كەمال رەئوف هێرشكردنە سەر شەنگال لەلایەن سوپای عێراقەوە، پێش ئەوەی پرسێكی ئەمنی و ئیداری بێت، سیناریۆیەكە بۆ رازیكردنی توركیا تا دەستبەرداری پرۆژە مێژینەیەكەی بێت بۆ داگیركاری ناوچەكە.. لەماوەی چەند مانگی رابردوو بەرپرسانی باڵای توركیا نوێنەرانی پارتی و یەكێتیان بینیوە، هاوكات سوننەو لایەنی ئێرانییان بینیوە و باسی پرۆژەكەی خۆیان بۆكردون، بەم دواییانە بەشێك لەوڵاتانی عەرەبی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ لەبەشێك لەپرۆژەكە ئاگاداركراونەتەوە. ئەوەی وادەكات توركیا تارادەیەك نەترسانە پێداگری لەسەر پرۆژە داگیركارییەكەی بكات و بێ سڵەمینەوە بخاتە بەچاو، ئەو دۆخە جیهانییە كە بەهۆی جەنگی روسیاو ئۆكرانیا هاتۆتە پێشەوە، لەهەمانكاتیشدا خراپی دۆخی چەقبەستووی پێكهێنانی حكومەتی عێراق و ناجێگریری پەیوەندی لایەنە سیاسییەكان، دیارە ئەمە بۆ توركیا فرسەتێكی زێرینە و نایەوێت لەدەستی بدات. ئامانجی سەرەكی پرۆژەكەی توركیا جگە لە لایەنی ئابوری و دەستبەسەراگرتنی ژێرخانی ئابوریی كوردستان، هەوڵیش دەدات بە قاڵبدان و بچووكردنەوەی هەرێم، رۆژئاواش بخنكێنێت و كۆنترۆڵی سنورەكانی نێوان باكور- باشور، رۆژئاوا- باشور، بخاتە ژێركۆنترۆڵی خۆیەوە. رەنگە پرۆژەكەی توركیا لەسەر لەقاڵبدانی هەرێم، بەشێك بێت لەخواستی بەغداد و هاوكاربێت بۆ جێبەجێكردنی بریارەكانی دادگای فیدراڵی لەهەمبەر نەوت و غازی كوردستان و هێزی پێشمەرگە. توركیا بۆ گوشار لەسەر هەرێم زیاد لەكارتێكی بەدەستەوەیە، لە جگە بێدەنگی جیهان و رای گشتی لەسەر هێرشەكانی پێشووی و بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو و سنوربەزاندن، لەهەمانكاتیشدا هەست بە نەبوونی ئیرادە بۆ بەرەورووبونەوە دەكات و ئەوەش تموحی داگیركاری لای توركیا زیاتر دەكات و دەیەوێت كێشەكانی ناوخۆی وڵاتەكەی ئەمدیوی سنور بكات وپشتیوانی راسیزمی توركی و شۆێنیەتی دژەكورد بەدەست بهێنێت. بەنادیدەگرتنی سیاسەت و ستراتیژیەتی توركیا دەرهەق بە مافی فیدراڵی و ئیدارەی سەربەخۆ، هەرێم كەوتە هەڵەیەكی گەورەوە، لەوەش خراپتر ئەوە بوو ئەو هەڵەیە كوشندەیەشی كرد كە هەموو هێلكەكانی خۆی خستۆتە سەبەتەكەی توركیاوەو وابەستەیەكی پتەوی ئابوری و سیاسی وای بۆخۆی دروست كردوە كە دەرچوون لێی ئەستەم بێت. هەموو ئەو پیشبینیانەی لەسەر رووداوەكانی ئێستا دەكرێن، بەرئەنجامی سیاسەتی هەڵەو خراپ خوێندنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان توركیاو هەرێم بووە و تێنەگەیشتن یان نەناسینی سیاسەت و ستراتیژی توركیا بووە لەسەر كورد.. ئەو مەترسیانەی ئێستا یەخەی كوردی گرتوە پێشتریش هەر هەبوون، بەڵام لەباتی خۆئامادە كردن بۆ ئەگەری مەترسییەكە هەوڵدەدرا لەرێگەی بەرتیلی نەوت و پێدانی فرسەتی زۆر بۆسەرمایەگوزاری كۆمپانیا توركییەكان و دژایەتی رۆژئاواو پەكەكە، دیدی توركیا بگۆرن و لەنەیاری سەرسەختەوە بیكەنە دۆست و برابەش. لەسەردەمی ریفراندۆمدا سەرۆكی توركیا، بەئاشكرا باسی سنوربەستنی لەهەرێم كردو بەئینتهزاوە باسی لەدۆخی ئابوری هەرێم كرد، سوپای توركیا هەركات ویستبێتی بەبێ سلەمینەوە سنوری بەزاندوە، ئاسمانی بەزاندنوە، ناوەندی هەواڵگری جۆراوجۆری كردۆتەوە، دەستوەردانی راستەوخۆی لەسەر ئاستی بەرز كردوە، كەچی لەبەرامبەردا هەرێم تەنها یەك سیاسەتی هەبوو ئەویش تەرزیەكردنی توركیا بووە لەرێگەی بەرتیلی نەوت و رێككەوتنی 50 ساڵی و ئێستاش دەیانەوێت غازەكەشی بخەنە پاڵ. خراپترین تێگەیشتنی دیدی سەركردایەتی سیاسی و حوكمرانی باشور ئەوەیە تا ئێستا چاویان لەسەر ئەوەیە توركیا وەك هەرەشە نابینن بەپێچەوانەوە وەك هێزێكی هەرێمایەتی بەهێزی دۆست چاوەرێی ئەوەی لێدەكەن، پشتیوانی ئەزموونی فیدراڵی و ئیدارەی هەرێم بێت، ئەوان سودیان لەئەزموونی سەردەمی سەرهەڵدانی داعش نەكرد، گوێیان لەئاست ئەو هەموو سوكایەتیەی ناو میدیای توركیا داخست، نەیانویست قسەی ئەو بەرپرسانەش ببیستن، كە هەرێمیان وەك شیمالی عێراق ناودەبرد و وەك بەشێك لە خاكی دەوڵەتی عوسمانی دەیاناساند، بەپێچەوانەوە ئیستەشی لەگەڵ بێت خۆشخەیاڵانە هەرچاویان لەسەر ئەوەیە لە كێشەی نێوان بەغداد و هەولێر لایەنگری هەولێربكات و لەگوشارەكانی بەغداد بیانپارێزێت، هەربۆیە بەردەوام پەیوەندی هەواڵگری و سەربازی نێوان توركیا حكومەتی هەرێم لەپەیوەندی نێوان بەغداد و هەرێم بەهێزتر دەردەكەون، خۆ لە چەند ساڵی رابردوو حكومەتی هەرێم گەر نیوهێندەی توركیا نەرمی و سازشی بۆ بەغداد نیشانبدایە، ئیستا پەوەندیەكانی نێوان هەرێم و بەغداد لەئاستێكی باڵاترو باشتردا دەبوو. حكومەتی عێراق و پارتی كە ئێستا پشتیوانی كۆنترۆڵكردنی شەنگال ئەكەن، بەم سیاسەتەیان ناتوانن بەربەپرۆژەكەی توركیا و تموحەكانی بگرن، رەنگە بتوانن بۆ ماوەیەك دوایبخەن، چونكە كۆنترۆڵكردنی شەنگال و هەڵوەشاندنەوەی ئیدارەی ئێستای ئەو شارە، بەشێكی بچووكە لەپرۆژەیەكی گەورەتر كە دەمێكە توركیا ئامادەسازی بۆ دەكات و هێزی بۆ كۆدەكاتەوە.
د. نیاز نەجمەدین لە سلێمانی و گەرمیان و راپەڕین و هەڵەبجەوە ئەتوانین چاوێک لە هەولێر بکەین و لە فەوزا دوور بکەوینەوە. ئەکرێت لەوانەوە فێر ببین کەمێک لە توڕەیی دوور بکەوینەوە، ئارامتر و هێمنتر بین لە کردار و لە گفتوگۆکانماندا. بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی خوازیاری شارێک بین کە رێی پێ نادەن دەنگ هەڵبڕێت بەو شێوەیەی خۆی ئەیەوێت و نەتوانێت گوزارشت لە گلەیی و گازندەکانی بکات. لە باشترین شارەکانی دنیادا خۆپیشاندان و دەنگی ناڕازیی هەن و کەسیش ناڵێت نابێت خۆپیشاندان بکرێت چونکە ئارامیی شارەکەمان تێک ئەچێت. هەولێر با دەرفەتی کاری زیاتریش ببەخشێت، بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی ئازادیی رادەربڕین بە دەرفەتی زیاتری کار بگۆڕینەوە. دڵخۆشین کە هەولێر خاوەنی رێگاوبانی باشترە، بەڵام شار تەنها بە بینا و رێگاکانی ناناسرێتەوە، بەڵکو بە بڕی ئازادیی ئاڵوگۆڕی بیروڕاش. ئەمەیان لە دەڤەری ئێمەدا زیاترە. ناکرێت تەواوی ئەو گوتارەی لە دەڤەری ئەمبەر هەیە، وەک فەوزا لە دەڤەری ئەوبەرەوە پێناسە بکرێت. نەخێر وانییە، بەشێکی شەڕە بۆ ئازادیی. فروانکردنی روبەرەکانی ئازادیی مانای فروانکردنی تواناکانمان لە روبەڕووبوونەوەی تەواوی کێشەکانمان، بە کێشەی ناسەقامگیریی داهات و گەشەی ئابوورییشەوە. ئاستی داهات لە سعودییە زۆر بەرزترە لە سلێمانی، بەڵام لای من تا ئەمڕۆش ژیان لە سلێمانی بێ‌شترە وەک لە سعودییە. من ناڵێم "چڵكی دەستە ماڵی دنیا وەک دەڵێن". سەقامگیریی و بەرزی داهات ئەتوانن تاکێکی ئازادتر و چاوکراوەتر بەرامبەر بە دنیا بەرهەمبێنن، بەلام ئەگەر تەواوی سەرنجمان لەسەر کار و داهات بێت، ئەگەر بوون و نەبوونی پارە و ئاستی پارە خەرجکردن تاقانە پێوەری خۆشگوزەرانیمان بێت، شوقەیەک و دووان و پاشان باخێک پوختەی چیرۆکی سەرکەوتنی ئێمە بێت، ئەوا لە مرۆڤێکی دەستەمۆ زیاترمان لێ دەرناچێت، مرۆڤێک شەڕی نییە لەگەڵ سەرمایە کە وێرانی دەکات بەڵکو بووە بە پاشکۆی. ئەوەی بەسەر هەولێردا دێت شوناسی هەولێرییەکان نییە، هەولێریش ناتوانێت ببێتە مۆدێلێکی سەرنجڕاکێش بۆ سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و دەڤەری راپەڕین. لەم روەوە، پێویستە بەرگری لە شوناسی دەڤەری ئەمبەر بکەین، گەشەی پێ بدەین (بۆ نمونە لە جوێندان و هەڵەوهەرزەیی پاکی بکەینەوە، گفتوگۆی نێوان ئیسلامییەکان و سەلەفییەکانی ئەم دەڤەرە لەگەڵ ئەوانەی باوەڕیان بە هزری ئیسلامیی لاوازە کراوەتر و هێمنتر تێپەڕێت، دوور کەوینەوە لە هەڕەشەوگوڕەشە لەسەر بیری جیاواز، ژن ئازادیی زیاتر بێت و بەرگریی لێ بکەین بە باوەڕدار و بێباوەڕەوە، هتد)، ئەو کاتەش هەوڵی سەقامگیریی و باشکردنی داهات یەکێک دەبێت لە هەنگاوەکان. بەڵام هەڵەیەکی جەرگبڕە بەدەستهێنانەوەی موچە بە مۆدێلێکی حوکمڕانیی سواو و دواکەوتوو بگۆڕینەوە. ئەو شارەی رێ لە بیری ئازاد دەگرێت، بێ شک دەبێت چەند نمرەیەک لە خۆشگوزەرانییەکەی بشکێنرێت.
.gif)
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج ناشرینترین و نا ئاكاریترین شه‌ڕ ، شه‌ڕی نابه‌رانبه‌ره، شه‌ڕی هێزێكی سته‌مكارو خاوه‌ن چه‌ك و چۆڵی مۆدێرن له گه‌ڵ هێزێكی قوربانی و تا راده‌یه‌كی زۆر خاوه‌ن چه‌كی هاكه‌زای ، له‌وه‌ش ناشرینترو نا ئاكاریتر ئه‌وه‌یه شه‌ڕه‌كه بخرێته رۆژانێكه‌وه گوایه رۆژانی جه‌ژن و پیرۆزن و ناكرێت تێیدا ئازاری مرۆڤ بدرێت ، په‌لاماری هه‌مه لایه‌نه‌ی شه‌نگال هه‌ردوو ئه‌م ناشیرنیانه ده‌یگرێته‌وه ، مسه‌فا كازمی سه‌رۆك وه‌زیری حكومه‌تی عیراقی له بری له داگیر كاری تورك بكۆڵێته‌وه ، له بری پرسیاری ئه‌وه بكات بۆ به قوڵایی سه‌ت كیلۆمه‌تر پتر باره‌گای سوپای دڕنده‌ی تورك هه‌بێت ، په‌لاماری شاری شه‌نگال و ده‌ورو به‌ری ئه‌دات ، ئه‌و شوێنه‌ی له 2014به گورگان خوارد دراو دواتر له سه‌ر ده‌ستی شه‌ڕوانانی كوردو شۆڕشگێڕانی شه‌نگال ئازاد كراو هه‌رخۆیشیان ده‌ستیانكرده‌وه به ئاوه‌دانكردنه‌وه ی . چه‌ند رۆژ پێش ئه‌م په‌لاماره دوو به‌رپرسی باڵای كورد كه هه‌ردوكیان پارتین به ئاشكرا له به‌غداوه كاوای په‌لامار دانی شه‌نگالیان ده‌كرد ، له 2014ه‌و دوای شكستی داعشیشه‌وه باوكی شه‌رعی داعش كه ئاكه‌په‌و ئه‌ردۆغانن مانگ نیه به درۆن و فڕۆكه شه‌نگال و ده‌ورو به‌ری بۆردومان نه‌كه‌ن ، توركیا هه‌موو خه‌ونی ئه‌وه‌یه شه‌نگال به ده‌ردی عه‌فرین به‌رێت ، سه‌یر ئه‌وه‌یه له بری حكومه‌تی عیراقی داوای سه‌روه‌ری بكات و شه‌ڕ بۆ ده‌ركردنی سوپای داگیركه‌ری تورك بكات ، ده‌یه‌وێت خۆ به‌ڕێوه‌به‌ری شه‌نگال نه‌مێنێت ، شه‌ڕ فرۆشتنی توركیاو كازمه و هه‌روه‌ها پارتیش بۆ ئه‌وه‌یه ئێزدیه رابوه‌كان ده‌سته‌مۆو كه‌وی بكرێنه‌وه ، ده‌نا هیچ بیانویه‌كی تر نیه‌بۆ ئه‌وه‌ی به‌و جۆره په‌لاماری شه‌نگالیه‌كان بدرێت . له ماوه‌ی رابردودا به‌رده‌وام شه‌نگالیه‌كان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه بارو دۆخی خۆیان و ئه‌و هه‌موو سته‌م و نادادیه‌ی ده‌رهه‌قیان كراوه به سه‌رانی حكومه‌تی عیراقی و به‌تایبه‌ت مسته‌فا كازمی بگه‌یه‌نن، زۆر جار به‌ڵێنی ئه‌وه‌شیان وه‌رگرتوه‌كه ده‌ستوه‌ردان له ژیانیان ناكرێت ، ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌و مه‌به‌سته خودی مسته‌فا كازمیان بینیووه ، به‌ڵام رێی تێده‌چێت مسته‌فا كازمی بۆ ئه‌م هێرشه له ژێر فشاری توركیاو لایه‌نگه‌ری دیكه‌دا بێت ، له ماوه‌ی رابردودا له گه‌ڵ وه‌فدێكی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی سه‌ردانی شه‌نگالمان كرد ، له‌وێ چین و توێژی جیاجیامان له خانه‌سورو سنونێ و شه‌نگال و ئۆردوگای سه‌رده‌شت و چیای شه‌نگال بینی ، ئه‌وان به ئاشكرا ده‌یانگوت ئه‌گه‌ر لێمانبگه‌ڕێن خۆمان خۆمان به‌ڕێوه ده‌به‌ین ، بۆ ئه‌وه‌ش سه‌دان قوربانیان دابوو، كه‌چی ئه‌وان نه‌ك لێیان ناگه‌ڕێن ، ده‌یانه‌وێت جینۆسایدیان بكه‌نه‌وه . شه‌نگال و ده‌ورو به‌ری هێشتا له نێو ته‌پ و تۆزی شه‌ڕو وێرانیدا ده‌ناڵێنن ، خه‌ڵكی ناوچه‌كه پێكه‌وه خه‌ریكی ئاوه‌دان كردنه‌وه‌و راستكردنه‌وه‌ی ژیانه شكاوه‌كه‌ی ده‌ستی داعش و تورك و رۆژگارن ، عیراق له بری ده‌ستی ئاوه‌دانی و دروستكردنه‌وه‌و خوێندنگه‌و نه‌خۆشخانه روخاوه‌كان تانك و زریپۆش ده‌نێرێته سه‌ریان و كوردێكی وه‌ك هۆشیار زێباریش له بری داوای ئاوه‌دانی داوای تێك و پێكدانی شه‌نگال ده‌كات ، تویته‌كه‌ی زێباری جگه له خواستێكی ئه‌ردۆغانی هیچی تر نه‌بوو ، ئه‌وه‌ی مایه‌ی خه‌مه ئه‌وه‌یه مسته‌فا كازمی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عیراق له بری ته‌رخانكردنی بودجه بۆ لێقه‌ومان و شه‌هید و قوربانیانی ئه‌و ناوچه‌یه سوپا ده‌نێرێته سه‌ریان . بێده‌نگی ئه‌مه‌ریكاو هاوپه‌یمانان له‌و سته‌مه ،جۆرێكه له به‌شداری كردن وه‌ك چۆن كاتی خۆی روسیاو ئه‌مه‌ركاو فه‌ڕه‌نساوهه‌موو ئه‌وانی تر چاوپۆشیان له دڕنده‌كانی تورك و نۆكه‌رانی كرد عه‌فرین داگیر بكه‌ن.
.gif)
د. كامەران مەنتك پڕۆسەی داگیركردنی شەنگال لە ئان وساتدایە، ئەو پڕۆسەیە تەواوكەری پرۆسەی سوپای توركیا (قوفلی چنگ) ە، كە چەند ناوچەیەكی تری ستراتیژی لەباشووری كوردستان داگیركرد، پاشان وەزارەتی بەرگری توركیا بە كۆتاهاتنی قۆناغی یەكەمی ئەو پڕۆسەیەی راگەیاند، هەرچەندە ئەو تا ئێپڕۆسەیە تا ئێستا بەردەوامەوەو هێرشەكانی توركیا نەك نەوەستاوە، بەڵكو چرتربۆتەوە، واپیدەچێت ئەو پرۆسەی سوپای ئێراقیش بەشێك بێت لەو پڕۆسەیەی توركیا دەیانەوێت شەنگالیش لەدەست كورد دەربهێنن، جگە لەشەڕی داعش ورووداوەكانی 16 ئۆكتۆبەر، لەدوای روخانی (رژێمی سەدام حوسێن) یەكەم جارە سوپای ئێراق بەشێوەیەكی راستەوخۆ پەلاماری ناوچەیەكی ئارام بدات، ئەمەش دەستپێكی قۆناغێكی مەترسیدارە لەبەهێزبوونەوەی ئێراقو گەڕانەوەی بۆ سەر گۆڕەپانی هەرێمی، سەرباری ئەوەی باڵی جیاوازو هێزی جیاوازو بەرژەوەندی جیاواز لە ئێراقدا لە ململانێدان وتەنانەت بۆتە هۆی پەكخستنی پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو هەموو هێزە جیاوازانە كۆكن لەسەر داگیركردنەوەی شەنگال وسەرخستنی مەنزومەی هەریمی نوێ لەسەر حیسابی بەرژەوەندیەكانی كورد! پێدەچێت ئێراق كەوتبێتە ژێر كاریگەری فشارەكانی توركیا ، لەداگیركردنی راستەوخۆی شەنگال، وەك بەكارهێنانی كارتی ئاو و پەڕینەوە بۆ ناو قووڵایی هەرێمی كوردستان وداگیركردنی موسڵ، لەگەڵ ئەوەشدا كۆی پڕۆسەكە وەك ماراسۆنێك لەسەر داگیركرنەوەو دابەشكردنەوەی كوردستان دێتە بەرچاو، گرتنی شەنگال زەبرێكی كوشندە بە رۆژئاوای كوردستان دەگەیەنێت وزیانێكی گەورەش بەو نمونە سیستەمە سیاسیەی رۆژئاوا دەگەیەنێت، كە دەیانویست بیگوازنەوە بۆ باشووری كوردستان. جێگەی سەرنجە فاكتەری كوردی لەو شەڕو ململانێیەدا بەتەوای بێكاریگەر كراوە، سەدان هەزار پێشمەرگە بەناوی بەرگریكردن لەكوردستانەوە، لەسەر حیسابی خەڵكی كوردستان بەخیودەكرێن، كەچی بێدەنگ كراون ولەبەرزەقەی چاوانی ئەوان وا هەرێمی كوردستان پارچە پارچە دەكرێتەوە، ئەگەر توركیا لەرێگەی ئەو زنجیرە پڕۆسە سەربازیەی لە (2016) لە رۆژئاوای كوردستانەوە دەستیپێكردووەو ئێستا لەقووڵایی باشووری كوردستانە، بەمەبەستی وەك خۆیان دەڵێن دروستكردنی ناوچەیەكی ئارام، ئەوا هێرشی سەر شەنگال، كشاوەتە قووڵایی سنوورەكانی ئێراق -سوریا، ئەمەش پێشكەوتنێكی مەترسیدارە وئابڵووقەدانی هەردوو قەوارەی كوردی لە رۆژئاواو باشووری كوردستان دەگەیەنێت، سەرباری ئەمەش ناوچەیەكی تری ستراتیژی لەبەردەست كورد دەردەهێنرێت، ئەگەر لەرووداوەكانی ئۆكتۆبەر وەك دەڵێن 51% خاكی باشووری كوردستان لە دەست درا، ئەوە بە لەدەستدانی شەنگال نزیكەی 2928 كیلۆمەتری چوارگۆشەی تر لەدەست كورد دەردەهێنرێت، بەمەش ئاسایشی سنوورەكانی تەلەعفەرو ئەنبارو موسڵ بەهێزتر دەبێت وزیاتر لە دەستی كوردی دووردەخرێتەوە. ئەوەی مەترسیەكان زیاتر دەكات، وەك ئاماژەی پێكرا پێدەچێت گەلەكۆمەكیەكی هەرێمی لەئارادا بێت، بۆیە بێدەنگیەكی ترسناكی میدیایی بەدیدەكرێت وهیچ هێزێكی هەرێمی ونێودەوڵەتیش هەڵوێستی خۆی بەرامبەر ئەو هێرشە روون نەكردۆتەوە، ئەمەش ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە، جارێكی تر رۆڵێكی هاوسەنگیكار بۆ سوپای ئێراق دەگەڕێنرێتەوە وبەمەش زیانی گەورە بەر قەوارەی رۆژئاواو هەرێمی كوردستان دەكەوێت.
نەزهەت حالی بەداخەوە کە لە کاتی کۆتایی مانگی ڕەمەزانی پیرۆز هەولێری پایتەخت بۆ جار ێکی تریش ڕوبەڕووی هێرشی مۆشەکبارانی ناڕەوا دەبێتەوە، ئەو جۆرە هێرشە دوژمن کاریانە پێم وایە دەبێت هاندەر بن بۆ پەلە کردن لە پتەوکردنی یەکڕیزی ناوەخۆ و بۆ چارەسەر کردنی گرفتە ناوخۆییەکان لە هەرێم و لە عێراق. هەرێمی کوردستان بە قۆناغێکی هەستیاری پەیوەندیی نێوان پارتە سیاسییەکان، حکومەت و خەڵك، هەرێم و بەغدا، هەرێم و دەرەوە تێ دەپەڕێت، پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسیەکان و نێوان دەسەڵات وخەلکیش جێگای سەرنج دانی جدی و هەڵوەستە لەسەر کردنە. بەداخەوە ژمارەیەکی بەرچاو تەنانەت ئەوانەش کە لە ناو شۆڕش و لە پێناو بزاڤی ڕزگاریخوازی و ئازادی و کوردایەتیدا قوربانیان داوە، ناڕازی و گلەی زۆریان هەیە کە هەندێکیان ناخ هەژێنن و خۆزگە بە کاتی سەدام و بەعس دەخوازن، هەر بۆیە گەر هەموو لایەنە سیاسیەکان و حکومەت و وەکو هاوڵاتیانیش هەموومان وریا و هۆشیار نەبین ئەگەری ڕووداوی نەخوازراو هەیە. ئێمەی گەلی کورد لەگەڵ عێڕاق لە دیلەمای (dilemma) ئەمنی مێژوویی دەژین، کورد پێی وابووە و پێی وایە کە بەهێز بوونی عێڕاق واتە مەترسی ڕاستەقینە بۆ سەر هەرێم و لەدەست دانی ئەوەی کە هەیەتی. بەغدا و برایانی عەرەبیش وای دەبینن کە بە هێز بوونی کورد و کوردستان واتە چوون بەرەو سەربەخۆیی و پارچە پارچە کردنی عێڕاق و هەندێکیش زیاتر دەچن و سەربەخۆی کورد بە پیلانی دەرەکی دەبینن. گەر سیاسەتمەداران و ڕۆشەنبیرانی هەردوولا بتوانن بگەن بە چارەسەرێك بۆ ئەو کێشەیە کە هەردوولا بەهێزی لایەنی بەرامبەر بە تەواوکەری بەهێزیی یەکتر ببینن، پێم وایە کێشە و گرفتەکانیتر ئاسانتر چارەسەر دەبن. هەموو ئەو وڵاتانەی کە لە هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتیان هەیە، سیاسەتیان لە هەمبەر هەرێم لە چوارچێوەی پەیوەندیان لەگەڵ عێڕاق و بەرژەوەندیەکانیان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی دژی تیرۆر پێناسە دەکەن. لە ڕووی مرۆڤایەتیش سەیری کورد دەکەن کە گەلێکە تاوانی جینۆسایدی بەرامبەر ئەنجامدراوە و توانیویەتی ئازادیەکی ڕێژەیی لە هەرێم دابین بکات و مافی خۆیەتی لە چوارچێوەی عێڕاق خۆی بەڕێوە ببات. ىەڵام لەم دوایەدا لە دەرەوە لە ڕووی بەرتەسك بوونی ئازادی، هەرێم ڕوبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە کە پێم وایە دەبێت بە هەند وەربگیرێت و تەنیا لە دیدی پیلان و ڕقەوە سەیر نەکرێت، چونکە لە داهاتوودا بە زیانی هەرێم و خودی حزبەکانیش دەشکێتەوە. بەداخەوە حزبە سیاسییە شۆرشگێڕەکانی دوێنێ و دەسەلاتدارانی ئەمڕۆ نەیانتوانیووە لە حزبی شۆڕشگێڕ ببن بە حزبی تەواو مەدەنی و مۆدێرنی دامەزراوەیی. بە تێکەڵ کردنی کاری حکومی و گشتی بە کاری حزبی و کەسی و بازرگانی، کێشەکان قوڵتر بوون، هەروەها لە لایەکیتر هەندێك لە ڕۆشەنبیران و سیاسیەکان مەترسییان لە چوون بەرەو سیستمی تۆتالیتاری و تاکڕەوی هەیە. هەروەك (تیمۆسی سنایدەر) دەلێت هەموو ولاتێك ئەگەری زۆری هەیە بەرەو سیستمی تۆتالیتاری بچێت، ئەگەرهاوڵاتیەکانی سنوور بۆ سیاسیەکان دانەنێن. کێشەو گرفتی قوول لە سیستەمی سیاسی و بەڕێوەبردنی هەرێم هەیە، لەوانە بریاردانی سیاسی لە ئاستی باڵا بە تایبەت بۆ کیانێکی وەکو هەرێمی کوردستان لەو جوگرافیا سەختە و ژینگە ستراتیژییەدا زیاتر لە هەر وڵاتێك پێویستی بە بڕیاری دامەزراوەیی و زانستییە، کە پشت بە زانیاری دروست ببەستێت و هەموو ئەگەرەکان لەبەر چاو بگیرێت، نەوەك تەنیا لە ڕوانگەی حەز و ئارەزوو و سۆز یان تەنانەت لە چوارچێوەی مافی خۆم و نەتەوەکەم بڕیار بدرێت چونکە لە نێوان ماف و وەرگرتنی ماف و پاراستنی ماف لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کە تاکوو ئێستاش بە سیستمی ئانارکی (anarchy) پێناسە دەکرێت جیاوازی زۆر هەیە و بەرژەوەندی و هێز زیاتر ڕۆلی یەکلاکەرەوە دەبینن، بۆ ئەو مەبەستەش پێم وایە پێویست دەکات جۆری بیر کردنەوە و کردار و ئەدای سیاسەتمەداران لە بیر کردنەوەی بەرژەوەندیی کەسی و شۆڕشگێڕانە بۆ بیر کردنەوە و ئەدای دەوڵەتمەداریی (statesman) بگۆڕدرێت. لە نێوان کەسایەتی سیاسی شۆڕشگێڕ و دەوڵەتمەدار لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و لە پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکاندا جیاوازی هەیە. کەسی دەوڵەتمەدار بە پێچەوانەی شۆڕشگێڕ زیاتر شارەزای سیستمی نێو دەوڵەتی و زانستەکانی بەڕێوەبردنی ولاتە، بابەتەکان تەنیا لە چوارچێوەی بەرژەوەندی کەسی و ئایدیۆلۆژیای خۆی نابینێت، لە ناوەخۆش بە دامەزراوەیی کار دەکات و یاساش بە تەواوەتی ڕەچاو و جێبەجێ دەکات. ئەرکی شۆڕشگێڕانی ڕزگاریخواز، ئازاد کردنی گەل و خاکە، بەڵام لە دوایی سەرکەوتندا بەسەر دوژمن و ئازادکردنی ولاتیان دیسان هەر بە سەرکەوتویی دەمێننەوە ئەگەر ئەرکیان بگۆرن بۆ ئەرکی دەوڵەتمەداری و دروستکردنی دامەزراوەکان و پاراستنیان بە پێچەوانەی ئەرکی پێشتریان لە ناو شۆڕش کە زیاتر تێکۆشان بوو بۆ تێکدانی دامەزراوەکانی دەوڵەتی داگیرکەر، ئەگەر نا هەروەك (وییل دورانت) لە پەرتووکی وانەکانی مێژوو-درسهای تاریخ-دەڵێت "هیچ بابەتێك لە مێژوو لەوە ڕوونتر نیە کە شۆڕشگێڕەکان لە دوایی سەرکەوتنیان هەمان ئەو شێوازانە پەیڕەو دەکەن کە پێشترلە لایەن دەسەڵاتی ڕوخاو جێبەجێ دەکراو شۆڕشگێرەکان سەرکۆنەی ئەو جۆرە شێوازانەیان دەکرد".هەربۆیە لەو جۆرە بارودۆخانە ئەگەری سەرهەڵدانی جەماوەری دێتە ئاراوە. تراژیدیایەکی زۆر بە ئێش و ئازار دەبێت کە ولات ڕزگار بکرێت بە شۆڕش و قوربانیدان دژی داگیرکەر، بەڵام ئەو ولاتە ئازادکراوە توشی شۆڕش بێت لەلایەن هاولاتیانی خۆی و شۆڕشگێڕە راستەقینەکان تاوانبار بکرێن. لە ئاستی ناوەخۆ و دەرەوەدا سیاسیەکان لە پێناو بەرژەوەندی گشتیدا هەندێ جار ناچار دەبن سازش بکەن، هەروەك (یان برێمێر) دەڵێت جیهان لەو سەردەمەدا پێویستی بەو جۆرە ڕێبەرانە هەیە کە بتوانن بارە قورسەکان هەڵبگرن و سازش بکەن و بگەن بە چارەسەری گونجاو، کوردستانیش پیویستی بەو جۆرە ڕێبەرانە هەیە کە بتوانن بارە قورەسەکان و بەرپرسیارێتی هەڵبگرن و لە کاتی پێویست سازش بکەن لە سەر بابەتە لاوەکییەکان، بۆ پاراستنی بابەتە گرنگ و سەرەکییەکان و پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکان. (هانس مۆرگنتاو) زانای پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان پێی وایە دەبێت کەسی سیاسی واز لە مافە بێ نرخەکان بهێنێت لە پێناو دەسکەوتی مەزن و ڕاستەقینە بۆ ولاتەکەی، هەر ئەو زانایە دەڵێت نابێت سیاسیەکان خۆیان بخەنە دۆخێك کە سومعە و متمانەیان لە دەست بچێت یاخود بۆ دەرچوون لەو دۆخە ناچار ببن ڕوبەڕووی مەترسی گەورە ببنەوە. لە کاری سیاسی لە دەستدانی متمانە بە ناکارامەیی سیاسی دادەنرێت. لەم سەردەمەدا شەرعیەتی سیاسی تەنیا بە هەلبژاردن بە دەست ناهێت بەلکو شەرعیەتی ڕاستەقینە بە حکومرانی باش و باشترکردنی کوالتی ژیانی هاولاتیان و دەربازبوون لە قەیرانەکان بە دەست دێت. کاری دەوڵەتمەداری و حکومەتداری کارێکی حەز و ئارەزووی کەسی نیە بەڵکو ئەرك و خزمەتی گشتییە و زانستە. کارمەندان و پیاوانی دەوڵەت و حکومەت خزمەتکاری خەلکن نەك ئەرباب و کوێخا و ئاغا، ئەوان ئەمانەتی گشتی و مەسیری گەلێکیان لە سەر شانە، نەك تەنیا پاراستنی بەرژەوەندی کەسی و حزبی، هەر بۆیە گرنگە هەم ئەوان زۆر زانا بن و تەنانەت حەکیمیش بن هەروەك (پاتریشیا هیل کۆلینزی) کۆمەڵناس دەڵێت مەعریفە بۆ لایەنی بەهێز کافی و بەسە، بەڵام لایەنی لاواز و ژێر دەست پێویستی بە حیکمەتە، هەرێمی کوردستانیش لەو ناوچەیە لایەنی لاوازە بەرامبەر دراوسێکانی لەڕووی هەموو ڕەهەندەکانی هێزەوە، بۆیە پێویستی لە ڕادەبەدەری بە بیر کردنەوە و کرداری حەکیمانە هەیە. هەروەك (تیم مارشال) لە کتێبی -زیندانیانی جوگرافیا- باسی ئەو نەتەوە و دەولەتانە دەکات کە کەوتونەتە شوێنێکی جیۆپۆلیتیکی ئالۆز کە ئەو ناویان دەبات بە زیندانی جوگرافی. یەکێك لەو نەتەوانەی کە بە زیندانی جوگرافیا دادەنێت لە کتێبەکەی نەتەوەی کوردە. بۆیە ئێمەی کورد بۆ پاراستنی وجودی خۆمان وەکو نەتەوەو کیانێکی سیاسی لەم ناوچەیەدا پێویستیمان بە یەکگرتوویی ناوەخۆیی و پەیڕەوکردنی سیاسەتی ژیرانە هەیە. کۆمەڵگای کوردستانی گرنگە وریا و چاڵاك و بەهێز بێت وەهەروەها حکومەتیش پێویستە بە توانا بێت، هەروەك دوو ئابوریناس (دارون عەجەم ئۆغلو و جەیمس ڕۆبینسۆن) دەڵێن بۆ پاراستنی ئازادی و کارامەیی دەوڵەت پێویستە باڵانسی هێز لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا هەبێت، دەوڵەت دەبێت لەڕووی تواناوە بەهێز بێت بۆ ئەوەی بتوانێت گرفتەکان چارەسەر بکات و ڕووبەڕوی ئالنگارییەکان ببێتەوە و سەربەخۆیی خۆشی بپارێزێت، کۆمەڵگاش پێویستە هۆشیار و چالاك بێت و چاودێری حکومەت بکات بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە تاکڕەوی و استبداد. بەپێی ڕای ئەو دوو نووسەرە، پێشکەوتنی وڵاتان پەیوەستە بە دامەزراوەکانیان، ئەو دەولەتانەی کە پێشکەوتوون سیستمی سیاسی و ئابووری کراوەیان هەیە، کە زۆربەی هاوڵاتیان بەرژەوەندی خۆیان لە سیستەمی ئابووری و سیاسی ولات دەبینن. کە بە داخەوە لە هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەك سیستمی ئابووری و سیاسی داخراوە. فەرمانڕەوایی کردن و بەڕێوەبردنی وڵات کارێکی ئاسان نیە بە تایبەت کە گرفت و کێشەکان زۆر بن وەکو بارودۆخی ئێستای هەرێم، کە تەحەدیاتی سیاسی، سەربازی و ئەمنی، ئابووری و کۆمەلایەتی فرە ڕەهەند ڕووی لە ولاتەکەمان کردووە، بەڵام ڕەنگە لاوازی متمانەی خەڵك و ڕقی خەلك لە دەسەلات هەڕەشەی هەرە مەزن بێت هەروەك (نیکۆلا ماکیاڤیلی) زانایی بواری سیاسەت لە پەرتووکی میردا دەڵێت باشترین قەڵا بۆ پاراستنی فەرمانڕەوا ئەوەیە کە خەڵك ڕقی لێی نەبێتەوە، گەر فەرمانڕەوا خاوەنی قەڵای ڕاستەقینەش بێت مادام خەڵك دژی بن و ڕقیان لێی ببێتەوە لە ناو قەڵاش پارێزراو نابێت. هەرێمی کوردستان لە ڕووی جوگرافیاوە لە شوێنێکی زۆر هەستیار دایە ئێمە پێویستیمان بە گرتنە بەری سیاسەتێکی زۆر پراگماتیانەی ڕاست و دروستە بە دوور لە هەڵچوون و کەوتنە ناو ململانێی وڵاتان هەر وەك (لی کوان یو دامەزرێنەری سەنگاپور) لە بارەی وڵاتەکەی دەڵێت کە لە دوایی سەربەخۆیی بیریان کردەوە کە وڵاتانی دەوروو بەریان خاوەنی سەرچاوەی مادی و مرۆیی زیاترو ڕووبەری فراوانترن لە سەنگاپور., بەڵام ئەو دەولەتانە سیستمێکی پاکیان نەبوو و دەسەڵاتی یاسا لەم ولاتانە لاواز بوو، بەڵام سەنگاپور بە بەڕێوەبردنی سیستمێکی سیاسی و ئیداری پاك و دەسەڵاتی یاسا خۆی لە وڵاتانی دەوروو بەر جیا کردەوە. ئەو وڵاتە بە گرنگیدان بە پەروەردە بووەتە یەکێك لە پێشکەوتووترین وڵاتانی جیهان و سیاسەتێکی حەکیمانەی دەرەکی باشیان پەیرەو کردووە لەگەڵ ڕۆژئاوا و چین. هەر بۆیە زۆر گرنگە هەر وەك (ترودۆی باوك) سەرۆك وەزیرانی کەنەدا لە سەدەی ڕابردوو گوتی بوو کە درواسێی ئەمریکا بوون وەکوو ئەوەیە لە تەنیشت فیلێك بخەویت، گرنگ نیە چەند دۆستت بێ یان توڕە و وەحشی بێت، هەر جولە و دەنگێکی ئەو کاریگەری لەسەرت هەیە، ئێمە لەجوگرافیایەك دەژین وڵاتێکی وەکو ئەمریکاش لە ناوچەکە بوون و کاریگەری هەیە و دوو دراوسێی بە هێزی وەکو تورکیا وئێران لە باکوور و لە ڕۆژهەڵاتی هەرێمن، سیاسەتی ئەرێنی و نەرێنی ئەوان کاریگەری لەسەر هەرێم دەبێت. گرنگە هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی دروستی وەکو فەنلاندا لە دوایی جەنگی جیهانی دووەم پەیڕەو بکات فەنلاند لە گەڵ ڕۆژئاوا پەیوەندی باشی هەبوو هەم لەگەڵ سۆڤیەت، لە ناوەخۆش زیاتر گرنگی بە بواری پەروەردە و زانست و پێشکەوتنی وڵاتەکەیاندا، فەنلاند بەو ئارامییەی کە لە سایەی سیاسەتمەدارە حەکیمەکانی هەیبوو ئێستا لە ڕێزبەندی وڵاتە پيشکەوتووەکانە و لەم ساڵەدا گەلەکەی بە شادترین گەلی جیهان ناوبران. ململانێی هێز لە نێوان هێزە ناوچەیەکانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست لە پەرەسەندن دایە، لە ڕووی پێشکەوتنی چەك و تەکنۆلۆجیای سەربازی ئەو ولاتانە لە پێشکەوتنی بەردەوام دان. ئەمە وا دەکات کە تەحەدیاتەکانی ناوچەکە ڕوو لە زیادبوون بکەن. هەر بۆیە هەرێم پێویستی بە سیاسەت و ستراتیژیەکی ڕوون و واقعیانە هەیە بۆ هەڵسوکەوتکردن لە گەڵ ئەو بارودۆخە، بۆ ئەوەی ئەزموونی ئۆکرانیا لێرە دووبارە نەبێتەوە بەلکو وەکو فەنلاند بەژیرانە پارێزگاری لە مانەوەو سەربەخۆیی خۆی بکات لە مەترسیەکانی ململانێی جیوپۆلیتیکی.
.gif)
ئاری محەمەد هەرسین هەر کەسەو بە ئارەزوی خۆی تەعریفێک لە مەسڵەحەتی خۆی بۆ کوردایەتی دادەتاشێت. لە کاتێکا کوردایەتی بە مانا زۆر سادەکەی بریتیە لە: سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان و خۆشبەختی و پاراستنی کەرامەتی نەتەوەی کورد. نێوانمان زۆر خراپە و، لە ئەنجامی ئەوەش میللەتمان زۆر لێ توڕەو و بێزارە. وەزعەکە بە شوێنێک گەیشتوە کە نە دروشمی شۆڕشگێڕی و نە موزایەدات بە ڕێبازی بارزانی و نە ئەوەی مام جەلال خەریکە سود و قورسایی دە مێنێت. سیاسەت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دا نە بە دڵی ئێمەیە و نە بەدە ست ئێمەیە. جوگرافیای کوردستان لە مەسڵەحەتمان نیە. نێوان ئێمە و ئێوەش گەیشتوە تە ئاستێکی ئەوەندە ناشرین کە لە بەرژەوەندی میللەتەکەمان نیە. سیاسەت بوە تە منداڵ بازاڕ. لە بری ئەوەی کەسانی عاقڵ، دە مڕاست و ساحێب ڕەئی لە شوێنی بڕیاردا بن، ڕۆژ ڕۆژی کەسانی منداڵە مەسڵەحچیەکانە. مەبەستم ئەو کەسانەیە کە هەموو وجودیان لە پێناو پۆستێکی حکومی، حیزبی یان پەرلەمانی هەڕاج ئە کەن. ئەمانە ئەو کەسانەن کە خاوەن مەوقیف نەبون و هەرگیزیش نابن. ئەوانەی هەرچی ئیهانەی ئەم دونیایە قوبوڵی ئەکەن لە پێناو پارە و کورسیەکی شەق و شڕ و بێ حورمەت. کاک باڤێل چیت ئەوێت؟… کوردستانێکی بەهێز؟… یان پارتی و یەکێتی بە هێز و، هەریەک لە زۆنی خۆی؟… کوردستان پیرۆزترە، یان دەستکەوتە حیزبیەکانی ئێمەو یەکێتی؟… ئەزانی بۆچی مەلا مستەفای بارزان لە دڵی خاکی بارزاندا نێژراوە؟… چونکە مەلا مستەفا پێشمەرگە و خزمەتکاری کوردستان بوە و ئێستا لە باوەشی دایکی نیشتیماندایە. لای مەلا مستەفا حیزبی پارتی کەرەستەی خزمەت کردن بوو نەک هەدەف. بە قەناعەتی من ئەم مورزوعە بۆ مام جەلالیش وایە. مام جەلال سەروەری کوردستانی بە ئاوات و ئارەزو ئەبینی، نەک یەکێتی. بۆ مام جەلال یەکێتی وە سیلەی گەیشتن بە سەرفرازی نیشتیمان بوو. شێرپەنجەی لێک تێنەگەیشتن، لە سەرەتای ساڵەکانی شەستی سەدەی پێشو دونیای شۆڕشگێڕی و سیاسەتکردنی لە کوردستانی عێراقدا تەنیەوە. لە ئاکامی ئەو نەخۆشیە درێژخایەنەدا خوێنی زۆر ڕژا و زۆرمان زەرەر کرد. ئەزانی ئەمەی ئێستا لە نێوانماندا دەگوزەرێت وام لێ ئەکات بڵێم خۆزگەم بەوسا؟… بەندە بەوە ناسراوم کە حەزم لە دوو ئیدارەیی بێت. لە ڕاستیا من حەزم لە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانە. بەڵام کە سەیری ئەم ئەتوارە سیاسیە ناشرینەی نێوانمان ئەکەم، دوو ئیدارەیی بە مەسڵەحەت ئەبینم. بۆ ئەوەی هیچ نەبێت هەر یەکەمان خۆمان تاقی بکەینەوە لە حوکمڕانیداو خەڵکی کوردستان و مێژوش بۆی دەرکەوێت کە لە ڕاستیا کێ ڕوئیای حوکمڕاڕانی هەیە و لێی ئەزانێت؟… من لە هەموو حاڵەتێکدا، نە بە زیندوویی و نە بە مردوویی سلێمانی بە جێ ناهێڵم. پێم وانیە مومکین نەبێت ئینسان بە کەرامەتێکی بەرزەوە وەک پارتیەک لە دەڤەری سەوز بتوانێت ژیان بەسەر بەرێت. لەوەش بەولاوە گەردنتان ئازاد بێت هەرچیتان پێ دەکرێت بیکەن، بەڵام بەتەما نەبن پاکتاوی پارتیەکان لە دەڤەری سلێمانی بکەن، چونکە ئەوە مەحاڵە، مەگەر ئەوانەی جەبان و ترسنۆکن و لە ئێستاوە فۆرمی جنسیەی هەولێریان پڕکردۆتەوە.
هەندرێن شێخ راغب بەپێچەوانەی دۆخی ئێستای ناوچەی سلێمانی، كە دژوارو هەستیارو پەراوێزخراوە، لەبەردەم دۆخێكی زێڕین دایە كە لە مێژووی ئەم ناوچەیە كەم وێنەیە. ئەگەر جەنگی جیهانی دووەم لەسەر كەركوك بەلادا كەوت، ئەمڕۆ جەنگی سێیەمی جیهان؟؟ لەسەر ناوچەی سلێمانی وەستاوە(دیارە بەم زیادە رەوییە نیە، بەڵام بەشێكی زۆری راستی تێدایە). هیتلەر بەهۆی نەمانی سوتەمەنی پەنای بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی بردو رەمزی نافعی تێكۆشەری هەولێر سەری خۆی لەپێناو دانا. ئەمڕۆش جیهان دوو بەرەیە، بەرەی روسیا بەسەركردایەتی پۆتین، بەرەی رۆژئاواو ئەمریكا بەسەركردایەتی بایدن. ناوچەی ئێمە واتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێ لایەن نیەو بەتەواوی بەسەر هەردوو بەرەدا دابەش بووە. ئەگەر لە جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان بەرەی كورد شكست خواردووبوو، بەرەی سەركەوتووی ئینگلیزو فەرەنساو ئەمریكا دژی خواستی كورد بوون. ئەوا ئێستا ئینگلیزو فەرەنساو ئەڵمانیاو ئەمریكا پێویستیان بە غازی سروشتی تۆیەو داوای دەكەن. ئەمەش دەرفەتی زێڕینە، چونكە ئینگلیزی دایكی سیاسەتی دنیا كە دروستكەری دەوڵەتی عێراقە، ئەمڕۆ خواستی لەگەڵ غازی تۆیەو داوای دەكات. ناوچەی سلێمانی لەبەردەم دەرفەتێكی هێجگار زێڕین و گەشاوەدایە، كە ببێتە خاوەنی بەهێزترین ئابوری و داهاتی ناوچەكە، بەجۆرێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نمونەی هەرە باڵای خۆشگوزەرانی بێت. واتە هەولێر نەوت دەفرۆشی َو سلێمانیش غاز. ئەمەش گەورەترین گۆڕانكاری دەبێت لە ئابوری هەرێمی كوردستان. بەڵام كە داهات نەگەڕایەوە ناو خەزێنەی حكومەت و بۆ میللەت خەرج نەكرا، سودی چیە؟ ئێستا لەبری داڕشتنی سیاسەتێكی نیشتمانی و دەوڵەتداری پڕ دەستكەوت بۆ فرۆشتنی نەوت و غاز، خەریكی شەڕە حیزب و شەڕە گەڕەك و شەڕە بەرەبابین. ئەمەیە كێشەی جەوهەری كورد. واتە لەرووی بابەتی دەرفەتی زێڕین لەبەردەم كوردە، بەڵام لەروی زاتیەوە كورد نەك ئامادە نیە، بەڵكو كرچ و كاڵ و بێ پلان و بێ سیاسەتی حەكیمانەو نیشتمانیە. كورد تەنها بەردەم بارەگای خۆی دەبینێت و ئاگای لەم گۆڕانكارییە گەورەیە نیە دوای شەڕی ئۆكرانیا دنیای گرتۆتەوە. ئەگەر دەسەڵاتدارانی كورد لە ئێران و روسیاو بەرەكەی دەترسن، واقعیە، بەڵام ئینگلیزو فەرەنساو ئەمریكا لەبەرەی تۆدان. یان دەكرێت تۆ لەبەرەی ئەوان بیت. بۆیە فرۆشتنی غازو نەفرۆشتنی غازەكە هەردووكی وەرەقەیەكی بەهێزی دەستی كوردە ئەگەر بتوانێت زیرەكانە بەكاری بهێنێت. چۆن؟ ئەگەر ئێران و روسیا هەڕەشە دەكەن كە نەیفرۆشن، دەكرێت بەرامبەر ئەوە داوای چارەسەری بنەڕەتی بودجەو موچە بكرێت لەبەغداوە لە 17% بگەڕێتەوە كە عێراق ئاسان دەتوانێت و داهاتی فڕیوە. ئینجا دۆسیەی كەركوك بدرێتەوە دەست كورد. ئەمە زامنی گرنگی بەهێزبونەوەی هەرێمی كوردستانە. ئەگەر ئەوەش نەبوو فرۆشتت، ئەوا ئینگلیزو فەرەنساو ئەڵمانیاو ئەمریكا دەتوانن بەرگەی فشارەكانی سەر ئێران بگرن و هەندێ شتت بۆ بكەن. دەستی توركیا كورت دەكەنەوە. بەكورتی دەرفەتی زێڕین هاتۆتە پێش بۆ كورد، تاكە بەربەست و دوژمن و نەیار تەنها دۆخی ناوخۆی كوردە. ئەگەر واز لە گەندەڵی و شاردنەوەی داهات بهێنن و صندوقی داهاتە نەوتی و نانەوتیەكانی پەرلەمانی كوردستان كارا بكەن، غازو نەوت بە سیاسەتێكی نیشتمانی بفرۆشن، ئەوا كوردستان دەبێتە دوبەی ئیمارات و پاریس و بەرلین. ئەگەر خەریكی شەڕە حیزب و شەڕە گەڕەك و شەڕە بەرەباب بن، ئەوا سەرباری ئەم هەموو نەوت و غازە وەك نەیجیریا دەژین لە ئەفەریقا، چونكە نەیجیریاش خاوەنی نەوت و سامانێكی سروشتی بێ شومارە، بەڵام بەهۆی خێڵگەرایی و گەندەڵی و دزی و شەڕە گەڕەك لە كولە مەرگیدا دەژی. خۆری شاری سلێمانی هەڵهاتووە، غازەكە بفرۆشن، بەڵام بە حەكیمانە.
.gif)
عوسمان حاجی مارف "حکومەتی هەرێم ناتوانێ ژیانی هاوڵاتیانی کوردستان دابین بکات و ڕێگاچارە گەڕانەوەیە بۆ بەغدا" ئەمە پەیامی بافڵ تاڵەبانیە، کە لەکاتێکدا حزبەکەی خۆی یەکێكە لە حزبە پێکهێنەرەکانی حکومەت و قوبادی برای جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمە، پەیامێکی لەم چەشنە جێگای تێرمان و قسەکردنی جدیە. گەر ئەم مەسەلەیە لەو ئاماژەیەوە قسەی لەسەر بکەین، کە بافڵ ئەوە ڕادەگەیەنێت ئیتر حکومەتی هەرێم ناتوانێ بژێوی خەڵک دابین بکات، واتە لەپێکهاتەی حکومەتی هەرێمدا بەئاشکرا ئەوە دەخاتە بەرچاومان کە حکومەتی هەرێم توانای بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەی لەدەستداوە، ئێستاش بەرامبەر ئەو دۆخەی کە بافڵ دەیەوێت ئاماژەی پێبکات، دەبێت تەنها یەک ڕێگە هەبێت بۆ ڕزگاربون لە نەتوانینی حکومەت بۆ دابینکردنی ژیانی هاوڵاتیان، ئەویش هەڵوەشاندنەوەی بێ ئەملاوئەولای حکومەتی ئێستای هەرێمە. پێویستە سەبارەت بەو ئاماژەیەی بافڵ دەیخاتە بەرچاومان ئەو ناکۆکیە دیاری بکەین کە دەرگیری بوون، چونکە ئەگەر بافڵ پێیوایە ئەم حکومەتە ناتوانێ بژێوی خەڵک دابین بکات، ئاخۆدەبێت چی ڕێگەی ئەوەی لێگرتبن کە دەستبەجێ هەڵوەشاندنەوەی ئەم حکومەتە ڕابگەیەنێت، خۆی و قوبادی براشی دەست لەکاری سیاسی بکێشنەوە؟، هەروەها لە تەواوی پڕۆسەی سیاسی سی ساڵ زیاتری دەسەڵاتداری حزبەکەی لە کوردستاندا، پێویستە پاشەکشەی حیزبەکەی و سڕبونی حزبەکەی لە کاری سیاسی ڕابگەیەنێت. گەر ئەو کارەش ناکات ئیتر ئەو ئاماژەیەی کە حکومەت ناتوانێ بژێوی هاوڵاتیان دابین بکات قسەیەکی بێماناو مزایەدەی سیاسی و خۆدزینەوەیەکی ڕیسواو بێشەرمانەیە لە بەرپرسیاریەتی بەرامبەر ژیان و گوزەران و پێداویستیەکانی هاوڵاتیاندا. هەروەها ئامادەنیە هیچ ڕێوشوێنێک بگرێتەبەر کە بگاتە ئەو ئاکامەی پێگەی حیزبەکەی لەق بکات وە بۆخۆشی کۆتایی بە ژیانی سیاسی بهێنێت، چونکە ئاشکرایە کە بەرژەوەندی خۆی و حزبەکەی پێشمەرجی هەموو ڕووداوو قەیرانێکە. دەمەوێت بڵێم دەربارەی دۆخی ئێستای کوردستان و قەیرانێک کە حکومەت دەرگیریەتی، لەو شوێنەوە دیاری ناکرێت کە بافڵ دەڵێت حکومەت ناتوانێ بژێوی خەڵک دابین بکات، چونکە لە نێوان ئەوەی حکومەت ناتوانێ بژێوی دابین بکات یان بڵێین نایەوێت بژێوی خەڵک دابین بکات، دوو مەسەلەو دوو ئاراستەی جیاوازی تێدا بەدی دەکرێت. من وای دەبینم کە حکومەت و حیزبە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان خاوەن ئیمکاناتێکی بێشوماری وەهان کەبە جەردەیی و تاڵانی و قۆرخکردنی سەروەت و سامانی کوردستان دەستیان کەوتوە، گەر مەبەستیان بێت، دەتوانن باشترین خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیان دەستەبەر بکەن. بۆیە ناکۆکیەکە لەوەدایە کە بافڵ و مەسعود، قوبادو مەسرور، نێچیرو بەرهەم، یەکێتی و پارتی کێشەکەیان ئەوە نیە ناتوانن بژێوی هاوڵاتیان دابین بکەن، بەڵکو وەک خاوەن هێزی میلیشیاو تاڵانچی و جەردە و خاوەن سەرمایەیەکی بێشومار، بە هیچ جۆرێک بەتەنگ ژیانی هاوڵاتیانەوە نەبون و نین و کێشەیان ژیانی خەڵک نیە. هەر بۆیە گەر بەراستی نەیانتوانیایە ژیان و گوزەرانی خەڵک بەڕێوەبەرن لە ناچاریدا ئەم کاسبیەیان نەدەکردو حکومەتەکەیان هەڵدەوەشاندەوە، بەڵام ئەوەی کەمن دەڵێم نایانەوێت،چونکە لەو بیرکردنەوەیەدان کە نەک حکومەتەکەیان هەڵناوەشێننەوە بەڵکو وەهایان داناوە کە دەسەڵاتەکەیان هەتاهەتایی دەبێت. هەروەها باسکردنی گەڕانەوە بۆ بەغدا و بەستنەوەی چارەنوسی خەڵک بەبەغداوە هێندە ئاماژەیەکی نابەجێیە، جگە لەوەی کە نایانەوێت وەڵام بە گوزەران و باشکردنی بژێوی و پێداویستیەکانی خەڵک بدەنەوە، بەڵکو چارەنوسی خەڵکی کوردستانیان کردۆتە بارمتەو قوربانی ئەو مامەڵەو کێشمەکێش و گەمە سیاسیانەی کە لەگەڵ هێزە سیاسی و قەومی و تائیفیە میلیشیایانەی عێراقدا دەیکەن. بافڵ و حزبەکەی لە نێو ئەو هاوکێشە سیاسیەی کە ئاڵوگۆڕ بە هەلومەرجی سیاسی ئێستای ناوچەکەو عێراق و کوردستان هاتووەو پێشبینی ئاڵوگۆڕی زیاتریش دەکرێت، هەروەها کێشە ناوخۆییەکانی حزبەکەیی و گۆڕانی هاوسەنگی هێزەکەی، پێگەیەکی وەها توندو پتەویان نیە کە بتوانن لە نێو جەنجاڵی هەلومەرجی ئایندەی ناوچەکەدا چارەنوسی هێزەکەیان دیاری بکەن، بەتایبەتی لەبەرامبەر پارتیدا، هەر بۆیە بافڵ لە هەندێ حاڵەتدا وەک قومارچیەک وەرەقەی دۆڕاندن فڕێ ئەدات و قسیەک بەبێ ڕونکردنەوەو نەخشەیەکی دیاریکراو دەخاتە ناو مەیدانی کێشمەکێشی لایەنەکانەوە. بافل بەمەبەستی شکاندنی پارتی یان، خۆڵکردنە چاوی خەڵک بێت، پێش هەموو شتێک واقعیەتی بێتوانایی و بودەڵی حیزبەکەی دەخاتە ڕوو، کە پاش سی ساڵی دەسەڵاتیان، جگە لە ڕاگەیاندنی بنبەستبونی حیزبەکەی لە نێو هاوکێشە سیاسیەکاندا هیچی ترمان پێناڵێت. واتە بافڵ و سەرکردایەتی یەکێتی نیشتمانی بە جۆرێک لە حاڵەتی بێئاسۆیی و دیارنەبونی چارەنوسی هێزەکەیاندان، لە نێو ئەو ئاڵوگۆڕو پێشهاتە سیاسیانەی کە لە ناوچەکەو عێراق و کوردستان ڕودەدات بە تایبەتی لە هەلومەرجی شەڕی ئۆکرانیا و ئاکام و کاریگەریەکانی لەسەر ناوچەکە بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی، بەمانایەک یەکێتی نیشتمانی وەک هیزێکی میلیشیا پێگەو ئیعتبارە سیاسیەکەی ئێستای لەو ئاستەدانیە کەبتوانێ لە مەیدانی ئەم ئاڵوگۆڕانەدا جێگایەکی باشتر لە دۆخی بنبەستی ئێستای بەدەست بهێنێت، هەروەها بافڵ و سەرکردایەتی یەکێتی جگە لە پەیوەندی بە کۆماری ئیسلامی ئێران و خۆبەستنەوە بە سیاسەت و چارەنوسی ئێرانەوە لەم کەینوبەینەی کێشمەکێشە جیهانیەکانی ووڵاتانی زلهێزی دنیا ڕێگایەکی تریان نیە، هەربۆیە یەکێتی بێئەوەی هیچ تەرح و ڕێگایەک بگرێتەبەر بە ناچاری کەوتۆتە بەر سیاسەتی چاوەڕوانی و تەماشاکردنی ڕوداوەکان کە ئاخۆ ڕێرەوی ئایندەی هێزەکەی بەرەو کوێ دەبات..!. هەربۆیە قسەکانی بافڵ حسابێکی جدیان لەسەر ناکرێت و سەرکردایەتی یەکێتیش یەکڕیز نین و هەر کەسێکیان پێشنیارو قسەیەکی جیاوازی هەیە، وە تەنها لەهەوڵی پاراستنی بەرژەوەندی و سەروەت و سامانی خۆیان و حیزبەکەیاندان، تا ئەوەی بیر لە ژیانی هاوڵاتیان بکەنەوە. دەسەڵاتی حیزبەکانی کوردایەتی هەر لە سەرەتاوە ئاشکرا بوو کە وەک پاشکۆ بون بە بەرژەوەندی و سیاسەتەکانی دەوڵەتی ئەمریکا لە مەیداندا بوون، وە لەو ڕێگایەوە وەک هێزی میلیشیاو مافیا و تاڵانچی ئیدارەی کوردستانیان گرتەدەست و بونە بەشێك لە واقعیەتی ئەو گێژاوو ناجێگیریە سیاسیەی ئەمڕۆ، کە کوردستان و عێراقی پێ لە قاڵب دراوە. خوڵقاندنی کارەسات و چوارچێوەیەکی تەواو نەشیاو بۆ گوزەرانی هاوڵاتیان لە پێناو جەردەیی و دزی وتاڵانی و قۆرخکردنی تەواوی سەروەت و سامانی کوردستان لەڕێگەی دەسەڵاتەکەیانەوە پێناسەو کارنامەی سیاسی کوردایەتیەکەیان بووە، دامەزراندنی دەسەڵاتداریەتی هیزی میلیشیاو خولقاندنی نائاسودەیی و وێرانکاری و ئاوارەیی و دەربەدەری و هەژاری، کە وایان لە خەڵک کردوە نەفرەت لە بونیان بکەن. حزبەکانی کوردایەتی هەر لەسەرەتاوە نمونەی بێباکترین و نابەرپرسیارترین و نائینسانی ترین دەسەڵاتی سیاسی بون و هەن. خولقێنەری فەزای کۆنەپەرستی و دژی ژنان، کە دەبوا هەر لەسەرتاوە فرسەتی دەسەڵاتداریەتیان پێ نەدرایە، ئێستاش تەنها هەر ئەو ڕێگایە کارسازە کە هەڵچون و خرۆشان و ڕاپەرینی جەماوەری لە هەر ئانوساتێکدا بێت پێویستە بەر بە هەناسەی ئەم دەسەڵاتەی کوردایەتی بگرێت.
پەری محەمەد لەم رۆژانەی رابردوودا کارەساتیکی ناخۆشم بینی یەکێک لەو ماتۆرسایکلانەی خواردن دیلیڤەری دەکات توشی پێکدان بوو راست بیرم بۆ ئەوە چوو ئەبیت مافاکانی ئەو کەسە پاریزراو بێت کە رووبەرووی کارەساتیکی وا دەبێتەوە لە کاتێکدا ژیانی رۆژانیان لەسەر ئەو دیلیڤەریەیە. لە دنیا دەرەوە بە پێی دەستور مافی کریکاران دیاری کراوەو ھەر جۆنیک بێت پاریزراوە بەس لە ھەرێم کوردستان کێشەکان ھێندە زۆرن کەمتر کار بۆ ئەوە کراوە بۆ نمونە لە کاتی روودانی پێکداداندا مافەکانی چیە؟ کێ بۆ دەستەبەر دەکات؟ ئەمانە پرسیاری نمونەیەکە لەو ھەزاران کرێکارەی لە ھەرێمێ کوردستان کار دەکات ھەیانە تەنھا موچەی دیارەو مافەکانی تر فەرامۆش کراوە. چینی کرێکار وەکو گروپێکی کۆمەڵایەتی گەورە، کە زۆربەی دانیشتوانی کوردستان پێکدەهێنن، دەبێت بە پێی یاساو دەستور مافەکانیان لەبەرچاو بگرێ، دەبێ دەستور بە ڕاشکاوی ئاماژە بەو میکانیزمە بکات، کە ئەویش یاسای کارە و دەبێ بنەما و پرەنسیپیش لە دانانی یاسای کار و بەندەکانیدا بەوجۆرە بێت، کە کرێکاران لە بەرامبەر رووداوەکان و دەستدرێژیەکان و چاوچنۆکی خاوەنکار و خاوەن سەرمایەکاندا بپارێزێت. بۆ نمونە لە ریگای پەرلەمانەوە بە یاسایکی تایبەت کار بۆ ئەوە بکرێت بە ڕاشکاوی باسی یاسای کار بۆ کرێکارو ، یاسای سەندیکاکان و یاسای سۆشیال بکات کە بێگومان ئەمە ڕاستەوڕاست پەیوەندی بە چینی کرێکارەوە هەیە یاسایکی ئاوا بەمجۆرە دەتوانێ لانی کەمی خواستەکانی کرێکاران بەرجەستە بکات نەك ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت کە بە تەواوی لە بەرژەوەندی کۆمپانیاو خاوەن کارو دەوڵەمەندان و سەرمایەداران دایە. هیوادارم پەرلەمان کارێک بکەن مافی کرێکاران لە بەرچاو بگیرێت و ئەوانیش وەک کرێکارانی دنیا مامەل. هیوادارم پەرلەمان کارێک بکەن مافی کرێکاران لە بەرچاو بگیرێت و ئەوانیش وەک کرێکارانی دنیا مامەلەیان لەگەل بکرێت تا بتوانن خۆیان و خیزانەکانیان پاریزراو بن.
خالید رەزا (١) هەوڵی ئاشتبونەوەی نیوان هێزەکانی سەر ساحەی کوردستانی عیراق لە سەرەتای دەستپێکردنی گفتوگۆی نێوان یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان و رژێمی بەعس، دروست تر لە کۆبونەوە جەماوەریی‌یەکەی سورداش‌دا لەسەر زاری سکرتێری گشتی‌ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستانەوە، راگەیەنرا. هەتا کۆتایی هاتنی گفتوگۆ و دەست پێ کردنەوەی شەڕ، هیچ کام لە هێزەکان بە دەم بانگەوازەکەوە نەهاتن. شەڕ دەستی پێ کردەوە. لە ئەپرێلی ١٩٨٧-دا جارێکی سکرتێری گشتی‌ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان بە بروسکە داوای لە مەکتەبی سیاسی هەمو حیزبەکان کردەوە بۆ دروستکردنی بەرەی کوردستانی. بەداخەوە ئەو هەوڵەش هیچ بەرهەمێکی کرداری نە بو. (٢) هەتا لەسەر خاکی خۆمان بوین، هەتا دەسەڵاتی سەربازی و ئیداری و سیاسی‌مان بەسەر زۆربەی زۆری جوگرافیای باشوری کوردستاندا هەبو، بەرەی کوردستانی دروست نە بو. کاتێک حیزبی بەعس لە شەڕی ئێران‌دا دەستی بەتاڵ بو، زۆرترین هێزی خۆی لەسەر کۆ کردینەوە و بە چەکی کیمیایی و شەڕی بەرەیی نابەرامبەر، پرۆسەکانی ئەنفالی بەسەردا کردین و لەسەر خاکی کوردستانی عیراق دەری کردین، ئیتر گەڕاینەوە بۆ شوێنەکانی سەرەتای دەست پێ کردنەوەی شۆڕش لەسەر سنورەکان و خیزانەکان‌یش ئاوارەی ئیران و نیشتەجێ‌ی ئۆردوگا و شارەکانی ئیران بون. لە دوای ئەمە و لەژێر شەقی زەمانەدا لە مانگی ئابی ١٩٨٨-دا لە ئێران بەرەی کوردستانی دامەزرا. (٣) لە دوای دامەزراندنی بەرەی کوردستانی پێوەندی و دۆستایەتی نێوان هەردوو هێزەکە (یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان و پارتی دیمۆکراتی کوردستان) بەرەو ئاسایی بونەوە و باشی رۆیشت. لەم کاتەدا بارەگای بارزانی لە گوندی راژانی سەر بە رەزای‌یە بو. بارەگای سەرکردایەتی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستانیش لە قاسمەڕەشی سەر سنوری باشور و رۆژهەڵاتی کوردستان بو. (٤) بەپێی رێکەوتنی دوقۆڵی نێوان مام جەلال و کاک مەسعود، هەردولایان وا رێک‌کەوتن کە، سەرۆکایەتی کاروبار و چالاکی‌یەکانی بەرەی کوردستانی لە دەرەوەی وڵات بە مام جەلال و ناوەوەی وڵات‌یش بە کاک مەسعود، بسپێردرێ. ئەم رێکەوتنە جەنتڵمانی‌یە لەسەر کاغەز بونی نە بو. بەڵام بو بە ئەمری واقع و هەتا راپەڕین بەو جۆرە مایەوە. بێگومان بەرەی کوردستانی وەکو چەترێک بۆ هێزە کوردستانی‌یەکان لە سەروبەندی راپەڕین‌دا رۆڵی گەورەی لە روبەڕوبونەوەی رژێمی تۆتالیتاری بەعس‌دا، گێڕا. (٥) لەو ماوەیەدا پێوەندی بەردەوام لە نیوان مام جەلال و کاک مەسعود دا لە رێی گۆڕینەوەی بروسکەوە بە جیهاز، گەرم و گوڕ بو، راوێژیان بە یەکتر ئەکرد. لەم روەوە دەیان بروسکە لەبەردەست‌دان. (٦) پێوەندی نیوانیان بە جۆرێک بو، مام جەلال بە بروسکەیەک، کە لە کۆتایی مانگی ١ی ١٩٩١دا لە شامەوە بۆ کاک مەسعودی ناردوە، باسی ئەوە ئەکا، کە هەلێکی بۆ هەڵکەوتوە و سواڵێکی بۆ کاک مەسعود کردوە، چەردەیەک لیرەی سوری بۆ پەیدا کردوە. کاک مەسعودیش بە خۆشی‌یەوە وەڵامی بروسکەکەی داوەتەوە و سوپاسی مام جەلال ئەکا. لەخوارەوە دەقی هەردو بروسکەکە ئەنوسمەوە: "لە/ بەڕێز مام جەلالەوە بۆ/ بەڕێز کاک مەسعود ٢٩/٣٠/١/٩١ سڵاوێکی گەرم هەلێک رێک کەوت سواڵێکم کرد و هەشت ملێۆن* لیرەی سوریام بۆ پەیدا کردون بە تەمام بۆتان لای کاک غازی زێباری داینێم، تکایە چی دەفەرموون؟" کاک مەسعودیش بە سوپاسێکی زۆرەوە وەڵامی مام جەلالی داوەتەوە: "لە/ کاک مەسعود بارزانی بۆ/ بەڕێز مام جەلال – کاک نەوشیروان** سڵاوێکی گەرم بروسکەتان لە شەوی ٢٩/٣٠/١ زۆر سوپاس و باشە لای غازی دابنێ. # هەروەها لە سەرەتای دەست پێ کردنی راپەڕێنیش دا ئەو کاتەی کاک مەسعود گەیشتبوە لای کاک نەوشیروان (٦ی ٣ی ١٩٩١) لە قاسمەڕەش. لەسەر داوای کاک مەسعود، کاک نەوشیروان بڕی بیستوپێنج هەزار دیناری سویسری داوەتێ. ئەو کاتە کاک نەوزادی نوری بەگ بەرپرسی مالیەی یەکێتی بو، پارەکەی دابو بە کاک مەحمود هالو، بەرپرسی مالیەی کاک مەسعود بارزانی. یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان بە تەنها هاوکاری پارتی نە کردوە، بەڵکو کۆمەکی بە حیزبی شیوعی عیراق‌یش کردوە. ئەوەتا لە بروسکەیەک‌دا مام جەلال داوا لە کاک نەوشیروان مستەفا ئەکا، کە بڕی ١٠ دە هەزار دۆلار بدەن بە حیزبی شیوعی: "لە/ مام جەلالەوە بۆ/ بەڕێز کاک نەوشیروان ٢٥/٢/١٩٩١ ١/ تکایە ١٠ هەزار دۆلار بدەن بە برادەرانی حشع لای خۆتان. ٢/ ئایە هیچ جیهازی تلفۆن گەیشتۆتە دەستان. وەڵامەکەی بدەرەوە کاکە حەمە. سوپاس" پێوەندی نێوان یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان و پارتی دیمۆکراتی کوردستان لە پێش راپەڕین بەو جۆرە بوو. ئێستە لە دوای ٣٠ ساڵ لە حوکمڕانی خۆماڵی، ئەم دو هێزە خاوەنی سەدان ملیار دۆلارن. هەموو جومگەکانی حوکمڕانیان لە دوو زۆندا کۆنترۆڵ کردوە. بۆچی ناتوانن یان نا یانەوێ دادپەوەری جێبەجێ بکەن؟ بۆچی دەست لە تاڵان وبڕۆ هەڵناگرن؟ تاکەی لەسەر حسابی خەڵک و خاکی کوردستان خۆیان و خیزان و دەست‌وپێوەندەکان‌یان دەوڵەمەند ئەکەن؟ جاران چاو لەدەستی دەوڵەتان و خێرخوازان و ئەم و ئەو بون، ئەفسوس ئێستە خەڵکیان کردوە بە سواڵکەری خۆیان. پێ دانی موچەی کلکوگوێ کراو وەک مژدە بە خەڵک دەفرۆشنەوە. ئێستە ئەو کاتەیە کە بیری هەردوولاتانی بخەینەوە و پێتان بڵێێن: نە سواڵمان بۆ بکەن و نە دزیشمان لێ بکەن، نە میللەتەکەشمان بکەن بە سواڵکەر و دەرۆزەکەری بەر دەرگای حیزبەکانتان!. سامانی نیشتمانەکەمان تاپۆی خۆتان و بنەماڵەکانتان نیە تا بەم جۆرە مامەڵەی پێوە بکەن و تاڵانی بکەن. خۆلاسەی کەلام: مێژوو بۆ ئەوە ئەنوسرێتەوە و ئەخوێنرێ، تا دەرس و پەندی لێ وەربگیرێ. کەچی ئێوە نە دەرس و پەندتان لێ وەرگرتوە نە ڕێز لە مێژووی خۆتان نە لە هی میللەتەکەتان دەگرن بۆیە دەبنە بەشێک لە لاپەڕە ناشیرینەکانی مێژووی گەلەکەمان. ---------------------------------------------------------------------------------- * هەشت ملیۆن لیرەی سوری بە حسابی ئەو کاتە ئەی کردە نزیکەی ١٧٨ هەزار دۆلاری ئەمریکی. ** رەنگە پرسیارێک دروست ببێ، بۆچی کاک مەسعود لە وەڵامەکەی‌دا ناوی کاک نەوشیروانی نوسیوە؟ چونکە مام جەلال لە رێی جیهازی مەرکەزی یەکێتی‌یەوە پێوەندی بە کاک مەسعودەوە ئەکرد، جیهازی راستەوخۆ لە نێوانیان‌دا نە بو. مام جەلال لە جیهازەکەی دیمەشقەوە بروسکە و راسپاردەی ئەنارد بۆ مەکتەبی سیاسی و کاک نەوشیروان، ئەمانیش بە جیهاز ئەیان نارد بۆ کاک مەسعود. پێوەندی راستەوخۆ بە بارەگای کاک مەسعودەوە لە رێی جهیازی مەرکەزیی‌یەوە بو. سەرچاوە: کتێبی، تۆڕی پێوەندیی‌یەکانی پێشمەرگە لە شاخ، ئامادەکردنی: بەختیار مستەفا ئەمین و خالید حسێن ئەحمەد، ل ١٠٨، ١٠٩، ١١٨. خالید ڕەزا ئەمین ٢٩-٤-٢٠٢٢ هۆڵەندا
عەزیز ڕەئووف هەموو دەیانەوێـت شەریف خۆیان پیشان بدەن، هەموو ئیش لەسەر جۆرێک لە خۆجوانکردن و جۆرێک لە ساڵحبوون دەکەن، بێئاگا لەوەی ئیشی کارەکتەر و هێزەکانە هۆشیاری بڵاو بکەنەوە نەک سەبەتە خۆراک. خەریکە وردە وردە قەناعەت بە خەڵک دەکەن کە هەژاری و دەوڵەمەندی چارەنوسە و سروشتیە، بێئاگا لەوەی کە هەم هەژاری و هەم دەوڵەمەندی پێدراوێکی تەواو کۆمەڵایەتین و تەواو پەیوەستە بە جۆری حوکمڕانیەوە و لەپشتی هەر دەوڵەمەندبوونێکەوە جا لە ڕێی بازرگانیەوە بێت یان سیاسەت، هەژارێک دروست دەبێـت و دەوڵەمەنێکی هەڵتۆقیو سەردەردێنێت. هەموو کار لەسەر ئەم بەسواڵکەرپێشاندانەی خەڵک بکەن. خەڵک پێویستی بەوەیە بگاتە ئاستێک لە هوشیاری لەسەر داواکردنی ماف و ئیمتیازاتەکانی، نەک فێری سوپاسکردنی بکەیت. هەموو دەیانەوێـت بەشێک لەو ماسیەی هەیانە "جا چۆن پەیدایان کردووە" دابەشی بکەن و یەک ڕۆژ هەژارێکی پێ تێر بکەن نەک خەڵک فێری ماسیگرتن بکەن و هەمیشە سفرەکەیان ئاوەدان بێت. خوێندکاری زانکۆ دەبێت نیگەران بێت، قەلەق بێـت لەسەر جۆری حوکمڕانی و چۆنێتی داهات و شەفافیەتی ئابووری، نەک فێری سوپاسی بکەیت کە ئێوارەیەک ژەمە خواردنێکت بۆ دابین کردووە. کۆی تاکەکانی کۆمەڵگە دەبێت لەسەر ئەو ڕاستیە ڕابهێنین کە لە پشتی بەتاڵبوونی هەر سفرەیەکەوە پڕبوونی سفرەیەکی تر بە ناعەدالەتی لەئارادایە و نە خودا مرۆڤەکانی بە هەژاری دورست کردووە نە دەوڵەمەند بەڵکو ئەو ئەو ژینگە کۆمەڵایەتی و سیاسیەیە کە وایکردووە سفرەیەک بەتاڵ بێت و سفرەیەکیش پڕ، مرۆڤێک بەدوای ناندا و کەسێکی تریش لەبەر زۆرخۆری ڕابکات. لە دەسەڵاتەوە بۆ هێزی بەناو ئۆپۆزسیۆن، لەکارەکتەری سیاسیەوە بۆ بانگخواز، هەموو سەرگەرمی سەبەتە خۆراکەکانن، ئەو سەبەتە خۆراکانەی ڕۆژێک سفرەکە بە پڕی و سەدان ڕۆژی تر لە هەژاری و چاوەڕوانیدا دەهێڵێتەوە. کەس نەیوتووە خێر و خێرات و یارمەتیدانی ئەوی تر کردەیەکی خراپە. بەڵکو قسە لەسەر ئەم دیاردەیەیە کەس لەگەڵ سەبەتە خۆراکێکدا هوشیاری ئەوە نابەخشێتەوە کە لەپشتی هەر سەبەتە خۆراکێکەوە فیرعەونێک خۆی مەڵاسداوە. هەموو بەرپرسن لە بەخشینەوەی حەبی سەرهێشە بۆ هێورکردنەوەی خەڵک. هەموو بەرپرسن لەوەی کە خەڵکی خاوەن کەرامەتی ئەم هەرێمە وەک سواڵکەرێک پیشان بدەن.
.gif)
ئارام سەعید دەتوانین بڵێین ئێستا شاشەکان دەست لەهەموو شتێک وەردەدەن، بونەتە بەدیلی زۆرشت، کتێب بەنمونە، زانین، دەستنیشانکردنی نەخۆشی، چارەسەر، بیرکردنەوە، شاشەکان دەچنە رۆخی بیرکردنەوەمان و لەپانتایی و قوڵایی زمانماندا کاردەکەن، روبەرێکن بۆ پەیوەندیکردنمان بەوانی ترەوە.. کاتێک لە داوەتێک دەبین سفرەی خواردن دەرازێنرێتەوە کچان لەدەوری کۆدەبنەوە سفرەکە جوان دەکەن و ئامادەی دەکەن بۆ سناپ، لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت ئەم ئامرازانەی تەکنەلۆژیاو بەتایبەت شاشە تا چەند کاریکردوه‌تە سەر چێژبینین، بۆ نمونە خواردنەکە خۆشەو سفرەکە جوانە یان ئەو سناپەی دەیکەن؟ هەندێک سناپەکەیان زۆر پێ خۆشترە لە تام و چێژی خواردنەکە.. یان دەتوانین بڵێین ئەو خواردنەی سناپ دەکرێت تامەکەی خۆشترە لەوەی ناکرێت! بەلای هەندێکەوە چێژ لەو خواردنە نابینن کە سناپ نەکریت، بۆیە دەکریت بڵێین دونیای دیجیتاڵ تا ئەو رادەیە رۆیشتووە کە کار بکاتە سەر چێژبینین لە خواردن. لەئاستەکانی تریشدا بەهەمان شێوەیە بە نمونە چێژبینین لە جوانی سروشت لە سەیرانەکان و دیمەنە سروشتییەکان هێندەی گەنجان سەرقاڵی سناپ و ئەنستاگرامن کەمتر چێژ لەجوانی سروشت دەبینن، کەمتر سەرقالی پێکەوەبون و گفتوگۆن، بۆ تەمەنەکانی تریش فەیسبوک دەبێتە ئەو ماڵەی کە هەموان لێیەوە پەیوەندی دەکەن و هەواڵ بەیەکتری دەگەیەنن. لە میهرەبانی و زیرەکییەکانی ئاژەڵان تیکتوک بەردەوام ڤیدیۆی سەرنج راکێشمان پێ دەبەخشێت، سەرەرای هەواڵی مۆدێل و سیاسییەکان و گاڵتەجارییەکان.. ئەگەر بەتەنها سەرنجی زنجیرە درامای سکوید گەیمی کۆری بدەین کە بەگوێرەی رۆژنامەی گاردیان خودی زنجیرەکە تێچوی تەنها ٢١ ملیۆن دۆلار بووەو تەنها نێتفلێکس نزیکەی یەک ملیار دۆلار قازانجی لێکردووە، ئەمە سەرەڕای ئەو هەموو گەیمەی لەو زنجیرەیە دروستکراوەو ئێستا هەموو مناڵان و هەرزەکارانی دونیا ئەو زنجیرە درامایە دەناسن. ئەو خێراییەی تەکنەلۆژیای دیجیتاڵ هەیەتی لەبەرامبەر تیگەیشتن و کارکردنی کۆمەڵگەی ئێمە زۆر لەدواوەین و بەدەنگەوەهاتنمان بۆ خێرایی ئەو بەپێی پێویست نیە، بەتایبەتی ئەو کۆمەڵگە تازەیەی بەرێگەوەیەو دونیای دیجیتال دروستی دەکات و دەسەڵاتیش کردویەتی بەئامرازێکی گرنگ بۆ چاودێری و یاساشکاندن بەوەی بەبێ یاسا چاودێری هەموان دەکات و ئەو زانیارییانەش بەکاردەهێنێت بۆ بەگژاجونەوەیان.
د. نیاز نەجمەدین مەمانخەڵەتێنن، رێک و رەوان بڵێن: غاز ئەفرۆشین، بە شەق پێمان ئەکەن و ئێمەش بە شەق بە ئێوەی ئەکەین. زۆر خۆشە ئاوا راست و دروست پێمان بڵێن. ئەمەیان هیچ غەدرێکی تیادا نییە. پێمان بڵێن یارییەکی نێودەوڵەتیی هەیە و ئێمەش وەک تیمی پلە چوار بەشداری ئەو یارییە ئەکەین، هیچ کێشەیەک نییە. بەلام بێیت و بڵێیت: غاز لە پێناوی ئەوەدا ئەفرۆشم تۆ ببیت بە خاوەنی دەوڵەت، باری گوزەرانت باش بکەم، دەرمانی نەخۆشە بێهیواکانی نەخۆشخانەی هیوات بۆ دابین بکەم، ناهێڵم پیرە دایکتان بکەوێتە ناو پاڵەپەستۆی بەردەم فەرمانگەی خانەنشینییەوە...یان غاز ئەفرۆشم تا عاشقان بە یەک بگەن، ئەمەیان قۆڵبڕینە، درۆیە. ئەگەر لەوە بوونایە غاز و نەوتی نەدەویست و زۆر دەرفەتی گەورەتان هەبوو.. ئێمە بە ئاوی درۆ ژیەنراوین و خۆمان شتووە. ئەو میوانەی خواردومانە درۆیەکیان تێدا بووە و راستی نەبوون. ئەو سابونەی گوایە لە گوڵ دروست کراوە، درۆ دەرچوو. درۆ چووە ناو شوتییەکانیشمانەوە و تەنها بە رەنگ سور و ئاڵ خۆیان بۆ ئێمە نمایش کرد. ئێمە نەک باخی میوەکانمان، بەڵکو ژەمی رۆژانەی سەر سفرەکانیشمان پڕن لە درۆ و بە خۆراکی ئەسڵیی بە ئێمەیان فرۆشتەوە. ئیدی بەیانییەک هەستاین لە خەو و بەبێ ئەوەی بە خۆمان بزانین بووبووین بە درۆزانێکی گەورە. ئێمەش وەک ئێوەمان کرد، قۆڵی یەکترمان بڕی، لەگەڵ یەکتر ساختەچێتیمان کرد، خیانەتمان کرد. تەواو وەک ئێوە، لە کوێدا دەستمان نەگەیشتبێتە ئێخەی یەکتر، دەستمان کرد بە سوککردنی یەکتر. چیمان بە یەکتر نەکرد؟ ئێمەش فێری پیشەکە بووین و بۆ ئەوەی ئازارەکانمان نەکولێتەوە، رێگەیەکی ترمان نەبوو جگەلەوەی قۆڵێکیتر ببڕین، ساختەچێتییەکیتر بکەین، خیانەتێکی تر بکەین. تەواو کۆپیی ئێوەمان کرد، بۆیە هیچ رێگەیەکی نوێمان بۆ نەدۆزرایەوە. ئێستا ئەگەر ئەتانەوێت جارێکی تریش قۆڵمان ببڕنەوە، ئامۆژگارییتان ئەکەم هونەرێکی نوێ دابهێنن. گوێی مەدەنێ و گوێی نادەینێ، ئەوە چارەنوسی هەندێک لە مییلەتەکانە کە هیچیان لە داهێناندا بۆ نامێنێتەوە جگە لە داهێنان لە هونەری ساختەچێتییدا. وا تێدەگەم چیتر هونەری درۆکانی ئێستا، کە بریتییە لە وونکردنی پارە و داهات لەناو داتای جیاوازدا، کارناکات و بەشی چنینەوەی چیرۆکێکی باوەڕپێکراو ناکات. راستییەکەی، ئێمە زۆر لەوە بێ ئومێدترین غێ‌زفرۆشتن هیوایەکمان پێ ببەخشێتەوە. ئێمە سەرمایەی مرۆییمان وێران بووە، بە سەرمایەی سروشتیی نایەینەوە مایە. ئێمە رۆژانە دوكەڵی ناخی سەدان کەس ئەبینین بست بست بەرز دەبێتەوە و هەڵیدەمژین بێ ئەوەی شتێکی ترمان پێ بکرێت، ئێستا بە دوکەڵی نەوت و غاز نایەینەوە مایەوە. داتاکانی ئێوەمان ناوێ، حیکایەتی ئازارەکانمان لای ئەو دەرچووە دڵشکاوەی زانکۆیە کە دوو ساڵە چاوەڕێیە و کەسێکی دەست ناکەوێت ئامادەبێت سێ سەد هەزار دینار بە تواناکانی بدات، لای ئەو نوسەرە روخاوەیە کە لە بازاڕی حزبدا نەبێت کەس بایی ئەوەی بژی بەرهەمی قەڵەمەکەی لێ ناکڕێت، لای ئەو کرێچیانەیە لە نەدانی کرێی خانووەکانیاندا رووزەردییان بۆ مایەوە. داتایەکی ترمان ناوێ، حیکایەتی ئێمە لای ئەو باوکەیە کە قەرار بوو قەڵای منداڵەکانی بێت کەچی ئێستا لە دروستکردنیان پەشیمانە، لای ئەو دایکەشە لە میهرەبانیی زیاتری نییە بیبەخشێتە منداڵەکانی. ئێمە سەرتاپا غەرقی گومانین، گومانێکی ترمان ناوێت. ئێوەش هەوڵ بدەن هونەرەکەتان پێش بخەن.
.gif)
یادگار سدیق گەڵاڵی ئەمڕۆ دوو ئەندامی بەرێزی پەرلەمان( خاتوو لیزا فەلەکەدین و کاک هێڤیدار ئەحمەد) ڕاپۆرتێکیان لەسەر داهاتی هەرێمی کوردستان نووسییوە وەکو خۆیان دەڵێن دەرئەنجامی بەدواداچوون و وەڵامی پرسیاری پەرلەمانی بووە، بەندە لێرەدا جەخت تەنها لەسەر ئەو بەشە دەکەمەوە کە پەیوەستە بەداهاتی نەوتی هەرێمە وە وتێبینی و سەرنجەکانی خۆمی لەسەر دەنووسم. لە راپۆرتەکەدا دەڵێن:" هەرێمی كوردستان بەتێكڕا لە ڕۆژێكدا ٤٢٠ هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، پێویستە بۆ خوێنەران ئەوەش ڕوون بكەینەوە كەوا سەرهەڵدانی كێشەی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا قەیرانێكی وزەی جیهانی بەدوای خۆیدا هێنا، بەهۆی ئەوەی یەكێك لە گەورە كۆمپانیاكانی ڕوسیا بەشدارە لە پڕۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم ئەمەش كێشەیەكی كاتی بۆ فرۆشتنی بڕی ٦٠هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ مانگی ئادار دروستكردووە. بۆیە تێكڕای فرۆشی نەوت بۆ مانگی ئادار ٣٦٠ هەزار بەرمیل بووە لە ڕۆژێكدا". من لێرەدا بە دوو ئاراستە سەرنجەکانم دەردەبڕم : یەکەم:بەرهەمی نەوت. دووەم: فرۆش و بەبازاڕکردن. یەکەم: بەرهەمی نەوت. راستە راپۆرتەکە سەبارەت بەبەرهەم تەنها باسی هەناردەی رۆژانە دەکات کە بریتییە لە ٤٢٠ هەزار بەرمیل وەئەگەر ئەو بڕە نەوتەی کە رۆژانە دەدرێت بە پاڵاوگەی کار بۆ پاڵاوتن زیاد بکەین بۆ هەناردە ئەوا بەرهەم دەکاتە نزیکەی ٤٤٠ ۆ ٤٤٥ هەزار بەرمیل. من لێرەدا بۆ بەرچاو ڕوونی باسی ئاستی بەرهەمی کۆمپانیا ڕووسیەکان دەکەم لە نەوتی هەرێم و کاریگەریان لەسەر بەرهەمی هەرێم. لە هەرێمدا ٢ کۆمپانیای رووسی کاردەکەن (گازپرۆم و رۆزنەفت ) گاز پرۆم لە کێڵگەی گەرمیان و شاکەل وەبەرهێنان دەکات. کێڵگەی شاکەل هێشتا نەگەشتووەتە بەرهەم بەڵام گەرمیان بەرهەمی ٢٤ هەزار بەرمیلێک لە نەتی زۆر سووک دەبێت رۆژانە لە کاتێکدا لەساڵی ٢٠٢٠ دا بەرهەمی ٣٢ هەزار بەرمیل بووە. گازپرۆم پشکی ٤٠٪ ی کێڵگەکەی هەیە و کۆمپانیای وێستێرن زاگرۆسیش پشكی ٤٠٪ و هەرێمیش ٢٠٪ . گەر بەپێی گرێبەستەکانی هەرێم پشکەکان جیابکەینەوە ئەوا کۆمپانیا روسییەکە رۆژانە کەمتر لە ٧ هەزار بەرمیل نەوتی بەردەکەوێت لەو کێڵگەیەدا. سەبارەت بە رۆزنەفت ئەویش لەپێنج کێڵگەدا وەبەرهێنان دەکات بەڵام هێشتا هیچکام لەو کێڵگانە نەگەشتوونەتە بەرهەم هێنانی بازرگانی، هەروەها خاوەندارێتی ٦٠٪ی هێڵی بۆری نەوتی هەرێمیش دەکات. لەئێستادا گرفت لەبەرهەمی نەوتی هەرێم نییە و تەنانەت ئەگەر گەمارۆکانیش بەرهەمی کۆمپانیا نەوتییەکانی روسیا لەهەرێمیش بگرێتەوە هێشتا کاریگەرییەکی ئەوتۆی نابێ چونکە وەکو لەسەرەوە ئاماژەمپێدا پشکەکانیان هێندە نییە کاریگەری دروستبکات. لە هەمانکاتدا چەند کێڵگەیەکی بەرهەم هێنی هەرێم لەماوەی ئەمساڵدا بەرهەمیان بەرێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، لەوانەش هەریەک لە کێڵگەی شێخان، ئەتروش، سەرسەنگ و هولێر، بەمانایەکی تر بەرهەم ئەگەر زیادی نەکردبێت کەمی نەکردووە و لەماوەی ڕابوردوودا تارادەیەکی باش سەقامگیر بووە . لە لایەکی ترەوە تائێستا جگە لە بەریتانیا و ئەمەریکا و کەنەدا وڵاتانی ئەوروپا گەمارۆیان نەخستوەەتە سەر نەوت وبەرهەمە نەوتییەکان وگازی ڕوسی، تەنانەت رۆژی چوارشەمە کاتێک روسیا هەناردەی گازی بۆ پۆڵۆنیاو بولگاریا راگرد بە بیانووی ئەوەی روسیا بڕیاریداوە پارەکەی بە رۆبل وەربگرێت لەبری دۆلار یان ئیرۆ ئەو وڵاتانەش بەو بڕیارە نارازین ، بۆیە بینیمان زۆر بەی وڵاتانی ئەوروپا سەرکۆنەی راگرتنەکەیان کرد. دووەم: فرۆش و بە بازاڕکردن هەرێمی کوردستان لەماوەی چەند ساڵی ڕابوردودا و ئێستاشی لەگەڵبێت خۆی نەوتی بەرهەم هاتووی دەفرۆشێت و پاشان لە داهاتەکەی پشکی کۆمانیاکانی بەرهەم هێنی نەوتی لێ دەدات( راپۆرتی کۆمپانیاکانی نەوت و لێدوانی بەرپرسانی هەرێـم) جگە لەو نەوتەی پێشەکی پارەکەی وەرگرتووە ئەویتر بەنرخی رۆژ بەداشکاندن لەبازاردا دەفرۆشرێت. هەرێم دەڵێت کۆمپانیای رۆزنەفت کاری بەبازاڕکردنی بەشێک لەنەوتی هەرێم دەکات و بەپێی ڕاپۆرتی ئەو دوو پەرلەمانتارە بەهۆی کێشەی ئۆکرانیاوە کێشەی وزە لەجیهاندا درووستبووە "بەهۆی ئەوەی یەكێك لە گەورە كۆمپانیاكانی ڕوسیا بەشدارە لە پڕۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم ئەمەش كێشەیەكی كاتی بۆ فرۆشتنی بڕی ٦٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ مانگی ئادار دروستكردووە". راستە قەیرانی سوتەمەنی دروست بووە بەڵام خواستی لەسەر وزە زیاد بووە نرخ بەرزە بەتایبەت بۆ بازاڕی ئەوروپا کە زۆربەی هەرە زۆری نەوتی هەرێم گەر نەڵێم هەمووی بۆ ئەوێ دەچێت. ئەم قەیرانە وایکرد کە کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لەمانگی ئازاردا بەرمیلێک نەوتی کەرکوک بە زیاتر لە ١١٤ دۆلار بفرۆشێت و سوود لەو قەیرانەو زۆری خواست ببینێت. بەڵام لەبری ئەوە ئەم راپۆرتە پێمان دەڵێت نەک هەرێم نەیتوانیوە سود لەودەرفەتە وەربگرێت و داهاتی پێ زیادبکات بەڵکو نەیتوانیوە بەشێك لەبەرهەمەکەی لەبازاردا بفرۆشێت. دەپرسین چۆنە لەمانگی ئازاردا کۆمپانیا روسییەکە کێشەی بۆ دروست بووە و نەیتوانییوە نەوتی هەرێم بە بازاڕبکات؟ لەکاتێکدا گەمارۆکانی ئەمەریکا بۆسەر کۆمپانیا روسییەکان و بەتایبەت کۆمپانیاکانی وزە( گاز و نەوت) لە بەرواری ١ی نیسانەوە چووە بواری جێبەجێ کردنەوە ، واتە لە مانگی ئازاردا تەنانەت ئەمەریکاش کریاری نەوت و گازی روسی بووە و گەمارۆ لە سەر وزەی روسی نەچوبووە بواری جێبەچێکردنەوە و لەو ماوەیەدا کەشتییە نەوتییەکانی روسیا لە کەناراوەکانی ئەمەریکا لەنگەریان گرتووە. بەشێک لە نەوتی هەڕیم ئەگەر لە لایەن کۆ مپانیایەکی روسیشەوە بەبازڕ بکرێت هێشتا دەبێت لەمانگی ئازاردا کێشەی نەبوو بێت بەتایبەی کە خواست لەسەر نەوتی ئەم ناوچەیە لەسەرەتای کێشەی روسیا- ئۆکرانیاوە لەزیادبووندایە. گریمان کێشە بۆ کۆمپانیای رۆزنەفت درووست بووە، ئەی باشە ئەی توانای هەرێم لەماوەی ئەم ١٥ ساڵەی هەرێم نەوت بەرهەم دەهێنێت و دەیفرۆشێت نەگەشتووەتە ئەوەی رۆژانە ٦٠ هەزار بەرمیل لەنەوتەکەی لە بازاڕدا بفرۆشێت؟! لەم کاتەدا کە خواستی زۆر لەسەر نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەراست هەیە، بەتایبەت نەوتی هەرێـم دەگاتە بەندەری جیهان لەسەر مێدیتەرانە و زۆر نزیکی بازاری ئەوروپایە کە لەهەوڵی جێگرەوەی نەوتی روسیدایە. لە کۆتایدا دەپرسین ئایا ئێستاش کە لە کۆتایی مانگی نیسانداین هێشتا کێشەی بە بازاڕکردنی ئەو ٦٠ هەزار بەرمیلە چارەسەر نەبووە؟ ئەی باشە داوی ئەو هەموو ساڵە تا ئێستا فێر نەبووبین بازاڕ بۆ نەوتەکەمان بدۆزینەوە ئەی چۆن گاز بەرێوە دەبەین و بازاڕی بۆ دەدۆزینەوە کە وەکو دەزانین پرۆسەی گاز ئاڵۆزترە و کێشە و نفوزی سیاسی زیاتر لەخۆدەگرێت.
عرفان عه‌زیز یه‌كێك له گرفته هه‌ره‌سه‌ره‌كیه‌كانی سیاسه‌ت و ئیداره‌ی به‌رێوه‌بردنی عێراق له‌وه‌دایه كه هێزه سیاسییه‌كان ده‌قیان گرتووه به‌م شێوه حوكمڕانییه‌وه و كه‌سیشیان لێی رازی نین، هه‌موویان هه‌وڵی چاكردنی ده‌ده‌ن كه‌چی هه‌رخراپتر ده‌بێت، بڕیاری سیاسی له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و سیسته‌مه ده‌ق كراوه تا ئێستا درابێت دووشت بووه؛ یه‌كه‌م ئه‌نجامدانی ریفراندۆم، دووه‌م ده‌ست بردنه بۆ بابه‌تی پرسی كۆنفیدرالی كه به‌رێز مه‌سروور بارزانی له دیداری چاته‌م هاوس له‌به‌ریتانیا به‌روونی ئاماژه‌ی پێداوه، هیچ هێزێكی سیاسی له ده‌ره‌وه‌ی سه‌ركردایه‌تی پارتی (نه‌ك به بیركردنه‌وه‌یه‌كی حزبیانه)نه‌یان توانیووه گۆڕانكاری له‌م سیسته‌مه ئیداره‌دانه بكه‌ن، ره‌نگ بێت زۆرێك له خه‌ڵك بپرسن بۆچی ده‌بێت له‌م كاته‌دا بابه‌تی كۆنفیدڕالی باس بكرێت، له واقعدا به‌م هۆیانه‌وه ده‌بێت باس بكرێت: یه‌كه‌م: بۆ نزیكه‌ی دوو ده‌یه ده‌ڕوات، واته 18 ساڵه له‌دوای رووخانی سه‌دام حوسێن، بڕیار وابوو كه عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات بونیاد بنرێت به‌وهۆیه‌وه سه‌ركردایه‌تی سیاسی كوردستان كارایانه كاری كرد بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ستووری عێراق له ساڵی 2005 بنوسرێته‌وه، ته‌بعه‌ن نه‌ك ئه‌و سیسته‌مه شكستیهێنا به‌ڵكو خودی عێراقیشی گه‌یانده ئه‌مرۆ كه كه‌س نازانێت دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات له عێراق چۆنه و كێ ده‌یكات. دووه‌م: ئەم واقیعە تاڵەی ئێستای عێراق كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاماژەی پێ كرد، بەو جۆرە باسی كرد: «ئێمە لە دوای ساڵی 2003وە بە ئومێدی ئەوە بووین ئایندەیەكی باشتر ببینین، بەڵام بارودۆخەكە ئەمەیە كە ئێستا دەیبینین و نابێت چیدیكە بەو شێوەیە بەردەوام بێت و، دەبێت بەشی ئەوەندە بوێریمان هەبێت، ددان بەو ڕاستییەدا بنێین و بە دوای چارەسەرێكی تازەدا بگەڕێین». واقعی ئه‌م قسه‌یه له‌وه‌دایه كه له‌عێراقی نوێدا فاكته‌ری به‌هێز بۆ پێكه‌وه ژیان و چاره‌سه‌ری پرسه‌كان وه‌لاوه نراوه، رێككه‌وتن و ده‌ستووری عێراقیش به‌س به‌ناو ماوه‌ته‌وه، ئه‌وه‌ی حوكمی عێراق ده‌كات بڕیاری ده‌ره‌وه‌ی عێراقییه‌كان و میزاجی شه‌خسییه. سێیه‌م: ئێستا سه‌رۆكی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌روازه‌یه‌كی پێشكه‌ش كردووه بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و پرسانه، له دیداره‌كه‌ی چاته‌م هاوس به‌روونی ئاماژه‌ی به‌وه‌دا كه ده‌بێت گه‌ڕان بكرێت به‌دوای مۆدیلێكی جیاوازی حوكمڕانی له عێراقدا و ده‌بێت هه‌یكه‌لیه‌تی ئه‌م مۆدیله جیاواز بێت، چونكه ئه‌مه واقعه عێراق له ده‌وڵه‌تێكی سته‌مكار و دیكتاتۆره‌وه ده‌بێت بگۆرێت بۆ ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیه‌ت و دیموكراتی، سه‌رۆكی حكوومه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیاییه‌ك بدات به عێراقییه‌كان له كۆڕبه‌نده‌كه دڵنیایی دایه هه‌موو لایه‌ك كه ئه‌م مۆدیله نوێیه كه بڕیارە بۆ عێراق بدۆزرێته‌وه، مانادار نییه به داماڵینی ده‌سه‌ڵات له به‌غدا به‌ڵكو ئه‌مه بنه‌مایه‌كه بۆ سیسته‌می ئیداره‌ی عێراق كه به‌هاوبه‌شی بڕیاری له‌سه‌ر بده‌ن و بیری لێ بكه‌نه‌وه،یه‌كێك له‌و خاڵه گرنگانه‌ی سه‌رۆكی حكوومه‌ت باسی لێوه‌كرد ئه‌وه‌یه كه ده‌بێت لایه‌نه‌كان بوێری ئه‌وه‌یان هه‌بێت به‌ئاشكرا باس له‌وه بكه‌ن كه چ سیسته‌مێكی مۆدێرن بۆ عێراق باشه، كه نمونه‌ی كۆنفیدڕاڵی له‌زۆر شوێنی جیهان هێنایه‌وه كه كۆمه‌ڵگاكه‌شیان زۆر گه‌شه‌ی كردووه، كه‌وایه له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه ده‌بێت كۆنفیدڕاڵی وه‌ك گرنگیه‌كی هه‌نووكه‌یی وه‌ربگیرێت. ئێستا ره‌نگه پرسیاری زۆر بێته ئاراوه كه بۆچی له وتاری سه‌رۆكی حكوومه‌ت جه‌خت له پرسی كۆنفیدڕالی كرایه‌وه، دوای ئه‌وه زۆرێك له یاساناسان و شاره‌زایان وایان لێكدایه‌وە كه بنه‌ماكانی عێراق بۆ كۆنفیدرالی ناشێت، به‌ڵام له (چاته‌م هاوس) سه‌رۆكی حكوومه‌ت به‌ئاشكرا گوتی«دەستووری ئێستا وەسفی عێراق دەكات وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بەڵام لە واقیعدا ژمارەیەك لە بڕگەكانی كۆنفیدڕاڵین، ئەو بڕگانە ڕێگەمان پێ دەدات، بۆ ئەوەی بیكەینە پراكتیك، نەك تەنگژە و، كیانێك بیەویت ئەوی دیكە ناچار بكات. بۆیە با ببینە هاوبەشی یەكسان و لە ناو دامەزراوە هاوبەشەكانمانەوە چارەسەری ئەو پرسانە بكەین، كە گرنگیی هاوبەشی بۆ هەموومان هەیە، هەر لە «بارزگانی، ژینگە، ئاسایش ئەو مۆدێلەی بانگەشەی بۆ دەكەم، هیچ هەڕەشەیەك بۆ سنووری نیشتمانی دروست ناكات، بەڵكو ددانپێدانانێكی درەنگوەختە سەبارەت بەوەی پێشتر ڕووی داوە و باشترین ڕێگەیە بۆ گۆڕینی ئەو دۆخە نەخوازراوە. بۆیە كاتی ئەوە هاتووە چیدی ڕاستییەكان نەشارینەوە و، پێویستمان بەوەیە بوێرانە ڕووبەڕووی كەموكورتییەكانی خۆمان ببینەوە». لێره‌دا ئه‌وه‌ی گرنگه باس بكرێت ئه‌گه‌ر له ده‌ستووری عێراقیشدا بابه‌تی كۆنفیدڕالی زۆر باس نه‌كراوه و ئیشاره‌ی پێی نه‌كراوه، به‌ڵام ده‌كرێت له چوار چێوه‌ی واقعی عێراقدا به‌پراكتیك ئه‌مه جێبه‌جێ بكرێت وه‌ك هه‌رێمی كوردستان كه پێشووتر له ده‌ستووری عێراق ئاماژه‌ی پێ نه‌كرابوو به‌ڵام كه بوه ئه‌مری واقع دواتر له ده‌ستووری 2005 عێراق دانی پێدانراوه، بۆ بابه‌تی كۆنفیدرالیش وایه سه‌ره‌تا دروستكردنی واقعی كۆنفیدرالی دواتر ده‌توانرێت ئه‌گه‌ر پێویست بكات ئه‌و ماده زیاد بكرێت، ئه‌گه‌ر عێراق هه‌نگاو به‌ره‌و سیسته‌می نوێی به‌رێوه‌بردن بنێت هه‌موو ئاماژه‌كان به‌ره‌و ئه‌وه‌ن كه رزگارمان بێت له ئه‌گه‌ری به‌لوبنان بوونی عێراق و دووباره‌كردنه‌وه‌ی شه‌ڕی ناوخۆیی، چونكه به‌م سیسته‌مه‌وه عێراق دۆخی له‌مه باشتر نابێت. ئه‌وه‌ی گرنگ بوو به‌شێكی په‌یامه‌كه‌ی سه‌رۆكی حكوومه‌ت له‌چه‌قی به‌ریتانیا بوو له‌به‌ر چاوی میدیاكانی جیهان هه‌ڵبه‌ته هۆكاری هه‌ڵبژاردنی كات و شوێنی دیداره‌كه مه‌به‌ستدار بوو سه‌رۆكی حكوومه‌ت جۆری گرفته‌كانی دیاریكرد ده‌ركه‌وت كه سه‌رقاڵی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی به عێراقێكی یه‌كگرتوو و به‌هێز و دیموكرات وه‌هیمه چونكه پێكهاته‌ی عێراق له‌سه‌ره‌تاوه به‌خراپی دامه‌زاروه، بۆیه ئێستا ئه‌ركی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تییه كه پشتیوانی بیرۆكه‌ی نوێ بكه‌ن بۆ چاره‌سه‌ری پرسی عێراق، به‌ریتانیا هاتنه پێشه‌وه‌یه‌كی باشی هه‌یه، دیداری سه‌رۆكی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ڵ، سه‌رۆكوه‌زیرانی به‌ریتانیا، بۆریس جۆنسن گرنگ بوو، به‌پێی ده‌ستووری به‌ریتانیا سه‌رۆكوه‌زیران یه‌كه‌م ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردنی وڵاته و به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ هیچ دامه‌زاروه‌یه‌ك ده‌توانێت بڕیار بدات، كه‌وایه كۆبوونه‌وه‌كه له‌گه‌ڵ سه‌رۆكێك بووه كه ده‌سه‌ڵاتی هه‌ر بڕیارێكی هه‌بووه كه بیه‌وێت له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان بیكات، دواتر سه‌رۆكوه‌زیرانی كوردستان له‌گه‌ڵ کواسی کوارتینگ، وەزیری کاروباری وزە و بازرگانیی بەریتانیا کۆ بووەوە، دواتر ڕۆژی 19ی نیسانی 2022 مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە لەندەن لەگەڵ ئەماندا میلینگ، وەزیری دەوڵەتی بەریتانیا بۆ کاروباری ئاسیا و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کۆ بووه‌وه، له هه‌مان ڕۆژدا مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی سەردانەکەی بۆ شانشینی یەکگرتوو، لە شاری لەندەن لەگەڵ لیز ترەس، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا کۆ بووه‌ته‌وه و دواتر چاوی به هه‌ریه‌كه له نه‌دیم زه‌هاوی، وه‌زیری په‌روه‌رده‌ی به‌ریتانیا و باڵیۆزی عێراق له به‌ریتانیا و تۆنی بلێر سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشووی به‌ریتانیا كه‌وتووه. جوڵه‌ی ئه‌م سه‌ردانه و دیداره گرنگه‌كان ده‌رخه‌ری ئه‌وه‌یه كه به‌ریتانیا سیاسه‌تێكی تازه له‌ناوچه‌كه ده‌گرێته‌به‌ر، به‌ده‌ر له سیاسه‌تی كۆنی ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریكا، واقعی ئێستای عێراقیش وایه كه ئه‌مه‌ریكا جۆرێك له رووی سیاسییه‌وه كشاوه‌ته‌وه و ئه‌وروپاش ده‌یه‌وێت له‌رێگای كۆمپانیاكانه‌وه بێته‌وه بۆ عێراق به‌ڵام به‌ریتانیا له‌هه‌ردوو روه‌وه گرفتی نییه هه‌م له‌رووی سیاسییه‌وه گرفتی نییه هه‌م كۆمپانیاكانی بواری نه‌وتی رۆڵی گرنگیان هه‌بووه له عیراقدا. له‌باره‌ی كه‌رتی وزه و گازی سروشتییه‌وه، گرنگه كه‌مێك هه‌ڵوه‌سته‌ی له‌سه‌ر بكرێت، سەرۆكی حكومەتی كوردستان لە ڕۆژی یەكەمی كۆڕبەندی جیهانیی وزە كە لە ژێر ناونیشانی «جیۆپۆلەتێكی وەرچەرخانی وزە» بەڕێوە چوو، لە پەنێڵێكیدا بە ناونیشانی «پەرەپێدانی وزە، هەناردەكردن و ئایندەی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا»، له وتاره‌كه‌دا باسی له‌وه‌كرد كه ئێستا كوردستان توانای بەرهەمهێنانی 500 هەزار بەرمیل نەوت و 500 ملیۆن پێی سێجا گازی لە ڕۆژێكدا هەیە به‌شێكی زۆری كۆمپانیاكانی بواری نه‌وت و گاز له‌وێ ئاماده‌بوون به‌تایبه‌ت، هەر پێنج كۆمپانیای نەوت و گازی «شامران، گەلف كیستون، گەنەڵ ئینرجی، كریسنت كۆمپانی، پیترۆ گرووپ» گرێ درا، كە هەر پێنج كۆمپانیاكەش لە دوای پەسەندكردنی یاسای نەوت و گازی هەرێم لە كوردستان وەبەرهێنان لە كەرتی نەوت و گاز دەكەن، ئه‌وه‌ی گرنگه له كوردستانه‌وه نه‌خشه رێگای داهاتووی وزه له ناوچه‌كه په‌ره‌پێبدرێت و ئاستی وه‌به‌رهێنان له‌و كه‌رته زیاتر بكرێت، له داهاتوودا ئه‌وروپا و به‌ریتانیشا پشت به كه‌رتی وزه‌ی كوردستان ده‌به‌ستن ئه‌وه‌ی گرنگه له ئیستاوه نه‌خشه رێگای داهاتووی ئه‌م پرۆسه‌یه به‌ڕێك و پێكی هه‌نگاوی بۆ بنرێت.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
