د. نیاز نەجمەدین   لە کۆمەڵگەیەکدا کە ئامار و داتا رێک نەخراون و جاروبارێک نەبێت دەستت ناکەون، رەنگە مافی ئەوەمان هەبێت بە تێڕامان هەڵسەنگاندنێکی نزیک لە واقع بکەین. من لەم ئاستانەی خوارەوەدا گۆڕانکاریی بەدیوە باشەکەیدا دەبینم: لایەنی سیاسی: یەکێک لە هەنگاوە باشەکان ئەوەیە مێژووی خۆمان خستۆتەوە ژێر پرسیار و بوارمان لە بەردەمی سەرلەنوێ گێڕانەوەی حیکایەتەکانی پێشوو بە هەمان تەکنیک و ناوەرۆک، کەمکردۆتەوە. ئەو شتانەی لە دنیای ئێمەدا موقەدەس بوون کەوتنە بەر رەخنە و تا رادەیەک چونەوە شوینی خۆیان. وێنەی پێشمەرگە هەمان وێنەی جاران نییە، سەرکردەکانی شاخ هەیمەنەیان لە دەستدا، دەستکەوتەکانی راپەڕین بوون بە نوکتە، هتد. زۆر وەهمی تریش بەتاڵ بوونەوە، لەوانە پیرۆزییەکانی نیشتمان، کوردایەتیی، خۆبینین وەک میللەتێک کە شایستەی بەزەیین، شوێنکەوتنی کوێرانەی سۆشیالیزم و ئیسلامیزم. لایەنی کەلتوریی: بە هەمان شێوەی لایەنی سیاسی، کەلتوریش خراوەتەوە ژێر پرسیار. پێشتر بە دەماودەم حیکایەتەکانمان پێدەگەیشت و وەرماندەگرت و بەکارمان دەهێنانەوە. مەسەلەن، ژن وەک کوتلەیەک لە سێکس دەبینرا. ئەمڕۆ روبەری نوێی کراوەتر دروست بووە. پەیدابوونی هۆڵی وەرزشیی تێکەڵ بەڵگەیەکە. لەم هۆڵانە و لە زۆر شوێنی تردا هەست ئەکەیت پیاوانێک پەیدا بوونە کە ژن وەک کوتلەیەکی سێکسی سەیر ناکەن، نیگای شەهوانیان تێ ناگرن، دەتوانن هاوڕێیان بن، وەک مرۆڤ بیانبینن، هتد. بەڵگەی ترم ئەوەیە باوکان و دایکان کەمتر منداڵی خۆیان ئەکەن بە قوربانی قسە و باسی خەڵک. لەم روەوە، هەست ئەکەم زیاتر لە کۆمەڵگەیەکی تەڵقینکراوەوە (کە پرسیاری نییە و تەڵقین کراوە چۆن بژی) دوورکەوتوینەتەوە و روومان کردۆتە کۆمەڵگەیەک کە پرسیار لە ئەسڵ و فەسڵی ئەو بیرکردنەوانە دەکات بۆی جێماوە. واتێئەگەم لە هەندێک ئاستدا 'فێربوون' خراوەتە شوێنی 'دەرخکردن'. لەم رەوتەدا، مێژووی ئیسلامیش بەر رەخنە دراوە. خۆری ئەو سەردەمە خەریکە ئاوا دەبێت کە  هەر مەلایەک یان سەرۆکی حزبێکی ئیسلامیی وتەیەک لە هەزار ساڵ لەمەوپێشەوە بهێنێت، خەڵک باوەڕی پێ بکەن و بڵێن: "ئەشهەدوو وایە، پەیامی پێغەمبەرە و کێ رووبەڕووی بوەستێتەوە، واجبمانە لە ناوی بەرین".  لایەنی ئابووریی: هەندێک لە گەنجان کەمێک پارەیان پاشەکەوت کردووە یان خێزانەکانیان یارمەتییان دەدەن، وزەی خۆیان یەک دەخەن و پرۆژە دادەمەزرێنن. کۆکردنەوەی داتا و زانیاریی لە پلانداناندا بایەخی پەیدا کردووە. هەندێک کۆمپانیا بەشی توێژینەوەیان دامەزراندووە و هەندێکیش کۆمپانیای توێژینەوەیان داناوە، هەندێک لە ئای تیدا پسپۆڕن، هەندێک لە پیشەسازییدا، هەندێک فێربوون باشتر ئیدارەی پارەکانیان بکەن، لە گەشتیاریی و میواندارییشدا باشترین لە جاران، هەر بەو جۆرە پرۆژەی نوێ دەکرێتەوە تا چارەسەری کێشەکانمان بکرێت. شارەزاییمان کەڵەکە دەبێت و تاک و کۆمەڵگە خەریکن لە زۆر ئاستدا خۆیان پرۆگرام دەکەنەوە تا لە قەیرانە سیاسیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتییە قوڵەکان بێنە دەرەوە و نەهێڵن بە ئاستی جاران دووبارە ببێتەوە. بێگومان ئەم هەنگاوانە بێ کەموکورتیی نین، کاتی دەوێت تا بەرهەمەکەی دەخۆین، بەربەستی قورس لە بەردەم گەشەی کۆمەڵگەکەماندا هەیە، مەترسیی نوێش لە ئارادان، بەڵام ئەمە لەو راستییە کەم ناکاتەوە کە ئەمڕۆ زۆر زیاتر لە جاران روبەری نوێ بۆ گفتوگۆ و بۆ ئازادیی و گەشەسەندن دروست بووە.

     سلێمان مستەفا حەسەن سكاڵا و تانە دوو زاراوەن ،یان (دوو چەمكن) كە لەیاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان  ژمارە (1)ی ساڵی 1992هەمواركراو ،و یاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربخۆی هەڵبژاردن و راپرسی ژمارە (4)ساڵی 2014 ، باسیان لێوەدەكرێت ، لێرەدا نامەوێت پێناسەی ئەو دوو چەمكەبكەم لەڕووی زمانەوانیەوە ، بەقەد ئەوەی مەبەستمە لەناو چوارچێوەی یاسایی دا شرۆڤەی گرنگی و هەستیاریان بكەم ، ئەگەر لەناو چوارچێوەی یاسایی دا ئەركی سەرپەرشتی كردن و ئامادەكردن و جێبەجێكردنی رێكارەكانی هەڵبژاردن بەپێی یاسای كۆمسیۆن دراوەتە ئەنجومەنی كۆمسیاران ، لە هەمان كاتدا ئەو مافەشی دراوەتە دەنگدەران و حزبەكان و كاندیدان ، سكاڵا لەكار و رێكارو ئامادەكاریەكانی (بڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران و كۆمسیۆن ) بدەن ، لەبەردرەم ئەنجومەنی كۆمسیاران ، هەروەها یاسا ئەو مافەشی دەستە بەركردوە بۆ لایەنی زەرەر مەند لەبەردەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن ، تانە لەبڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران بدەن ، بڕیاری دەستەی دادوەری هەڵبژاردنیش بنبڕن ، لێرەدا بەرەو ڕووی (دوولایەنی پەیوەندیدار دەبینەوە )لەگەڵ دوو پرس ، لەوانە (ئەنجومەنی كۆمسیاران و دەستەی دادوەری ) لەگەڵ  پرسی(سكاڵاو تانە) كۆكردنەوەی ئەم چوار بابەتە لەم شیكردنەوەویەدا ، گرنگی و ڕۆڵ و كاریگەری پێكەوە گرێدراویانە بەسەر پرۆسەی هەڵبژاردنی ئازادانەو پاك  ،بۆ هەر یەكەیان بەجیا بەم شێوەی خوارەوە شرۆڤە دەكەین :.           بەشی یەكەم : دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەكان  دەستەی دادوەری هەڵبژاردن ، دەستەیەكی دادوەری نا تەرخانكراو پێك دێت ولەلایەن داداگای پێداچونەوەی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنرێت لە كاتی بەرێوە چونی هەڵبژاردنەكاندا ،و هەموو ئەو تانانە یەكلای دەكەنەوە كە لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەدرێن ،دەوری ئەم دەستە دادوەریە لە پرۆسە كانی هەڵبژاردندا زۆر گرنگە و ناكرێت نادیدە بكرێت ، لە لایەك لەبەر ئەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەوری ( حاكم    ) دەبینێت ، لە لایەكی تردا پێدانی مافە بە حزبەكان و دەنگدەران بۆ تانەدان لەبریارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران و چاودێری كردنی بەسەر ئەنجومەن و هاوبەشەكانیدا ،هەروەها دەستەی دادوەری هەڵبژاردن  یەكێكە لە لایەنە هەر گرنگەكانی پرۆسەی یاسایی هەڵبژاردنی ئازاد و پاك و دیموكراسی ، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان  و یاسای كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ، دەستەی دادوەری هەڵبژاردن لە دادگای پێدا چونەوەی هەرێمی كوردستاندا پێكدەهێنرێت ، بەپێی یاسای هەڵبژاردن و یاسای كۆمسیۆن  ئەركیان 1-یەكلایی كردنەوەی ئەو تانانەی لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەدرێن لە ماوەی (7) رۆژ لە ڕۆژی دوای بڵاوكردنوەی لە سێ‌ ڕۆژنامەی ناوخۆی ڕۆژانە ،لە سەرتای پرۆسەی هەڵبژاردن تا كۆتایی پرۆسەكە واتە لە هەرسێ‌ قۆناغەكەدا ( پێش هەڵبژاردن ، رۆژی هەڵبژاردن ، دوای هەڵبژاردن    ) ، 2-هەروەها بەپێی یاسای كۆمسیۆن دەستەی دادوەری ئەنجامەكانی هەڵبژاردن پەسەند دەكات ،3-بڕیارەكانی ئەم دەستە دادوەریە بنبڕن واتە كەس مافی تانە لێدانی نییە ، بە پێچەوانە لە عێراق ئەركی یەكلایی كردنەوەی تانەكان دراوەتە دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەكان ، بەڵام بەپێی بڕگەی (  7) ماددەی ( 93 ) دەستووری هەمیشەی عێراق دادگای فیدراڵی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران پەسەند دەكات ، ئەمەش حیكمەتی خۆی هەیە كە لە نیەتی یاسادانەرای عێراقی سەرچاوەی گرتووە ، لە هەرێمی كوردستان زۆر بە ڕوونی هەست بە بەتالی شوێنی دەستووری هەرێم دەكرێت ، كە ئەم پرسە هەستیارو گرنگانە لە خانەی تایبەت و مەبەستدار دابنێت كە ببن بە بناغەی دەستەبەر كردنی دڵنیایی و سەقامگیری و سەروەری یاسا ،  خاڵێكی تر كە زۆر گرنگە بە یەكەوە سەرنجی بدەین ، لە بڕگەی (2،3)ی ماددەی (23) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا هاتوە ( دەستەی دادوەری هەڵبژاردن لەماوەی دوو رۆژ لە ڕۆژی دوای بڵاوكردنەوە تانەی لایەنە زەرەر مەندەكان وەردەگرێت و لەماوەی (2) رۆژیش یەكلای دەكاتەوە ئەوەی پەیوەستە بە كاروباری كاندیان، بڕوانە دەقی ماددەكە :  1- دەستەی باڵا لە ماوەی بیست و چوار كاژێر لە پێشكەشكردنی داواكاریەكان سەیریان دەكات و یەكلایان دەكاتەوە، بڕیارەكەشی لە ماوەی دوو ڕۆژدا بە داواكاری پاڵاوتنەكە و بە نوێنەری لیستی پەیوەندیدار رادەگەیەنێ‌.  2- داواكاری پاڵاوتنەكە بۆی هەیە لەماوەی دوو ڕۆژدا لە مێژووی پێڕاگەیاندنەكەیەوە، لە بەردەمی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستاندا تانە لە بڕیارەكەی دەستەی باڵا بدات.  3- دادگای پێداچونەوەی هەرێمی كوردستان، لەماوەی دوو ڕۆژدا بڕیاری بنبڕ لەسەر تانەلێدانەكە دەردەكات. 4- پەیوەندیدارەكان، لەڕۆژی راگەیاندنی بریارەكان لە تابلۆی راگەیاندنی ئەو لایەنەی دەریچواندوون، بە پێراگەیەنراو دادەنرێن.  5- دەستەی باڵا، لە ڕێگای جۆر بە جۆری ڕاگەیاندنەوە، لیستەكانی پاڵێوراوان رادەگەیەنێت، لەتابلۆی ڕاگەیاندنی هەر مەركەزێكی هەڵبژاردندا، لەناوچەی هەڵبژاردنەكەدا، لانی كەم پێش دوانزە ڕۆژ لە وادەی دەنگدان هەڵدەواسرێن.   ، بەڵام بە پێی بڕگەی (5،6)ی ماددەی (9) لە یاسای كۆمسیۆن ماوەی وەرگرتنی تانە (3) ڕۆژە لە ڕۆژی دوای بڵاوكردنەوە ، وە لە ماوەی (7) ڕۆژ تانەكان یەكلایی دەكاتەوە ، بڕوانە دەقی ماددەی (9)  سكاڵاكانی هەڵبژاردن  ماددەی نۆیەم:  یەكەم: ئەنجوومەن دەسەڵاتێكی (حصری) هەیە سەبارەت بە جێبەجێ كردنی مەدەنیانەی پەیڕەو و رێكارەكانی و، پێویستە ئەنجوومەن هەر كێشەیەكی تاوانكاران ڕوو بەڕووی دەسەڵاتە تایبەتمەندەكان بكاتەوە ئەگەر هات و بەڵگەیەكی هەبوو سەبارەت بە هەڵسوكەوتێكی تاوانكارانە كە پەیوەندی بە پاكی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە هەبێ. دووەم: ئەنجوومەن ئەو ناكۆكیانە چارەسەر دەكا كە لە ئەنجامی خۆئامادەكردن و جێبەجێ كردنی هەڵبژاردن وڕاپرسییە گشتییەكان دێنە ئاراوە و بۆی هەیە كە ئەو دەسەڵاتە ببەخشێ بە كارگێریی هەڵبژاردن بۆ چارەسەركردنیان لەكاتی ڕوودانیاندا.  سێیەم: بڕیارەكان ئەنجومەن بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی لەسێ رۆژنامەی رۆژانەی ناوخۆیی لە هەرێمدا بڵاو دەكرێنەوە و، ئەنجوومەن بۆی هەیە كە رۆژنامەیەكی تایبەت بەخۆی دەربكا و سایتێكی ئەلكترۆنی بۆ ئەم مەبەستەش دروست بكا.  چوارەم: لە دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان دەستەیەكی دادوەریی پێك دێ لەسێ دادوەری تەرخان نەكراو بۆئەوەی چاو بەو تانەلێدانەنەدا بخشێنێتەوە كە لە بڕیارەكانی ئەنجوومەن دەگیرێن لەلایەن ئەوانەی كە ڕاستەوخۆ بڕیارەكانی ئەنجوومەن زەرەرمەندن. پێنجەم: تانەدان لە بڕیارەكانی ئەنجوومەن لەلایەن ئەوانەی زیانیان لە بڕیارەكە بینییوە، ڕاستەوخۆ پێشكەش بە دەستەی دادوەریی هەرێم دەكرێ لە ماوەی سێ رۆژ دا لە رۆژی دوای بڵاوكردنەوەی بڕیارەكە، لەلایەن ئەنجوومەنەوە، لەگەڵ رەچاوكردنی رۆژانی پشووی فەرمی.  شەشەم: دەستەی دادوەریی پێویستە ئەو تانانە یەكیلایی بكاتەوە كە پێشكەش كراون، ئەویش لە ماوەی حەوت رۆژدا لەو رۆژەوە كە تانەكەی پێشكەش كراوە و، بڕیارەكانیشی سەبارەت بەو تانانە بنبڕە و رێكارەكانی تەماشاكردنی تانەلێدانی حوكمەكانی ئەم یاسایە دەیانگرێتەوە لەگەڵ رەچاو كردنی یاسای دادبینی مەدەنی ژمارە (83)ی ساڵی 1969ی هەمواركراو و، یاسا رێكارییەكانی تر كە لە هەرێمی كوردستاندا جێبەجێ دەكرێن لەهەر شتێك بەدەق لەم یاسایەدا نەهاتبێت.  ، ئەگەر بڵێین بە پێی بنەمای یاسایی (    اللاحق ینسخ النص السابق    ) واتە یاسای دواتر شوێنی یاسای پێشوو تر دەگرێتەوە ، بەمەش یاسای كۆمسیۆن نوێیە و یاسای هەڵبژاردن دواترە ، نابێت ئەوەمان لەبیربچێت  بنەمایەكی تریش هەیە دەڵێت ( القانون الخاص لا یلغی إلا بقانون الخاص ، الخاص یقید العام  ) بۆیە ڕوا نیە ئەو هەموو ناكۆكی و دژ یەكە لە ناو یاساكاندا بونیان هەبێت ، چونكە یاسای هەڵبژاردن تایبەتە بۆ ئەم پرسە و بەركارە .  بۆیە پێویستە لێرە بەدواوە زیاتر لە پێشوو ئەم پرسە لەناو یاسا پەیوەندیدارەكان شوێنی بكرێتەوە و بە ڕوونی و ڕەوانی چۆنیەتی پێكهێنانی دەستەی دادوەری هەڵبژاردن ، ژمارەی ئەندامان و ئەرك و كارەكانیان و شێوازی بڕیاردان و ماوەی وەرگرتنی تانەو ڕچاوكردنی ڕۆژانی پشوو ، و ماوەی یەكلایی كردنەوەی تانەكان لە ناو یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆندا جێگیر بكرێن و یەكبخرێن .           بەشی دووەم : ئەنجومەنی كۆمسیاران : (1) بەپێی یاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێمی كوردستان -عێراق ، ئەنجومەنی كۆمسیاران لە كۆمسیۆنی باڵی سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە (9) ئەندام پێكدێت ، و ئەركەكان و دەسەڵاتەكانی لەناو یاساكەدا جێگیر كراوە بە پێی یاسای كۆمسیۆن ئەنجومەن ئەم دەسەڵاتانە پەیرەو دەكات وەك لە ماددەی ماددەی شەشەمدا هاتوە : یەكەم: ئەنجوومەن ئەم دەسەڵاتانەی خوارەوە پیادە دەكات: 1ـ دامەزراندن و نوێ كردنەوە و بژارد كردنی تۆماری دەنگدەران لە رێی هەموو جۆرە شێوازێكی تازەی بەردەست، لەسەر لایەنی پەیوەندیداریش پێویستە هاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجوومەندا بكەن بۆ گەیشتن بەو مەبەستە. 2ـ پەسەند كردنی تۆماری لیستی هەڵبژاردنەكان و هاوپەیمانییەتییەكان و پاڵێوراوان بە مەبەستی چوونە ناو هەڵبژاردنەكان و بەشداری كردن تێیدا. 3ـ متمانە دان بە چاودێرانی هەڵبژاردنەكان و بریكارانی لیستەكانی هەڵبژاردن و ڕاگەیاندكاران و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی. 4ـ یەكلاكردنەوە و بڕیاردان لەو سكاڵا و تانەلێدانانەی لە گشت هەڵبژاردنەكان دەدرێن و بریارەكانیشی مایەی تانەلێدانن لەلایەن دەسەڵاتی دادوەرییەوە لە دادگای پێداچوونەوەی هەرێمدا.  5ـ پەسەند كردنی رێكارەكانی ژماردن و جیاكردنەوە.  6ـ ڕاگەیاندنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان و ڕاپرسییەكان دوای پەسەند كردنی لەلاین دادگای پێداچوونەوەی هەرێمەوە. 7ـ دانانی پەیڕەو و رێنماییەكان بۆ پاراستنی بێگەردی لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا. 8ـ پەسەنكردنی هەیكەلی كارگێریی هەڵبژاردنەكان. 9ـ دامەزراندنی كارمەندانی نووسینگەكانی هەڵبژاردن لە پارێزگاكان و یەكە كارگێریەكاندا. 10ـ داڕشتنی سیاسەتی دارایی كۆمسیۆن. دووەم: پاڵاوتن بۆ دامەزراندنی پلە باڵاكان لە بەرێوەبەری لە كۆمسیۆن و نووسینگەكانی هەڵبژاردن لە پارێزگاكاندا لە ڕێی پێشنیاز كردنی (3) پاڵێوراوەوە دەبێ بەگوێرەی بنەمای دەرفەتی یەكسان، لیژنەیەكی تایبەت ئەم كارە جێبەجێ دەكات كە لەلایەن ئەنجومەن دروست دەكرێ و یەكێك لە پالێوراوەكان لەلایەن ئەنجومەنەوە بە زۆرینەی دوو لەسەر سێ هەڵدەبژێردرێ. هەروەها لەگەڵ چەندین دەسەڵاتی تر كە ئەحكامە گشتیەكاندا ئاماژەیان پێدراوە  . ئەنجومەن ئەركی ئامادەكردن و جێبەجێكردنی تەواوی پرۆسەی هەڵبژاردنیان خراوەتە ئەستۆ ، هەر بەپێی یاسا كۆمسیۆن بەشی كارگێری هەڵبژاردنی هەیە ئەندامێكی ئەنجومەن سەرپەرشتی دەكات ،بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكان و كارە كارگێری و پەیرەوەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران ، ئەنجومەنی كۆمسیاران دەسەڵاتی ئەوەشی پێدراوە بڕیار لەسەر هەموو سكاڵاكانی پرۆسەی هەڵبژاردن بدات ، لێرەدا هەست بە ناكۆكی و دژ یەكێكی زۆر گەورە دەكەین ، ئەنجومەنی كۆمسیاران  دەوری (الخصم و الحكم ) دەبینێت ،چونكە شاراوانیە لە ئەنجامی جێبەجێكردنی حوكمە یاساییەكاندا ناكۆكی دروست دەبێت لە نێوان لایەنەناكۆك و دامەزراوەكان و كەسەكاندا ،ئەمەش خالێكی ناكۆكە لەگەڵ بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكاندا نایەتەوە ،هەروەها  پێچەوانەی بنەمای دادگەریشە ، چونكە یەكێ‌ لە سیماكانی دادوەری بێ‌ لایەن و ئینساف ئەوەیە ، دادوەر بێ‌ لایەن بێت ، چونكە ناكرێت سیفەتی دادوەر و خەسم كۆبكرێنەوە لە لایەنێكدا ، بنەمایەكی یاسای گرنگیش هەیە دەلێت (عدم جواز قچا‌و القاچی بعمله )هەروها دەستەبەركردنی یەكسانی لایەنەناكۆكەكانە لەبەر دەم دادگا ،بۆیە باشتر وایە ئەركی ئەنجومەنی كۆمسیاران خۆی لە ئامادەكردن و جێبەجێكردنی دەقە یاساییەكاندا ببینێتەوە ، دەسەلاتی ڕوانین لە سكاڵاكان بدرێنە دەست دادگا ، وە خوێندنەوەیەكی بابەتیانە بۆ ئەرك و دەسەڵاتی ئەنجومەنی كۆمسیاران و كۆمسیۆن بكرێت ، لەبەر ڕۆشنایی پێداویستی و قۆناغی داهاتوماندا ، چونكە ئەنجومەنی كۆمسیاران و كۆمسۆن دامەزراوەیەكی گرنگی هەرێمی كوردستان و هەر وڵات و هەرێمێكە ، بۆیە دەبێت یا ئەم دامەزراوەیە پێداویستیەكانی دامەزراوەیەكی سەربەخۆی بۆ دەستەبەر بكرێن ، یا بكرێتە دامەزراوەیەكی تایبەت كە گونجاو بێت لەگەڵ بارودۆخی هەرێمی كوردستان ، و بەفەرمی نوێنەری حزبەكانی لەم ئەنجومەندا دابندرێن لەسەرو بەندی هەر هەڵبژاردنێكدا ، ئەم بابەتەش خوێندنەوەو رێكەوتن و ڕاستگۆیی دەوێت ، بەڵام لە هەردوو حالەتەكەدا پرسی یاسای كۆمسیۆن و ئەنجومەنی كۆمسیاران و دەسەڵات و ئەركەكانی پێویستی بە پێداچونەوە وورد هەیە لە پێناو دەستە بەركردنی سەقامگیری بۆ پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا .  گەر بگەرێنەوە سەر ناوەڕۆكی یاساكە ،لەدەقی بڕگەی سێیەم لە ماددەی شەشەم دووبارە ،لە یاسای ژمارە (1) ساڵی 1992 یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا هاتوە ، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان سەیركردنی ئەو ناكۆكی و نارەزایانە دەگرێتە ئەستۆ كە لە میانەی ئامادەكردن و جێبەجێكردنی ڕێكارەكانی هەڵبژاردنەكان ڕوودەدەن ، لەبڕگەی چوارەمی هەمان مادەی سەرەوەش مافی تانەدانی داوەتە لایەنە زەرەر مەندەكان لەبەردرم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن و بڕیارەكانی دەستەی دادوەریش بنبڕدەبن  ،بەڵام دیقەتی ماددەی (31) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانبدەن  ئەو مافەی داوەتە لیژنەی مەركەزی حوكم لەسەر هەموو شكایەتێك دەدات كە لەبارەی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە پێشكەشكرابێت ، ئەمەش بە بڕیارێكی پاساودار كە لە پرۆتۆكۆلی تایبەتدا تۆماریدەكات ، ئەوەی جێگەی سەرنجە لیژنەی مەركەزییە مەبەست لەم لیژنە مەركەزییە كێیە ، بەداخەوە ئەمەش خالێكی ناكۆك و نا خوازراوە  لە ناو یاساكەدا. بە پێی خاڵی ( 4 ) برگەی یەكەم ماددەی (6 ) یاسای ژمارە (4) ساڵی 2014 یاسای  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن مافی بریاردان و یەكلایی كردنەوەی سكاڵاكان دراوەتە ئەنجوومەنی كۆمسیاران ، بۆ دەستەبەركردنی مافی لایەنە بەرژەوەندی خوازو زەرەر مەندەكان . بە پێی برَگەی چوارەم لە ماددەی ( شەشەم دووبارە   ) لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و خاڵی ( 4 ) برگەی (1) ماددەی (6)یاسای ژمارە (4) ساڵی 2014 كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی مافی تانەدانی دەستەبەركردووە كە بە دەق هاتووە ( خاڵی (4) برگە (1) ماددەی شەشەم لە یاسای كۆمسیۆن ( ئەنجوومەن ئەم دەسەڵاتانەی خوارەوە پیادە دەكات) یەكلاكردنەوەی و بریاردان لەو سكاڵا و تانە لێدانانەی لە گشت هەڵبژاردنەكان دەدرێن و بریارەكانیش مایەی تانەلێدانن لە لایەن دەستەی دادوەریەوە لە دادگای پێداچونەوەی هەرێمدا. (2) ئەرك و دەسەڵاتەكانی ئەنجوومەنی كۆمسیاران لە بابەتی سكاڵا: أ‌-    یەكلایكردنەوەی سكاڵاكانی رۆژی دەنگدان و سكاڵاكانی بنكەی داكردنی داتاكان و بریار دان لەسەریان. ب‌-    یەكلایكردنەوەی سكاڵا بە پێی بەڵگەنامەكان لە كاتی وەڵام نەدانەوەی سكاڵا لەسەر تۆماركراو دوای ئاگاداركردنەوەی لە ماوەی (3 ) رۆژ ، وە لە هەموو بارێكدا ئەنجوومەنی كۆمسیاران بریاری خۆی دەرناكات تا تەواو بوونی ماوەی دیاركراو . ج- ئەنجوومەنی كۆمسیاران دوای سەیركردن و لێكۆلینەوە لە گشت سكاڵاكان بۆی هەیە ئەم بریارانە بدات: 1.    پەرچدانەوەی سكاڵا (رد الشكوی) لە كاتی نەبوونی مەرجی شێوەی (شكلی ) و بابەتی. 2.    گەراندنەوەی بارودۆخ بۆ دۆخی پێشووتر . 3.    پەراوێزخستنی ئەنجامەكانی وێستگەكە. 4.    دووبارە لێكۆلینەوە گەر پێویستی كرد.5 5.    .بانگكردنی سكاڵاكار یان سكاڵا لەەسەر تۆماركراو یان شایەتحاڵ گەر پێویستی كرد. 6.    جولاندنی داوای جەزائی لەسەر بێباكان گەر كارە ئەنجام دراوەكە پەیوەست بێت بە لایەنێكی جەزائی . 7.    برینی برە پارەیەك لەو پارەی بە بارمتە دانراوە لە كۆمسیۆن لە لایەنە سیاسیەكە. 8.    سەپاندنی سزای (جلەو گیری ) ئەگەر هاتوو سەرپێچیكار فەرمانبەری كۆمسیۆن بوو. 9.    داوا لە گشت وەزارەتەكان بكات كە رێوشوێنی پێویست بگرنە بەر كاتێك كە سكاڵاكە پەیوەندی هەبێت بە یەكێك لە كارمەندەكانی و كەمترخەمی لەسەری بسەلمێنرێت. 10.    دووبار هەژماركردنی دەنگی بنكەی دەنگدان ئەگەر سكاڵا هەبێت. د- بڵاوكردنەوەی بریاری ئەنجوومەنی كۆمسیاران تایبەت بە یەكلایكردنەوەی سكاڵاكانی هەڵبژاردن لە 3 رۆژنامەی رۆژانەی ناوخۆی بە زمانەكانی كوردی و عەرەبی. بەشی سێیەم :  سكاڵا لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا : (1) بەپێی یاسا بەركارەكان مافی سكاڵا كردن بۆ حزب و كاندیدو دەنگدەرو هاوپەیمانیەكان لە یاساد جێگیر كراوە ، لێرەدا گرنگە ووردە كاریەك بدەینە ئەم پرسە گرنگە ، چونكە لە یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆن هەست بە بۆشاێكی گەور دەكرێت لەم بارەیەوە ،بۆیە جێگای خۆیەتی شرۆڤەی  قۆناغەكانی پێشكەشكردنی  سكالا و كات و چۆنیەتی یەكلایی كردنەوەی شیبكەینەوە ، لەپرۆسەكانی هەڵبژاردندا قۆناغەكانی پێشكەشكردنی سكاڵا بەم شێوەی خوارەوە لە كاتی جیاوازاد دەبێت  ، سەرتای دەست پێكی ئامادكاری پرۆسە هەڵبژاردن ، رۆژی دەنگدان ، دوای پرۆسەی دەنگدان ، بەم شێوەی خوارەوە : 1.    لە كاتی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران. 2.    لە ماوەی دیاریكراو بۆ پرۆسەی هەڵمەتی هەڵبژاردن. 3.    لەماوەی ئەنجامدانی گرێ‌ بەست لەگەڵ فەرمانبەرانی گرێ‌ بەست بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن . 4.    لە رۆژی دەنگدانی گشتی و تایبەتی دا. 5.    هەر رێكارێكی تری پەیوەندیدار بە پرۆسەی هەڵبژاردن         (2) ئەگەر هەر یەك لەو ماوە تەرخانكراوانە روونتر بكەینەوە ئەوا : 1.    سكاڵا نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران / لەم كاتەدا ماف بە دەنگدەران و نوێنەری قەوارە سیاسیەكان دەدرێت كە لە كاتی پێشلكرنی رێكارەكانی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران سكاڵا تۆمار بكەن كە ئەمەش خۆی لەو پێشڵكاریانە دەبینێتەوە :- أ/ كەسێك كە ناوی لە تۆماری دەنگدەرا دانیە و شایستەی ئەوەیە ببێتە دەنگدەر بەڵام بە هەر هۆكارێك بێت رێگری لێدەكرێت. ب/ كەسێك كە ناوی لە تۆماری دەنگدەران دا هەیە و شایستەی ئەوەی نیە ببێت بە دەنگدەر و ناوی لە تۆماریدەنگدەران دا هەبێت. ج/ لە كاتی رێگریكردن لە چوونی دەنگدەرێك یان نوێنەرێكی قەوارە سیاسیەكان بە بۆ ناو ناوەندەكانی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران لە كاتێكدا كە پێویستە بچێت. د/ یان هەر سكاڵایەك كە تایبەت بێت بە رێكارەكانی ماوەی نوێ‌ كردنەوەی تۆماری دەنگدەران بێجگە لەم خاڵانەی سەرەوە. ه/ سكاڵای تیروپشك : بۆ دانانی ژمارە بۆ قەوارە سیاسیەكان و كاندیدان. -    ئەم جۆرە سكاڵایانە لە كاتی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران یان لە فەرمانگەی پارێزگاكان تۆمار دەكرێت بە شێوەی وەجبە لەگەڵ گێرانەوەی فۆرمەكانی تایبەت بە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران دەگێردرێتەوە بۆ فەرمانگەی پارێزگا ، وە لە وێشەوە لە هۆبەی یاسایی سكاڵاكان پۆلین دەكرێن و لە رێگەی لیژنەیەكەوە  بریاریان لەسەر دەدرێت ، و ئەگەر بەشێك لە سكاڵاكان پێویستی بە بریاری ئەنجوومەن بوو رەوانە دەكرێت بۆ ئۆفیسی نیشتمانی و لە رێگەی ئەنجوومەنی كۆمسیارانەوە بریاری لەسەر دەدرێت، بەڵام گەر لەپەیرەوی نوێكردنەوە رێكارەكانی روون كردبێتەوەو بەشێك لە دەسەڵاتەكانی دابێتە كارگێری هەڵبژاردن و فەرمانگەكانی ئەوا هەر لە ناوەندەكانی نوێكردنەوەو فەرمانگەی پارێزگاكان وەڵام دەدرێنەوە . 2.     سكاڵا لەكاتی  پرۆسە هەڵمەتی هەڵبژاردن  بەپێی یاساوپەیرەو رێكارەكان پێویستە حزب و كاندیدان و لایەنگرانیان پابەند بن بە چوارچێوەی یاسای هەڵمەتی هەڵبژاردن كە هەموو ئەو پرسانە بە تاوان دیاریكراون و سزایان بۆ دانراوە لە ماددەی ( 57 ) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1) ساڵی 1992 ی هەمواركراو .  3.    ئەو سكالایانەی لە رێكارو بڕیارەكانی ئەنجومەن دەكرێن لە ماوەی ئەنجامدانی گرێ بەست لەگەڵ فەرمانبەرانی گرێ‌ بەست . 4.    سكاڵای رۆژی دەنگدان / ئەم جۆرە سكاڵایە لە رۆژی دەنگدانی گشتی و تایبەت  تۆمار دەكرێت و سكاڵا كار مافی تۆماركردنی دەبێت تاكو (24) كاتژمێر  دوای تەواو بوونی پرۆسەی دەنگدان لەم رۆژەدا سكاڵا دەورێكی كاریگەری دەبێت لە دروستكردنی بەربەست بۆ گزی كردن و بەلارێدا بردنی پرۆسەی دەنگدان ، وە پێویستە لەم رۆژەدا ئەو كەسەی سكاڵا تۆمار دەكات زۆر وورد و لەسەرخۆ سكاڵای بنوسێت و سكاڵاكاران لە رۆژەدا دوو بەشن. أ/ نوێنەری قەوارە سیاسیەكان كە لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی متمانەیان پێدراوە . ب/ دەنگدەران ، بە مەرجێك ناویان لەو وێستگەیە یان ئەو بنكەی دەنگدانە بێت كە سكاڵای لەسەر تۆمار دەكەن. بێگومان سكاڵای رۆژی دەنگدان دەنگ و سەدایەكی جیاوازی دەبێت هەر بۆیە لایەنی پەیوەندیدار  كە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسیە پێویستە بە گرینگیەوە لەو بابەتە بروانێ‌ و بە  تەواوی مافی زوڵملێكراو فەراهەم بكات بە شێوەیەكی بێلایەنانە . هەر چەند پێم وایە كە لیژنەیەكی تایبەت لە چەند دادوەرێكی بەرێز لە دەرەوەی ، ئەنجومەنی كۆمسیاران بەم كارە هەڵسن و پۆلینی جۆری سكاڵاكان بكەن و بە پێی كاریگەری سكاڵاكە ئەم هەنگاوانە جێ‌ بە جێ‌ بكەن: (3) (پۆلین كردنی سكاڵاكان بەپێی كاریگەریان و شوێنكردنەوەیان لەناو یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆن) 1.    پۆلینكردنی سكاڵاكان بە گوێرەی كاریگەریان لەسەر پرۆسەی دەنگدان . 2.    پۆلینكردنی سكاڵاكان بە گوێرەی كاریگەریان لەسەر دەرەنجامی هەڵبژاردن لەو وێستگەیە یان بنكەی دەنگدان. 3.    دیاریكردنی سزای مەعنەوی نەك ماددی بۆ لایەنی كەمتەرخەم بەبەندكردن چونكە دەركەوتووە سزا ماددیەكان هیچ كاریگەری ئەوتۆی نابێت و بە زیاتر قەرەبوو دەكرێنەوە ،ئەو كارو تاوانانەی كاریگەری دروست دەكەن لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن تا ئاستی تاوانی جینایەت بەرز بكرێنەوە  . 4.    هەڵسەنگاندنی رادەی كاریگەری لەسەر بەرێوەچوونی پرۆسەی دەنگدان لەو وێستگە یان بنكەی دەنگدان كە ئایا بووەتە مایەی ئەوەی پرۆسەكە رابگیرێت و پەكی بخات یاخود بۆ ماوەیەك دوای بخات . 5.    هەڵسەنگاندنی رادەی كاریگەری ئەو سكاڵایە لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن لەو وێستگەیە یان ئەو بنكەی دەنگدان. 6.    دیاریكردنی جۆری ئەو سكاڵایانەی كە كاریگەری لەسەر پرۆسەی دەنگدان و دەرئەنجامی هەڵبژاردن نەبووە، كە دەكرێ‌ ئەمە بە سزایەكی ماددی دیاریكراو لایەنی كەمتەرخەم سزا بدرێت. 7.    پشتگوێ‌ نەخستنی هیچ جۆرە سكاڵایەك چونكە ئەوە دەبێتەمایەیەی ئەوەی كە دەنگدەر و پارتە سیاسیەكان متمانەی زیاتر بە كۆمسیۆن و لایەنە پەیوەندی دارەكان بكەن و پێویستە هەموو جۆرە سكاڵاكان وەڵامیان هەبێت و وەڵامەكان بگاتەوە  دەست سكالاكار. 8.    كاری رێكخستن و وەڵامی سكاڵاكان پێویستە لە ماوەیەكی زۆر كورت دابێت بەر لەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان ئاشكرا بكرێت یان بە لایەنی كەمەوە ئەو وێستگە و بنكانەی سكاڵایان لەسەرە لە كاتی ئاشكراكردنی ئەنجامی بەرایی ئاماژەی پێ‌ بكرێت. 9.    دروست كردنی كلێشەی تۆماركردنی سكاڵا كە زانیارییە پێویستەكان لە خۆی بگرێت  . 10.    ئەو سكاڵایانەی تایبەتە بە فەرمانبەرانی كۆمسیۆن ،قورسكردنی سزا كارمەندانی كۆمسیۆن چ ئەوانەی فەرمانبەری هەمیشەیین ، یان ئەوانەی گرێبەستیان لەگەڵدا دەكرێت بۆ نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران و كاری ڕۆژی دەنگدان و داكردنی ئەنجامەكان و تەواوی پرۆسەی هەڵبژاردن، لادانی ئەو فەرمانبەرانە لە پێرەو رێكارو یاساكان بە تاوانی جنایە ئەژمار بكرێت ، ئەم بابەتە بە هەند وەربگرێت چونكە ئەزمونی رابردوو سەلماندویەتی ، نەبوونی سزایەكی توندو نەناساندنی ئەو كردارو گوفتارانە بەتاوان دیارینكردنی سزای تووند تا ئاستی جینایە . (4) جۆرەكانی سكاڵا لە فەرهەنگی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكاندا : لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق و دروستكردنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بە بڕیاری دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان ، لە ساڵی 2005 كۆمسیۆنی هەڵبژاردن پێكهێنرا ، لە پیرەوەكانیدا بە بێ‌ ووردەكاری سكاڵاكانی ڕۆژی دەنگدان  بۆ سێ‌ جۆر پۆلینكردن بەم شێوەی خوارەوە :  1.    سكاڵای سەوز. 2.    سكاڵای زەرد. 3.    سكاڵای سوور. ئەمەش روونە هەریەك لە جۆرەكانی سكاڵای سەوز و سكاڵای زەرد كاریگەری ئەو تۆی لەسەر دەرەنجامی هەڵبژاردنەكان و پرۆسەی هەڵبژادن نیە، پێم وایە ئەو كاری یاساناسەكان و حزبە سیاسەكان و چاودێرانی كۆمەڵگای مەدەنی و زانكۆكانە ، لێرە بە دواوە ئەم پرسە بە هەند وەربگیرێت وحەقی خۆی پێبدرێت و  ، كۆمسیۆنی ئیتتحادی و كۆمسیۆنی هەرێمی كوردستان بەم شێوەی خوارەوە پێناسەی سكاڵاكانیان كردوە ،  یەكەم :سكاڵای سوور: ئەم جۆرە سكاڵایە پەیوەندی بە سەرپێچی مەترسیدار هەیە كە كار دەكاتە سەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن گەر پشتراستكرایەوە ، ئەم جۆرە سكاڵایانە لە فایلیێكی تایبەت هەڵدەگیرێن ، وە فەرمانگەی كردارەكان و نوسینگەی پارێزگای تایبەت ئاگادار دەكرێتەوە بۆ جیاكردنەوەی سندوقی دەنگدانی گومان لێكراو تا كاتی لێكۆلینەوە و دەركردنی بریاری ئەنجوومەن. پێویستە لەو  جۆرە سكاڵایانە ، لێژنەی سكاڵاكان لە فەرمانگەی پارێزگاكان ئاگادار بكرێنەوە بۆ ئەوەی لێكۆلینەوە لە بابەتەكە بكرێت، وە لە كاتی پێویست لێژنەی تایبەت پێك دەهێنرێت بۆ سكاڵا سوورەكان كە سندوقەكان دەنگدەن دەكەنەوە دەنگدكان دەژمیێرن و راسپاردەی خۆیان ئاراستەی ئەنجوومەنی كۆمسیاران دەكەن، لێژنەی سكاڵا لە فەرمانگەی پارێزگا پێویستە لە ماوەی ( 3 ) رۆژ لێكۆلینەوە ئەنجام بدەن لە رێكەوتی ئاگاداركردنەوەی فەرمانگەی پارێزگا بە ئەنجامدانی لێكۆلینەوە.  لە كاتی هەبوونی سكاڵای سوور لە هەر سندوقێكی دەنگدان ، ئەوا ئەو سندووقانە دەهێنرێتە ئۆفیسی گشتی نیشتمانی بە مەبەستی ئەژماركردنیان ، وە لێژنەیەكی تایبەت بە بریاری ئەنجوومەن پێك دەهێنرێت بۆ گواستنەوەی ئەو سندوقانەی سكاڵای سووریان لەسەرە لە كۆگای فەرمانگەی گشتی پارێزگاكان بۆ ئۆفیسی گشتی نیشتمانی . (5) سكاڵای سوور و كاریگەریەكانی لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن  سكاڵای سور بریتین لەو جۆرە سكاڵایانەی كە كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر پرۆسەی دەنگدان و دەرەنجامی هەڵبژاردنەكان هەیە لەو وێستگەوبنكەكانی دەنگدان كە دەتوانرێت بە ئەم حاڵەتانە لە چەند خالێك وەك نمونە دەستنیشان بكەن . 1.    رێگری كردن لە دەنگدەر لەناو وێستگەی دەنگدان یان بنكەی دەنگدان. 2.    رێگریكردن لە دەنگدان بە لایەنێكی دیاریكراو لە وێستگە یان بنكەی دەنگدان. 3.    ماف دان بە هەندێ‌ كەس كە مافی دەنگدانیان نیە لەو وێستگە یان بنكەی دەنگدانە. 4.    ئیستغلال كردنی ئەو دەنگدەرانەی كە پێویستیان بە یارمەتی هەیە بۆ لایەنێكی دیاریكراو. 5.    دەسكاری كردنی پەرەكانی دەنگدان لە كاتی هەڵاوێر كردنی دەنگەكان لە بەرژەوەندی لایەنێكی دیاریكراو. 6.    دەستكاری كردنی فۆرمەكانی ئەنجام لە بەرژەوەندی لایەنێك یان كەسێكی دیاریكراو. 7.    پرسی پابەند نەبوونی هێزە ئەمنیەكان بە ئەركی پاراستنی بنكەكان و بێ‌ لایەننەبوونیان و كاریگەری خستنە سەر ئیرادەی دەنگدەران و فەرمانبەرانی هەمیشەیی و گرێبەست ، هەڵوەستەی لەسەر بكرێت . 8.    پێویستە پرسی پابەند نەبوونی فەرمانبەرانی هەمیشەیی كۆمسیۆن ، و فەرمانەبەرانی گرێبەست لە رۆژی دەنگدان و فەرمانبەرانی كاتی داكردنی  داتاكان بخرێتە ناو چوارچێوەی سكاڵای سور ،  9.    ئەگەر ژمارەی دەنگەكانی ناو سندوقی دەنگدان زیاتر بوو لە ژمارەی دەنگدەرانی وێستگەو بنكەی دەنگدان . 10.    داخستنی بنكەی دەنگدان پێش وادەی دیاریكراو بەبێ‌ هیچ هۆكارێك  ئەم خاڵانەی سەرەوە بەشێكن لەو جۆرە سكاڵایانەی كە كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر پرۆسەی دەنگدان و دەرەنجامی هەڵبژاردن دەبێت ،بۆیەپێویست دەكات ئەم جۆرە سكاڵایانە زۆر بە گرینگیەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و پرسەكە بە هەند وەربگیرێت ، پێداچونەوە بە پرسی تاوانەكانی هەڵبژاردن لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ، پرسێكە بەهەند وەربگیرێت وبە ووردی دیراسەی بكرێت ، لەناو یاسەكەدا وەردەكاریەكانی ئەم پرسە شوێنی بكرێتەوە ، شێوازو قۆناغەكانی پێشكەشكردنی ، لەگەڵا چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ سكاڵاكان   ولێكۆلینەوە لەگەڵ هەریەك لە سكاڵاكار و سكاڵا لێكراو بكرێت كە بە تەواوی بابەتەكە روون بۆوە و لیژنەی تایبەت مەند گەیشتن بە باوەی تەواو دەبێت بریاری دروستی لە بارەوە بدرێت بەم جۆرەش دەخوازێت سزاكان ئاماژەیانپێبدرێت  جا سزای ماددی بێت ، یان سزا مەعنەوی ، یان گەڕاندنەوەی بارودۆخە بۆ هەقیقەتی خۆی ، یا ناچاركردنی كۆمسیۆن بە گرتنە بەری رێكاری پێویست ئەمەش دەخوازێت لەناو بڕگەو ماددەكان شوێنی بكرێتەوە بۆ نمونە : 1.    دووبارە كردنەوەی هەژماركردن و هەڵاوێركردنی پەرەكانی دەنگدانی ئەو وێستگەیە یان بنكەی دەنگدان لە شوێنێكی تایبەت بۆ بەراوردكردنی دەرەنجامەكان و تێبینی كردنی پەرەی دەنگدانی باگل ئایا ژمارەكەی لەرادەی پێویست زیاترە یان نا، وە جۆری ئەو ئاماژانەی كە لە سەر پەرەی دەنگدان هەیە ئایا لێكچوون یان نا. 2.    ئەگەر دوای بەراورد دەكەوت كە گزی كراوە لەو وێستگەیە وا پێویست دەكات كە رێژەی كاریگەریەكەی دیاریبكرێت ئەگەر رێژەكە لە (%5، یان %10) زیاتر بوو ئەوا رێ‌ و شوێنی توندی لەبارەوە بگیرێتە بەر و ئەو لایەنەی كە سكاڵای لێكراوە دەنگەكانی لەو وێستگەیە هەژمار نەكرێت و دەنگەكانیتر هەژمار بكرێت. 3.    دەبێت سزای توند بۆ بەرێوەبەری وێستگە و كارمەندانی تێوەگلا و هەبێت كە سزاكەی ماددی نەبێت هەر وەك لە پێشتر دا باسم كرد. 4.    پێویستە ئەم سزایە بخرێتە ناو دوسیەی كەسی كەمتەرخەم ئەگەر فەرمانبەر بێت ، وە ئەگەر فەرمانبەر نەبێت ئەوە لە كۆمسیۆن حەزری لەسەر دابنرێت كە جارێكی تر متمانەی بوون بە  فەرمانبەری رۆژی دەنگدانی پێنەدرێت. 5.    بەهیچ شێوەیەك ئاسای نیە وێستگەیەك یان بنكەیەكی دەنگدان بە تەواوی دەنگەكانی بسوتێنرێت لەبەر لایەنێك یان كەسێك كە سكاڵای لەسەر تۆماركراوە. دووەم :سكاڵای سەوز: ئەم جۆرە سكاڵایە كارناكات سەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بەڵام پێویستی بە لێكۆلینەوە هەیە ، ئەم جۆرە سكاڵایانە لە فایلێكی تایبەت هەڵدەگیرێن ، هەمان رێكاری سكاڵای سوور جێبەجێ‌ دەكرێت تەنها ئەوە نەبێت كە لە سكاڵای سەوز پێویستی بە لێژنەیەكی تایبەت ناكات بە كردنەوەی سندوقەكان و دەنگەكان بژمێردرێن ، دەكرێت لە هەندێ‌ بارودۆخدا دوای لێكۆڵینەوە سكاڵای سەوز بگۆردرێت بۆ سكاڵای سوور . سێیەم :سكاڵای زەرد: ئەم جۆرە سكاڵایە بە هیچ شێوەیەك كار ناكاتە سەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و رەت دەكرێتەوە ( رد الشكوی) چونكە لە بنەرەتدا مەرجەكانی پێشكەش كردنی سكاڵای جێبەجێ‌ نەكردووە بۆ نمونە كەس سكاڵاكار واژۆی نەكردووە لەسەر فۆرمی سكاڵا ژمارە . (6) پرسێكی تری تایبەت بە سكاڵا خۆی لە زانیاری و روونكردنەوە دەربارەی پۆلین كردنی سكاڵاكاندا دەبینێتەوە ، كە بەم شێوەی خوارەوەیە : 1.    ئایا ئەم سكاڵایەی كە پێشكەشكراوە پەیوەندی  هەیە بە هەڵبژاردنەوە؟ 2.    ئایا سكاڵاكار دەنگدەرە یان قەوارەی سیاسی ؟ 3.    ئایا سكاڵاكە لە ماوەی یاسایی خۆی پێشكەش كراوە؟ 4.    ئایا سكاڵاكە ناوو ژمارەی مۆبایلی سكاڵاكاری لەسەرە؟ 5.    ئایا سكاڵاكار سكاڵاكەی واژوو كردووە ؟ 6.    ئایا بابەتی سكاڵاكە روونە ؟ چی روویداوە. چ كاتێك؟ سەرپێچیەكە چیە؟ (7) پرسی كات لە كاتی سكاڵاكردن كە پێویستە زۆر بە ووردی ئەم بابەتە یەكلایی بكرێتەوە كاتێك دابنرێت بۆ سكاڵاكردن نە زۆر بێت و نە كەم بێت ، كە گونجاو بێت لەگەڵ بنەما دادبینی و پرۆسەكانی هەڵبژاردنی ئازاد و پاك:-  كاتەكان بە پێی قۆناغەكان:- 1-    لە تۆماری دەنگدەران لە یەكەم ساتی  روودانی رووداوەكە تا(72) سەعات. 2-    لە هەڵمەتی هەڵبژاردن لە ساتی روودانی هەر رووداوەكە تا(72) سەعات . 3-    لە رۆژی دەنگدان لە ساتی دەست پێكردنی دەنگدان تاكو (48) كاتژمێر . دەبێ‌ ئەوەش جیابكەینەوە كە لە كاتی دانانی پەیرەو یان رێكار ( سكاڵا) هەیە یان تانە ، بە داخەوە یاسای كۆمسیۆن هەردووكی تێكەڵ كردووە ، بەڵام دەكەوێتە سەر ئەو كەسەی كە سكاڵا یان تانە دەدات.  (8) رێكارەكانی جێبەجێ‌ كردنی سكاڵا لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان.     بە پێی برگەی (4) لە ماددەی شەشەم و برگەی (2) لە ماددەی نۆیەم لە یاسای كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی ژمارە (4) ساڵی 2014 كە یەكلایكردنەوە  بریار دان لە سكاڵاكان لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی كۆمسیارانە. بە پێی رێكاری پەسەند كراو لە لایەن ئەنجومەنی كۆمسیاران پرسی سكاڵا بە (3) لێژنەی سكاڵا دەسپێردرێت بەم شێوەی خوارەوە: یەكەم/ لێژنەی باڵای سكاڵا كە لە (5) ئەندامی ئەنجوومەنی كۆمسیاران پێك هاتبوو. دووەم/ لێژنەی فەرعی كە لە بەشی یاسایی دیوانی ئەنجوومەنی كۆمسیاران پێك هاتبوو. سێیەم/ لێژنەی سكاڵا لە فەرمانگەی پارێزگاكان كە لە (5) كەس پێكدیًت ( یاریدەدەری بەرێوەبەری گشتی ، بەرپرسی بەشی هونەری ، بەرپرسی بەشی كارگێری ، بەرپرسی هۆبەی یاسایی و قەوارەكان ، بەرپرسی هۆبەی راهێنان ) . (9) یەكەم/ ئەركەكانی لێژنەی باڵای سكاڵا: أ‌-    وەرگرتنی سكاڵاكانی تایبەت بە رۆژی هەڵبژاردن لە لێژنەی فەرعی لە بەشی یاسایی( ئەنجوومەن و كارگێری ) كە لە فەرمانگەی پارێزگاكان هاتووە،وە وەرگرتنی سكاڵاكانی بنكەی داكردنی داتاكان. ب‌-    سەیركردنی گشت سكاڵاان و پۆلین كردنیان ( سوور، سەوز ، زەرد ) و بەرزكردنەوەی راسپاردە بۆ ئەنجوومەنی كۆمسیاران بۆ ئەوەی بریاری لەسەر بدرێت. ج- ئاگادار كردنەوەی لێژنەی سكاڵاكان لە فەرمانگەی سكاڵاكان لە فەرمانگەی پارێزگاكان لە بوونی هەر كەم و كوریەك یان وەرگرتنی زانیاری لە رێگەی لیژنەی فەرعی.  د-بەدواداچون لە سەرچۆنیەتی نوسینی سكاڵا ، و دڵنیایی لە هەبوونی سكاڵاكارو و شاهیدو تەوای زانیارییە پێویستەكان دووەم / ئەركەكانی لێژنەی فەرعی ( بەشی یاسایی لە دیوانی ئەنجوومەن و كارگێری هەڵبژاردن):  أ‌-    وەرگرتن و ئامادەكردنی ئەو سكاڵایانەی كە لە لایەن لێژنەی سكاڵای فەرمانگەی پارێزگاكان و ئەو سكاڵایانەی كە پێشكەشی ئۆفیسی گشتی نیشتمانی كراون. ب‌-    رێزبەندی كردنی سكاڵاكان بە پێی كات و رۆژ و بەروارو پارێزگاكان. ج- پێدانی دۆسیەی ئەو سكاڵایانەی لە فەرمانگەی پارێزگاكان وەرگیراوە بۆ لێژنەی باڵای سكاڵاكان و هاوكاری كردنیان. د- پێدانی روونكردنەوە لەسەر سكاڵا لە كاتی داواكردن لە لایەن لێژنەی باڵای سكاڵاكان. ه- ناردنی كۆپی یەكەم سكاڵا تۆماركراوەكان بۆ لێژنەی باڵای سكاڵا لە رێگەی لێژنەی فەرعیەوە. ع- تۆماركردنی سكاڵا لە نووسینگەكانی پارێزگا لە پەراوێكی تایبەت و ئەلكترۆنی ئەمانەی خوارەوەیە لە خۆ بگرێت ( ژمارەی زنجیرەی فۆرمی سكاڵاكە ، ناوی سكاڵاكار ، ناوی سكاڵا لەسەر تۆماركراو ، ناو و ژمارە بنكە و وێستگەی دەنگدان ، كات و شوێنی روودانی سەرپێچیەكە ، رێكەوتی روودانی پێشكەش كردنی سكاڵاكە ، رێكەوتی وەرگرتنی سكاڵاكە، بابەتی سكاڵاكە ، بەراییەكانی سكاڵا)  فایلی سكاڵا پێك دێت لە ( فۆرمی ئەصلی سكاڵا ژمارە (10) و فۆرمی بژاردن و جیاكردنەوەی و ئەنجامی لێكۆلینەوە لەگەڵ هەر بەڵگەو دۆكیۆمێنتێكی تر و راسپاردەی لێژنەی سكاڵاكان) . تێبینی : چاودێری نێودەوڵەتی و ناوخۆی و رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی تەها بۆیان هەیە چاودێری پرۆسەی هەڵبژاردن بكەن و تێبینی خۆیان بلێن.     ئەو مەرجانەی كە پێویستن لە ناو داواكاری فۆرم یا كلێشەی پێشكەشكراوی سكاڵا دا هەبن لە كاتی تۆماركردنیاندا :  1-    ناوی سكاڵاكار ( المشتكی ) و واژۆكەی لەگەڵ ناونیشان و زانیاری پەیوەندی پێ‌ كردن . 2-    جۆری سەرپێچیەكە بە پێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان . 3-    ناوی كەسی (لایەن ) سەرپێچیكار ( المشتكی علیە ) لەگەڵ پێدانی زانیاری لەسەر گەر هەبێت. 4-    كات و شوێنی سەرپێچیەكە. 5-    بابەتی (موچوع ) سەرپێچیەكە و بارودۆخی چوارچێوەی رووداوەكە. 6-    ناوی شایەتحال گەر هەبوو. 7-    هەر بەڵگەیەكی تر كە پاڵپشتی سكاڵاكە بكات. كاتی دیاریكراو بۆ پێشكەشكردنی سكاڵا : سكاڵا : یەكەم/ لە رۆژی دەنگداندا سكاڵا لە ماوەی (48 ) كاتژمێر لە دەستپێكردنی دەنگدان وەردەگیرێت ، وە بە هیچ شێوەیەك دوای ئەم وادەیە وەرناگیرێت بەڵكو رەت دەكرێتەوە. دووەم / لە رۆژی جیاكردەوەی ژماردنی لە تالی سەنتەر (بنكەی داكردنی داتاكان ) لە ئۆفیسی نیشتمانی لە ماوەی (48) كاتژمێر لە كاتی روودانی سەرپێچی تۆمار بكرێت. بەشی چوارەم :پرۆسەی تانەدان لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران   مافی تانە و كات و قۆناغەكانی لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا : تانە بریتیە لەو مافە یاساییە كە دراوەتە لایەنی زەرەرمەند لە دەرنجامی بڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران كە لەئەنجام كارو سكڵاكان كەوتونەتەوە ، كات و قۆناغەكانی تانە لێدان لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی كومسیاران : یەكەم / دەست پێكی ئامادەكاری هەڵبژاردن (پەیرەو رێكار )  . دووەم/ دەست پێكی هەڵمەتی هەڵبژاردن ، تا كۆتایی پرۆسەی هەڵمەتی هەڵبژاردن . سێیەم / رۆژی دەنگدان  لەكردنەوەی ناوەند بۆ داخستنی سندوقەكان ،. چوارەم/ گەراندنەوەی ئەنجامەكان بۆ ناوەندەكانی دەنگدان و تالی سەنتەر و داخڵكردن. پێنجەم / پرۆسەی وەڵام دانەوەو یەكلایی كردنەوەی سكاڵاكانی پرۆسەی دەنگدان و داكردنی داتاكان وِ راگەیاندی ئەنجامی بەرایی و كۆتایی .. بە پێی سروشتی كاركردنی ئەنجوومەنی كۆمسیاران لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لە رۆژی راگەیاندنی رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن كۆمسیۆن دەست دەكات بە ئامادەكاری پرۆسەكە بۆ ئەم مەبەستە خشتەی ِكردارەكان دادەنێت لە سەرەتای پرۆسەكە بۆ كۆتای پرۆسەكە بە پێی یاسا كۆمسیۆن پابەندە بە بڵاوكردنەوەی بریارو سیستەم و رێكارەكان لە ( 3) رۆژنامە رۆژانەی ناوخۆی بۆیە قەوارەكان و دەنگدەران مافی تانە لێدانیان هەیە لەسەر هەموو بڕیارەكانی كۆمسیۆن بەم شێوەی خوارەوە:- یەكەم / دەنگدەران و حزبەكان و كاندیدان: لە كاتی داواكردن لە تۆماركردن ناوخۆی یان سرینەوەی ناوی دەنگدەرێك ئەگەر ئەنجوومەن بریاری دا بە رەت كردنەوەی سكاڵا ، دەنگدەر (لایەنی زەرەر مەند) مافی دەستەبەرە  بۆ تانەدان لە بڕیاری ئەنجومەن لەبەر دەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن . دووەم : حزبەكان و كاندیدان و دەنگدەران ، دەتوانن تانە لەم رێكارانە بدەن ، لەبەردەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن لە رۆژی دوایی بڵاوكردنەوەی لە سێ‌ (3) ڕۆژنامەی ناوخۆ ، كەواتە مەرجە ئەنجومەن بڕیارەكانی لەسێ‌ رۆژنامە بڵاو بكاتەوە ، بەپێچەوانەوە بڕیارەكانی ئەنجومەن لەڕوی ناوەڕوك و شكڵەوە بە نەبوو هەژمار دەكرێت . كەواتە حزبەكان و كاندیدان و لایەنە زەرەر مەندەكان تانە لە چی دەدەن ، ئایە ئەنجومەنی كۆمسیاران بڕیارەو رێكارەكانی بەپێی یاساو پەیرەو رێكارەكانن ، كە ڕای گەیاندون و بڵاوی كردونەتەوە لە (3) ڕۆژنامەی ڕوژانە ، یا پابەندی یاساو رێكارەكان نەبوونە ، كەواتە گەر بپرسین لە پرۆسەكان هەڵبژاردن لایەنی زەرمەند تانە لە چی دەدەن و چۆنچونی تانە لە بڕیارەكانی ئەنجومەن دەدەن  : 1.    تانە دان لە پەیرەو رێكارو بریارەكان بەگشتی ئەگەر هاتوو لایەنی زەرەر مەند لەكاتی دیاریكراو تانەكە پێشكەش بكات و داواكاریەكەی روكنەكانی لە خۆ گرتبێت و سەرپێچی ئەنجومەنیش دیاربكات . 2.    تانەدان لە بڕیاری پەسەند كردنی تۆماركردنی حزبەكان و هاوپەیمانیەكان. 3.    تانەدان لە پەسەندكردنی  لیستی كاندیدان. 4.    تانە دان لە بڕیاری  پرۆسەی ئەنجامدانی گرێ‌ بەستی كارمەندان. 5.    تانەدان لە پرۆسەی ئامادەكاری لۆجستی. 6.    تانەدان لە بەهەند وەرنەگرتنی سكاڵاكان لە پرۆسەی هەڵمەتی هەڵبژاردن . 7.    تانەدان لە بە هەند وەرنەگرتنی سكاڵاكانیان لە پرۆسەی رۆژی دەنگدان . 8.    تانەدان لە ڕاگەیاندنی ئەنجامی بەرایی. 9.    تانەدان لە ئەنجامەكانی راگەیاندن. 10.    تانەدان لە سەرجەم بڕیاەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران  ، لە قۆناغی دەستپێكی هەڵبژاردن كە خۆی دەبێنێتەوە لە سەرتای پرۆسەی ئامادەكاری هەڵبژاردن ، قوناغی رَژی دەنگدان و قۆناغی ئەژماركردن و جیاكردنەوە ، و قۆناغی داكردنی داتاكان و ڕاگەیاندنی ئەنجامی بەرایی و كۆتایی . 11.    كەواتە مەرجە ئەنجومەن پابەند بێت بە یاسا ، كە پابەندی كردوە بڕیارەكانی لە (3) ڕۆژنامەی ناوخۆی بڵاو بكاتەوە ، بۆ ئەوەی لایەنی زەرەرمەند بتوانێت تانە لەبڕیاری ئەنجومەن بدات ، لە ڕۆژی دوای بڵاو كردنەوە لەماوەی (3) ڕۆژدا . لەكۆتایی ئەم توێژینەوەیە ، ئەم شرۆڤەیە ، پێداگری لەسەر گرنگی دەوری دەستەی دادوەری هەڵبژاردن و ئەنجومەنی كۆمسیاران و پرسی سكاڵا و تانە و تاوانەكانی هەڵبژاردن دەكەینەوە و پێشنیار دەكەین و داوادەكەین :- یەكەم : پرسی دەستەی دادوەری هەڵبژاردن ، كەواتە گرنگە چۆنیەتی دانانی دەستەی دادوەری هەڵبژاردن  و چۆنیەتی رایی كردنی ئەركەكانیان و شێوازی بڕیاردانیان لە تانەكان و شێوازی لێكۆڵینەوەیان لە تانەكان ،لە ناو یاسای هەڵبژاردن و یاسای كۆمسیۆندا جێگیر بكرێت . دووەم : ئەنجومەنی كۆمسیاران : ئەنجومەنی كۆمسیاران بە پێی یاسا بەركارەكان ، دەوری ( (الخصم و الحكم )) دەبینن ئەمەش كارێكە لەگەڵ رۆحی یاسا و دادوەری و دادگەری یەك ناگرێتەوە ، بۆیە پێداچونەوە بە ئەرك و دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی كۆمسیارن ، كارێكی لە پێشینەیە ، ئەركی یەكلایی كردنەوەی سكاڵاكان بە دەستەی دادوەری بسپێردێت ، هەروەها پرۆسەی پرساندو لێپَچینەوە لە  ئەنجومەنی كۆمسیاران وونە لەكاتی پرۆسەی هەڵبژاردنەكان ، ڕاستە ئەنجومەنی كۆمسیاران بەرپرسە بەرامبەر پەرلەمان ، پەرلەمان متمانەیان پێدەدات و بەرامبەر پەرلەمانیش بەرپرسیارن ، بەڵام لەكاتی بەرێوەچونی پرۆسەی هەڵبژاردن پەرلەمان ئەم بۆشاییە بە تەواوی هەستی پێدەكرێت ، نمونەیەكی زیندو لە پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ، ئەنجومەنی كۆمسیاران بڕیاری دا بە سوتاندنی ئەنجامەكانی هەر بنكەیەكی دەنگدان ئەگەر كەسێك بەچەكەوە چوبێتە ناو بنكەی دەنگدان ، لەكاتێكدا ئەم سەر پێچیە لە (خاڵی پێنجەمی بڕگەی پێنجەمی ماددەی 57 سزاكەی دیاریكراوە بە ( بەبەندكردن بۆماوەیەك سزا دەدرێت ، لە یەك ساڵ كەمتر نەبێت هەر كەسێك بەچەكەوە یا بە تیخەوە بچێتە ناو بنكەی دەنگدان ) ، پێویستە بڕیارەكانی ئەنجومەنی كۆمسیاران لەسەر كۆی پرۆسەكە بە دوولەسەر سێ‌ دەنگی ئەندامانیەوە بدرێن . سێیەم : پێویستە پرسی سكاڵا بەگشتی لە ناو یاسای هەڵبژاردن و یاسای كۆمسیۆندا جێگیر بكرێن ، ئەم پرسە گرنگە بە یاسا چوارچێوەكانی دیاریبكرێن و ووردەكاریەكانی بخرێنە ناو پرۆسەی ( پەیرەو ڕێكارەكان ) هەروەها ئەركی روانین و یەكلاكردنەوەی سكاڵاكان لە ئەنجومەنی كۆمسیاران بسەنرێتەوە . چوارەم : پرسی تانە لە بڕیارو ڕێكارەكانی كۆمسیۆن و ئەنجومەنی كۆمسیاران ، لەناو یاسا پەیوەندارەكاندا جێگیربكرێن و پرسی حوكمە ناكۆكەكانی ناو یاساكان یەكبخرێن ، گرنگی پرسی بڵاوكردنەوەی بڕیارەكانی كۆمسیۆن و ئەنجومەنەكەی لە (3) ڕۆژنامەی ناوخۆی رۆژانە پرسێكی هێجگار گرنگە ، چونكە گەر كار بەم پێوەرە نەكرێت ، مافی تانەدان لە لایەنە بەشدارەكانی هەڵبژاردن دەسەنرێتەوە ، ئەمەش پرسێكە ئاكام و دەر ئەنجامەكانی زۆر ترسناكن . پێنجەم : پرسی هەرە گرنگ لە پرۆسەی هەڵبژاردن ، چوارچێوە یاسایەكەیەتی ، واتە هەموو كاروبارێكی تایبەت بە هەڵبژاردن ، لەناو یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆن شوێنیان بكرێتەوە ،ناكرێت پرسی ووردە كاری پرۆسەی هەڵبژاردن ، رێكارەكان و ئامادەكاریەكان و سزا و تاوان و سكاڵا ، بە نادیاری بە بێ‌ چوارچێوەی یاسای بە ئەنجومەنی كۆمسیاران بسپێردرێن . شەشەم :هەمواركردنەوەو پێداچونەو یەكخستنەوەی حوكمەكانی یاسا پەیوەندیدارەكان چ ئەوەی پەیوەندی بە یاسای هەڵبژاردنەوە هەیە ، چ ئەوەی پەیوەندی بە یاسای كۆمسیۆنەوە هەیە ، چ ئەوەی پەیوەندی بە یاسای حزبەكانەوە هەیە ، چ ئەوەی پەیوەندی بە یاسای سەرۆكایەتی هەرێمەوە هەیە ، چ ئەوەی پەیوەندی بە یاسا پەیوەندیدارەكانی ترەوە هەیە ، پێویستە حوكمەكانیان دژ یەك نەبن . هەموو ئەو سەرنج پێشنیارو ووردەكاریانە لە پێناوی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پاك و ئازاد و دیموكراسیانەیە ، لە پێناوی گێرانەوەی متمانەی دەنگدەران و حزبە سیاسیەكانە بە یەكترو بە رەوایەتی حوكمرانی و پرۆسەی ئاشتەوایی دەسەڵات ، هەرێمی كوردستان خاوەنی قوربانێكە كەم نەتەوەو هەرێم ئەو قوربانییان داوە ، خاڵی بەهێز بۆ مانەوەی سەروەركردنی یاسا و دادوەریە ، خاڵی بەهێز بۆمانەوەی هەڵبژاردنی پاك و بێگەردە ، بۆ یە هەمواركردنەوەی یاسا پەیوەندیدارەكان و پەلە كردن لە بوون بە خاوەنی دەستووری خۆی خزمەتێكی گەورەیە بە گەلی كوردستان  ، بەڵێ‌ بۆ هەمواركردنەوەی یاساكانی پەیوەندیدار بە هەڵبژاردنەوە  بەڵێ‌ بۆ دەستووری هەرێمی كوردستان .

دکتۆر ئەحمەد فاتح ئەمرۆ ۲۸ی ئایاری ۲٠۲۲ دیداری یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان بەئامادەبونی کۆمەڵێک سەرکردایەتی وکادیرانی حزبیی بەڕێوەچوو  کەزۆرینەیان هەمان ئەو کادیرانەبوون لەکۆنگرەی چوارەم بەشداریان کردو و دەنگیان دا. دیارە هەموو چالاکییەکی حیزبیی کارێکی ئاساییە لەپێناوی  بەهێزکردنی ژیانی حیزبایەتییدا، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ لەدیداری یەکێتی بەدیمان کرد ئەوەبوو کە دیدارەکە ببووە ئالتەرناتیڤی کۆنگرە یان پلنیۆم، زیاتر لەنمایش وموبایەعەیەکی سیاسی دەچوو بۆ بەڕێوەچون وکەڤەرکردنی ئەجێندایەکی تایبەت ،کەبەراستی ئەمەش پێشهاتێکە دوورە لەعورف وپەیڕەو وئاکاری حیزبیی، ئەوەی لەمەش خراپتر ئەوەیە حزبێکی سۆشیال دیموکرات حیزبێک کە خەبات بۆ ئاشتی ودیموکراسی ومافی مرۆڤ ومافی چارەی خۆنوسین دەکات، ولەپەیڕەوی پەسندکراوی چوارەمین کۆنگرەشدا باس لەعەدالەتی کۆمەڵایەتی دەکات، بەڵام هەڤاڵانی بەشداربووی ئەم دیدارە حیزبییە دێن و بێدەنگی هەڵدەبژێرن، لەدەرەوەی کۆنگرە وپلنیۆم وکۆنفرانسە محەلییەکانی حیزب بڕیاردەدەن . من دەپرسم لەچ حیزبێکی شمولی وپاوانخوازدا وبەبێ کۆنگرە وکۆنفرانس وپلنێۆم بڕیار لەچارەنوسی حیزب دراوە؟!! ئەی پەیڕەو بۆ نوسراو کۆنگرە بۆ ئەنجام درا؟! من دەڵێم شێخ لاهور کەهاتۆتە ناوکایەیی سیاسی وحزبی نەهاوسەرۆک بووە نە مەکتەب سیاسی نەسەرکردایەتی ، بەڵام دەبوایە هەڤاڵانی ئەمڕۆی دیدار ئەوانەی دووساڵ پێش ئێستا دەنگیان بەشێخ لاهوردا بۆ ئەوەی ببێتە یەکەم دەنگی کۆنگرە هەر ئەم هەڤاڵانە دەنگیان بەرزبکردبایەتەوە بیانگوتایە ئەمەی ئێمە دەیکەین ناپەیڕەوی وناحیزببیە، ئەمە بۆ خەبات ومێژووی خۆمان نابێت ، بەتایبەتی بەشێک لەبەشداربووان پەرلەمانتار ودەرچوی کۆلێژی یاسان ویاخود بەڕێوبەری گشتی وفەرماندەن و خاوەنی قەڵەمن، دیدار بەڕێوەچوو لەچالاکییەکی حزبی زیاتر  ئەوا هەموو بڕیارەکانی هیچ هێزێکی یاسایی وپەیڕەوییان نییە. هەڤاڵانی دیدار ئێوە لەچەندین کۆڕ وکۆنفرانس لەدەرەوە بەشدار دەبن ،چۆن تەئویل وتەفسیر بۆ ڕێکاری ناپەیڕەوی دەدەن؟! ئێمەی کادیران نابێت توراسی مام جەلال لەیاد بکەین ، مام جەلال لەهەموو کۆنگرەکاندا پۆستەکەی خستۆتە دەنگدانەوە هەرگیز ڕێگای بەخۆی نەداوە لە دەرەوەی ڕێکارە حیزبییەکان نەخۆی کاندیدکردووە نەڕێگاشی داوە کاری ناپەیڕەویی بکرێت، بۆیە باشترە هەموومان لەگەڵ یەکێتییەکی بەهێزدا بین کەسەرچاوەکەی کۆمەڵانی خەلکی کوردستانە نەک تەنها نوخبەیەک.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  ده‌یان بنكه‌و باره‌گای له‌ سه‌ر سینگی نیشتمانه‌كه‌مان داناوه‌ ، رۆژنیه‌ بۆردومانی شاخ و داخی وڵاته‌كه‌مان نه‌كات ، عه‌فرینی داگیر كردو گه‌له‌ جاشی خۆی تیا دامه‌زراند ، له‌ كه‌ركوك و سلێمانی و دهۆك و هه‌ولێر ئازادیخوازان تیرۆر ده‌كات و داوای هاوكاری و لۆمپه‌نیشمان لێده‌كات ، سه‌دان میت و جاسوسی تیا دروستكردوین ، نه‌وت و سامانی ژێر زه‌وی وڵاته‌كه‌مان به‌ تاڵان ده‌بات و هێشتاش هه‌ر داوای زیاتر ده‌كات . دانمان پیا نانێت ، بڕوای به‌ زمانی كوردی نیه‌ ، كوردی وه‌ك جاش و خۆ فرۆش ده‌وێت و هیچی تر ، له‌ گۆرانی كوردی ده‌ترسێت و ئاهه‌نگی گۆرانی كوردی قه‌ده‌غه‌ ده‌كات ، زۆر بێشه‌رمانه‌ نه‌ك هه‌ر داوای كوردی باكور له‌ سوید و فینلاند ده‌كاته‌وه‌ ته‌نانه‌ت داوای ئامینه‌ كاكه‌ باوه‌ش ده‌كات كه‌ ژنه‌ تێكۆشه‌رێكی كوردو هاوڵاتی و سیاسیه‌كی ناسراوی سویده‌ ، پڕۆژه‌ی هه‌یه‌ كورد له‌ مه‌نگه‌نه‌ بدات ، پتر له‌ بیست ساڵه‌ كار بۆ ئه‌وه‌ ده‌كات ته‌واوی باشوری كوردستان بخاته‌ ژێر ركێفی خۆیه‌وه‌، بۆ ئه‌مه‌ له‌ ناوخۆی هه‌رێمی كوردستانیش لۆمپه‌ن هه‌ن شاباشی ده‌كه‌ن و ئه‌وه‌ به‌ ده‌سكه‌وت ده‌زانن . توركیا زۆر له‌وه‌ زیاتری ده‌وێت كه‌ بۆ ی ده‌كه‌ین ، ئه‌و ده‌ڵێت كاتێ‌ من به‌ فڕۆكه‌ مناڵ و خه‌ڵكی سڤیلی ئێوه‌ تیرۆر ده‌كه‌م ، ده‌بێت ئێوه‌ بڵێن ئه‌وه‌ كاری په‌كه‌كه‌یه‌و له‌ به‌یاننامه‌و راگه‌یاندنی فه‌ڕمی خۆتاندا بڵێن " تیرۆریستانی په‌كه‌كه‌ ژن و منداڵ ده‌كوژن " به‌وه‌ش رازی نابێت ده‌ڵێت ده‌بێت سوری به‌رله‌شكری تورك و پێش قه‌ره‌وڵی سوپاكه‌م بن ، توركیا زۆری شتی ده‌وێت و ئێمه‌ش له‌وه‌ زیاتری بۆ ده‌كه‌ین كه‌چی ئه‌و هاوشێوه‌ی دۆزه‌خ هه‌ر داواده‌كات " هی  تر هه‌یه‌ " . كاتێك پرۆسه‌ی ئاشتی به‌ڕێوه‌ ده‌چوو ، كوردو په‌كه‌كه‌ هه‌موو هه‌نگاوێكیان نا بۆ ئه‌وه‌ی ئاشتی سه‌ر بگرێ‌، توركیا له‌ بری وه‌ڵامی ئاشتی شاره‌كانی باكوری كرد به‌ سه‌ربازگه‌ ، زیندانه‌كانی پڕكرد له‌ ئازادیخوازان ، قه‌ده‌غه‌ی سه‌ر ئاپۆی توندتر كرد ، هه‌وڵی له‌ به‌ر یه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌كه‌كه‌ی دا و هێشتاش ئامانجی مه‌ترسیدارتری پیاده‌ ده‌كرد به‌و جۆره‌ی رێگه‌ی نادا پارێزه‌ره‌كان و كه‌س و كاریشی سه‌ردانی ئاپۆ بكه‌ن ، كه‌چی مه‌سعود بارزانی به‌ به‌رگی كوردیه‌وه‌ ده‌برده‌ ئامه‌د و نمایشی پێده‌كرد . پرۆسه‌ی ئاشتی ساڵی 1993 پرۆسه‌یه‌كی زۆر ئاكاری ترو مانادار تر بوو له‌ پرۆسه‌ی ئاشتی ساڵی 2015، ئه‌وی یه‌كه‌م ئامانج لێی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد بوو له‌ باكوری كوردستان ، ئه‌وی دووه‌م كه‌ ئه‌ردۆغان خاوه‌ندارێتی لێده‌كرد ، بۆ تێكدانی ماڵی كوردی و شێواندنی په‌یوه‌ندی نه‌ته‌وه‌كان بوو له‌ توركیا ، جیاوازیه‌كی زۆر له‌ نێوان توركۆت ئۆزال و ئه‌ردۆغاندا هه‌بوو بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌ی پرۆسه‌ی ئاشتی جگه‌ له‌ ئاك پارتی و ئه‌ردۆغان كه‌سی تر نه‌بوو ، ئاكپارتی و ئه‌ردۆغان له‌ سه‌ره‌ مه‌رگیشدا ئاماده‌ نین كورد بناسن وه‌ك مرۆڤ و وه‌ك نه‌ته‌وه‌ ، وه‌ك ده‌ربارو لۆمپه‌ن شتێ‌ تره‌ . قۆناغی داهاتوو ئاكپارتی و ئه‌ردۆغان له‌وه‌ زیاتر له‌ كورد داوا ده‌كه‌ن ، ئه‌وان ده‌یانه‌وێت تا هه‌ڵبژاردنی دادێ‌ له‌ توركیا سه‌ركه‌وتنێك نیشانی گه‌لی تورك بده‌ن ، بۆ ئه‌مه‌ له‌ هیچ ناگه‌ڕێنه‌وه‌ ، به‌ڵام كورد ده‌یه‌وێت چی بكات ، ئایه‌ كاتی ئه‌وه‌ نیه‌ په‌كه‌كه‌و پارتی له‌ ئاستی باڵا گفت و گۆبكه‌ن و پڕۆژه‌ی توركیا پوچه‌ڵبكه‌نه‌وه‌ ، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ نه‌كرێت چی ، باوه‌ڕی من وایه‌ دوا ئامانجی ئاكپارتی و ئه‌ردۆغان پاكتاوی كورده‌ ، ده‌یانه‌وێت هه‌موو ئه‌وه‌ی له‌ باشورو رۆژئاوای كوردستان هه‌یه‌ له‌ به‌ر یه‌كی هه‌ڵبوه‌شێنن ، ده‌یانه‌وێت كورد وه‌ك توركێكی دواكه‌وتو نیشانی دنیا بده‌ن ، ئه‌مه‌ ئامانجی سه‌ره‌كی ئه‌وانه‌ ، به‌ڵام ئاكپارتی و ئه‌ردۆغان خۆیان له‌ به‌رده‌م ره‌شه‌بای سیاسی گه‌وره‌دان له‌ ناوخۆی توركیا ، كێشه‌ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وان هێشتا له‌ هه‌وڵی شێواندنی ماڵی كورددان و كوردیش نایه‌وێت له‌و ته‌ڵه‌و داوه‌ ده‌ربازبێت .

رێبوار کەریم وەلی قسەکردن لەسەر دۆخی یەکێتی و ئەو گاڵتەجاڕییەی بەناو سیاسەتەوە دەیکەن هێندە ئاستی نزم بۆتەوە کە ئەرزشی ئەو وشانەی نییە کە لە نووسیندا، بەکاریان دێنی. * تورک دەڵێن شتێک کە ئیزاحی (شەرحی) نەبێ دەبێتە میزاح (بابەتی گاڵتە) ! یەکێتی رێک لەو دۆخەدایە! * یەعنی چی تۆ خۆت وەک مەیمونێکی گەڕو گول بۆ مۆزێک سەد تەقڵە لێبدەی، بەڵام دوایی بێی بڵێی من تەقڵەتان پێ لێدەدەم بە کەسیش نا بە فیل! * یان شارو نیوێکت پێ بەڕێوە نەبرێ، داوای خۆ بەخاوەنکردن لە چوار پارچە و 45 ملیۆن کورد بکەی! رەمەزانتان بە هینێکی خاوێن گرت ئەوجا نۆرەی شەشەڵانتانە! لەوەش گەڕێ کاکە نفوسی کورد خۆی لە شەست ملیۆن داوە، بەڵام پێدەچێ مەبەست ئەوە بێت کە خۆ لە پانزدە ملیۆنەکەی ئێران بەخاوەن ناکەن! * هەر بە فشە دەتوانم بیست تاڵەبانی و برایم ئەحمەدیت بە جیاجیا بۆ بژمێرم کە بە ماڵ و منداڵەوە لە بازنەی حوکمڕانیدان، بەڵام شوکر یەکێتی نەبۆتە حزبی بنەماڵە! * ئێ چیدیکە؟ ناڵێن ئەزبەنی! نیوەی خەڵکی پارتی دەمێکە وازیان لەوە هێناوە، شوکر ئێوەش زانیتان کە چیتر ئەم دەستەواژەیە بەکار نەهێنن. * ئینجا نیوسەرۆک هەوڵی کوشتنی دراوەو کەمێکیش دڵی هێشاوە. ئێ؟ 9 مانگە ئەوە رویداوەو هەوڵی تیرۆرکردنی پایەبەرزترین کەسی بنەماڵەکەتان دراوە کەچی تا ئێستا یەک تاقە نەفەریشتان نەگرتووەو یەک تۆمەتیشتان بەسەر نیو نەفەریشدا پێ ساغ نەکراوەتەوە! عەجیب! بە پارتیتان گوتبایە نیوەی سلێمانیی بۆ دەکردنە ژوورەوە. * ئێستا ئیتر مستەر بە شەرعییەتی دیدار بووەتە سەرۆک. پارتیش زۆری پێخۆشە کە ئەو نەوعە لە تەوریسی سیاسییە بەو ئاراستەیەدا سەربگرێ. ئاڕاستەی بەڕێوەبردنی یەکێتی بە کۆکردنەوەی چەند هەزار کەسێکی دەستەبژێری خاوەن بەیعەت بۆ بنەماڵه‌ی تاڵەبانی کە خۆیان پێ میراتگری بەرهەقە مۆری لێدراو ئەوەش دوپات کرایەوە کە لە بەڕێوەبردنی کوردستاندا، یەکێتی وەکو هەمیشە یاری قافڵەو پاش دزە. * ئەم دیدارە بە موبارەکەی پێشوەختەی پارتی، کۆتایی بە سیستەمی هاوسەرۆکی و گەڕانەوەی لاهور شێخ جەنگی بۆ ناو یەکێتی هێنا. لێرە بەدواوە ئیتر دەبێ چاوەڕوانی ئەوە بین کە ئایا لاهور دەتوانێ لەسەر کەلاکی گۆڕان و رەوتی دەرەوەی یەکێتیی نوێ، شتێک بنیاد بنێ یان نا!؟

چیا عەباس هەرچی هەیە و رودەدات چیرۆکێکە، رەگ و ریشە و بەها و مانای خۆی هەیە، نە پێویست دەکات و نە دەشکرێت مرۆڤ لە هەمویان تێبگات، گرنگە دەرک بەو راستیە بکرێت و کاتێک پرسەکە گرنگی خۆی هەبێت گەران بەدوای وردەکاریەکان  و دۆزینەوەیان بەرچاورونی دەبەخشێت، کەسان و تاقمیش هەن بەمەبەست خۆیان لێیان غافڵ دەکەن یاخود دەیان شێوێنن. ئەم راستیە لە سەرجەم بوارەکانی ژیان زەمینە و هۆکاری بنەرەتی روداو و گۆرانکاریەکان و ئاراستەکردنیان بوە و هەرواش دەمێنێتەوە. گومان نیە لەوەی ئەم واقعە لە بوارەکانی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیدا جەنجاڵێکی زۆر ئاڵۆز و ناجێگیری خەڵقاندوە، مرۆڤایەتی لەو جەنجاڵەدا سەدان ملیۆن ژیانی لە دەستداوە و دوچاری کێشە و سەرگەردانی گەورە بوە. کۆمەڵگای کوردەورای بەدەر نیە لەم یاسا ئەزەلیە، بەڵام چەوت و خراپ لێکدانەوە و بەکارهێنانی وردەکەریەکان دۆخێکیان خەڵقاندوە کە تێیدا بەها و تۆنی کۆمەڵایەتی و مانا رەسەنەکان بەسەر یەکتردا ترشاون، شتێکی ئەوتۆ نەماوە تا چیرۆکەکان بەیەکەوە گرێ بدەنەوە و تەواوکەری یەکتر بن و چیرۆکی نەتەوە و نیشتمان و هاوڵاتی ببنە خەمی سەرەکی هاوبەش، ئێستا هەر لایەن و تاقمێک بە خەستی سەرقاڵی چیرۆکەکەی خۆیەتی. شێکردنەوە و وردکردنەوەی مێژومان لە سایەی ئەو هاوکێشەیەوە کارێکی ئێجگار ئەستەمە، توانراوە تەنها سەرە داوەکان ببینرێن و نمایش بکرێن، هاوکاتیش بەها و مانای چیرۆکەکانی تاکی مرۆڤی کورد و روداوەکان لە هزر و چەمکە گشتیەکاندا توانراونەتەوە و بە پۆشاکی نەتەوە و خەبات و حزب و سیاسەت و ئاین ە عەقیدە و نەریت و کۆمەڵگا داپۆشراوان و بەو شێوەیە رەوایەتیان پێ بەخشراون. لە ئاکامی ئەم پرۆسەیەدا دۆخێک  خوڵقاوە کە تاکی مرۆڤ لە دەرەوەی ئەو پۆشاکانە روت و قوت و بێ بەهاو و بێ کاریگەر و بێ مانا گوزەران دەکات، بۆیە لەو گونبونەدا و بۆ گەلێک مەبەست ئامادەیە پاشکۆ و کۆیلە و گوێرایەل بێت و وەک موچەخۆرێکی بکەرانی تێشکاندن و پوچەڵکردنەوەی بەهاکانی کاربکات.  ئەم داو و راوە کۆمەڵایەتی و مرۆییە بەهاو و جومگەکانی نەتەوەیی و نیشتمانی بە جورێک هەوین کردوە کە خودی قوربانیەکە لەلایەک لە گەڵیدا راهاتوە و لەلاکەی تریشەوە پاسیڤانە وەک نارازیەک لە قەفەسی نیشتماندا هەر دەخوێنێت.   ئەو گروپ و کەسانەی لەم واقعە یاخیبون و خواستی گۆرانکاریان هەبوە، بەردەوام دوچاری کێشە و ئەستەمی سەرسەخت بون، بزوتنەوەی گۆڕان ئەو ئەزمونەی تاقیکردەوە و لە دوا مەتافدا ئەویش گەیشتە ئاستێک هەر سەرقاڵی چیرۆکە شێواوەکەی بێت، بۆیە بەها و ماناکانی چیرۆکەکەی پوچەڵ بون وە بوە بکەرێکی تری تێكشکاندن.  خوازیار و داواکەرانی چیرۆکە مەزنەکەی نەتەوە ئارەزومەندانە و بە ئیرادە و دەستی خۆیان ئەو چیرۆکەیان کردۆتە قوربانی حەزە وردیلەکانی چیرۆکەکانی خۆیان، ئەم پارادۆکسە کوشندەیە لە ژیانی حزبی و سیاسی و حوکمرانی و کۆمەڵایەتیدا تا ئەم چرکەیەش، بە تاقم و گروپە نارازیەکانیشەوە، بەزەقی دەبینرێت. کاتێک کاری جدی بکرێت بۆ گەرانەوە و بوژاندنەوەی بەها و ماناکانی هاوڵاتی و کاتێک ئەو پرۆسەیە کە سەبر و کاری شارستانی درێژخایانی دەوێت بە ئامانج بگات ئەوا بێگومان تاکی هاوڵاتی لە کۆیلایەتی و پاشکۆیەتی و لەو قەفەسەی ئێستادا گیرکراوە رزگاری دەبێت، ئیتر سەرپشک دەبێت لە دارشتنی چێرۆکی خۆی و نەتەوە و نیشتمانەکەی، ئەمە سەرەتا دروستەکەی گۆرانکاری جدیە و زۆر پێویستیشە ئەوانەی لە ئێستادا خەون بەو ئایندەیەوە دەبینن بە یەکەوە کاری جدی بۆ ئەو پرۆسەیە بکەن.                

رۆبیتان كاكەزاڵ بەشی یەکەم هەر هەوڵێک بۆ تێگەشتن لە ئێستامان  پابەندییەکی نزیکی هەیە بە تێگەشتن لەوەی کە ئێستا بەرهەمی چی و کام سەردەمە. شیکاریکردن و تێگەشتن لەوەی لە سەرەتای شەستەکانەوە ئەگوزەرێت بەشێکی دانەبڕاوە لە تێگەشتن لەوەی کە ئێستا ئەگوزەرێت. هەروەک چۆن تێگەشتن لە کردەی سیاسی سەرەتای شەستەکانیش بەرهەمی کایەیەکی سیاسی دامەزراوە لەسەر ئەو چوارچێوە و فۆرمەی بۆ پراکتیککردنی سیاسەت و دەوڵەتداری پێشتر هاتبوە ئاراوە. روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە پای جەنگی جیهانی یەکەم کاریگەرترین روداوی سیاسی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، کوردیش زیاتر لەهەر گەل و نەتەوەیکیتر، لەپای ئەو روخانە، فۆرمی ئەزمونکردنی کارگێڕی و سیاسەتی گۆڕانکاری بەسەردا هاتوە.  بەگشتی روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە روی فۆرمی سیاسییەوە ئەو هەوڵانەی لێکەوتەوە کە بەئاراستەی دەوڵەتی نەتەوەیی هانگاویان ناوە. چۆن و هۆکار و سروشتی ئەو هەوڵانە چین بابەتێکی ئاڵۆزترە لەوەی لەپەراوێزی ئەم پرسیارەی مندا کات و شوێنی ببێتەوە لێرەدا ، بۆیە زیاتر گرنگی ئەدەم بەوەی کە چارەنوسی ئەم هەوڵانە بەکوێ گەشتون. سەرجەم ئەو هەوڵانەی لە فۆرمی دەوڵەتی نەتەوەیی خوازراو لەلایەن رۆژئاواوە خراونەتە گەڕ ،لە سێ چارەنوسی جیاوازدا بەرجەستە بون. بەشێکیان بونە سیستەمی سێکیولاری کە پاشتر بە مۆدێلی حوکمڕانی بنەماڵەیی( کوڕ بۆ باوک) ناراسەوخۆ خۆیان ناساند، بەشێکیان بونە سیتەمی ئاینی و بەشێکیتریان هەر لەسەرەتاوە بە حوکمی بنەماڵەیی دەستیان پێکرد. هەوڵی کورد لە چوارچێوەی ئێراقدا نەیتوانیوە خۆی لە کاریگەری ئەم هەوڵە گشتگیرانە بپارێزێت، بۆیە بە گوێرەی چونە پێشەوەی روداوەکان گۆڕانکاریش بەسەر هەوڵەکانی کورددا هاتوە. شوناسی نەتەوەیی بە ئاشکرا و بە شاراوەیی خەسڵەتێکی گرنگی ئەو هەوڵانە بوە. لێرەدا مەبەست لە شوناسی نەتەوەیی گوتاری نەتەوەیی نییە بەڵکو شێوازپێدانی جیاوازی شوناسی (ئێمە) و (ئەوانە) کە لەسەرجەم ئەو دەوڵەتە نەتەوەییانەدا سەریهەڵدا کە زیاتر لە نەتەوەیەک لە سنوری یەک ئیدارەی سیاسیدا جێگاکرابونەوە. بە خۆبواردن لە چونە ناو وردەکاری ئەو قۆناغ و سەردەمە ( کەلەخۆیدا زیاد لە دیدگایەکی تیۆری ئەتوانرێت بۆ راڤەکردنی بەگەڕبخرێت، لە تیۆری مارکسیزمەوە بۆ تیۆری کۆلۆنیالیزم و پاش کۆلۆنیالیزم) جەخت ئەخەمە سەر خاڵی وەرچەرخانی مێژوی هەرە نوێمان کە بە (راپەڕینی ساڵی ١٩٩١) دەست پێئەکات. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە کە بپرسین ئەوەی ئەوەی لە ساڵی ١٩٩١ دا رویدا چیبوو؟   بۆ تێگەشتن لەوەی رویدا ئەکرێت بپرسین، ئەوەی رویدا راپەڕین بوو؟ ئەگەر وەڵامەکە بە بەڵێ بددەینەوە ئەکرێت یەکسەر بپرسین واتای راپەڕین چی ئەگەیەنێت؟ ئەگەر لێرەدا واتای شۆڕش و راپەڕین هاوتا بکەین بەمەبەستی بەستنەوەی خەباتی رزگاری نیشتیمانی ،کە هێزە سیاسییەکان لە ناوەراستی هەفتاکانەوە بانگەشەیان بۆ کردوە، رەنگە کۆمەک بەتێگەشتن لەو گرفتە بکات پەیوەست بە چەمکی راپەڕین دێتە رێمان. گەلان و نەتەوە جیاوازەکانی چواردەور و بگرە دوریش لێمان مێژویەکی خەباتی رزگاری نیشتیمانیان هەیە بەتایبەتی لەپای روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. خەباتی رزگاری نیشتیمانی یان نەتەوەیی بەو هەوڵانەدا ئەناسینەوە کەبۆ دەرکردنی داگیرکەرێکی بیانی کە شوناسێکی نەتەوەیی و مێژویی جیاوازی هەیە لەگەڵ دانیشتوانی قەوارەیەکی سیاسی دیاریکراو خراونەتە گەڕ. ئەکرێت بەگشتی بڵێین سەرجەم ئەو دەوڵەتە  نەتەوەیی فرە شوناسانەی کە بەو قۆناغەدا تێپەڕین، بە جیاوازی لەگەڵ گوتاری سیاسی چونیەکبون و هاوتایی لەبەرامبەر قانون و مافی هاوڵاتێیدا، کەلەسەرەتای شۆڕشەکاندا وەک بنەمای سیاسی بانگەشەیان بۆ ئەکرد ، دوجاری کێشەی پێکەوەژیان و رامکردنی شوناسی کەمینەکانی سناوری دەوڵەتەکەیان بونەتەوە. ئەتوانین هەوڵەکانی کورد لە ئێراقدا لەو مۆدێلەدا بناسینەوە، کاتێک ئێراق خۆی بە پرۆسەی رزگاری نیشتیمانیدا ئەڕوات لەبەرامبەریدا شوناسی کوردبون ( هەڵبەت فاکتەری ئابوری، چینایەتی و کولتوریش ئامادەییان هەیە) لە پەرچەکرداری شۆڕشگێڕانە ( جا روکەشی یان قوڵ)  شێوازی سیاسی بەخۆی ئەدات. تا ئێرە تێپەڕبونێکی زۆر خێرایە بۆ دروستکردنی تەباییەک سەبارەت بەوەی ئێمە لە کوێدابوین تا ساڵی ١٩٩١ و بۆچی لەوێدابوین. بەشی دوەمی ئەم بابەتە کە بۆ خوێنەرانی فەیسبوک نوسراوە باس لەو پرسیارە ئەکەین کە ئایا  راپەڕین ئەبێتە (شۆڕش) ؟  و پاشتر چ جۆرە پەیوەندییەک لە نێوان  شۆڕشگێڕ و خەڵکدا(کۆمەڵگادا)  دروست ئەبێ. تێگەشتن لەو دۆخە کۆمەکی وردمان ئەکات سەبارەت بەوەی رەگی ئەم دەسەڵاتە سیاسییەی ئێستا لە کوێدایە و چ جۆرە ئۆپۆزیسیۆنێک خۆنەویستانە دروست ئەکات.

یونس جاف    كاتێك وشه‌ی عێراق به‌ر گوێمان ده‌كه‌وێت ڕاسته‌وخۆ خه‌یاڵمان بۆ كێشه‌و ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ی درێژخایه‌ن و چاره‌سه‌ر نه‌بوو ده‌چێت. عێراق له‌ ده‌ستپێكی دامه‌زراندنیه‌وه‌ (1921) له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی ناسروشتی (ناته‌بیعی) پایه‌كانی دانراون، كه‌ به‌ ته‌واوی ناكۆك بووه‌ له‌گه‌ڵ خواست و ویستی ئه‌و نه‌ته‌وه‌و گروپ و ئه‌تنیكانه‌ی له‌و ناوچه‌یه‌دا ژیاون كه‌ ئه‌مرۆ له‌چوارچێوه‌ی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا به‌ (عێراق) ناوی ده‌هێنرێت. كێشه‌كانی ئه‌و نه‌ته‌وه‌و گروپه‌ ئایینیانه‌ی له‌ عێراقدا ده‌ژن له‌ ده‌ستپێكی بیسته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌وه‌ تاوه‌كو ئه‌مرۆ به‌شێوه‌و فۆڕمی جیاواز به‌رده‌وامی هه‌یه‌. ئه‌م به‌رده‌وامییه‌ وایكردووه‌ سایكۆلۆجیه‌تی مرۆڤی عێراقی -به‌ هه‌موو نه‌ته‌وه‌و پێكهاته‌كانیه‌وه‌-تێكبشكێنێت و بهاڕدرێت.     كورد و شیعه‌ دوو له‌ پێكهاته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی عێراقن و له‌هه‌مانكاتدا له‌و پێكهاتانه‌ن كه‌ زۆرترین زیانیان به‌ركه‌وتووه‌. كاتێك ده‌وڵه‌تی عێراق داده‌مه‌زرێت سونه‌كان وه‌ك نه‌ته‌وه‌ی پله‌یه‌ك و سه‌رده‌ست ده‌سته‌ڵات وه‌رده‌گرن، ئه‌مه‌ش تاوه‌كو ساڵانی 2003 و ڕوخانی ڕژێمی به‌عس به‌رده‌وام ده‌بێت، له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا كورد وه‌ك پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كی له‌ دوای ڕاپه‌ڕینی 1991 وه‌ له‌چوارچێوه‌ی عێراقدا ده‌بێته‌ خاوه‌نی هه‌رێم و ناوچه‌ی دانپێدانراو، به‌ڵام دوای كۆتایی هاتنی ده‌سته‌ڵاتی ڕژێمی (سه‌دام حسێن)، به‌ پله‌ی یه‌كه‌م شیعه‌كان ده‌سته‌ڵات وه‌رده‌گرن و كوردیش ڕۆڵی پێده‌درێت و سونه‌كان ده‌خرێنه‌ په‌راوێزه‌وه‌.     له‌گه‌ڵ كۆتاییهاتنی ده‌سته‌ڵاتی سه‌دام حسێن، حكومه‌تی نوێی عێراق ده‌ستی كرد به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وت به‌ رێژه‌یه‌كی زۆر به‌رز، كه‌ له‌ ئێستادا بڕه‌كه‌ی به‌ نه‌وتی هه‌رێم و به‌غدا ده‌گاته‌ نزیك (4) به‌رمیل له‌ ڕۆژێكدا، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌و بڕه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی نایاسایی و له‌ ڕێگه‌ی جیاجیاوه‌ هه‌نارده‌ ده‌كرێت، به‌مه‌ش توانای دارایی عێراق و هه‌رێم زۆر به‌رزبووه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ نه‌بووه‌ هۆكاری خۆشگوزه‌رانی خه‌ڵك و گۆڕانی ژێرخان و سه‌رخانی عێراق به‌ره‌و وڵاتێكی مۆدێرن و پێشكه‌وتوو، به‌ڵكو ڕۆژ به‌ ڕۆژ سیماكانی وێرانكاریی له‌ بواره‌كانی په‌روه‌رده‌و ته‌ندروستی و ڕێگاوبان و ئاو و كاره‌با پتر ته‌نگ به‌ هاوڵاتیان هه‌ڵده‌چنن، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ گرانبوونی هه‌موو جۆره‌ پێداویستیه‌كانی ژیان. له‌ ئێستادا عێراق به‌ گشتی به‌ ده‌ست چه‌ند گروپێكی مافیاییه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت كه‌ ڕاسته‌وخۆ له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت و پارته‌ سیاسیه‌ باڵاكانه‌وه‌ پشتگیری ده‌كرێن، به‌ واتایه‌كی تر سه‌رانی حزبه‌ باڵاكان هه‌ریه‌كه‌ی خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك كۆمپانیاو دامه‌زراوه‌یی میدیایی و هێزی چه‌كداره‌ كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ڕێكخراو و به‌یاسا ده‌ستیانگرتووه‌ به‌سه‌ر داهات و سامانی ده‌وڵه‌تدا. ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ ڕۆژ به‌ ڕۆژ ڕه‌وشی عێراق پتر به‌ره‌و چه‌قبه‌ستوویی و ئاڵۆزی بچێت.      لێره‌دا ده‌پرسین ئایا ئه‌م دۆخه‌ی عێراق بۆچی گه‌یشت به‌و ئاسته‌ی كه‌ هاوڵاتی عێراقی (كورد و شیعه‌) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سه‌ختی و نه‌هامه‌تی زۆریان به‌ ده‌ست ڕژێمه‌كانی عێراقه‌وه‌ چه‌شتووه‌، به‌ڵام له‌ ئێستادا بڕوایان وایه‌ گۆڕینی ڕژێمی عێراق شتێكی ئه‌وتۆی له‌ ژیانی ئه‌وان نه‌گۆڕیووه‌، به‌ڵكو به‌ جۆرێكی تر خزێنراونه‌ته‌ نێو دۆخێكی چه‌قبه‌ستوو و داخراو كه‌ به‌به‌رچاویانه‌وه‌ سامان و داهاته‌كانی وڵات ده‌فرۆشرێن و خێرو بێره‌كه‌شی ده‌چێته‌ گیرفانی چه‌ند گروپ و بنه‌ماڵه‌یه‌كه‌وه‌و زۆرینه‌ی خه‌ڵك لێی بێبه‌شن؟! ئایا وه‌ڵامی سیاسیه‌كانی عێراق چیه‌ كاتێك گوێبیستی هاوڵاتیانیان ده‌بن كه‌ ئاوات ده‌خوازن به‌ حوكمی كه‌سایه‌تیه‌كی خوێنڕێژ و دكتاتۆری وه‌كو سه‌دام حسێن؟! سیاسیه‌ كورده‌كان كه‌ شانازی ده‌كه‌ن به‌ ڕابردوویانه‌وه‌و شه‌رعیه‌تی شۆڕشگێری وه‌ك كارتێكی فشار به‌كارده‌هێنن، وه‌ڵامیان چیه‌ بۆ به‌شێك له‌و هاوڵاتیانه‌ی كه‌سوكاریان ئه‌نفال و كیمیاباران كراون كه‌وا ئه‌مڕۆ له‌ به‌رئه‌نجامی ئه‌و دۆخه‌ی له‌ ئارادایه‌ ستایشی سه‌دام حسێن و ڕژێمه‌كه‌ی ده‌كه‌ن؟!     دۆخی چه‌قبه‌ستووی عێراق گه‌یشتووه‌ به‌ ئاستێك‌ هیچ واتایه‌ك بۆ سیاسه‌ت و هه‌ڵبژاردن بوونی نه‌ماوه‌، بۆیه‌ ڕۆژ به‌ ڕۆژ متمانه‌ی خه‌ڵك به‌ سیاسیه‌كان و پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن كه‌متر ده‌بێته‌وه‌. دواین هه‌ڵبژاردنیش بۆ خۆی وه‌ڵامێكی بێده‌نگ و جه‌رگبڕ بوو بۆ پارته‌ سیاسیه‌كان، كه‌ ڕێژه‌ی به‌شداری هه‌وڵاتیان له‌ ئاستێكی زۆر نزمدا بووه‌و به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ ڕه‌وایه‌تی خۆی له‌ ده‌ستداوه‌. له‌ گۆشه‌یه‌كی تره‌وه‌ ئه‌كرێ بگوترێ ئه‌و ڕێژه‌یه‌ش كه‌ تۆمار كراوه‌ به‌هۆی  ئه‌نجامی به‌شداریپێكردنی هێزی ئه‌منی و سه‌ربازی بووه‌ كه‌ ئاراسته‌كراوه‌.      ئه‌وه‌ی له‌ ئێستادا بۆ عێراقیه‌كان روونه‌ بریتیه‌ له‌وه‌ی كه‌ عێراق وڵاتێكی هه‌ڵوه‌شاوه‌و داگیركراوه‌و له‌لایه‌ن زلهێزه‌كان و وڵاته‌ هه‌رێمیه‌كانه‌وه‌ ئاراسته‌ ده‌كرێت و هه‌ر ئه‌وانیش پشتگیری له‌ مانه‌وه‌و به‌رده‌وامی سیاسیه‌ مافیاو گه‌نده‌ڵه‌كانی عێراق ده‌كه‌ن، بۆیه‌ له‌ پرۆسه‌یه‌كی هه‌ستیاری وه‌ك هه‌ڵبژاردنیشدا دوور له‌ ئیراده‌ی عیراقیه‌كان، ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن به‌پێی خواستی زلهێزه‌كان و وڵاتانی هه‌رێمی دیاری ده‌كرێن. به‌ واتایه‌كی تر ئه‌و كێشه‌و ململانێیه‌ی ئێستا له‌ عێراق ده‌گوزه‌رێت شه‌ڕی به‌ وه‌كاله‌ته‌ بۆ وه‌ڵاتانی نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمیه‌. به‌ره‌ی ڕوسیاو ئێران و له‌لایه‌كی تره‌وه‌ به‌ره‌ی ئه‌مریكاو ئه‌وروپاو توركیاو به‌شێك له‌ وڵاتانی كه‌نداو.  تێكچوونی هاوسه‌نگی له‌نێوان هه‌ریه‌كه‌ له‌م دوو به‌ره‌یه‌دا به‌ زیانی عێراقیه‌كان ته‌واو ده‌بێت، چونكه‌ دواجار عێراق یه‌كێك له‌ مه‌یدانه‌ گه‌رمه‌كانی شه‌ڕو ململانێی نێوان ئه‌و دوو به‌ره‌یه‌یه‌. گه‌ر گریمانه‌ی سه‌ركه‌وتنی به‌ره‌ی ڕۆژئاواو ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانانی بكه‌ین به‌سه‌ر به‌ره‌كه‌ی تر كه‌ به‌ره‌ی رووسیا و ئێرانه بیگومان‌ ئه‌م به‌ره‌یه‌ ته‌نیا ته‌ماشاكه‌ری یاریه‌كه‌ نابن، به‌لكو هه‌وڵی نانه‌وه‌ی پشێوی و به‌كارهێنانی ئه‌و  ھێزه‌ جه‌كداریانه‌ ده‌ده‌ن كه‌ له‌ خۆیان نزیكن واته‌ له‌بری رێره‌وی دیبلۆماسی هێز به‌كاردێنن بۆ یه‌ك لایكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان. ئه‌مه‌ش ڕه‌نگه‌‌ دواجار په‌لبكێشی بۆ شه‌ری ناوه‌خۆ ته‌نانه‌ت كوده‌تاش له‌ عێراقدا. گه‌ر به‌ره‌ی ڕووسیا و ئێرانیش سه‌ركه‌وت به‌سه‌ر به‌ره‌كه‌ی تر كه‌ ئه‌مریكایه‌، بیگومان ئه‌‌مریكا و هاوپه‌یمانانی‌ وه‌ڵامی توندیان ده‌بێت و ڕێگای سزای ئابووری به‌هێز عێراق ئابلوقه‌ ده‌دات، به‌مه‌ش عێراق له‌ رووی سیاسی و ئابووری په‌راوێزده‌خرێ داده‌برێت له‌ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی. بۆیه‌ ده‌كرێ بڵێین به‌ هه‌ردوو باره‌كه‌دا ئه‌وه‌ی زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌كه‌م و كۆتایی ده‌بێ‌ ته‌نیاو ته‌نیا هاوڵاتیانی عێراقین.     ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنجه‌ دوو پارته‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كه‌ی هه‌رێم كه‌ زیاتر وه‌ك نوێنه‌ری كورد سه‌یر ده‌كرێن له‌ (به‌غداد)، به‌ ته‌واوی خۆیان یه‌كلاكردۆته‌وه‌و هه‌ریه‌كه‌ی به‌لای یه‌كێك له‌و دوو به‌ره‌ ناكۆكه‌دا، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كی بێ ده‌وڵه‌ت و كیانه‌و هیچ جۆره‌ پێگه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی دانپێدانراوی نیه‌. ئایا باشتر نه‌بوو ئه‌م دوو پارته‌ ده‌ست له‌ به‌رژه‌وه‌ندی شه‌خسی خۆیان هه‌ڵبگرن و به‌سه‌ر هیچ یه‌كێك له‌و دوو به‌ره‌یه‌دا دابه‌ش نه‌بن و بێ لایه‌ن بمێننه‌وه‌؟ یاخود هاوكێشه‌ی سیاسی نێوده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌ قبوڵ ناكات و دواجار ئه‌م دوو پارته‌ش له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و سیاسه‌ته‌دا توێنراونه‌ته‌وه‌و له‌ ئیستاشدا جگه‌ له‌ بوكه‌ڵه‌یه‌كی ده‌ستی ده‌وله‌ته‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان هیچی تر نین؟!     نابه‌رپرسیارێتی و ناهۆشیاریی سیاسیه‌كانی عێراق گه‌یشتووه‌ به‌ ئاستێك كه‌ سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی دڵنیان كه‌ ڕه‌وشی خه‌ڵك زۆر خراپه‌و هه‌روه‌ها خه‌ڵك له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌شداری نه‌كردووه‌، به‌ڵام ئه‌وان به‌رده‌وامن له‌سه‌ر خه‌مساردی و درێژه‌دان به‌ هه‌مان سیاسه‌تی شكستخواردوو، بۆ نموونه‌ ئه‌و ڕه‌وشه‌ی له‌ ئێستادا له‌ دوای پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ ئارادایه‌، ڕه‌وشێكی كۆمیدی و گاڵته‌جارییه‌. خه‌ڵك داوای بونیادنانه‌وه‌ی وڵات و پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریه‌كان ده‌كات، به‌ڵام پارته‌ سیاسیه‌كان ململانێ له‌سه‌ر به‌ ده‌ستهێنانی پۆست و داهات ده‌كه‌ن، له‌كاتێكدا ئه‌زانن ئه‌م فۆڕمه‌ له‌ ململانێ بۆ هاوڵاتی عێراقی هیچ جۆره‌ بایه‌خێكی نیه‌.     له‌ دوای 2003 شانۆی سیاسی عیراق دیمه‌نێكی پێشكه‌شكرد كه‌ تێیدا عێراق وه‌ك خه‌زێنه‌یه‌كی زێڕ ده‌رده‌كه‌وێت و پارته‌ سیاسیه‌كان و كه‌سایه‌تیه‌ سیاسیه‌ باڵاكانی ناو پارته‌كانیش هه‌ر یه‌كه‌ی لای خۆیه‌وه‌ وه‌كو سه‌رده‌سته‌ی گروپێكی مافیایی هه‌ڵپه‌و ململانێیانه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن زۆرترین به‌ش له‌و زێره‌ بۆ خۆیان ببه‌ن، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا ئه‌مه‌ موڵكی هه‌موو خه‌ڵكه‌و پێویسته‌ به‌شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ له‌ هه‌موو بواره‌كانی ژیانی خه‌ڵكدا بخرێته‌گه‌ڕ، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌بینین به‌رده‌وام دوا به‌شی یان دوا دیمه‌نی ئه‌و شانۆ تاڵانكارییه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سیاسیه‌كان و سه‌رانی پارته‌ سیاسیه‌كان هه‌ر یه‌كه‌یان لای خۆیه‌وه‌و له‌ ڕێگای مه‌كینه‌ی زه‌به‌لاحی میدیاییانه‌وه‌ خۆیان وه‌ك خه‌مخۆرو فریادڕه‌شی خه‌ڵك ده‌ناسێنن.  ئه‌م دۆخه‌ی له‌ ئێستاداو له‌ دوای دوا هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق له‌ ئارادایه‌ پێمان ده‌ڵێت:  1.    هه‌ڵبژاردن به‌ ته‌واوی به‌هاو واتای خۆی له‌ ده‌ستداوه‌و ته‌نیا ئامرازێكه‌ به‌كارده‌هێنرێت بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی ململانێی پارته‌ سیاسیه‌كان، ئینجا كامه‌ پارت و به‌ره‌ پشتگیری نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمی هه‌بێت، ئه‌وا پتر كورسی بۆ دیاری ده‌كرێت و پتر ده‌ستكراوه‌ ده‌كرێت بۆ یاری كردن له‌ مه‌یدانه‌كه‌دا.  2.    ده‌وڵه‌ت وه‌ك بوارێك بۆ ڕێكخستن و په‌یره‌وكردنی یاسا جۆراو جۆره‌كان بوونی نه‌ماوه‌و له‌ شوێنی ده‌وڵه‌ت كۆمه‌ڵێك هێزو گروپی جیاواز حوكم ده‌كه‌ن كه‌ هه‌ریه‌كه‌یان له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی ئاراسته‌ ده‌كرێن.  3.    هیچ جۆره‌ پارت و جوڵانه‌وه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی ئۆپۆزیسیۆن و سه‌ربه‌خۆ بوونی نیه‌، به‌ڵكو ئه‌وانه‌ی به‌ناوی ئۆپۆزیسیۆن و په‌رله‌مانتاری سه‌ربه‌خۆ خۆیان ده‌ناسێنن هیچ نین جگه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك گروپ و كه‌سایه‌تی ده‌ستی دوو كه‌ ئاراسته‌ ده‌كرێن و ده‌رفه‌تیان بۆ ڕه‌خسێنراوه‌ له‌و گۆمه‌ لێڵه‌ی پێی ده‌گوترێت عێراق مه‌له‌ بكه‌ن و ئینجا له‌نێوان ململانێی پارت و گروپه‌ به‌هێزه‌ سیاسیه‌كاندا به‌ پاره‌و وه‌رگرتنی ئیمتیازات و ڕێككه‌وتنی ژێر به‌ژێر لایه‌نگیری بكه‌ن.  4.    به‌هۆی ئه‌وه‌ی عێراق وڵاتێكی داگیركراوه‌و بوه‌ته‌ مه‌یدانێك بۆ یاریكردنی ده‌زگا موخابه‌راتیه‌ نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمیه‌كان و هه‌روه‌ها له‌ژێر ئه‌و كاریگه‌رییه‌دا كۆمه‌ڵێك میلیشیاو گروپی چه‌كدار دروستكراون كه‌ به‌ ته‌واوی سیمایه‌كی ده‌وڵه‌تێكی عه‌سكه‌ری و ئه‌منی به‌ عێراق به‌خشیووه‌، بۆیه‌ عێراق به‌ ته‌واوی داماڵدراوه‌ له‌ هه‌موو جۆره‌ به‌هایه‌كی مه‌ده‌نی و شارستانی.  5.    هه‌ر له‌ چوارچێوه‌ی بایه‌خدان به‌ هێزی چه‌كدارو ئه‌منی، له‌به‌رامبه‌ردا چینی ناوه‌ند داڕماوه‌و هیچ جۆره‌ بایه‌خێكی پێنادرێت، بۆ نموونه‌ مامۆستایان (له‌ باخچه‌ی ساوایانه‌وه‌ تاوه‌كو زانكۆ) له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ سوكایه‌تیان پێده‌كرێت و له‌ گرنگی و بایه‌خی كاره‌كه‌یان كه‌مده‌كرێته‌وه‌. چه‌كدارێكی حه‌شدی شه‌عبی موچه‌كه‌ی نزیك به‌ (1400000) یه‌ك ملیۆن و چوارسه‌د هه‌زار دیناره‌، به‌ڵام مامۆستایه‌كی قوتابخانه‌ یه‌ك له‌سه‌ر سێی ئه‌و موچه‌یه‌ وه‌رده‌گرێت.  6.    دوای پرۆسه‌ی دوا هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق و دروستبوونی ململانێ له‌سه‌ر پۆستی سه‌رۆك كۆمار، پتر وێنه‌ی ڕه‌وشی عێراق ڕوون بووه‌وه‌ كه‌ پارته‌ سیاسیه‌كان پۆست و داهاتیان به‌لاوه‌ له‌ خه‌ڵك و خزمه‌تگوزاریه‌كان گرنگتره‌، چونكه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌رۆك كۆمار پۆستێكی ته‌شریفاتیه‌، به‌ڵام خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك ئیمتیازاته‌ كه‌ ده‌بێته‌ خێرو بێر بۆ ئه‌و لایه‌نه‌ی پۆسته‌ وه‌رده‌گرێت. له‌ په‌یوه‌ندیدا به‌م بابه‌ته‌وه‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌ نموونه‌ وه‌رده‌گرین، چونكه‌ ململانێكه‌ بۆ وه‌رگرتنی ئه‌م پۆسته‌ پتر له‌ نێوان دوو پارته‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی هه‌رێمه‌‌. ئه‌م جۆره‌ ململانێ ئاست نزمه‌ی ئه‌م دوو پارته‌ له‌سه‌ر ئه‌م پۆسته‌ ده‌یكه‌ن، ئه‌وه‌ی بۆ خه‌ڵك ڕوونكرده‌وه‌ كه‌ بانگه‌شه‌ی كوردایه‌تی و شه‌رعیه‌تی شۆڕشگێری هیچ نین جگه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك دروشم بۆ خۆڵكردنه‌ چاوی خه‌ڵك و پتر به‌ ده‌ستهێنانی داهات و سامان. ئه‌گینا نه‌ته‌وه‌یه‌ك كه‌ خاوه‌نی پتر له‌ 182 هه‌زار ئه‌نفال و كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌و بێ شه‌روشوێن بوونی 8 هه‌زار بارزانی وێنرانبوونی پتر له‌ 4 هه‌زار لادێ بێت و له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ هه‌تا ئێستا دوای نزیك 20 ساڵ له‌ ڕوخانی ڕژێمی به‌عس هێشتا نه‌یتوانی بێت كێشه‌ی ناوچه‌ كوردستانیه‌كانی كه‌ركوك و ده‌ورووبه‌ری چاره‌سه‌ر بكات، چۆن ئه‌بێت پارته‌ سیاسیه‌كانی ئه‌وه‌نده‌ خۆیان بچووك بكه‌نه‌وه‌ بۆ وه‌رگرتنی پۆست و پاره‌ ده‌ستبه‌رداری خاك و مافی خه‌ڵك ببن؟  7.    دوا به‌ دوای توندبوونه‌وه‌ی ململانێكان له‌ نێوان هه‌ردوو به‌ره‌ی دژ به‌یه‌ك (به‌ره‌ی سه‌درو مالیكی) له‌سه‌ر پۆستی سه‌رۆك كۆمارو پێكهێنانی حكومه‌تی نوێی عێراق،  ڕابه‌ری ڕه‌وتی (سه‌در) له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكی مانگی ڕه‌مه‌زان پشوی ململانێكانی ڕاگه‌یاند، ئه‌مه‌ش به‌و واتایه‌یه‌ كه‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ هیچ واتایه‌كی نوێی نیه‌و گۆڕانكارییه‌كی ئه‌و تۆ له‌ ژیانی خه‌ڵك و دۆخی عێراقدا ناهێنێته‌ ئاراوه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان و حكومه‌تی نوێی عێراق هه‌ڵگری به‌هاو پرۆژه‌ی باشتركردنی ژیانی خه‌ڵك و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ خزمه‌تگوزاریه‌كانی عێراق بوایه‌، ئه‌وا پێكهێنانی ئه‌بووه‌ پێویستیه‌ك كه‌ جێبه‌جێ بكرێت و دوا نه‌خرێت یان نه‌كرێته‌ قوربانی ململانێی گروپ و ده‌سته‌ مافیاكان. ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ كۆتاییهاتنی مانگی ڕه‌مه‌زان و پشوه‌كانی جه‌ژنیشدا، لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان ئاماده‌ نه‌بوون له‌سه‌ر پێكهێنانی حكومه‌ت و هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك كۆمار هه‌ڵوێسته‌یه‌كی خه‌مخۆرانه‌ بكه‌ن، به‌ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ هه‌وڵی كات كوشتن و به‌رده‌وامیدان به‌ قه‌یرانه‌كان ده‌ده‌ن.  له‌ كۆتاییدا ئه‌مانه‌وێ ئاماژه‌ به‌و خاڵه‌ بكه‌ین كه‌ به‌شی زۆری كێشه‌و ململانێیه‌كان و ئه‌و نه‌هامه‌تیانه‌ی ڕووبه‌ڕووی عێراق و هه‌رێمی كوردستان بوونه‌ته‌وه‌، ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ناهۆشیاری تاك، كه‌ ئه‌مه‌ش هۆكاره‌كه‌ی چه‌ندی بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ خودی تاك، ئه‌وه‌نده‌شی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و تاكه‌و كۆمه‌ڵگای عێراقی به‌گشتی له‌ ده‌ستپێكی دامه‌زراندنیه‌وه‌ كار ده‌كرێت له‌سه‌ر تێكشكاندنی ناخی و دروستكردنی هه‌ستی خۆ به‌كه‌مزانی له‌ ناخیدا. له‌ ئێستادا له‌ ڕێگای پرۆژه‌ی سیاسی پارته‌ سیاسیه‌ عێراقیه‌كانه‌وه‌، دانیشتوانی عێراق به‌شێوه‌یه‌كی به‌رنامه‌ بۆ داڕێژراو دابه‌شكراون و خه‌ریككراون به‌ كۆمه‌ڵێك كێشه‌ی مه‌زهه‌بی و كولتووری و قه‌ومیه‌وه‌، ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ وزه‌یان له‌م كێشانه‌دا به‌ فیرۆ بچێت و نه‌پڕژێنه‌ سه‌ر ئه‌و زوڵم و زۆره‌ی كه‌ پارته‌ سیاسیه‌كان لێیان ده‌كه‌ن. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ به‌ جۆرێك دابه‌شكراون و كۆت و به‌ندكراون، وایلێهاتووه‌ به‌ جۆرێك له‌ جۆره‌كان ببنه‌وه‌ به‌ خزمه‌تكاری پارته‌ سیاسیه‌كان و كه‌سایه‌تیه‌ مه‌زهه‌بیه‌كان.   *-ماسته‌ر له‌ فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی

هێمن عه‌بدولقادر مشکێکی بچوک لەناو دارستاندا پیاسەی دەکرد بە دەستە بچوکەکانی لاسکی گیاکانی دەقرتاندن و گۆرانی دەگوت، لەناکاو بینی شێرێکی گەورە، کەوتۆتە ناو تۆڕێکی گەورە هەرچەند هەوڵئەدات ناتوانێت خۆی لەو داوەی کە تێی کەوتووە ڕزگار بکات، لەو دیو تۆڕەکەشەوە کۆمەڵێک کەمتیارو چەقەڵ و مەیمون پێدەکەنن بەبێ ئەوەی زاتی ئەوە بکەن لێێ نزیک ببنەوە، پاش ماوەیەک لە چۆڵبوونی چوار دەوری شێرەکە. مشکی بچکۆلە بە ترس و لەرزێکی زۆرەوە چووە حزوری شێری یەخسیرکراو، وتی: سڵاو گەورەی دارستان، ئەوە چ حاڵێکە تۆی تێدایت ؟ شێر وتی:- لە ڕاستیدا چەندین سالە بەهۆی ڕق و ئیرەیی کەمتیارو مەیمونەوە لەپێگەو ناوبانگی من لە کەمیندان بۆم، هەتا بەم دۆخەیان گەیاندم. مشکی بچکۆلە وتی:- قوربان ئەگەر من بە ددانەکانم ئەم تۆڕە ببڕم و ڕزگارت بکەم، بەڵێن ئەدەیت کە لەمەولا مشکەکان نەخۆیت ؟ شێر وتی:- بەڵێن بێت. بەو جۆرە مشک بەددانەکانی بەشێکی تۆڕەکەی بڕی و شێر هاتە دەرەوەو سوپاسی مشکی کردو سەری داخست و بە هێواشی ملی ڕێگای بەرەو دەرەوەی دارستانەکە گرت. مشکی بچکۆلە لە داواوە هاواری کرد: (گەورەی دارستان ئەوە بۆ کوێ دەڕۆیت؟) شێر بە غەمگینیەوە وتی: دەچم لە شوێنێکی ئەم دنیایە بەبێ دەنگی دادەنیشم. مشک وتی بۆچی؟ مەگەر تۆ گەورەی ئەم دارستانە نیت ؟ نابێت جێی بهێڵیت. شێر وتی؛- دارستانێک کەمتیارو مەیمون بتبەستنەوەو مشک رزگارت بکات، ئەو دارستانە هەر بۆ جێهێشتن و گۆشە نشینی باشە. * لە کۆمەڵگایەکدا کە مرۆڤ ئیحتیاج و ئاتەجی بە مرۆڤی بچوک بوو ئیتر دانیشتن و گۆشەنشینی باشترە. * لە کۆمەڵگاو شوێنێکدا کە (تەنورەی کورت)و (نامە)و (ڤیدیۆ چات)و (ژوانی شەوانی سۆزانیەک)و (هەڵدانی پێکێک لە باخێکی قەراغ شاردا) لە (دەستپاکی)و (داوێن پاکی)و (زمانپاکی)و (خوێنەواریی)و (بێ زیانی)و (بڕوانامەی بەرز)و (لێهاتووی)و (شارەزایی)و (ئەزموون) زیاتر شەفاعەتت بۆ بکەن، ئیتر ئەو کۆمەڵگایە ئەگەر جێشی نەهێڵیت، گۆشەنشینی باشترە. * لە کۆمەڵگاو شوێنێکدا کە (سمت و کوڵم و لێوێکی بەرز) لە کەسایەتیەکی خاوەن پایەو مەعریفەی بەرز، زیاتر ئەرزشی هەیەو قسەی دەڕوات ئیتر ئەو شوێنەو ئەو کۆمەڵگایە هەر هی ئەوەیە لێی هەڵبێیت، ئەگەر بەجەستەیش نەبێت بەڕۆحی دەبێت لێی بڕۆیت. * هیچ کەسێک گرنگی بەوە نادات کە تۆ تا چەند کوڕی باش یان کچی باشیت، ئەوەی ئەمڕۆ گرنگە تۆ تاچەند دەتوانی وەک کەمتیار (پیسخۆر)بیت یان وەک (مەیمون) قیژە قیژ بکەیت یان چۆن دەتوانیت ڕۆژێک یان شەوێکیان تا بەیانی بۆ بڕازێنیتەوە * لە کۆمەڵگایەکدا مەیمون لەسەر دار بێت و عاقڵەکانیشیان لە مالەوە یان لە سوچێکدا کەنارگیر کرابن، لە شوێنێکدا کەمتیار بتوانێت بتگلێنێ و مشکی بچوکیش بتوانێت تەکلیف و تکات بۆبکات، مەگەر هەر حاجی قادری کۆیی کۆمەکی ئەم دۆخەمان بکات کە دەڵێ:- (شێخ غەفور بیستومە چاچیم پێ دەڵێی، چاکە، من نابم بە نوقتەی لابەلا!) کام ئیشەی زۆر بێ داهات و بێ ناوبانگە، باشترە لەو ئیشەی کە مرۆڤ دەکات بە نوقتەی بچوکی پیس و باسی کۆڕو مرۆڤی لابەلا. نوقتە سەری دێڕ ...

خالید ڕەزا ئەمین ماوەیەکە سۆسیال میدیا و فەیسبوکەوانی کورد، لە خوت و خۆڕایی بە بێ بوونی بەڵگە هێرشێکی ناڕەوا دەکەنە سەر ژنە سیاسی و دپلۆماتکاری هۆڵەندی خاتو (جەنین پلاسخارت)، تۆمەتباری دەکەن بە گەندەڵی و شەریکە دزی دەسەڵاتدارانی کوردستان بەتایبەت پارتی دیمۆکراتی کوردستان. هەندێک پەسنی دەکات و هەندێکی تر بەبێ ئەوەی بزانن ڕۆڵی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان چیە، داوای ئەوەی لێ دەکەن کە بۆچی گوێێ سەرانی پارتی و یەکێتیی بانادا و هیزی چەکدار و دەسەڵاتی سیاسیایان لێ  ناسێنێتەوە و تەسلیمی ئۆپۆزسیۆنی ناکات !!  هەشە دەڵێ دەستی لەگەڵ ئۆلیگاریشەکانی نەوت تێكەڵاو کردوە و دەمیان چەور کردوە و دەیەوێت پارتی لەو قەیرانە ڕزگار بکات کە تێێ کەوتوە !! بۆیە بە باشی دەزانم ڕۆڵ و کاریگەری نەتەوە یەکگرتووەکان و پێشینەی خاتوو پلاسخارت بە کورتی ئاماژە پێ بدەم، هیوادارم  زانیاریەکان بۆ ئەو خەڵکانە کەڵکی هەبێ و چی تر لە خۆیانەوە  سەری نەتەوە یەکگرتووەکان و خاتوو پلاسخارت، بێ دەلاک نەتاشن. # نەتەوە یەکگرتووەکان نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕیکخراوێکی جیهانییە، لە ساڵی ١٩٤٥ دامەزراوە و لە ١٩٣ دەوڵەت پیکهاتووە. ئەم ڕیکخراوە جیهانیە گرنگی ئەدات بە پێنج کار و چالاکی سەرەکی کە بریتین لە: + ئاشتی و ئاسایش + گەشەپێدانی ئابوری و کۆمەڵایەتی + مافی مرۆڤ + کاروباری مرۆیی + یاسای نێودەڵەتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە شەش ئۆرگانی سەرەکی پیکهاتووە و هەر ئۆرگانەی کاری خۆی دەکات کە بریتین لە: ١-  کۆبوونەوەی گشتی ٢ -  ئەنجومەنی ئاسایش ٣ -  سکرتاریەتی ئەنجومەن ٤-  دادگای دادوەری نێودەوڵەتی ٥-  ئەنجومەنی ئابوری و کۆمەڵایەتی ٦- ئەنجومەنی ئەمینداری جگە لە بارەگای دادگای نیودەوڵەتی کە بارەگاکەی لە شاری لاهای وڵاتی هۆڵەندایە،  پێنجەکەی تر بارەگاکانی لە نیویۆرکی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە. بەکورتی ئەوەی سەرەوە ئەرک و پێکهاتەی ئەو ڕێکخراوە گەورە و گرنگە جیهانییە، ئێستە لەڕێێ نوێنەرەکەیەوە کە خاتوو جەنین پلاسخارتە، پەیامێکی سیاسی ڕوونیان بۆ حیزبە سیاسیەکانی کوردستان  بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە، ناردوە. ئەم پەیامە سیاسیە گرنگە و دەبێ سەرانی کورد بەجدی وەریبگرن، نەک خۆیانی لێ بدزنەوە. پەیامی پلاسخارت یش زۆر ڕوون و بێ پەردە بوە، ئێستە تۆپەکە لەساحەی سیاسی کوردستاندایە بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە. # جەنین پلاسخارت کێ یە؟ پلاسخارت لە ٧ی ٤ی ١٩٧٣ لە شاری هێرلن ی هەرێمی لیمبورخ ی هۆڵەندا لەدایک بووە. سیاسی و دپلۆتکارێکی چالاک و ڕاشکاوە. - بڕوانامەی بەکارلۆریۆس ی لە بەشی کارگێری زانکۆی ئوتریخت، هەروەها لە هەمان زانکۆ بەشی ئەکادیمیای ئەوروپی تەواو کردوە. - دوای تەواوکردنی خوێندن لە ساڵی ١٩٩٥ لە بەڕێوەبەرایەتیی کۆمیسێۆنی یەکێتیی ئەوروپا لە برۆکسل دادەمەزرێ، لەساڵی ١٩٩٨-٢٠٠٠ وەکو نوێنەری کۆمیسیۆن دەگوارزێتەوە بۆ  شاری ڕیگا (Riga)ی پایتەختی لێتلاند (لاتیڤیا).   - لەساڵی ٢٠٠٠ وە ئەندامی حیزبی گەل بۆ ئازادی و دیمۆکراتی (VVD) یە، حیزبەکەی مارک ڕووتەی سەروەزیری ئێستە. - لە ساڵی ٢٠٠٢-٢٠٠٤ ئەندامی دەستەی بەڕیوەبەری شارەوانی ئەمسترادم بووە. - لە ٢٠ ی ٧ی ٢٠٠٤ – ٢٠١٠  ئەندامی پارلەمانی یەکێتی ئەوروپا بووە. -  لەو ماوەیەدا سەرۆکی فراکسیۆنی لیبراڵ و دیمۆکراتەکان بوە لە پارلەمانی یەکێتیی ئەوروپا. - لە ٥ی ١١ی ٢٠١٢ – ٤ی ١٠ی  ٢٠١٧ وەزیری بەرگری هۆڵەندا بووە. - لەمانگی ١٠ی ساڵی  ٢٠١٦  دا بەهۆی ڕوداوێکەوە کە دوو سەربازی هۆڵەندی سەر بەنەتەوەیەکگرتوەکان لە کاتی مەشقی سەربازی دا لە وڵآتی مالی (Mali) دوو گولە هاوەنیان پێدا تەقییەوە و مردن، لێکؤڵینەوەکان ئەوەیان دەرخست کە وەزارەت لە کارەیدا کەمتەرخەم بووە.  وەزیریش بەهۆی ئەو ڕوداوەوە کە دوو سەربازی تیا بوون بە قوربانی بەرپرسیارێتیەکەی لە ئەستۆگرت و لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دەستی لەکار کێشایەوە. - لە ٢٠١٧ – ٢٠١٨ ئەندامی پارلەمانی هۆڵەندا بووە. - لە ساڵی ٢٠١٠ لە لایەن هەفتەنامەی (دەنگی ئەوروپا) وە وەک باشترین ئەندامی پارلەمانی ئەوروپا دیاریکرا، بەهۆی دژایەتیکردنیەوە سەبارەت بەوەی کە نابێ زانیاری حسابی بانکی هاوڵاتیانی ئەوروپا لەگەڵ ئەمریکا ئاڵوگۆڕی پێ بکرێ. - لە ١ی نۆڤەمبەری ٢٠١٨ وە  هەتا ئێستەش نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکانە و سەرۆکی نوێنەرایەتی نەتەوە یەکگرتوەکان یۆنامی یە لە عێراق. ئەوە توانا و تەجروبەی ئەوژنە بەهێزە هۆڵەندی یەیە کە ئێستە نوێنەری تایبەتی سکرتێری نەتەوەیەکگرتووەکانە. لە دوو قۆناغ و لە دوو بۆنەی جیاوازدا ڕاشکاوانە داوای لە دەسەڵاتداران و حیزبەکانی کوردستان کرد، کە ئەگەر ناوماڵی خۆتان باش نەکەن، کێشەکانتان چارەسەر نەکەن، دوو زۆنی و خۆخۆری واز لێ نەهێنن، بەتەمای ئەو مەبن ئەم ئەمری واقیعە تاسەر بۆتان بمێنێتەوە. ئەم پەیامانە لە پەیامی دپلۆماسی واوە ترن، دەبێ حسابی بۆ بکرێ، ڕاستە نەتەوەیەکگرتوەکان دەسەڵاتی جێبەجێکردن و بەزۆر سەپاندنی نیە، بەڵام بەهەند وەرنەگرتنی پەیامە ڕوون و ڕاشکاوەکانی جەنین پلاسخارت، ماڵی خۆمان وێران دەبێ. بەم بۆنەیەوە کۆپلەیەک لە هۆنراوە بەرزەکەی حاجی قادری کۆیی م بیرکەوتەوە و لە زیهنی خۆمدا ناوی پلاسخارت م خستە شوێنی ناوەکەی حاجی نەمر کە دەفەرموێ: " حاجی کەسێکە بێ کەس، بۆ ئێوە قوڕ دەپێوێ؛ گوێی لێ دەگرن زەریفە، ناگرن بەڵا لە خۆتان".  *هۆڵەندا

فەرحان جەوهەر  هەردوو وڵاتی سویدو فنیلەند داواکاریان پێشکەش کردووە بۆوەرگرتنیان وەک ئەندام لە هاوپەیمانی سەربازی ئەتلەسی ناسراو بە ناتۆ، لە نێو هەر سی ئەندامەکەی ناتۆ، تورکیا بەپلەی یەک رازی نییە، ئەمریکاش پشتگیریان دەکات، بۆ بوونە ئەندام لە ناتۆدا، ناڕازی بوونی تورکیا کۆتایی نییەو دەیەوێت ئەمریکا هەندێک داخوازیەکانی جێ بەجێ بکات، سەرەکی ترین داخوازی تورکیاش یان رازی بوونی لەسەر داواکاری ئەو هەردوو وڵاتە بۆ نێو ناتۆ، رێگەدانی ئەمریکایە، بە دروست کردنی پشتێنێکی ئەمنی لەسەر حیسابی کوردانی رۆژئاواو نەهێشتنی ئەو ناوچەیەی کەبەدەست هێزەکانی هەسەدەوەیە، هەرچەندە هێشتا دیمەنەکە زۆر روون نییە، کە ئەمریکا بەم داواکاریەی تورکیا رازی دەبێت یان نا، بەڵام  باڵێۆزی ئەمەریکا ماتیۆتولەر، لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ دامەزراوەی مێریدا، بەسەرەتای دەرکەوتنی ئاماژەکانی رازی بوونی ئەمەریکا دادەنرێت، چونکە باڵێۆز تولەر لەبارەی رۆژئاوادا دەڵێت: ئێمە هیچ بەڵێنێکمان بە هەسەدە نەداوە، بۆ دامەزراندنی ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمیی، هاوپەیمانیەتی ئێمە لەگەڵ ئەواندا لە چوارچێوەی جەنگی داعشدایە، هەسەدەش ئەم راستییە دەزانێت ، سەرسوڕمانی خۆشی دەربڕی لە پەیوەندی نێوان یەکینەکانی پاراستنی گەل و پەکەکە.  دیارە هەمیشە لەوناوچە ئاڵۆزەی ئێمەدا، هەر رێکخستنەوەیەکی پەیوەندییەکان ببێت، یان وەدەست هێنانی دەسکەوتی وڵاتان بووبێت، لەسەر ژماردنی گیرفانی ئەو گەلە خێر لەخۆ نەدیوە بووە، لە ئێستا سوریا لە رێگای پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیماراتدا، خەریکی دروستکردنی پەیوەندییە لەگەڵ ئیسڕائیلدا، سەیری ئەو هاوکێشە سیاسییە بکەن، ئەمریکاو تورکیا پەیوەندییەکانیان لەسەرحیسابی کوردە ، سوریاو ئیسرنئیل پەیوەندیان دروست دەکەنەوە هەردیسان کورد دەبێتە قوربانی، سوید و فنیلەند دوو وڵاتی ئەوپەڕی باکوری ئەوروپان، لەسەر حیسابی کورد دەبنە ئەندامی ناتۆ، رێکخستنەوەی هەر پەیوەندییەک لە نێوان وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت کورد فاتورەکەی بدات ، ئەمە بەشێکی زۆری حوکمی سوڵتانی جوگرافیای سیاسییە و بەشێکی تریشی پەیوەندی بە نەزانین و عەقڵی کوردەوە هەیە، ئاخرئەگەر بەدبەختی ئەو میللەتە نەبێت، پەیەدە ئێوە بۆچی واز لەو وێنە زەبەلاحانەی ئەو قوڕبەسەرەی زیندانی ئیمڕالی ناهێنن، دەبا کیانەکەتان بچەسپێت، ئەو کاتە هەموو شەقامەکان پڕ کەن لەوێنەی رێبەری گەورە؟؟؟!!! لە چەشنی وێنەکانی سەرکردە زەروورەکەی ئومەی عەرەبی سەددام حسێن، ئاخر بۆ وا پەلەتانە بۆ هەڵواسینی وێنەکان، خۆ هێشتا ئەو کوردە هەژارە تێریان نەخواردووەو و هەوای ئازادیان لە ژێر ئاڵای پڕ لە ئەستێرەتان هەڵنەمژیوە. هەرنا بۆ تاکتیکیش بێت بۆماوەیەک واز لەو دوو سێ پیرەمێردەی نێو ئەشکەوتەکان بێنن، کە رۆژانە چەندین گەنجی کورد بە کوشتن دەدەن، چ چەکداری خۆیان بن، یان ئەو سەربازە کوردانەی کە تورکیا لە بەرەی پێشەوەی شەڕ دایان دەنێت، بۆ ئەوەی بکوژرێن، لە هەردوو بەرەی شەڕ هەر گەنجی کوردە دەکوژرێت، سەیری لیستی ناوی سەربازە کوژراوەکانی تورکیا بکەن، دەبینن زۆربەی هەرە زۆریان کوردن، ئەگەر ئێوە راست دەکەن ناسیۆنالیستن، نابێت هیچ کوردێک بکوژن، با سەربازی دەوڵەتیش بن، سەیری مێژووی ناسیۆنالیستی ئیسڕائیل بکەن، هیچ خائینێکی ئیسڕائیلیش ناکوژن، نەتەوە بەم شێوەیە دروست دەبێت، نەک تۆ هەر ئەو کەسانە بە کورد بزانی کەلەگەڵ خۆتن، هەموو ئەوانی تر خائین و خوێن حەڵالن.   تێبینی/ وشەی رێبەری گەورە لە رۆمانی 1984ی جۆرج ئۆڕوێل وەرگیراوە.

ئارام سەعید مادە مانای ئەوەیە شتێک بوونی هەیەو دەیبینیت بەچاو، دەتوانیت دەستی بۆبەریت و هەستی پێبکەیت، کاتێکیش ئەو وجودە لەناوبەریت پاشماوەیەکی لێ بەجێدەمێنێت، بۆ نمونە بە سوتاندن بێت ئەوا خۆڵەمێش بەجێدەمێنیت، یان ئاو کە دەکوڵێنیت هەڵم دەبینی، بەڵام لەجیهانی ئیفترازیدا (ڤیرچوەل) شتەکان بونیان هەیە بەڵام ناتوانی دەستی بۆبەریت، کاتێکیش کە لەناوی دەبەیت پاشماوەی نیە، بۆ نمونە کە فایلێک دەسریتەوە لەسەر کۆمپیوتەرەکەت دەچێتە تەنەکەی خۆڵەکەوەو کە لەوێ دەیسڕیتەوە ئیتر هیچ پاشماوەیەکی نیە، کەواتە پێناسەی وجود گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە... ئەم مەسەلەیە لەبەرواردیکدا ئاڵۆزیەکی ترمان بۆ دەردەخات، ئەو واقیعەی لەناو ڤیدیۆ گەیمەکاندا دەیبینین بەرهەمی چەندین دیزاینەرو رۆشنبیرو ئەندازیارە، بەڵام ئەوکاتەی دەبێتە راستیی چی روو دەدات؟ بۆنمونە ڤیدیۆ گەیم لەواقیعیکی ڤیرچوەڵ دایە، واتە لەناو یاریەکە بەبێ بەزەیی چەکەکان بەکاردەهێنیت و نەیارەکان دەکوژیت لەکاتێکدا کۆی پرۆسەکە بونیی نیە لەواقیعداو خەیاڵە، بەڵام لە حاڵەتی فڕۆکەی بێ فرۆکەوان کە وەک ڤیدیۆ گەیم وایە، لەواقیعدا فڕۆکەوانەکە لەسەر کۆمپیوتەرەکەی وەک ڤیدیۆ گەیمێک یاری دەکات و کەسەکان غافڵکوژ دەکات یان بۆردومان دەکات و لەواقیعدا دەیانکوژێت.. واتە خۆی لەواقیعی ئیفترازیدایەو بەڕاستی کەسەکان دەکوژێت و هەرئەمەش وادەکات کە ئەو فڕۆکەوانانە زۆرکات کێشەی دەرونیان بۆ دروست دەبێت... ئێستا لەناو واقیعی ئیفترازیدا دەتوانیت زەوی گرانبەها بکڕێت کە دەبێت بە پارە بکڕدرێت و ئەو زەویە لە واقیعدا نیە، چەندین کۆمپانیای عەقاراتی گەورە هەیە کە زەوی لە میتاڤیرس دەفرۆشن و دەکرێت ڤێلایەک، دوورگەیەک یان مۆڵێک و بازارێک بکڕیت و لەوێوە شتیش بفرۆشیت، دەتوانی ریکلام بۆ کۆمپانیاکەت بکەیت لەو شوێنانەی میتاڤێرس، دەکرێت مۆزەخانەیەک بکەیتەوەو بەپارە سەردانی بکرێت.... ئێستا واقیعی ئیفترازی بە ئەستەم جیادەکریتەوە لەواقیعی راستەقینە، خەریکە دەبێتە واقیع و ژیانمان و ئەوەی لەسەر شاشەی مۆبایلەکانمان یان کۆمپیوتەر دەیبنین دەبنە واقیعێکی بڕواپێکراو، لەکاتێکدا ئەوەی لە ئیفترازیدا هەیە بەزمانی ژمارەکان و دیجیتاڵ دروستکراوە، بەڵام وا نزیکدەبێتەوە لەواقیعی خۆمان واتە بەتەنها وابیری لێناکەینەوە کە ئەمە جیهانی هاوشێوەکردن و دروستکراوە بەڵکو بۆتە جیهان خۆی...

عەلی مەحمود محەمەد گەڕان بە دوای مرۆڤایەتی بوون لە سەرمایەداریدا مه‌حاڵە، لێ لێرە لەم دافوسە پەنجاو یەك ساڵ و پێنج مانگە  ئۆلیگارشیەكانی جیهان چیاكانی ئەڵپ بە دوای مرۆڤایەتدا تەی دەكەن، وەلێ نەگەیشتن پێی وەك جیهانی دیلمۆن و بەهەشتی عەدەن، كەچی كۆنگرە دوای كۆنگرە هەر خودی ئەمانە نایەكسانی زیاتر دەكەن ژینكە پیستر دەكەن و شەڕیش زۆرترەكەن و چەكەكانیان وێرانكەرتر دەبێت، دەپرسین ئایا دافۆس ئەم شارۆچكە 11136 كەسییە به‌هەشتییە نوسخەیەكی باشتری سەرمایەداری پێیە بۆ مرۆڤایەتی؟، ئەم گەڕانەی سەرمایەداری بەدوای مرۆڤایەتیدا لە دافۆس شانۆگەرییەكەو لە ناچارییەوەیە، چونكە ئۆلیگارشیەكان هەست بەوە دەكەن بەهۆی خولقاندنی نایەكسانییەكەیانەوە ئابلوقە دراون لە جیهان، ئەمڕۆ راپرسییەكانی دەزگاكانی راگەیاندنی خۆیان دەریدەخەن نایەكسانی و پیسكردنی ژینگە بۆتە دێوەزمە،  ناڕەزایەتیبەكان لەدژیان رۆژو ساڵ لە دوای ساڵ رێكخراوترو رادیكاڵترو فراوانتر دەبن، ئەوانیش چارەسەریان تائێستا بۆ ئەم نەخۆشییە كوشندەیە نەدۆزیوەتەوەو تا ئەوانیش بەڕێوەبەری جیهان بن ناشی دۆزنەوە، چونكە ڤایرۆسەكە خۆیانن. كۆڕبەندی دەوڵەمەندانی جیهان، رێكخەرانی ئەم سێركە گەورەیەی سەرمایەداری جیهانی، لەم نمایشە گاڵتەجاڕییەیاندا كە نوخبەی سەرمایەداری جیهانی بەشدارن تیایدا لەم خولەدا ژمارەیان 2500 كەسە، قسەو باس لەسەر داهاتووی ئەستێرەكەمان دەكەن، گفتوگۆ لەسەر چاككردنی سستەمی سەرمایەداری و درێژەدان بەو سستەمە دەكەن، قسە لەسەر سفرەی بەردەست و جێگای خەوتن و هەوای ناو سییەكانمان دەكەن، باسی مۆبایلی گیرفان و فڕۆكە جەنگییەكانی ئاسمانەكانمان دەكەن.  دافوس شوێنی یەكتر بینینی ئەوانەیه‌ هۆكاری كێشەكانی نایەكسانی، پیسی ژینگەو شەڕن. لەم پەنجاو یەك ساڵە ژمارەی دانیشتوانی زەوی لە 3,7 ملیاردەوە بۆ نزیك 8 ملیارد زیادی كرد. ژمارەی ملیاردێرەكان سەدان جار زیادی كرد، بۆ یەكەمجار لە مێژوودا 8 ملیاردێری خاوەند زیاتر لە سەت ملیار دۆلار هەیە لە جیهان، دوانیش دوسەت و سێسەتیان بڕی، ئێستا ئیلۆن ماسك خاوەنی زیاتر له‌ 201 ملیارد دۆلارە، بەفری گرینلاند توایەوە، گەرمای هیندستان تینی سەند، خۆڵبارینی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سییەكانی لەكارخست، كەچی ئەمان هێشتا حەكایەتەكانی رابردوو دوبارە دەكەنەوە، باسی ژینگەو ئاشتی و یەكسانی دەكەن، تەنانەت بەخششەكانی گیتس و بافێت و 200 لە هەرە دەوڵەمەندەكانی ئەمەریكا هیچی لە دەردو بەڵاكانی سەرمایەداری وەك زەكاتەكەی لەمەڕ خۆمان چارەسەر نەكرد، بگرە قەیرانەكان توندتر بونەوە. گیتس وێڕای بەخششەكانی لە دەیەی رابردو كە گەیشتە 45 ملیار دۆلار، كەچی 76 ملیار دۆلار قازانجی كردووە سەرمایەكەی بووە بە 129 ملیار دۆلار. وارن یافتیش بەخششترین سەرمایەداری جیهانە سەرمایەكەی تەنها لە پارەكەوە 27 ملیار لە 12 ساڵی رابردوو زیادی كردوە بووە بە 118 ملیار دۆلار، هەرچەندە لەو ماوەیەدا 27,54 ملیار دۆلار بەخششی كردووە. پەنجا ساڵە ئۆلیگارشییەكان جیهان لەم دافوسە كۆدەبنەوە، باسی چارەسەركردنی كێشەكانی مرۆڤایەتی دەكەن، كەچی ساڵ لە دوای ساڵ بە سەرمایەی زیاترەوە دێنەوە بۆ هەمان شوێن، لەنێوان كۆنگرەی رابردوو و ئەم كۆنگرەیە سەرمایەی ملیاردێرەكانی جیهان 4و7 ترلیۆن دۆلار زیادی كردووە، ژمارەشیان 573 كەس چۆتە سەر، هەژارانیش 260 ملیۆن چۆتە سەر، لەولاوە نایەكسانی قولترو ژینگە پیسترو شەڕەكان ماڵوێرانكەرتر دەبن، ناوێرن و نایانەوێ پەنجە بخەنە سەر سەرچاوەی كێشەكان و گوێ لە بیستنی چارەسەرە راستەقینەكان بگرن، كە سستەمەكەی ئەوانە، چارەسەریش تەنها سستەمێكە لەسەر بنچینەی هەر كەس بە پێی كارو بەرهەمەكەی ... موچەی بنەڕەتی بۆ هەمووان، ئاشتی دامەزرابێت.

هەندرێن شێخ راغب پلاسخارت نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ كاروباری عێراق، ماوەیەكە بەجدی و راشكاوی و بێ پەردە قسە لەسەر مەترسییەكانی سەر هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتدارانی كورد دەكات و قەیران و شكستەكانی هەرێمی كوردستانی بردە ناو ئەنجومەنی ئاسایش. لەدوای روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و دروستبوونی جمهوریەت لە توركیا بە سەركردایەتی كەمال ئەتاتورك، حەسەن خەیری یەكێك لە كەسایەتیە كوردە كاریگەرەكانی نزیك لە كەمال ئەتاتورك بوو، رۆڵی حەسەن ئەوەبوو كورد كیانی سەربەخۆی خۆی نەبێت و لەناو توركیا بمێنێتەوەو بۆ ئەم مەبەستە كەمال ئەتاتورك دەیان بەڵێن و موژدەی پێدابوو، بەڵام كاتێك كۆماری نوێی توركیا دروستبوو (جمهوریەت) نەك بەڵێنەكانیان بەرامبەر كورد جێبەجێ نەكرد، بەڵكو زمان و جلوبەرگ و كولتورو شوێن و هەبوونی كوردیشیان قەدەغەكردو دەستیان بە كۆمەڵكوژی كورد كرد. بۆیە حەسەن خەیری وەسیەتی كرد گوتی: ئەگەر مردم گۆڕەكەم لەسەر رێگای كوردان بێت و وەسیەت بێت هەر كوردێك بەلای گۆڕەكەمدا رۆیشت تف بارانم بكات. وەسیەت بێت تف بكەن لە گۆڕەكەم كە بومە هۆی ئەوەی كورد تێكەڵ بە توركیا بكرێتەوەو مافە نەتەوەییەكانی خۆی وەچنگ نەخات.  پلاسخارت نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ كاروباری عێراق، وەك دۆستێكی راستەقینە خەریكی گریاندنی كوردە، ئەو ژنە دژی حەسەن خەیریەكانی كوردە، دژی ئەوەیە بە بەڵێن و موژدەكانی دەرەكی وەك زەمانی صەفەوی و عوسمانی مەست بین و دواییش كۆمەڵكوژمان بكەن. پلاسخارت وەك دایكێكی دڵسۆز لەشێوەی دانیال میتران خەریكی هۆشیاركردنەوەی كوردەو پێمان دەڵێت ئەوە مەترسی‌و كێشەكانی ئێوەیەو دەبێت وریا بن، هاوكاریمان دەكات تاوەكو بەرپێی خۆمان ببینین. قسەكانی ئەو فشارن بۆ ئەوەی باشتر بین و لەناو كێشەكانی خۆمان نقوم نەبین و نەمرین. پلاسخارت دڵسۆزانە لە شكستەكانمان ئاگادارمان دەكاتەوە. ئەو دبلۆماتێكە تاوەكو ئێستا بێ ترس و بێ پەردە لەسەر داهاتووی هەرێمەكەمان قسە دەكات و نەخشە رێگای چارەسەری دەخاتە بەردەممان. با رێز لەم ماندووبونەی بگرین و پێی بزانین، پلاسخارت دژی كورد نیە، دەمانگریێنێ تاوەكو نەكەوینە چاڵەوەو لەوێدا بخنكێین.

ئاسۆ عەبدوللەتیف بیرخستنەوەی تێرمی میساقی میللی و بنەماکانی، وەک سنوری جوگرافی و قەڵەمڕەوی سیاسی دەوڵەتی تورکیا لە دوای کەوتنی خەلافەت و دەسەڵاتی سوڵتانەکان و ڕێککەوتن نامەو ئاگربەستی مۆدرۆس لە نێوان سوڵتان محمدی شەشەم و هاوپەیمانانی براوەی جەنگی جیهانی یەکەم لە ١٩١٨ ، بۆیەکەم جار ڕەجەب تەیب ئەردوگان هێنایەوە گۆڕێ و خستیە سەر زوبانی میدیاکان لە مانگی ئۆکتۆبەری ٢٠١٦، ئەوە ئەوکاتە بوو ئاکپارتی ڕەدی کردوەوە بەشداربێت لە ڕزگارکردنی داگیرکاری موسڵ لەسەردەستی دەوڵەتی ئیسلامی ئەبوبەکر بەغدادی- داعش.  بەهەموو پێوەرێک دەبوو تورکیا ئەوکات بە گەرمی بهاتبایە سەرخەت بۆ کۆتایی خەلافەتی داعش لە موسڵ و ڕۆژاڤای کوردستان، بەڵام چونکە پەیوەندی و هەماهەنگی ئایدۆلۆژیی و عەقیدەیی هەبوو لە نێوان دەوڵەتی تورک و بنەما فیکرییەکانی خەلافەتدا لە ڕێگەی جەبهەتولنوسرەو سوپای محمدی و داعش و گروپە جیهادیەکانی ترەوە، تورکیا نەرمی نواند لەو بارەیەوەو دواتریش دەرکەوت تورکیا حەوشەی پشتەوەی ئەو ڕێکخراوە توندئاژۆیانە بوو لەباری یارمەتیدانی لۆجستی و مرۆیی و رێکخراوەیی و فریاکەوتنی سەرەتایی بۆ چارەسەرکردنی بریندارەکانیان تا گەشت بەو لەشکرکێشییە فراوانە لە کۆبانێ و شەنگال و عەفرین و گرێ سپی و سەرێ کانی و باشوری کوردستان و ئێستاش بەبیانووی ئاسایشی میللی و نیشتیمانییەوە دەنگۆی تازە هەیە بۆ ئۆپەراسیۆنی نوێ و دامەزراندنی پشتێنەی ئارام و نەخشەی جیۆستراتیژیی سیی کیلۆمەتریی نوێ بۆ ناو قوڵایی خاکی ڕۆژاڤا لە زاری ئەدوغانەوە . ناوەناوە ئەردوگان نەخشەی ئەو میساقەی کردۆتە چەکی دەستی وەک ڕەوایەتیدان بۆ جەنگ و هاتنە ناوەوەی سوپاکەی بۆ باکوری سوریاو عێراق و هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان تا دەگات بە لەشکرکێشی بۆ هەموو ئەو سنورانەی ناو قەڵەمڕەوی دەوڵەتی کۆنی عوسمانی لە رۆژئاوای دەریای ئیجەو باکوری قوبروس و کەناراوەکانی دەریای سپی، هەموو ئەوانە لەژێر فۆڕمی عوسمانیزمی نوێ له‌ توركیا تیۆریزە دەکرێت بە سپۆنسەری داعش و بیری سەلەفیزمی توندڕەوی جیهادی نوێ. پرۆژەکە هەر بریتی نییە لە ڕوانگەی قوڵی تۆرانیزمی ئاکپارتی بەڵکو خولگەیەکە لە دەوری سوڵتانیزمی دینی و ئیمپراتۆریە‌تی فاشیزمی نوێ کە بەشێک لە حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکانیش تەوزیفی دەکەن لە ئەجێنداکانیان بەتایبەتی شەش حیزبە نوێکەی تورکیا کە ئەمساڵ پێک هات لە بەرەیەک بۆ گۆڕینەوەی سیستمی سیاسی لە سەرۆکایەتیەوە بۆ پەڕلەمانیی کە ئەوانیش بریتین لە؛ پارتی گەلی کۆماری کەمال کلیچدار ئۆغلۆ ، پارتی چاکەی میراڵ ئاکشنەر، پارتی ئاسودەیی تیمیل کارامولا ئۆغلۆ، پارتی ئایندەی ئەحمەد داود ئوغلو، پارتی دیموکراتی پێشکەوتنی عەلی بابا جان، پارتی دیموکراتی جۆڵتکین ئویساڵ.  بەڵام بەدەرەجەی یەک پارتی دادو گه‌شه‌پێدان له‌ژێر فه‌رمانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردوغان ره‌نگرێژی كردوه‌، بۆ ئەو مەبەستە به‌رده‌وام خه‌ریكی ئۆپه‌راسیۆنی سه‌ربازیی و له‌شكركێشیین بۆ باشوری كوردستان و رۆژئاوای كوردستان و ئەو پارتانەش هەر زوو موبارەکەی هەوڵەکانی ئەردوگانیان کرد لەتەواوی ئەو ئۆپەراسیۆنانەدا، لەگەڵ ئەوانەدا گرتن و راوه‌دونان و داخستنی پارته‌ كوردیه‌كان و زیندانیكردنی ده‌یان سه‌رۆك شاره‌وانی و په‌رله‌مانتاری پارتی دیموکراتی گەلان- هه‌ده‌په‌و هاوسه‌رۆكانیان بۆ خزمەتی هەمان پرۆژەو تەنانەت نەیانهێشت هەدەپە بچێتە ناو ئەو بەرە شەش پارتەشەوە.  پرۆسێسی‌ به‌ تورككردن و قه‌ڵه‌مره‌ویی فاشیزمی ئاینیی بەرەو زیندووکردنەوەی میساقی میللی عوسمانیەکان لە ساڵی ١٩٢٠ لەسەر بڕیاری مستەفا کەمال ئەتاتورک دەرچوو لە پەرلەمانی عوسمانی ئەوکات بۆ دیاریکردنی سنوری جمهوریەتی نوێ و گەڕاندنەوەی موسڵ و زەویە داگیرکراوەکانیان لە ئەنجامی شکستیان لە جەنگی جیهانی یەکەم، کە شەش بنەمای سەرەکیشی لە خۆگرتبوو، ئێستا سەری کێشاوە بۆ زیندوکردنەوەی ناوەرۆکی ئەو خەون و پرۆژەیەو له‌ داگیركاری عه‌فرین و سه‌رێ كانی و گرێ سپیه‌وه‌ دەستپێدەکات بۆ شه‌نگال و لێدان لە كه‌مپه‌كانی مه‌خمورو بناری قه‌ندیل و بادینان تا تەماعکاریی و ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا بۆ لیبیاو ئازەربایجان و ناگۆرنۆ کەرەباخ، تا گەشت بە چرنوکی پڵنگ و چڕنوکی هەڵۆ لە ٢٠٢٠ و لە شوباتی ٢٠٢١ لە چیای گارەو دوایین ئۆپەراسیۆنیش چڕنوکی قوفڵ/ گرێ، لە‌ ١٧-٤-٢٠٢٢ بۆ یەک هەفتە، لە باشوری كوردستان،  وادیاره‌ توركه‌كان چه‌ند ئامانجێكی سه‌ره‌كیان له‌م بۆردومان و له‌شكركێشیه‌ نوێیه‌دا هه‌یه‌ كه‌ ئه‌ویش؛  • بە تۆپزی کورد بکاتە دەرەوەی موعادەلەکەو میساقی میللی زیندو بکاتەوە و نەوت و سامانە گرانبەهاکەی بەرێت ئەوەش بە قۆستنەوەی ئەو دۆخە ناچیزەو بە لاساییکردنەوەی ڕوسیا بەرامبەر داگیرکاری بۆ هەرێمەکانی دۆنباس (دۆنتسیک و لۆهانسک)ئۆکراینا. • تورکیا گەرەکیەتی بێتە پاڵەوانی ئاسیاو بەدیلی عەرەبستان و کۆماری ئیسلامی ئێران، هێشتا ئه‌وه‌تا له‌ خه‌یاڵدانی كۆنی سه‌ده‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌ری ڕێکەوتننامەی مۆدرۆس و سایكس بیكۆو په‌یمانی لۆزان و داگیركاریه‌كانی ئه‌وكات، به‌تایبه‌تی سوود وه‌رگرتن له‌و بۆشاییه‌ سه‌ربازیه‌ی كه‌ ئه‌مریكاو روسیا دروستیان كردوه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‌. • تورکیا کە باری لارە و هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی لە پێشە لە ٢٠٢٣ پێویستی بە سەرکێشییە بۆ ڕاکێشانی سۆزی خەڵک، کەس بەقەد تورک حەزی بە ماسۆشیەت و دەنگە دەنگی جەنگ و باروت نییە، ئەردوگان دەزانێت هه‌م ئه‌مریكاو هه‌م روسیاو هه‌م ناتۆش زۆر پێویستیان به‌ پێگه‌کەیەتی بۆیە تورکیاو ماشێنە جەنگیەکەی ناوەستێت. به‌ڵام ره‌نگه‌ ئیدی داگیركاری خاك ئه‌وه‌نده‌ش ئاسان نه‌بێت وه‌ك چۆن بۆ زلهێزێكی وه‌ك روسیا كه‌ %41 ی گازی سروشتی ئه‌وروپاشی به‌ده‌سته‌ ئاسان ناگوزه‌رێ و ئەوە سێ مانگە قاچی چۆتە قوڕاوەکەوە. لێ کورد بەو پەرتەوازەییە زەحمەتە بتوانێت گوتارێکی ڕادیکاڵ و هاوسەنگ بەرهەم بهێنێت بۆ بەرگرتن لەو هەمەجیەتە نوێیە، لەکاتێکدا گازی سروشتی هەیەو بەس!؟