بە تەندروستی و ژیانی هاوڵاتیانەوە، وێڕای پیسی ئاوی خواردنەوە و زیادبوونی سەرچاوەكانی پیسبوونی ژینگەی سروشتی هەرێم، دەردەكەوێت. ٤- نەبوون یان لاوازی متمانە: هەڕەشەیەكی مەترسیدارە كە لە سێ هۆكارەكەی پێشەوە سەرچاوەی گرتووە و بووەتە هۆی لەناوچوونی ئەو پردی پەیوەندییەی‌ كە دەبێت لە نێوان هاوڵاتیان و كەرتی تەندروستی گشتی و تایبەتدا هەبێت، لە‌ هەرێمی كوردستان بەشێكی كێشەكە كەمی رێژەی متمانەی هاوڵاتیانە بە سیستەمی تەندروستی، كە ڕادەی پابەندبوونی بە ڕێنمایی و ئەركە تەندرووستییەكانی هەر هاوڵاتییەكی هێناوەتە خوارەوە‌.  ٥- لە هەرێمی كوردستان ئەوەی فەرامۆش كراوە‌ و برەوسەندوو نییە و پشتگیری ناكرێن، سەنتەرەكانی توێژینەوەی پزیشكی و كیمیاگەری و بایۆلۆجیین، وێڕای نەبوونی هیچ دامەزراوەیەكی نیشمانی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی مەترسییە بایەلۆجییە گواستراوەكان كە بەردەوام هەڕەشەیەكی جیهانین و پێویستە بەردەوام پلان و ئامادەباشی بۆ چاودێری و ڕوبەڕووبونەوەیان هەبێت، هەموو ئەمانە  دامەزراوەی ‌گرنگن و دەبێت لەلایەن حكومەتەوە دابمەزرێنرێن و پشتگیریی بكرێن، هەروەها دەبێت كەرتی تایبەت بۆ گرنگیدان بە سەنتەرەكانی تویژینەوەی پزیشكی و كیمیاگەری و بایۆلۆجیی هانبدرێت. بەڵام ئەوەندەی تا ساڵی 2013 یاسای بودجە لە كوردستان ئامادە دەكرا، هیچ بەشە بودجەیەك بۆ ئەم سەنتەر و دامەزراوانە تەرخان نەكرا بوو‌.  ٦- وێڕای ئەو هەڕەشانەی باس كران، چەندین هەڕەشەی¬تر هەن وەك: نەبوونی هۆشیاریی تەندروستی لای حكومەت و هاووڵاتیان، تێكەڵاوی سیستمی كەرتی تایبەت و گشتی، نەبوونی پزیشكی خێزانی و...تاد.     - تواناكانی هەرێم بۆ ڕووبەرڕووبونەوەی هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی تەندروستی  هەڕەشەكان لەسەر ئاسایشی تەندروستی لە تواناكان گەورەترن، ئەوەی پشتی پێ دەبەسترێت، بوونی هەندێك توانای كەسی و پسپۆڕی دەگمەنە، هەروەها خاڵی گرنگ پەیوەستبوونی تۆڕی تەندرووستیی جیهانی‌ بە تۆڕی تەندروستیی هەرێمی كوردستانەوەیە، خاڵی تری ئەرێنی ئەوەیە تا‌ ئێستا ژینگەی كوردستان بە بەراورد بە ژینگەی وڵاتانی¬تر پاكژترە، كە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە هێشتا كوردستان ژینگەی كاركردنی پیشەسازیی بەو ئاستە فراوان نیە.     - ئایندەی ئاسایشی تەندروستی هەرێم لەبەردەم هەڕەشەی ڤایرۆسی كۆڕۆنادا لە ڕوانگەی ئەوەی هەرێمی كوردستان بە پێوەری رێكخراوی تەندروستیی جیهانی، لەو وڵاتانەیە كە سیستەمی تەندروستی زۆر لاوازە، بۆیە لەبەردەم ئەم دوو سیناریۆیەداین: ١- لەبەرئەوەی لەسەرەتای نزیكبوونەوەی هەڕەشەی ڤایرۆسەكەدا وەزارەتی تەندروستی زوو ڕێكارەكانی خۆپارێزی گرتەبەر بەرمەبنای ئەوەی كە هەرێم لەخۆپارێزیدا دەتوانێت كاراتر بێت تا چارەسەر، هەروەها بەگریمانەی لاوازبوونی ڤایرۆسەكە لەگەڵ هاتنی وەرزی گەرمادا، دەكرێت پێشبینی ئەوە بكرێت هەرێمی  كوردستان بتوانێت تارادەیەكی باش ئاسایشی هاوڵاتیان بە هاوكاری گۆڕانی ژینگەیی بپارێزێت. ٢- لەبەرئەوەی ئامادەكارییەكان لە ژێرخانی تەندروستی و كۆنتڕۆڵكردنی پەیوەندی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی ‌سەرچاوەی ڤایرۆسەكەن بەتایبەت (ئێران) وەكو پێویست نیە، ئەگەری هەڕەشەی ڤایرۆسی كۆرۆنا‌ فراوان و مەترسیدارە‌، بۆیە دەكرێت پێشبینی ئەوە بكرێت كە ئەم سیستەمە تەندروستییەی هەرێمی كوردستان توانایی ڕووبەڕووبونەوەی ئەو هەڕەشە گەورەیەی وەك پێویست نیە.  

ئامادەكردنی: پرۆفیسۆر دلاوەر عەلائەددین ستراتیژی هەرێم خۆشبەختانە هێشتا هەرێمی كوردستان لە پێگەی یەكەمی رێگرتنە لە پەتای كۆرۆنا و رێگەی نەداوە گوڕ بستێنێ و لەكۆنترۆڵ دەربچێ. ستراتیژی هەرێم بۆ بەرەنگاربوونەوەی پەتاكە تاوەکو ئێستا ئەوە بووە كە رێگە لە هاتنەژوورەوەی بگرێ و دواتریش كە هاتە ناوەوە، رێگە لە تەشەنەكردنی بگرێت. پێویستە ئەو رێكارانە هەتا ماوەی چەند مانگێك بەردەوام بن، چونكە ڤایرۆسەكە هێشتا لە دەورەبەری هەرێم و وڵاتانی جیهان لە تەشەنەكردندایە. هەر كاتێكی هەرێم و خەڵكی هەرێم لەپابەندبوون بەو ستراتیژە خاو ببنەوە یان كۆڵ بدەن، ئەوا پەتاكە لەناكاو دەگاتە رادەی مەترسیدار. لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە پەتایەكە تێیاندا خەریكی تەشەنەكردنە، هەوڵدراوە خێرایی تەشەنەكردنەكە كەمبكەنەوە و لووتكەی لێشاوی پەتاكە دوا بخەن، واتە لوتكەی كێرڤەكە پان بكەنەوە (سەیری وێنەكە بكە)، تاوەكو دەرفەت بدەنە سیستەمی تەندروستییەكەیان بە چارەسەری نەخۆشەكان رابگات. لەو نێوەشدا گرنگی زیاتریان بە بەرزكردنەوەی توانای سیستەمی تەندروستییان داوە. هەڵبەتە ئەو جۆرە ستراتیژە لە ئایندەدا بۆ هەرێمی كوردستانیش پێویست دەبێ چونكە لە دەرەنجامدا ڤایرۆسەكە هەر دزە دەكات، بەڵام هەتا درەنگتر بێ ئەوا باشترە. بەداخەوە ئەو جۆرە ئەركە قورسە بۆ ئەو ماوە درێژە خەڵك و حكومەت تووشی ماندووبوونی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووری دەكات، بەڵام چارەش نییە، چونكە بۆ هەرێم تاكە رێگەی بەردەوامبوونە. شاراوە نییە كە سیستەمی تەندروستیی هەرێمی كوردستان لەو ئاستەدا نییە كە بەرگەی لێشاوێكی لەناكاوی نەخۆشی تووند یان كوشندە بگرێت، نە لە ئێستا و نە لە ئاییندە. بۆیە پێویستە حكومەتی هەرێمی کوردستان و خەڵكی هەرێمی کوردستان لە رێكارەكانی ئێستایاندا بەردەوام بن و بە پێی توانا و بۆ ماوەیەكی زۆر درێژ (چەند مانگێك) رێگە لە هاتنە ناوەوە و تەشەنەكردن بگرن. رێژەی چاكبوونەوە ئامارە بڵاوكراوەكان لە زۆربەی راپۆرتە پزیشكییەكان باس لەو نەخۆشانە دەكەن كە لە نەخۆشخانەكان خەوێندراون، نەك ئەوانەی لە ماڵەوەن و نەخۆشییەكەیان سووكە یان لەبنەڕەتەوە لە مرۆڤەكەدا بەدەر نەكەوتووە. دیارە جیاوازی نێوان خەڵك گەلێك زۆرە، جا هەر لە رۆژی توشبوونەوە هەتا دوا دەرەنجامی نەخۆشیەكە جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە. بۆ نموونە: لەو كاتەی كە ڤایرۆسەكە دەگاتە لەشی كەسێكی ساخ، دوای چوار یان پێنج رۆژ نیشانە سەرەتاییەكان سەر هەڵدەدەن، بەڵام لە هەندێ كەسدا دوای دوو رۆژ و لە هەندێكی دیكە دوای دوو هەفتە بەدەردەكەون. ئەوەشە نهێنی ئەو دوو هەفتە كەرەنتینەی كە لە ئێستادا جێبەجێ دەكرێ. لە زۆربەی حاڵەتەكاندا، نەخۆشەكان هەست بە بێتاقەتی و تا و كۆكە دەكەن. هەندێكیان تەنگەنەفەسی، گەروو كەوتن، بەڵغەم و هێڵنج و سكچوویی تووش دەبن پێش ئەوەی تووشی هەوی سیپەلاك و بۆڕیەكانی هەناسە ببن. هیچ كام لەو نیشانانە لە سەدا سەدی خەڵك رووی نەداوە. درێژەی نەخۆشییەكە و قورسییەكەی و قۆناخی چاكبوونەوەش دیسانەوە جیاوازن. هەیانە چەند رۆژێك دوای نەخۆشكەوتن چاك دەبنەوە و لە هەندێكیشیان دوو تاوەکو سێ هەفتە دەخایەنێ. بە واتایەكی دیكە، جیاوازییەكان بێ سنوورن لەنێوان خەڵك. ئەو جیاوازییانەش دەگەڕێنەوە بۆ جیاوازی تەمەن و ئاستی تەندروستی و ئاستی بەرگری لەشی نەخۆش، ژمارەی (جورعەی) ئەو ڤایرۆسانەی دەچنە لەشەوە، بارودۆخی نەخۆش، یان چۆنیێتی مامەڵەكردنی نەخۆشەكە لەگەڵ نەخۆشییەكەی و ئاستی خزمەتە پزیشكییەكەی دەستی دەكەوێ. بە شێوەیەكی گشتی، لەو رۆژەوە كە ڤایرۆسی كۆرۆنا دەچێتە لەشی مرۆڤەوە، لە سەرەتادا بە خێرایی گەشە دەكات و تەشەنە دەكات و نیشانەكانی نەخۆش لە مرۆڤەكە سەرهەڵدەدات. دواتر كە بەرگری لەش دێت بەسەر نەخۆشیەكەدا زاڵ ببێت، ئەوا ژمارەی ڤایرۆسەكان روو لە كەمبوون دەكەن. لە دوای هەڵسانەوە و چاكبوونەوە هەتا چەند رۆژێك لیكاوی دەم و بەرغەم و پیسایی هەناوی نەخۆشەكە ڤایرۆس هەڵدەڕێژێتە دەوروبەر، بەڵام دوای ئەوە، نەخۆشەكە بە تەواوی چاك دەبێتەوە و بەرگری لە دژی ڤایرۆسەكە پەیدا دەكات و دەگەڕێتەوە ژیانی ئاسایی. ئیتر ئەو كەسە چیتر هەڕەشە نییە بۆ كۆمەڵگە و نابێتە سەرچاوەی بڵاوكردنەوەی ڤایرۆس. بە پێچەوانەوە، ئەوانە ئازادن و باشترین كەسن كە رێگەیان پێبدرێت تێكەڵاوی خەڵك بن، كار بكەن یان خزمەتی نەخۆشی نوێ بكەن. ئەوانەی كە بە تووندی دەیگرن كێن؟ دوای شیكردنەوەی زیاتر لە 44 هەزار نەخۆشی چینی، ئامارەكانی كە لە مانگی شوبات بڵاوكرانەوە (لە لایەن CDC ئەمەریكی پوختەكراون) وای دەگەیەنن كە: – زیاتر لە سێچارەگی نەخۆشەكان تەمەنیان لە سەرووی 30 ساڵیەوە بوو، وە تەنیا سەدا دوویان لە ژێرەوەی 20 ساڵیدا بوون – لەوانە، نزیكەی یەك لە پێنج كەس بە تووندی نەخۆشیەكەی گرت و پێویستی بە نەخۆشخانە بوو – لەنێو ئەوانیشدا، دەوروبەری چارەگێكیكان (%30-20) پێویستی بە چارەسەری چڕ (ئینعاش) هەبوو – لەنێو ئەوانیشدا نیوەیان چاكبوونەوە بە شێوەیەكی گشتی، رێژەی چاكبوونەوە و مردن لەو كەسانەی كە بە تووندی نەخۆشییەكەیان گرت بەپێی تەمەنی نەخۆش و ئاستی تەندروستی (نەخۆشی پێشوەختە) جیاواز بوو. ئەو دوو خشتەیە پوختەی كۆمەڵێك بڵاوكراوەی وڵاتی چینن (مانگی شوبات): ئەو دوو خشتەیە هەر بۆ تێگەیشتنە، ئەگینا رێژەكان لە بەپێی شوێن و كات و وڵات و جۆری توێژینەوەكان دەگۆڕین. ئامار و ئەزموونی وڵاتی چین و ئێران، ئیتاڵیا و بەریتانیا و ئەمەریكیا زۆر لێك جیاوزن. خۆ پاراستن لەناو ماڵ مایەی خۆشحاڵییە كە هاووڵاتیان و كۆمەڵگەی هەرێم ئاستی هۆشیارییان سەبارەت بە ڤایرۆسی كۆرۆنا و رادەی پابەندبوونیان بە رێنماییەكان تەندروستییەكان زۆر بەرزبووەتەوە، ئەوەش هاوكاری حكومەتی كردووە لە پاراستنی هەرێمی کوردستان. هاوكات خەڵك زیاتر لە جاران بیر لە پاكوخاوێنی و خۆپاراستن دەكەنەوە، كە لە هەڵسوكەوتی رۆژانەیان رەنگی داوەتەوە، بەڵام گرنگە كە رێكارەكانیان لەسەر بنەمای زانستی بن و بە پێی پێویست بن، بەبێ ئەوەی بگەنە رادەی وەسواسێتی یان رەفتاری هەڵە تێكەڵ بە هی راست بكرێ. – خێزان لە ماڵەوە: پێویستە ماڵ و كەلوپەل و خواردن بە گشتی بە پاكوخاوێنی رابگیردرێ، هەروەك رۆژانی ئاسایی، لەوە زیاتر پێویست نییە. – دوای گەڕانەوە بۆ ماڵ، دەستشوشتن بەبێ دواكەوتن زۆر گرنگە. ئەو شتومەكانەی لە دەرەوە هاتوون، بە پێی توانا خاوێن بكرێنەوە و ئەوەی شوشتنی بووێ بشۆردرێت. – پێویستە جلوبەرگی دەرەوە لەگەڵ هی ناوماڵ جیاواز بن، بەڵام پێویست ناكات جلوبەرگی دەرەوە زوو زوو بشۆردرێن، چونكە هەڵواسینیان شەو تا بەیانی (بۆ 12 سەعات) بە ووشكی لە كەنتۆردا بەسە بۆ ئەوەی هەر ڤایرۆسێكی لەسەر نیشتبێ بمرێ. – هەڵبەتە، ئەندامانی خێزان كە لەگەڵ یەكتر دەژین و هەمیشە تێكەڵ بەیەك دەبن، لە رۆژێكدا بە دەیان جۆر ئاڵوگۆڕی تەماس و هەناسە و كەلوپەلی ناوماڵ دەكەن، بۆیە زۆر زەحمەتە (بگرە مەحاڵە) بتوانن خۆیان لە یەكتر بپارێزن. خۆ ئەگەر یەكێكیان ڤایرۆسی تووشبوو ئەوا زەحمەتە ئەوانی دیكە لێی بپارێزرێن. بۆیە دەبێ زیاتر تەركیزی خێزان لەسەر ئەوە بێ كە ڤایرۆس لە دەرەوە نەیەتە ناو ماڵ. واتە، ئەگەر كەسی دیكە نەهاتە ناو ماڵ و خاوەنماڵیش نەچووە دەرەوە ئەوا پێویست ناكات بە زیادەوە ماڵ پاك بكرێتەوە وەیان هەر جارێك ئەندامانی خێزان دەستیان بەیەكتر كەوت دەست بشۆن. – كە سەردانی ماڵێك دەكەیت، باشترە بێ تەوقەكردن و بە دووە پەرێزیەوە لەگەڵ یەكتر دانیشن، وە بە زیادەوە خۆت لە ئەندامە پیر و نەخۆشەكانی خێزانەكە بپارێزی بۆ ئەوەی بیانپارێزی. هاوكات، پێویستە كەمترین كات لەو ماڵە بمێنیەوە و بە پێی توانا لە هەوای كراوە دانیشن یان لەكاتی دانیشتن لەناو ماڵدا دەرگە و پەنجەرەكان بۆ هەواگۆڕكێ بكەنەوە. – كە میوان رۆیشت، باشترە هەر كەلوپەلێكی دەستی پێكەوەتووە وەیان بەكاری هێناوە (كورسی و مێز و دەسكی دەرگا و قاپ و كەوچك هتد)، بسڕدرێتەوە یان بشۆردرێت. دوای ئەوە، بابەتەكە لەبیر بكرێت. – شوشتنی جلوبەرگ (بە جلشۆر- غەسالە) و قاپ و قاچاخ (بە شلە و سابوونی ئاسایی) بەسن بۆ ئەوەی لە ڤایرۆس پاك ببنەوە، بۆیە پێویست بە بەكارهێنانی هیچ ماددەیەكی دیكە ناكات. هاوكات دەستشوشتن بە سابوون بەسە بۆ ئەوەی ڤایرۆسی سەر دەست بكوژێ وەیان هەڵیخلیسكێنێ. – مەرج نییە خەڵك هەموو كاتەكەی لە دیوی ژوورەوەی ماڵ بەسەر ببات، بەڵكو دەكرێ پیاسە و وەرزش بەدەوروبەر و باخچە گشتییەكان و دەشت و دەر بكات، بەڵام بەبێ ئەوەی لە نزیكەوە لەگەڵ خەڵكی دیكە تێكەڵاو ببێ. هەڵبەتە مانەوەی ئەندامانی خێزان لەناو ماڵدا بۆ ماوەی درێژ و نادیار كارێكی ئاسان نییە، بەڵام باجێكی بچووكە لەچاو ئەو باجە مەزنەی كە لە دەرەنجامی بێباكی لەو پەتایە دەدرێ، كە لەوانەیە بە درێژایی تەمەن لەبیر نەكرێ.

راپۆرتی: درەو لەناو قەیرانی دارایی و بارودۆخی ئاڵۆزی كۆرۆنادا شەڕو ململانێی نێوان هاوسەرۆكی یەكێتی و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگاتە ئاستی یەكتر تۆمەتباركردن و تەقینەوە، چەندین فایلی نهێنی  سیخوری و گەندەڵی  لەسەر یەكدی هەڵدەدەنەوە.  لە كاتێكدا شەقام و كوچەو كۆڵانەكان بۆ هاوڵاتیان قەدەغەكراوەو دەرگا بەروی زیاتر لە 5 ملیۆن هاوڵاتی كوردستاندا داخراوە، بەڵام دوو دەزگای هەواڵگری كە لەچوارچێوەی یەك دەزگای فەرمی هەرێمدا بەناوی (ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی كوردستان)ەوە كاردەكەن، دەرگای ململانێی توند بەروی یەكدیدا دەكەنەوە. دەزگای زانیاری كە راستەوخۆ لەلایەن  (لاهور شێخ جەنگی) هاوسەرۆكی یەكێتیەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، ئاساییشی گشتی و  دەزگای پاراستن  راستەوخۆ لەلایەن (مەسرور بارزانی) سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە سەرپەرشتی دەكرێت،یەكتری بە سیخور و گەندەڵ و فاشیل تۆمەتبار دەكەن .  ئەم ملانێیانە لەسەر كەیسی دەستگیركردنی كەسێكە بەناوی ((رۆژگار رزگار) كە پاسەوانی  وەزیری پێشوی دارایی هەرێمی كوردستان (رێباز حەملان) بووەو لە 11ی حوزەیرانی 2019 لە هەولێر دەستگیركراوە، بەپێی زانیاریەكانی (درەو) كەسوكاری ( رۆژگار رزگار كە پلەی مولازمی هەیەو پێشتر شۆفێری د. فوئاد مەعسوم سەرۆك كۆماری پێشوی عێراق بووەو لە 2010 ەوە گواستراوەتەوە بۆ لیوای (3)ی كۆسرەت رەسوڵ)، لەگەڵ بەرپرسانی پارتی و یەكێتی هەوڵی چڕیان هەبووە بۆ ئەوەی كەیسەكە یەكلابكرێتەوە بەڵام دوای ئەوەی بۆیان یەكلانەكرایەوە، بەرهەمی ئەو هەوڵانە تەنها یەك ئەنجامی هەبوو ئەویش دوای زیاتر لە 6 مانگ رێگە بە بینینی كوڕەكەیان دراوەو چەند جارێك لە زیندان بینویانە، دواتر كەسوكارەكەی كەیسەكەیان بۆ رایگشتی ئاشكراكرد.     ئەمڕۆ ئاساییشی گشتی هەولێر بەفەرمی كەیسەكەی بۆ رای گشتی ئاشكراكردو  لە رونكردنەوەیەكدا دەڵێت: (رۆژگار رزگار لە كاتی ئەركی فەرمی خۆیدا لە ژێر سەرپەرشتی و رێنمایی دەزگای زانیاری كاری سیخوریی ئەنجامداوە بۆ بەرژەوەندیی لایەنێكی بیانی لە سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان. بە دیاریكراوی تۆمەتباركردنی دەستگیركراوەكە بەوەی لەژێر سەرپەرشتی دەزگای زانیاری یەكێتیدا كاری سیخوری بۆ وڵاتێكی بیانی كردووە، دەزگای زانیاری یەكێتی توڕەكرد كە سەرۆكی ئەو دەزگایە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو) مەبەست لەسیخوڕیكردنی بۆ وڵاتێكی بیانی لە رونكردنەوەكەی ئاساییشی هەولێردا ( ئیتڵاعاتی كۆماری ئیسلامی ئێران)ە، رەنگە ئەمە هۆكاری سەرەكی توڕەبونەكەی دەزگای زانیاریی بێت بەتایبەتیش لە كاتێكدا لە ساڵی 2014 و شەڕی دژ بە داعشدا ئەم دەزگایە پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ هێزەكانی ئەمریكا بۆ درووست بووەو تۆمەتباركردنی بەوەی كە لەگەڵ ئیتڵاعاتی كۆماری ئیسلامی ئێران كار دەكات، زیان بە ناوبانگی دەزگاكە لای كۆماری ئیسلامی ئێران دەگەیەنێت.  وەڵامێكی توند لەلایەن دەزگای زانیاریەوە تەنها بە ناوهێنانی دەزگای زانیاری یەكێتی بەسەرپەرشتیكردنی كاری سیخوری، دەزگای زانیاری رونكردنەوەیەكی دوورودرێژی بڵاوكردۆتەوە كە دەستی بۆ چەندین كەیس بردووە كە پێشتر بڵاونەكراتەوە. بەپێی زانیاریەكانی (درەو) ئەم وەڵامدانەوە توندەی دەزگای زانیاری یەكێتی بە رەزامەندی زۆرینەی رەهای سەركردایەتیە نوێیەكەی یەكێتی بووە،  لاهور شێخ جەنگی لەدوای هەڵبژاردنیەوە وەكو هاوسەرۆكی یەكێتی نەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی و نەلەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە بەفەرمی پیرۆزبایی لێنەكراوە، تەقینەوەی ناكۆكی لاهور شێخ جەنگی لەگەڵ سەركردەكانی پارتی سەرەتاكەی  دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی دوای ریفراندۆم و روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، لەوكاتەوە تا ئێستا ئەو پەیوەدیانە بە گرژی و ئاڵۆزیدا تێدەپەڕن . دەزگای زانیاری یەكێتی لە رونكردنەوەكەیدا تۆمەتەكانی ئاساییشی پارتی رەتدەكاتەوەو چەندین دۆسیەی هەستیاری تری ئاشكراكردووە  لەوانە : •    (250 ملیۆن) دۆلار لەلایەن كۆمپانیایەكی روسیەوە  بە بەرتیل دراوە بە یەكێك لە كوڕەكانی بنەماڵەی سەرۆكی حكومەت. •    ئەو شەوەی داعش لە هەولێر نزیك بوەوە سەرۆكی دەزگای زانیاری هاتە هەولێر و دڵنەوایی كاك مەسروری دایەوەو وتی " مەترسن ئێمە پارێزگاریتان لێ دەكەین" •    وەكچۆن خودی سەرۆكی حكومەت حكومتێكی فاشیل بەڕێوە دەبات دامو دەزگاكانیشی لە رابردوودا كە سەربە ئەوبون خەڵكانێكی فاشیل بەڕێوەی دەبەن كە هیچ هەشتێكی بەرپرسیارێتیان نیەو تاكە ئینتیمایەك هەیان بێت ئینتیمایە بۆ بنەماڵە.   چاوەڕێ دەكرێت كە دەزگای پاراستن و ئاساییشی گشتی پارتی لە وەڵامی راگەیانراوە توندەكەی دەزگای زانیاریدا دانپێدانانی دەستگیركراوەكە بڵاوبكاتەوە، ئەمەش دۆخێكی ئەمنی نوێیە كە رەنگە لەسەروەختی ترسی خەڵكە لە ڤایرۆسی كۆرۆناو قەیرانی دارایی، ترسێكی زیاتر بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان درووست بكات. ئەم دۆخە نوێیە رەنگە سەرەتای بەریەككەوتنی نوێی نێوان پارتی و یەكێتی بێت بە پێچەوانەی ئەوەی چاوەڕەوان دەكرا كە لەدوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكانی یەكێتیەوە پەیوەندییەكان زیاتر بەرەو ئاسایی بونەوە بڕۆن، لەهەموو حاڵەتەكانیشدا رەنگە دەرگای گفتوگۆو ئاشتی نێوان هەردوولا كراوە بێت و هاوشێوەی روداوەكانی پێشتر كە پەیوەندییەكانیان بە چەندین هەورازو نشێویدا تێپەڕیوە هێور بێتەوەو، بەتایبەت لەم بارودۆخەدا هەردولایان پێویستیان بەیەكدی هەیە.     دەقی ڕوونکردنەوەکەی ئاساییشی هەولێر: روونکردنەوەیەک بۆ رای گشتی (رۆژگار رزگار محمد )پاسەوانی وەزیری دارایی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بووە. لە کاتی ئەرکی فەرمی خۆیدا لە ژێر سەرپەرشتی و رێنمایی دەزگای زانیاری کاری سیخوریی ئەنجامداوە بۆ بەرژەوەندیی لایەنێکی بیانی لە سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەرژەوەندییەکانی گەلی کوردستان، وەزارەتی دارایی و خودی وەزیری دارایی ئەو کات. دوای ئەوەی بەڵگەی سەلمێنەر کەوتنە بەردەست، بە فەرمانی دادوەر دەستگیر کرا و دانی بە تەواوی کارە سیخورییەکانی دانا و تەواوی وردەکاری لە بەردەم دادوەری لێکۆلینەوەدایە. ڕاگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی هەولێر ١٩\٣\٢٠٢٠   دەقی رونکردنەوەکەی دەزگای زانیاری: له‌پێناو چه‌واشه‌‌كردنی رایگشتی و بۆ داپۆشینی شكسته‌كانی حكومه‌ت، ئه‌مڕۆ ١٩ی ٣ی ٢٠٢٠، به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئاسایشی هه‌ولێر له‌ رونكردنه‌وه‌یه‌كدا، بڵاویكردۆته‌وه‌ گوایه‌ كه‌سێك به‌ناوی (رۆژگار رزگار محه‌مه‌د) له‌ژێر سه‌رپه‌ره‌شتی ده‌زگای زانیاری، كاری كردووه‌ بۆ لایه‌نێكی بیانی! ئێمه‌ له‌م بوارانه‌دا، باش ده‌زانین كه‌ یه‌كێتی و (ده‌زگای زانیاری)، بوختانی وا هه‌ڵناگرێت. ئه‌م كارانه‌ ئه‌گه‌ر بكرێن، ئه‌وا له‌ خودی‌ نوسه‌رانی رونكردنه‌وه‌كه‌ی ئاسایش‌ ده‌وه‌شێته‌وه‌. بۆیه‌ نه‌ ئاسایش و نه‌ پاراستنی پارتی، به‌ شایانی وه‌ڵامدانه‌وه‌ نازانین، چونكه‌ تازه‌ هه‌موو خه‌ڵكی كوردستانیش شاره‌زای گوفتار و كرداری نابه‌جێیانن. به‌ڵام كه‌سی یه‌كه‌می حكومه‌تی هه‌رێم به‌رپرسیارده‌كه‌ین‌ له‌م په‌لاماره‌ی بۆ سه‌ر ناوبانگی ده‌زگاكه‌مان، ده‌ستی دراوه‌تێ. له‌به‌رئه‌وه‌ی ناوبراو‌ تا ئێستا و به‌نایاسایی سه‌رپه‌رشتیاری ده‌زگاكانی ئاسایش و هه‌واڵگری هه‌رێمشه‌، به‌مافی ده‌زگاكه‌مانی ده‌زانین كه‌ راسته‌وخۆ سكاڵای یاسایی له‌سه‌ر ئه‌م‌ و، هه‌ر كه‌سێكی تر تۆمار بكه‌ین كه‌ بێ به‌ڵگه‌ی باوه‌ڕپێكراو، هه‌وڵی له‌كه‌داركردنی پیرۆزییه‌كانی گه‌له‌كه‌مان بدات. بۆ رای گشتی خه‌ڵكی كوردستانیش چه‌ند خاڵێك راده‌گه‌یه‌نین: ١. ئێمه‌ به‌ هه‌موو شێوه‌یه‌ك ناوه‌ڕۆكی رونكردنه‌وه‌كه‌ی ئاسایشی هه‌ولێر له‌سه‌ر (ده‌زگای زانیاری) ره‌تده‌كه‌ینه‌وه‌. ئه‌و بابه‌ته‌ی ئاسایشی هه‌ولێر‌، درۆ و ده‌له‌سه‌ و پیلان و شه‌ڕی سیاسییه‌ و هیچ ئه‌سڵ و ئه‌ساسێكی نییه‌. ده‌زگای زانیاری نه‌ ئه‌و كه‌سه‌ ده‌ناسن و،‌ نه‌ به‌هیچ لایه‌نێكی تری ناوخۆیی یان بیانییان ناساندوه و‌، نه‌كاری له‌وجۆره‌شیان لێده‌وه‌شێته‌وه‌. ئه‌وه‌ ئاسایشه‌كه‌ی هه‌ولێره‌ كه‌ له‌و كارانه‌ شاره‌زایه‌. ئه‌وانن هه‌مو جارێك، له‌كاتی قه‌یرانێكدا، بابه‌تێك دروست ده‌كه‌ن، له‌ ژێر ئه‌شكه‌نجه‌، سیناریۆ و دانپێدانانی جیاجیایان پێ به‌رهه‌م ده‌هێنن و، خه‌ڵكی بێ تاوان وه‌كو تاوانبار ده‌خه‌نه‌ سه‌ر ته‌له‌ڤزیۆن.‌ له‌مه‌شدا به‌ دووری نازانین، بۆ سه‌رقاڵكردنی خه‌ڵك و بیربردنه‌وه‌ی قه‌یرانی حوكمڕانیی و هه‌وڵه‌ نهێنییه‌كان بۆ پاشه‌كه‌وتكردنه‌وه‌ی مووچه‌، سیناریۆكانی سه‌رده‌شت عوسمان و قوربانییه‌كانی تر، دووباره‌ بكه‌نه‌وه‌. روونكردنه‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌ی (رۆژگار رزگار)یش، كه‌ پاش رونكردنه‌وه‌كه‌ی ئاسایش بڵاویان كردۆته‌وه‌، هه‌مان بۆچوون پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌.   ٢. ئاژاسی زانیاری، له‌چوارچێوه‌ی (ئاژانسی پاراستن و زانیاری \ زانیاری) هه‌رێمی كوردستان دا، ده‌زگایه‌كی فه‌رمی هه‌رێمی كوردستانه‌ و سه‌ر به‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایشه‌، كه‌ خودی مه‌سرور بارزانی ماوه‌یه‌ك راسته‌وخۆ سه‌رپه‌ره‌شتیاری بووه‌. بۆیه‌ هه‌ر جوڵه‌یه‌ك كرابێت، دیاره‌ (مه‌سرور بارزانی) ئاگاداری بووه‌. ئه‌گه‌ریش ئاگادار نه‌بووبێت، هه‌ڵبه‌ت ناوبراو، شایسته‌ی ئه‌و پۆسته‌ نه‌بوه‌ و نه‌یتوانیووه‌ ئاگاداری كاروباری رۆژانه‌ی دامه‌زراوه‌كانی بێت. ٣. ئێمه‌ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌مان ده‌كرد ئاسایشه‌كه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌ت له‌م كاته‌دا، له‌جیاتی چه‌واشه‌كردن، به‌دواداچوونی كردبا بۆ ئه‌و (٢٥٠) ملیۆن دۆلاره‌ی كه‌ قووتی میلله‌ته‌كه‌مانه‌ و له‌لایه‌ن كۆمپانیایه‌كی وزه‌ی روسیاوه، به‌ به‌رتیل دراوه‌ به‌ یه‌كێك له‌ كوڕه‌كانی بنه‌ماڵه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌ت. له‌م دۆخه‌ ناخۆشه‌دا، كه‌ به‌ناوی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و هه‌ڕه‌شه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆناوه‌ له‌سه‌ر خه‌ڵكی كوردستان، خه‌ریكه‌ مووچه‌ی مووچه‌خۆرانمان‌ ده‌خه‌نه‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی شه‌پۆلێكی تری بڕین و برسێتی،‌ پێویستبوو ئاسایشی هه‌ولێر، ناوی ئه‌و كوڕه‌ ئاشكرا بكات كه‌ (٢٥٠) ملیۆن دۆلار به‌رتیلی وه‌رگرتوه‌ تا غاز و نه‌وتی كوردستان و ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیداره‌ی سلێمانی، بۆ كۆمپانیایه‌كی بیانی هه‌ڕاج بكات. ناوی ئه‌و كه‌سه‌ی به‌رتیله‌كه‌ی وه‌رگرتوه‌، لای ئێمه‌ پارێزراوه‌ و، ئه‌گه‌ر بێده‌نگییمان لێ كردوه‌، بۆ ئه‌وه‌یه‌ خه‌ڵكی كوردستان له‌مه‌زیاتر به‌ هه‌واڵی ناخۆش نیگه‌ران نه‌كرێن، و ده‌رفه‌تێكیش بدرێت به‌ ئاسایشی هه‌ولێر ناوه‌كه‌ ئاشكرا بكات. له‌م كاتی قاتوقڕییه‌دا، له‌جیاتی تۆمه‌ت دروستكردن بۆ (ده‌زگای زانیاری)، ئه‌ركی ئاسایشی سه‌رۆكی حكومه‌ته‌ به‌ خه‌ڵكی كوردستان بڵێت ئه‌و (٢٥٠) ملیۆن دۆلاره‌ لای كێیه‌. ٤. ئێمه‌ له‌ (ده‌زگای زانیاری)، له‌پێناو پاراستنی ژیانی خه‌ڵكی كوردستان، گوێمان به‌ هه‌ڵوێست و كه‌مته‌رخه‌مییه‌كانی ئاسایشی هه‌ولێر نه‌داوه‌ و، هه‌ركات هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسیمان له‌سه‌ر پایته‌ختی كوردستان درك پێ كردبێت، ئاگادارمان كردوون. به‌ڵگه‌مان هه‌یه‌ كه‌ چه‌ندین جار زانیاری گرنگمان پێداون له‌سه‌ر بوونی كردوه‌ی تیرۆریستی و ته‌قینه‌وه‌ له‌ هه‌ولێر، و هه‌موو جارێك به‌هۆی ئه‌و زانیارییانه‌، كه‌ به‌شه‌ونخوونیی تێكۆشه‌رانی (ده‌زگای زانیاری) به‌ده‌ستهاتوون، هه‌ولێر و ئاسایشه‌كه‌ی پارێزراوه‌. به‌داخه‌وه‌، جارێكیش كه‌ هۆشدارییه‌كه‌ی ئێمه‌یان له‌سه‌ر بوونی كرده‌وه‌یه‌ك به‌ هه‌ند وه‌رنه‌گرت، كاره‌سات روویدا. وێڕای ئه‌م راستیانه‌، هیچ كات ئاسایشه‌كه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌ت، ماندونه‌بوونێكیشی لێ نه‌كردین. ٥.  ده‌زگای زانیاری له‌ مێژووی دره‌وشاوه‌ی خۆی دا،‌ سه‌دان شه‌هید و قوربانیی داوه‌ له‌پێناو پاراستنی ئاسایش و ئارامیی خه‌ڵك و هه‌رێمی كوردستان. له‌بیری سه‌رۆكی حكومه‌تدا ماوه‌‌ ئه‌و شه‌وه‌ی داعش له‌ هه‌ولێر نزیك بۆوه‌، سه‌رۆكی ده‌زگای زانیاری‌ هاته‌ هه‌ولێر و دڵنه‌وایی كاك مه‌سروری دایه‌وه‌ و وتی "مه‌ترسن ئێمه‌ پارێزگاریتان لێ ده‌كه‌ین". وه‌ڵامی ئه‌و پارێزگارییه‌ ئه‌وه‌ نه‌بوو، ئێستا تۆمه‌تمان بۆ دروست بكه‌ن!  ٦. بۆ ئاگاداریی خه‌ڵكی به‌شه‌ره‌فی كوردستان، هه‌موو كادر و كارمه‌ندانی (ده‌زگای زانیاری) و (ده‌زگای دژه‌ تیرۆر)، له‌گه‌ڵ بڵاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا و به‌ڕه‌چاوكردنی  پێویستییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌بواری ته‌ندروستی، له‌ مانگی رابردۆوه‌‌، نیوه‌ی موچه‌ی خۆیان به‌خشیوه‌ به‌ كاری خێرخوازی بۆ بیناكردنی نه‌خۆشخانه‌ و پێداویستییه‌كانی و، (رێكخراوی مام)، بێ جیاوازی له‌ ناو هه‌رێمی كوردستان و كه‌ركوك و ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم، سه‌رقاڵی دابینكردنی پێداویستییه‌كانن بۆ خه‌ڵكی كوردستان.  ٧.  دوای ئه‌م په‌لاماره‌ ناوه‌خته‌، ئیتر‌ ئێستا به‌ روونی ده‌ركه‌وت‌، كه‌ وه‌كچۆن خۆدی سه‌رۆكی حكومه‌ت، حكومه‌تێكی فاشیل به‌ڕێوه‌ ده‌بات،‌ داموده‌زگاكانیشی كه‌ له‌رابردو سه‌ربه‌ئه‌و بوون، خه‌ڵكانێكی فاشیل به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن كه‌ هیچ هه‌ستێكی به‌رپرسیارێتییان نییه‌ و تاكه‌ ئینتمایه‌ك كه‌ هه‌یانبێت ته‌نها ئینتمایه‌ بۆ بنه‌ماڵه‌، ئه‌وانه‌ش كه‌ نه‌چوونه‌ته‌ ژێر باری بنه‌ماڵه‌، له‌ بواره‌كه‌ی خۆیاندا چه‌ند به‌زر و دڵسۆز و شاره‌زاش بووبن، دووریان خستونه‌ته‌وه‌، كه‌ ئێمه‌ به‌ توندی ئه‌م‌ رفتار و شێوازی كاركردنه‌ ره‌تده‌كه‌ینه‌وه‌ و قبوڵی ناكه‌ین. وته‌بێژێك به‌ناوی ده‌زگای زانیاری ١٩ ی ٣ی ٢٠٢٠.

راپۆرت: محەمەد رەئوف – فازل حەمەرەفعەت تەنیا (250) رۆژە دەستبەكاربووە، كەوتووە بەسەر قەیرانێكی سەختی دارایدا، موچەی فەرمانبەرانی بۆ دابین ناكرێت، لە گفتوگۆو راگۆڕینەوەدایە بۆ دۆزینەوەی رێگەچارە، چەند سیناریۆیەك بۆ روبەڕووبونەوەی دۆخە نوێیەكە تاوتوێ دەكرێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەهەموو سیناریۆكاندا مەسرور بارزانی كە پارتییەكان بە "براگەورە" ناوی دەبەن، ناچارە دەست بۆ كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران ببات و موچەی وەزیرو پەرلەمانتارو پلەباڵاكان بۆ 25% كەمبكاتەوە، لەم راپۆرتەدا زانیاری زیاتر دەخوێنێتەوە.   عێراق‌و هەرێم لەبەردەم قەیرانێكی دارایی قوڵدا بەپێی داتاكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئاستی هەناردەی نەوت تاوەكو مانگی رابردوو، بەتێكڕا لە رۆژێكدا گەیشتووەتە (3 ملیۆن‌و 391 هەزار) بەرمیل، مانگی رابردوو بەتێكڕا عێراق هەر بەرمیلێك نەوتی بە (51) دۆلار فرۆشتووە، كۆی داهاتی نەوت لەو مانگەدا (5 ملیارو 52 ملیۆن‌و 528 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام ئێستا ئیتر بارودۆخەكە گۆڕنكاری بەسەردا هاتووە، دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا، داهاتی مانگانەی عێراقیش كەمدەكاتەوە. ئێستا نرخی نەوت لە بازاڕدا بۆ (27 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێك دابەزیوە، نەوتی عێراق بە نزیكەی 7 دۆلار كەتر لە بازاڕ دەفرۆشرێت، واتە بەبەراورد بە مانگی رابردوو، نەوت لە بازاڕی جیهانیدا رێژەی 50%ی بەهای خۆی لەدەستداوە. ئەگەر عێراق بەهەمان رێژەی مانگی رابردوو نەوت هەناردە بكات كە رۆژانە (3 ملیۆن‌و 391 هەزار) بەرمیلە، هێشتا بەراورد بە مانگی رابردوو رێژەی 60%ی ئەو داهاتە لەدەستدەدات كە بەهۆی فرۆشی نەوتەوە دەستیكەوتووە. مانگی رابردوو عێراق بڕی زیاتر لە (5 ملیار) دۆلاری داهاتی نەوتی دەستكەوتووە، بەڵام بۆ ئەم مانگە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە نیوەی ئەو پارەیەی دەستدەكەوێت كە دەكاتە نزیكەی (2 ملیار‌و 34 ملیۆن) دۆلار، ئەمە كاریگەری راستەوخۆی لەسەر خەرجی گشتی دەبێت، چونكە عێراق بۆ بەدەستخستنی داهات بەرێژەی 95% پشتی بە فرۆشتنی نەوت بەستووە. بەپێی لێكدانەوەیەكی ئەحمەدی حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق، بۆ ساڵی 2020 عێراق مانگانە پێویستی بە (4 ترلیۆن‌و 400 ملیۆن) دینار هەیە تەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران، واتە ئەو داهاتەی كە بەهۆی فرۆشی نەوتەوە دەست عێراق دەكەوێت هێشتا نزیكەی (2 ترلیۆن) دیناری كەمترە لەو بڕە پارەیەی كە پێویستە بۆ دابینكردنی موچە. هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەدەچن لەم مانگەوە عێراق دەكەوێتە ناو سەرەتاكانی قەیرانێكی قوڵی داراییەوە، رەنگە هاوشێوەی هەرێمی كوردستان لەدوای ساڵی 2014وە عێراق لە دابینكردنی موچەی فەرمانبەراندا دوچاری كێشە ببێتەوە، ئەمەش بیانو دەدات بە دەست بەرپرسانی عێراقەوە كە چیتر موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەبێ رادەستكردنی نەوت، خەرج نەكەن. كۆبونەوە ڤیدیۆییەكەی حكومەت ئێستا كە هەموان بەدیاریكراویش نوێنەرانی كورد لە بەغداد باسلەوە دەكەن عێراق دوچاری قەیرانێكی قوڵی دارایی دەبێتەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و هاوبەشەكانی لە كابینەكەدا چی دەكەن بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە نوێیە، كە یەكەمین تاقیكردنەوەی گەورەیە بۆ مەسرور بارزانی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا. دوێنێ ئەنجومەنی وەزیران بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی كۆبووەوە، لە ترسی ڤایرۆسی كۆرۆنا، كۆبونەوەكە لەڕێگەی سكایپەوە بەڕێوەچوو، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەو كۆبونەوەیەدا مەسرور بارزانی بەچڕی لەگەڵ وەزیرەكانیدا گفتوگۆی لەبارەی ئەو قەیرانە داراییە چاوەڕوانكراوە كردووە، مەسرور بارزانی داوای لە وەزیرەكان كردووە پێشنیازی خۆیان بۆ چۆنیەتی كۆكردنەوەی هەموو داهاتەكانی حكومەت بخەنەڕوو، بۆئەوەی حكومەت لەڕێگەی كۆكردنەوەی داهاتەكانییەوە لەم قەیرانە نوێیەدا لانی كەم بتوانێت موچەی فەرمانبەران دابین بكات. داهاتی نەوت داهاتی نەوت كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێمە، تەوەری سەرەكی كۆبونەوەی دوێنێی ئەنجومەتی وەزیران بوو، شێخ باز سەرۆكی كۆمپانیای كار كە هێشتا هیچ پۆستێكی فەرمی پێنەدراوە، بەشداربوو لە كۆبونەوە ڤیدیۆییەكەدا، شێخ باز وەكو وەزیری نەوت لە داهاتوودا بەشداری كۆبونەوەكە بوو. (درەو) زانیوەیەتی لەبارەی داهاتی نەوتەوە، لە كۆبونەوەكەدا باسلەوەكراوە، لەدوای دەركردنی قەرزو دابەزینی نرخی نەوت، ئێستا مانگانە تەنیا (85 ملیار) دینار لە داهاتی نەوت بۆ حكومەت دەمێنێتەوە. پێشترو بەر لە دابەزینی نرخی نەوت، داهاتی نەوتی هەرێم مانگانە (750 ملیار) دینار بووە، لەو پارەیە، بڕی (295 ملیۆن ) دۆلار خراوەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی، پاشماوەی پارەكە رۆیشتووە بۆ قەرزی كۆمپانیاكان‌و كرێی گواستنەوە‌و كرێی سكیوریتی، بەمشێوەیە: •    200 ملیۆن دۆلار بۆ قەرزی كۆمپانیاكان رۆیشتووە •    60 ملیۆن دۆلار بۆ كرێی گواستنەوەی نەوتەكە رۆیشتووە •    8 ملیۆن دۆلار بۆ سكیوریتی رۆیشتووە ئێستاو دوای دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا، داهاتی نەوتی هەرێم بەمێشوەیەی لێدێت: •    ئێستا نرخی بەرمیلێك نەوت لە بازاڕی جیهانیدا (27) دۆلارە، هەرێم بەردەوام بە (10) دۆلار كەمتر لە بازاڕی جیهانی نەوت دەفرۆشێت، واتە ئێستا نرخی یەك بەرمیل نەوتی هەرێم بووە بە (17) دۆلار. •    هەرێم رۆژانە نزیكەی (450 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، بەپێی نرخە نوێیەكە، كۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم لە یەك مانگدا دەكاتە (229 ملیۆن) دۆلار. •    لەكۆی ئەو داهاتەشی بەهۆی فرۆشی نەوتەوە دەستدەكەوێت، دوای دەركردنی كرێی گواستنەوە‌و سكیوریتی‌و قەرزی كۆمپانیاكان، لە هەر بەرمیلێك نەوت، بڕی تەنیا (5) دۆلار وەكو داهات بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، ئەم بڕەش بەكۆی گشتی بۆ یەك مانگ دەكاتە (70 ملیۆن) دۆلار. داهاتی ناوخۆ لەپاڵ كەمبونەوەی داهاتی نەوت بەهۆی دابەزینی نرخەوە، حكومەتی هەرێم بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناو سنورداركردنی هاتوچۆی مەرزەكانەوە، لە داهاتی ناوخۆشدا زیانی گەورەی بەركەوتووە. ئەمڕۆ لەبارەی كەمبونەوەی داهاتی ناوخۆوە، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم لە سلێمانی وتی:" ئێمە لەپێناو پاراستنی تەندروستی خەڵكدا، قوربانیمان بە داهاتەكانی ناوخۆ داوە". بەر لە هاتنی كۆرۆنا، مانگی رابردوو كۆی گشتی داهاتی ناوخۆ كە گەڕاوەتەوە بۆ حكومەتی هەرێم بڕی (270 ملیار) دینار بوو، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) كە لە كۆبونەوەی دوێنێی ئەنجومەنی وەزیراندا باسكراوە، ئێستا داهاتی ناوخۆ بۆ نزیكەی (25 ملیار) دینار دابەزیوە، واتە داهاتی ناوخۆ بەبەراورد بە مانگی رابردوو (10 هێندە) كەمیكردووە، ئەمەش كاریگەری گەورەی لەسەر كۆی گشتی داهاتی حكومەت‌و پرسی دابینكردنی موچە دەبێت. كۆی داهاتی هەرێم لەسەردەمی كۆرۆنادا ئێستا دوای دۆزینەوەی هەردوو سەرچاوە سەرەكییەكەی داهاتی حكومەت (داهاتی نەوت‌و داهاتی ناوخۆ)، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆی گشتی داهاتی مانگانەی بەمشێوەیە دەبێت: •    ئەو پارەیەی كە بەغداد بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی دەنێرێت كە مانگانە بڕەكەی (453 ملیار)دینارە، ئەمە سەرچاوەیەكی باشی داهاتە بۆ حكومەت، بەڵام ئەگەر بەردەوام بێت، سەرچاوەكان لە بەغدادەوە باسلەوە دەكەن، بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی رووی لە عێراق كردووە، پێناچێت چیتر بەغداد بتوانێت ئەو پارەیە بۆ هەرێم بنێرێت. •    داهاتی ناوخۆی هەرێم لەدوای سەرهەڵدانی كۆرۆناوە ئێستا (25 ملیار) دینارە، ئەگەر سنورەكان بكرێتەوە‌و جموجوڵی بارزگانی دەستپێبكاتەوە رەنگە ئەم داهاتە بگەڕێتەوە بۆ ئاستی پێشتری خۆی كە مانگانە نزیكەی (270 ملیار) دینار بوو. •    ئەو پارەیەی كە ئەمریكییەكان مانگانە وەكو یارمەتی پێشكەشی هێزەكانی پێشمەرگەی دەكەن كە مانگانە نزیكەی (20 ملیار) دینارە. •    داهاتی نەوتی هەرێم لەسەردەمی كۆرۆنادا ئێستا مانگانە نزیكەی (70 ملیۆن) دۆلارە. واتە بەپێی ئەژمارە نوێیەكان، ئێستا كۆی گشتی داهاتی حكومەتی هەرێم مانگانە (583 ملیار) دینارە، ئەمە لەكاتێكدایە تەنیا بۆ دابینكردنی موچەی موچەخۆران، حكومەتی هەرێم مانگانە پێویستی بە (881 ملیار) دینارە، واتە ئەگەر پارەكەی بەغدادیش بەبەردەوامی بۆ هەرێم رەوانە بكرێت، هێشتا كابینەی مەسرور بارزانی لە دابینكردنی موچەی موچەخۆراندا دوچاری كورتهێنانێكی گەورە دەبێتەوە، كە كورتهێنانەكە بەهاكەی دەگاتە نزیكەی (300 ملیار) دینار لە یەك مانگدا، ئەمە سەرباری ئەوەی كە خەرجی وەزارەتەكانی حكومەت مانگانە (150 ملیار) دینارە. سیناریۆكانی حكومەت بۆ قەیرانەكە نزیكەی (250) رۆژە مەسرور بارزانی پۆستی سەرۆكایەتی حكومەتی وەرگرتووە، بەڵام روبەڕووی قەیرانێكی گەورە بووەتەوە كە داهاتووی دەسەڵاتەكەی دەخاتە مەترسییەكی گەورەوە. مەسرور بارزانی كە بۆ یەكەمجار لە ژیانی سیاسی خۆیدا پۆستی سەرۆكایەتی حكومەتی وەرگرت، تازە حكومەتی هەرێم لە قەیرانێكی دارایی گەورە رزگاری بووبوو، رەنگە ئەو پێشبینی نەكردبێت جارێكی تر قەیرانی لەوجۆرە روو لە كوردستان بكاتەوە، بەتایبەتیش كە نرخی نەوت لەبازاڕی جیهانیدا تاڕادەیەك بوژانەوەی بەخۆیەوە بینی‌و شەڕی "داعش"‌و خەرجی شەڕەكان كۆتاییان هات‌و بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆمی سەربەخۆیش چیتر ترسی برینی پارەی هەرێم لەلایەن بەغدادەوە نەما. ئەوەی ئێستا مەسرور بارزانی روبەڕووی دەبێتەوە هەمان سیناریۆی قەیرانە كە نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای لە دەستپێكی كارەكانی كابینەی هەشتەمدا روبەڕووی بووەوە، بەڵام بە گۆڕانكارییەكی كەمەوە. ساڵی 2014 كە نیچیرڤان بارزانی سەرۆكی كابینەی هەشتەم روبەڕووی قەیرانی دارایی بووەوە، سەرەتای قەیرانەكە بە شەڕی "داعش" دەستیپێكرد‌و دواتر قەیرانی دابەزینی نرخی نەوتی بەدوادا هات، هەر لەوكاتەشدا بەغداد موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی راگرت، ئێستا سیناریۆكە هاوشێوەیە، لەبری "داعش" قەیرانی "كۆرۆنا" رووی لە مەسرور بارزانی كردووە، هاوكات لەگەڵ كۆرۆنادا نرخی نەوت بۆ هەرێم بەرێژەی 60% دابەزیوە، هاوكات بەغدادیش دوچاری قەیرانی دارایی بووە‌و رەنگە هاوشێوەی 2014 موچەی هەرێم نەنێرێت. لەم بارودۆخەدا مەسرور بارزانی‌و كابینەكەی چی دەكەن بۆ ئەوەی لە یەكەم تاقیكردنەوەدا بەكەمترین زیان لێی دەربچن: بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی تاتوێی چەند سیناریۆیەك دەكات بۆ رووبەڕووبونەوەی قەیرانەكە كە ئەمانەن: سیناریۆی یەكەم: (درەو) زانیویەتی یەكێك لەو سیناریۆیانەی كە مەسرور بارزانی چاوی لە جێبەجێكردنیەتی بۆ گەڕاندنەوەی داهات بۆ حكومەت لەم قەیرانەدا، بڕینی دەرماڵە ناجێگرەكانی فەرمانبەرانە. ئێستا دەرماڵەكان رێژەی 54%ی كۆی ئەو بڕە پارەیە پێكدەهێنن كە بۆ موچەخۆران خەرجدەكرێت، واتە لە كۆی (881 ملیار) دیناری موچەی فەرمانبەران، بڕی (475 ملیار) بەتەنیا بۆ دەرماڵەكان دەچێت. دەرماڵە لە هەرێمی كوردستان (جگە لە دەرماڵە جێگیرەكان) بەپێی رێنمایی‌و بڕیار لە ئەنجومەن وەزیران دەركراوە، بۆیە حكومەت تەنیا بە راگرتنی ئەو بڕیارانەی خۆی‌و بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان دەتوانێت ئەو دەرماڵانە رابگرێت. ئەمە لەكاتێكدایە پەرلەمانی كوردستان لە مادەی 5ی یاسای چاكسازیدا دەسەڵاتی رێكخستەوەی دەرماڵەكانی سپاردووە بە ئەنجومەنی وەزیران.  سیناریۆی دووەم: لەم سیناریۆیەدا مەسرور بارزانی‌و كابینەكەی رەنگە ناچار ببن بگەڕێنەوە بۆسەر بڕینی موچەی فەرمانبەران، ئەوەی كە پێشترو لەسەردەمی كابینەكەی نێچیرڤان بارزانیدا ناوی لێنرابوو "پاشەكەوتی موچە". ئەگەری جێبەجێكردنەوەی سیستمی پاشەكەوت لەسەر موچەی فەرمانبەران سەختترین هەنگاوێك دەبێت كە مەسرور بارزانی پەنای بۆ ببات، چونكە ئەو كە پێشتر پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرت، خەونی ئەوەبوو بە گەڕاندنەوەی موچە پاشەكەوتكراوەكانی سەردەمی نێچیرڤان بارزانی بۆ فەرمانبەران، دەستكەوتێكی مێژووی بۆ یەكەمین ئەزمونی خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەتدا تۆمار بكات. (درەو) زانیویەتی، مەسرور بارزانی جەختی لەسەر ئەوەی كردووە لە هیچ حاڵێكدا نایەوێت جارێكی تر پەنا بۆ پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەران بباتەوە. سیناریۆی سێیەم: ئەم سیناریۆیە كە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەری جێبەجێبوونی زۆر بەهێزە، خۆی دەبینێتەوە لە كەمكردنەوەی موچەی مانگانەی (وەزیرو پەرلەمانتار‌و پلەباڵاكان) بۆ رێژەی 25%ی كۆی ئەو موچەیەی كە ئێستا وەریدەگرن، ئەمە لەپاڵ جێبەجێكردنی تەواوی ماددە‌و بڕگەكانی یاسای چاكسازی كە بەمدواییە لە پەرلەمانی كوردستان جێبەجێكرا، مەسرور بارزانی بەم هەنگاوە دەیەوێت لەسەرەتاوە دڵنیایی بە خەڵك بدات هەر قەیرانێك رووبدات بەر لە هەمووان موچەی ئەوانە كەمدەكاتەوە كە پلەی باڵایان هەیە، لە یەكەم هەنگاودا مەسرور بارزانی دەستپێشخەری كرد‌و رایگەیاند موچەكەی خۆی تەرخان دەكات بۆ روبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا.

درەو: لەبەرامبەر ئەوەی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك رەخنەیان گرتووە لە دواكەوتنی موچەی پێشمەرگە، لەلایەن وەزیری پێشمەرگەوە كە لەسەر پشكی یەكێتیە، لە پۆستەكانیان لابراون، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دوو پێشێلكاری بەرامبەر بە پێشمەرگە كردووە، لەكاتی خۆیدا موچەی پێنەداون و لە ریزبەندی یەكەمی وەزارەتەكان دەریكردوون.  لە چەند رۆژی رابردوودا هەریەك لە عەمید ڕوكن (ڕێبوار عەلی) فەرماندەی لیوای 1ی پیادەی كەركوك لەیەكەی‌ 70ی‌ هێزەكانی‌ پێشمەرگەی‌ سەر بەیەكێتی نیشتیمانی كوردستان و  لیوا (سەربەست زێباریی) بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی رشتەكان لەوەزارەتی پێشمەرگە  لە پەیجی تایبەتی خۆیان رەخنەیان لە دواكەوتنی موچەی وەزارەتی پێشمەرگە گرتبوو. بەپێی زانیاری و بەدواداچونەكانی (درەو) لیوا سەربەست زێباری پورزای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانە واتا (دایكیان خوشكە) هاوكات خوشكەزای هوشیار زێباریە.  عەمید روكن رێبوار عەلی نوسیبوی: "وەزارەتی پیشمەرگە و وەزارەتی دارایی و ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەریم باش بزانن جام كە پربوو لێی ئەڕژیت ، بەسە هەتا كەی حیساب بۆ هیزی پیشمەرگە ناكەن لە پیداویستی و خۆراكی رۆژانەیان و سوتەمەنی پیویست و پلە بەرزگردنەوە و كەمی موچە ، لەسەروی ئەمانەشەوە بە فەرمان دەوامی پشیمەرگە زیاد دەكەن بەبیانوی مەترسی داعش و لەهەمان كاتدا موچە دابەش ناكریت. ئەگەر پیشمەرگە نەبیت نەوەزیری پیشمەرگە نە هینی دارایی و نەسەرۆكی حكومەتەكەیش یەك سەعات خۆتان راگیر ناكەن لەو پایانە ، تێرمان خوارد لە درۆ نە كەستان پیشمەرگەن و نە كەستان هاوخەمی ئیمەن . بەسە هەتا جامەكە زیاتر پر نەبووە ئاوریك لەحالی هیزی پیشمەرگە بدەنەوە" لیوا سەربەست زێبارییش نوسیبووی:" شەرمە بو وەزیری مالیە كو اڤرۆ موچیت وزارتا پیشمرگا راوستینیت بلا حكومتا هەریما كوردستانی و وزیر مالیە بیراخوە لە برگریا پیشمرگا بكەت كو اوان چەند شهید برینداریت دای و خوینا خوە كرە قوربانی بوبەرگری كرن لاخا كوردستانی و هەریما كوردستانی، وەزیری مالی بلا باش بزانیت اگەر اڤ پیشمەرگە نەبان امرو او لڤینە خوشیە و ارمی دا نەتبون اوجا لسرڤان همو زحمەت و نە خوشیادا لهمو تناگڤیا وروژیت سەخت و دژواردا موچی ڤان قهرمانا تاخیر دكەن" ئەمڕۆ بەفەرمانی شۆرش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە ( لە پشكی یەكێتی) ئەو دوو ئەفسەرە لە پۆستەكانیان دورخرانەوە، لیوا قارەمان كەمال، جێگری سەرۆكی ئەركانی ھێزەكانی پێشمەرگە هەواڵەكەی پشتڕاستكردۆتەوەو رایگەیاندووە" دورخستنەوەی هەردو فەرماندەكە بەهۆی لادانیان لەپرەنسیپی سەربازی‌و بڵاوكردنەوەی بابەت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دورخراونەتەوە"  لەلایەن خۆشیەوە لیوا (ئەیوب یوسف سەعید)، فەرماندەی دەستەی سەرپەرشتیاری لیوای3و7ی هێزەكانی پێشمەرگە كە بە لیواكانی كۆسرەت رەسوڵ ناسراوە، لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك رەخنەی توندی لە دواكەوتنی موچەی پێشمەرگە گرتوو رایگەیاند:  🔹ئاگادارتان دەكەینەوە كە باردودۆخی هێزەكانی پێشمەرگە ناسەقامگیرە و بە دۆخێكی خراپ و نالەباردا گوزەر دەكەن و گەیشتۆتە راددەیەك كە جێگای قبوڵكردن نەبێ 🔹پێشمەرگە نابێ و ناكرێ باجی هەڵە و سیاسەتی چەوت بدات، چونكە لە هەمو دۆخێكدا وەك هێزی پارێزەرو داكۆكیكار لە مەیداندابوین و بێ وچان خزمەتمان كردوە. 🔹ئەو لایەنانەی لەم دۆخە بەرپرسیارن بە فەرمی نەیەنە سەر خەت و موچەی پێشمەرگە لە نزیكترین كاتدا دابین نەكەن ئەوا ئێمە هەلوێستی جدییمان دەبێت، دڵنیاشتان دەكەینەوە كە لە تواناماندا هەیە ئەنجامی بدەین 🔹بڕینی موچە و قوتی هێزەكانی پێشمەرگە كە مافی رەوای خۆیانە و ئەبوایە جیاواز لە هەمو چینەكانی تری كۆمەڵگا خزمەت بە پێشمەرگە بكرایە و ژیانیان بۆ دابینبكرایە نەك مافەكانی خۆشیان لێ زەوتبكرێت. 🔹داوا لە هەمو هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان دەكەین بێ جیاوازی هەڵوێست وەرگرن و پشتیوانمان بن و بێنە سەر خەت لەسەر ئەم باسە رەوایە.     حكومەتدوو پێشێلكاری بەرامبەر بە پێشمەرگە كردووە سەرەرای دواكەوتنی موچەی پێشمەرگە كە دەبوو مانگانە لە 5ی مانگەوە موچەیان وەربگرتایە، لە هەمانكاتدا حكومەت پێشێلی بڕریارێكی پەرلەمانی كوردستانی كردووە تایبەت بە دواخستنی موچەكەیان كە دەبوو یەكەم وەزارەت بوونایەوە لە ریزبەندی وەزارەتەكاندا بۆ وەرگرتنی موچە، بەڵام هەریەك لە وەزارەتی تەندروستی و ناوخۆ موچەیان وەرگرتووە، هێشتا وەزارەتی پێشمەرگە موچەی وەرنەگرتووە. بەپێی بڕیاری ژمارە(19) كە لە رۆژی 23/7/2014 دەرچووە لە بڕ"ەی یەكەمدا هاتووە: وەزارەتی پێشمەرگە بۆ وەرگرتنی موچەی مانگانە یەكەم وەزارەت دەبێت. بەو پێیەش حكومەتی هەرێمی كوردستان دوو پێشێلكاری بەرامبەر بە پێشمەرگە كردووە: یەكەم: لەكاتی خۆیدا بەبێ هیچ بیانویەك موچەی پێشمەرگەی دواخستووە. دووەم: پێدانی موچەی پێشمەرگەی لەپلەی یەكەم دەرهێناوە كە بڕیاری پەرلەمانی كوردستانە  

بەدواداچون: محەمەد رەئوف " ئیتالیا  زۆر شڵەژاوە، بارودۆخەكە زۆر سەختە، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە رەنگە ئەمە سەختترین دۆخ بێت كە وڵات پێیدا تێدەپەڕێت" ئەمە قسەی "سالڤۆ تۆسكانۆ" نوسەرو رۆژنامەنوسی ئیتالی هاوپیشەمە كە لە رێگەی چاتەوە گفتوگۆمانكرد سەبارەت بە مەترسیەكانی كۆرۆنا لەسەر ئیتالیا. ساڵی 2016 لە چوارچێوەی بەرنامەی ( IVLP) لە ئەمریكا بۆ ماوەی مانگێك پێكەوە "سالڤۆ تۆسكانۆ" خولی ( رۆژنامەنوسی بنكۆڵكاری)مان بینی، ئەمڕۆ ویستم هەواڵی بپرسم، دوای ئەوەی سەیری ئامارە فەرمییەكانم كرد و بۆم دەركەوت كە ئیتالیا دووەم وڵاتی جیهانە لەروی توشبون و مردن بە كۆرۆنا، نوێترین ئامار (17 هەزارو 660) كەس لە ئیتالیا توشی كۆرۆنا بوون و (هەزارو 266)كەسیش مردوون.  بەردەوام لەگەڵ "سالڤۆ تۆسكانۆ" نوسەرو رۆژنامەنووسی ئیتالی گفتوگۆ دەكەین ئەو كەسێكی روخۆش و دەم بەخەندەیە، بەڵام ئەمڕۆ مەترسیەكانی كۆرۆنا لەسەر وڵاتەكەی كاری تێكردبوو،  ئەمڕۆ كە هەواڵم پرسی وتی" هاوشێوەی تەواوی هاوڵاتیان منیش لەماڵی خۆمان كەرەنتینەكراوم... دۆخەكە زۆر سەختە.. بەڵام دڵنیام تێیدەپەڕێنین". دەقی گفتوگۆ كورتەكەمان.  پرسیار: ئێستا بارودۆخی ئیتالیا لەگەڵ كۆرۆنادا چۆنە ؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: بارودۆخەكە زۆر سەختە، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە رەنگە ئەمە سەختترین دۆخ بێت كە وڵات پێیدا تێدەپەڕێت. درەو: ژمارەی ئەوانەی لە ئیتالیا دوچاری ڤایرۆسی كۆرۆنا بوون چەندە، چەند كەس مردوون ؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: تاوەكو دوێنێ ۱٥ هەزار كەس توشی كۆرۆنا بوون لە ئیتالیا و زیاتر لە هەزار كەسیش بونەتە قوربانی. پرسیار: حكومەت چی كردووە بۆ رووبەڕووبونەوەی ڤایرۆسەكە ؟  سالڤۆ تۆسكانۆ: رێوشوێنی بێ پێشینە گیراوەتەبەر، ئیالیا شڵەژاوە، خوێندنگەو بازاڕو دیسكۆ و ریستۆرانتەكان داخراون، داوا لە خەڵك دەكرێت تا دەتوانن لەماڵەكانیاندا بمێننەوە، بەبێ كارێكی پێویست ناتوانیت لەماڵەكەت بچیتەدەرەوە، ئەمە رێوشوێنێكی نائاساییە بۆ راگرتنی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، ئەمە شێوازێكی دراماتیكییە لە باكوری ئیتالیا بەتایبەتی لە لۆمباردی. پرسیار: دەوترێت هەموو خەڵكی ئیتالیا كەرەنتینە كراون، حكومەت بەم هەنگاوەی دەتوانرێت رێگری لە كۆرۆنا بكات ؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: ئەمە خۆپاراستنێكی روكەشە، ئەگەر خەڵك لەگەڵ یەكتر مامەڵە نەكەن، ڤایرۆسەكە ناتوانێت زیاتر بڵاوببێتەوە، ئەمە ئەو شتەیە كە ئێمە لێرە هەوڵی بۆ ئەدەین، هەروەك ئەوەی لە چین كراو سەركەوتوو بو، حكومەت دەیەوێت لەم رێگەیەوە لەماوەی ۱۰ بۆ ۱٤ رۆژدا ئەنجامێكی باشی لەسەرتاسەری وڵات دەستكەوێت. پرسیار: كۆرۆنا مەترسی لەسەر دۆخی ئابوری لە ئیتالیا دروستكردووە ؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: بەدڵنیایی، بارودۆخەكە زۆر دراماتیكییە، بەڵام لەوباوەڕەدام ئیتالیا تێیدەپەڕێنێت. پرسیار: رێوشێونەكانی جكومەت یارمەتیدەرە بۆ كەمكردنەوەی توش بوون بە ڤایرۆسەكە؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: لەوباوەڕەدام، ئیتالییەكان ئێستا هۆشیارترن، پێدەچێت لەسەرەتاوە هەندێك كاتمان لەدەستدابێت، بەڵام ئەمە هەمان ئەو شتەیە كە هەفتەی رابردوو لە وڵاتانی ئەوروپاو ئەمریكاش رویدا. پرسیار: ئەی رۆژنامەنوسان و میدیاكان رۆڵیان چۆنە ؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: میدیاكان رۆڵێكی نائاسایی دەگێڕن لە ئاگاداركردنەوەی خەڵكدا، بەدڵنیایی لەبارودۆخێكی وەكو ئێستادا هەواڵی ناڕاست زۆر بڵاودەبێتەوە، بۆیە لێرەدا رۆڵی گرنگی رۆژنامەنوسان دەردەكەوێت بۆ گەیاندنی هەواڵی دروست بە خەڵك. پرسیار: بەبڕوای ئێوە لەم بارودۆخەدا دەبێت رۆژنامەنوسان چۆن كاربكەن؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: رۆژنامەنووسان نابێت ترس بڵاوبكەینەوە، بەڵام لەكاتی گونجاویشدا پێویستە بارودۆخەكە رابگەیەنین. پرسیار: لە ئیتالیا رۆڵی میدیا لەنێوان حكومەت و خەڵكدا چۆنە ؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: هەر كەسە بە ڕۆڵی خۆی هەڵدەسێت، خەڵك بەدرێژایی رۆژ بەدوای زانیاریدا دەگەڕێن، ئێستاش دوای كەرەنتینەكردنی ملیۆنان كەس لە ماڵەكانیاندا، ئەمە زۆر زیادی كردووە. پرسیار: ئێستا تۆ وەكو رۆژنامەنوسێك چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆخەكە دەكەیت؟ سالڤۆ تۆسكانۆ: منش وەك هاوڵاتیان لە ماڵكەی خۆمدا كەرەنتینەكراوم و پەیوەستم بە رێنماییەكانەوە، بەڵام بەبۆچونی من تاكە شتێك كە پێویستە رۆژنەمەنوسان لەم بارودۆخەدا بیكەن ئەوەیە راستییەكان بڵێن. ............... ئیتالیا دەكەوێتە باشوری كیشوەری ئەوروپاوە -    ژمارەی دانیشتوان: (60 ملیۆن و 507 هەزار) كەسە -    روبەری گشتی: (301 هەزارو 338) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. -    سیستمی حوكم: كۆماری پەرلەمانیە -    سەرۆك: سێرجیۆ ماتارێلا -    سەرۆك وەزیران: جۆزیبی كۆنتی  

ئامادەكردنی: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف ساڵی 2009 دیپلۆمی باڵای لە كۆرۆنادا بەدەستهێناوە‌و یەكەم كەس بووە جۆرێكی ڤایرۆسی كۆرۆنای بەناوی (IB) لە عێراق ئاشكراكردووە، ساڵی رابردووش هەر لە كۆرۆنادا لە زانكۆی لیڤەرپوڵی بەریتانیا بڕوانامەی دكتۆرانی بەدەستهێناوە‌و بەمدواییە گەڕاوەتەوە بۆ كوردستان، چوار توێژینەوەی زانستی لەسەر كۆرۆنا هەیە، وایلێهاتووە هاوڕێكانی بۆ تەنز پێی دەڵێن" بەخوا ئەم كۆرۆنایە دەستی تۆی تێدایە". ئەو دكتۆر (زانا حەمید) پسپوری ڤایروسی كورونایە لە تاقیگەی سەنتەری بەرەنگاربونەوەی كورونا  لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ نزیكەی (14) كەسی تردا لە سەنگەری پێشەوەی شەڕدان دژ بە كۆرۆنا لە تاقیگەی پشكنینی كۆرۆنا لە نەخۆشخانەی سەرچنار، كە تایبەتكراوە بە كەرەنتینەكردنی ئەو كەسانەی دوچاری كۆرۆنا بوون. ئەو زانیاری وردی لەبارەی كۆرۆناوە هەیە، بەپێی ئەو قسانەی كە بۆ (درەو)ی كرد، كۆرۆنا ڤایرۆسێكە كە لە 1937 دۆزراوەتەوە‌و ئاشكراكراوە، ڤایرۆسەكە كلاسیكییەكەی كۆرۆنا كە بە "بابە گەورە"ی ئەم ڤایرۆسە نوێیە دەناسرێت، كۆرۆنای مریشكە، واتە لە مریشك‌و كێلگەكانی پەلەوەر دەدات‌و لەناویان دەبات، بەپێی بەدواداچونەكانی دكتۆر زانا، ئەم ڤایرۆسە كۆرۆنا كلاسیكییە ساڵی 2017 بڕی (23 ملیۆن) پاوەن زیانی بە ئابوری بەریتانیا گەیاندووە، ئەمەش ئەو زیانە بووە كە بە كێڵگەكانی پەلەوەری كەوتووە، بابە گەورەی ڤایرۆسی كۆرۆنا ڤاكسینی لەناوبردنی دۆزراوەتەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەم ڤایرۆسە توانایەكی بەهێزی هەیە لە خۆگۆڕیندا، بۆیە زۆرجار ڤاكسینەكان كاریگەرییان لەسەر لەناوبردنی نییە. دكتۆر زانا ترسی هەیە، ڤایرۆسە نوێیەكەی كۆرۆنا كە بە "كۆڤید- 19" ناسراوە، هاوشێوەی كۆرۆنای مریشكی لێ بێت، كە لەناو خەڵكدا بە "ئەنفلۆنزای باڵندە" ناوبانگی رۆشتبوو، ئەو دەڵێ ئەو حاڵەتانەی كە بەهۆی كۆرۆنای مریشكەوە دەمردن، دەركەوت ڤایرۆسەكە لە گورچیلەی داون‌و لەوڕێگەیەوە لەناوی بردون، بەڵام كێشەكە ئەوەیە هێشتا نازانین "كۆڤید-19" لە چ كۆئەندامێكەوە گورزی مردن لە مرۆڤەكان دەدات. گرنگترین كارێك كە چینییەكان كردیان بەبڕوای دكتۆر زانا ئەوەبووە كە ڤایرۆسی كۆرۆنای "كۆڤید- 19"یان خستوەتە ناو "بانكی جینات"ەوە، چونكە ئەمە رێگەخۆش دەكات بۆ ئەوەی پشكنەرە تەندروستییەكان لە داهاتوودا لێكۆڵینەوەی وردتر لەبارەی ئەو ڤایرۆسەوە بكەن كە ئێستا هەموو جیهانی بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە‌و زیانێكی گەورەشی بە ئابوری وڵاتان گەیاندووە. ساڵی 2016 دكتۆر زانا لە بەریتانیا لەچوارچێوەی تاقیكردنەوەكانیدا، ڤایرۆسە كلاسیكییەكەی كۆرۆنای لەسەر خانەی مرۆڤ چاندووە، بۆی دەركەوتووە ڤایرۆسەكە لەتوانایدایە خانەكان بكوژێت، چارەسەری بۆ ڤایرۆسەكە دۆزیوەتەوە، بەڵام وەكو خۆی دەڵێ ئەو چارەسەرەی تەنانەت لەسەر وێبسایتی زانكۆی لیڤەرپوڵ-یش (زانكۆكەی خۆی) دانەناوە‌و نایەوێت كەس بیبینێت، چونكە دەیەوێت بەهۆی ئەو دۆزینەوەیەوە پۆینتی بڕوانامەكەی وەرگرێت.   ئەو لەشێوازی روبەڕووبونەوەی ڤایرۆسدا پشت بە رێسای رێگریكردن لە بڵاوبونەوە دەبەستێت، نەك چارەسەری كەیسی تاكەكەسی، واتە توێژەرە وەك لەوەی تەنیا كەسێك بێت كە لە تاقیگەیەكدا پشكنین بۆ كەسەكان بكات‌و دواتر رایبگەیەنێت كەسێك دوچاری ڤایرۆسی كۆرۆنا بووە یاخود نا. دكتۆر زانا هێشتا كاری جددی لەسەر ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ نەكردووە، واتە كاركردنێك بەوشێوە قوڵییەی كە خۆی دەیەوێت، ئەمەش بۆ دوو هۆكاری دەگەڕێتەوە، هۆكاری یەكەم ئەوەیە ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ "كۆڤید- 19" خۆی ڤایرۆسێكی نوێیەو لە مانگی یەكی ئەمساڵەوە ناوی كەوتوەتە ناوانەوە، هۆكاری دووەمیش ئەوەیە دكتۆر زانا ئێستا لە كوردستانە‌و لێرە هاوشێوەی بەریتانیا تاقیگەی باشی بۆ پشكنین دەستناكەوێت، ئەو تاقیگانەی كە لە كوردستان هەن، لەڕووی كوالیتییەوە لیڤڵیان (1 و 2)ە، دكتۆر زانا دەڵێ لێكۆڵینەوە لە ڤایرۆسە نوێیەكە پێویستی بە تاقیگەی لیڤڵ (3و 4) هەیە، بەڵام سەرباری ئەوەش لەماوەی 16 رۆژی رابردوودا كە لە كەرەنتینەی سەرچنار لە سلێمانی كاریكردووە، بە هەندێك زانیاری سەرەتایی لەبارەی ڤایرۆسەكەوە گەیشتووە، یەكێك لەو زانیارییانەی كە دەستی دكتۆر زانا كەوتووە ئەوەیە توانیویانە لە سلێمانی ڤایرۆسی "كۆڤید- 19" لە كەسی ساغدا بدۆزنەوە، واتە كەسێك كە هیچ نیشانەیەكی توشبوونی بە ڤایرۆسەكە تێدا نییە لەوانە كۆكە یاخود تا. دكتۆر زانا لەگەڵ هاوڕێیەكیدا بەناوی دكتۆر (پێشنیار)، پێشنیاری ئەوەیان بۆ بەرپرسانی تەندروستی كردووە، لەدۆخێكی وەكو ئێستادا بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە، شێوازی روماڵكردنی گروپ بۆ گومانلێكراوانی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەنجام بدرێت، ئەم شێوازە ئەوەیە تیمەكە لەبری ئەوەی پشكنین بۆ هەزاران كەس بكات، ئەو كەسانە دابەش دەكات بەسەر چەند گروپێكدا‌و لەناو ئەو گروپانە سامپڵ وەردەگرێت، ئەگەر گومانی دوچاربوون هەبوو، ئەوكات پشكنین بۆ هەموو كەسەكانی ناو گروپەكە دەكات، ئەمە شێوازێكی تایبەتی گەڕانە بەدوای ڤایرۆسدا. دكتۆر زانا گەشبینە، دەڵێ" ئێمە لە قۆناغێكی باشی رێگریكردنداین لە ڤایرۆسی كۆرۆنا، سەرباری ئەوەی لەڕووی زانستییەوە تێبینیمان لەسەر كەرەنتینەكان هەیە، بەڵام ئەوە باشترین ئۆپشن بوو". گرنگترین كارێك كە لە سلێمانی كراوە ئەوەیە، دكتۆر زانا‌و هاوڕێكانی توانیویانە توانای پشكنینی ڤاپرۆسی كۆرۆنای "كۆڤید-19" دابمەزرێنن، بەڵام كارە خراپەكە كە ئەوانی توشی نیگەرانی كردووە، گەڕانەوەی خەڵكە بۆ كوردستان بەشێوەی قاچاخ لە دەرەوەی وڵاتەوە. هێشتا چارەسەری سەرەكی ڤایرۆسی "كۆڤید- 19" نەدۆزراوەتەوە، چارەسەرێك كە جیهانیی بێت‌و هەمووان بتوانن لێی سودمەند بن، بەڵام سەرباری ئەوەش هەر بەو چارەسەرانەی پێشتر بۆ ڤایرۆسەكە دۆزراونەتەوە، توانراوە دۆخی تەندروستی چەندین كەس رزگاربكرێت، دكتۆر زانا كە پشكنینی بەردەوام بۆ دۆخی تەندروستی توشبووەكان دەكات دەڵێ ئەو چارەسەرانە كاریگەرییان هەبووە‌و چەند نمونەیەكی لەبەردەستدایە كە دۆخیان باشتربووە، واتە نیشانەكانی وەكو كۆكە‌و تایان تێدا نەماوە.  دكتۆر زانا زۆر بە گەشبینییەوە دەڵێ:" ئێمە ئێستا لەوپەڕی قۆناغی كۆنترۆڵكردنی ڤایرۆسەكەداین، ئێمە ئێستا لە قۆناغی هێرشكردنداین بۆسەر ڤایرۆسەكە، ماوەی سێ رۆژە قۆناغی هێرشمان دەستپێكردووە، ئێستا هەموو ئەو كەسانەمان وەرگرتووە كە لە باشماخ كاردەكەن، لەقۆناغی داهاتوودا دێینە سەر ئەو كەسانەی كە لەناو بازاڕەكاندا كاردەكەن‌و بەركەوتنیان لەگەڵ خەڵكی تردا هەیە". هەندێك دەپرسن ئایا ئەو كۆرۆنایەی كە ئێستا لە كوردستان تۆماركراوە یاخود ئەوەی لە ئێران هەیە، هەمان ئەو ڤایرۆسەیە كە لە چین هەیە، دكتۆر زانا ناتوانێت وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە، چونكە ئەوە پێویستی بە لێكۆڵینەوەی ورد هەیە‌و دەیەوێت ئەم كارە لەڕێگەی زانكۆی لیڤەرپوڵەوە بكات، بەتایبەتیش ئەوەی پرۆژەكە لەڕووی داراییەوە پێویستی بە پارەیەكی زۆر هەیە، بەڵام سەرباری ئەوەش باسی لەوەكرد، دووجۆر لە ڤایرۆسەكە دەناسرێتەوە یەكێكیان زۆر بەهێزە‌و ئەوی تر ئاساییە، ئەوەی تائێستا لە كوردستان هەیە شێوە ئاساییەكەی ڤایرۆسەكەیە. هەموو ئەنجامی ئەو پشكنینانەی كە راگەیەندراون‌و دوچاری ڤایرۆسی كۆرۆنا بوون، لەلایەن ئەو تیمانەوە ئاشكراكراون كە دكتۆر زانا‌و هاوڕێكانی كاری تێدا دەكەن، واتە ئەوان رۆژانە لەنزیكەوە كۆرۆنای "كۆڤید- 19" دەبینن، خەڵك خۆی لە ڤایرۆسەكە دەشارێتەوە، ئەمان بەدوای ڤایرۆسەكەدا دەگەڕێن، بەڵام بە دەبڵ كەمامە‌و عەینەك‌و جلوبەرگی تایبەتییەوە، لەشوێنی كاركردنیان نەك نان ناخۆن، بەڵكو تەنانەت ئاویش ناخۆنەوە‌و تەوالێتیش بەكارناهێنن، بۆیە پێش ئەوەی بچنە سەركارەكانیان، بەتەواوەتی خۆیان ئامادە دەكەن، نزیكەی 2 ملیۆن كەس لە سنوری پارێزگای سلێمانی تەنیا چاویان لەسەر ئەم تاقیگەیەیە، لە كەلارو راپەڕین‌و هەڵەبجە‌و لە كەرەنتینەكانی ناو شاری سلێمانییەوە رۆژانە سەدان سامپڵ بۆ پشكنین رەوانەی تاقیگەكەی دكتۆر زانا‌و هاوڕێكانی دەكرێت.  ئەوەی جێگەی دڵخۆشییە بۆ ئەوانەی لە ڤایرۆسەكە ئەترسن ئەوەیە، ئەوانەی لە كەرەنتینەكانن‌و توشبوون، زۆربەیان ئەندامی یەك خێزانن، واتە كەسی نزیكی یەكترن‌و دەردەكەوێت ڤایرۆسەكە هێشتا چوارچێوەی خێزانی بۆ ناو كۆمەڵگە بەتەواوەتی نەبڕیوە، حاڵەتیش تۆماركراوە كە خەڵك هەڵگری ڤایرۆسەكە بووە‌و بەبێ وەرگرتنی چارەسەر رەوانەی ماڵەوە كراوە‌و ڤایرۆسەكە لە جەستەیدا نەماوە‌و بەردەوامیش پشكنینی بۆ دەكرێت بۆ ئاگاداربوون لە سەرهەڵدانەوەی ڤایرۆسەكە. تاكە چارەسەرێك كە ئێستا بۆ روبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنای جۆری "كۆڤید-19" بەكاردەهێنرێت، وەكو دكتۆر زانا باسی دەكات ئەو ئەنتی بایۆتیكانەیە كە بۆ زۆر ڤایرۆس دەبن، "ڤایرۆسەكان راستە لەیەكتر جیاوازن، بەڵام لە زۆر سیفەتیشدا لەیەكتر دەچن، هەندێك ئەنتی ڤایرۆس هەیە، ئەو سیفەتە هاوبەشانە بەكاردەهێنێت". دكتۆر زانا گەشبینە بە ئاستی هۆشیاری خەڵك بۆ خۆپاراستن لە ڤایرۆسەكە، بەڵام مەترسی گەورەی ئەو ئەوەیە ڤایرۆسەكەیان لەناو كەسانێكدا دۆزیوەتەوە كە لەڕووی تەندروستییەوە ساغن‌و رەنگە كەسانێكی تر هەبن بەهەمان شێوە هەڵگری ڤایرۆسەكە بن، بەڵام بەهۆی ئەوەی نیشانەكانیان تێدا نییە‌و كەرەنتینە نەكراون، بیگوازنەوە بۆ كەسانی تر. تاكە كەسێك كە تائێستا لە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و هەرێمی كوردستان دوچاری كۆرۆنا بوبێت‌و گیانی لەدەستدابێت مامۆستایەكی ئاینی بوو بەناوی "مەلا رەشید"، دكتۆر زانا‌و هاوڕێكانی پشكنینی كۆرۆنایان بۆ ئەو پیاوە كردووە، ئەو دەڵێ:" ئێمە كە دەستنیشانمان كرد هەڵگری كۆرۆنایە، دوای چەند كاتژمێرێك كۆچی دوایی كرد، رێژەی ڤایرۆسەكە لە جەستەیدا زۆر نەبوو، بۆیە دڵنیانین ئایا بەهۆی كۆرۆناكەوە گیانی لەدەستداوە یاخود نەخۆشی تر". هەندێك دەڵێن ڤایرۆسەكە لە هەوادا نییە‌و راستەوخۆ بەبەركەوتن دەگوازرێتەوە، هەندێكی تر باسی ئەوە دەكەن لە وەرزی گەرمادا ڤایرۆسەكە نامێنێت، دكتۆر زانا هیچ یەكێك لەم چیرۆكانە پشتڕاستناكاتەوە، ئەو دەڵێ كاتێك ڤایرۆسەكە نامێنێت كە هەڵگرانی ڤایرۆسەكە نەمێنن. مانەوە لە ماڵەوە‌و تێكەڵنەبوون لەگەڵ قەرەباڵغی، هەروەها بەكارهێنانی جێڵی كحول بۆ پاكژكردنەوەی دەست‌و پابەندبوون بە رێنماییە تەندروستییەكانی ترەوە، بەڕای دكتۆر زانا رێگای سەرەكین بۆ روبەڕووبونەوەی ڤایرۆسەكە.  

درەو: رەهبەر سەید برایم ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی و راهی رەهبەر سەید برایم ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی یەكێتی دەستیان لە پۆستەكانیان كێشایەوە. سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: رەهبەر سەید برایم و راهی رەهبەر دوێنێ دەسلەكاركێشانەوەكەیان ئاراستەی قوباد تاڵەبانی كردووەو رایانگەیاندووە تەنها وەك ئەندامێكی سادەی یەكێتی دەمێننەوە. ئەو سەرچاوەیە هۆكاری دەسلەكاركێشانەوەكەیانی گەڕاندەوە بۆ نەبوونی وەفا بەرامبەر بەو هەموو قوربانیدان و هەوڵانەی كە بنەماڵەكەیان لە پێناو یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا داویانە، كە لەدوای وەفاتی مام جەلالەوە، لە پشتی ماڵی مام جەلال بوونە، بەڵام ئەوان هیچ وەفایەكیان بەرامبەر بەو قوربانیدانە نەبووە. (درەو) زانیویەتی كە رەهبەر سەید برایم لە پشكی هەولێر بڕیاربووە خۆی هەڵبژێرێت بۆ بەرپرسی مەكتەب و ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی، بەڵام بەهۆی رێككەوتنی باڵەكانەوە لەسەر پۆستەكان بۆ كارەكتەرەكان پێیان راگەیاندووە كە نابێت خۆی كاندید بكات، ئەمەش نیگەرانی رەهبەری سەیدی برایمی لێكەوتۆتەوە، (درەو) ئەوەشی زانیوە كە پۆستی سەرپەرشتیاری راگەیاندنیان خستۆتە بەردەست رەهبەر سەید برایم بەڵام بەبێ ئەندامی مەكتەبی سیاسی، رەهبەر سەید برایم رەتیكردۆتەوە ئەو پۆستە وەربگرێت. رۆژی سێشەممە ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كارگێڕ و بەرپرسی هەڵبژێردران كە بەپێی شارەكان دابەشكران: یەكەم: ئەندامانی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌: •     شاناز ئیبراهیم ئەحمەد •     قادر عەزیز •     رزگار عەلی •     رەفعەت عەبدوڵا •     دەرباز كۆسرەت رەسوڵ دووەم: لێپرسراوی مەكتەبەكانی كە راستەوخۆ دەبنە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌ : •    سەعدی ئەحمەد پیرە، مەكتەبی دەرەوە •    سۆران جەمال تاهیر، مەكتەبی پەیوەندییەكان •    شاڵاو عەلی عەسكەری، مەكتەبی رێكخستن •    بورهان سەعید سۆفی، مەكتەبی شەهیدان •    ئاسۆ مامەند، دەزگای هەڵبژاردن •    حامید حاجی غالی، مەكتەبی كۆمەڵایەتی •    لەتیف شێخ عومەر، مەكتەبی راگەیاندن •د. میران محەمەد  مەكتەبی رێكخراوە دیموراتیەكان  •رزگار حاجی حەمە   بەرپرسی مەكتەبی بیروهۆشیاری  •    ئەمین بابەشێخ، وتەبێژی یەكێتی‌