سالار مەحمود  سەدر دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمانتارەکانی پێشکەش بە پەرلەمان کرد، قبوڵکردن و نەکردنی لە رێگەی دانیشتنی پەرلەمانەوە دەبێت و بەدەنگدان ئەبێ. نەک سەرۆکی پەرلەمان تەنیا ئەرکی سەرۆکی پەرلەمان ئەوەیە ئیستقالەکان وەرگرێ و ئاراستەی بکات بۆ دانیشتنی داھاتووی پەرلەمان.  سەدر بۆ لە حکومەت ئیستقالە ناکات؟ سینارێۆکانی زوو ھەرزان دەبن، ئەوەی حەلبوسیش کردی بۆ بێ بەھاکردن و نەھێشتنی نرخی دەستلەکارکێشانەوەکن بوو. عیراق لەبەردەم چوار سیناریۆدایە یەکەم: دۆخەکە وەک ئێستا بمێنێتەوە ئەمری واقیع بەردەوامی پێ بدرێت. کە ئەمە خواستی ئێرانیشە. دووەم: ململانێکان ببرێتە شەقام و بەئاراستەی بەریەککەوتن بڕوات، ئینجا لایەکی شیعە بەسەر لایەکدا تەسلیم بون رابگەیەنێ. سێیەم: حکومەتی لەناکاو گوار‌و رابگەیەنرێت بەھەندێ گۆڕانکاری وەزارەتەوە. چونکە پەرلەمان یارمەتی حکومەتیش نادات لەپەسەندکردنی بودجەشدا بۆی. چوارەم: ھەڵبژاردنی پێشوەخت و ھەڵوەشانەوەی پەرلەمان لەلایەن خۆیەوە. ئەم سیناریۆیانە لەبەردەم پرۆسەی سیاسین لە عیراق. وڵاتەکە لە ئایندەدا تووشی قەیرانی قوڵتر ئەبێتەوە. کوردیش جگە لەوەی دابەشبوە بەسەر ئەم جەمسەرانەدا وەک تەماشاکەر سەیری رووداوە قوڵەکانی ھەناوی پێکھاتەکانی عەرەبی عیراق و ململانێی ھێزەکانی دەکات. بۆیە ھیج سودێک لە دۆخەکە نابینێ و لەھەر بەریەک کەوتنێکی بەغدادا کوردستان تێوە دەگلێنن. ھەڵێک بۆ کورد ھاتۆتە پێشەوە سود لەم کێشانە ببینێ و پێگەی لاوازی خۆی بەھێز بکاتەوە بە پرۆژەو یەکگرتوویی لەسەر بنەمای دان و وەرگرتن. پشتیوانی راستکردنەوەی ھەر بارێکی گلاوی بەغدا بکات. عێراق لە رووی ئابوریەوە بەھێزەو ھەستاوەتەوە، لە رووی سیاسیەوە تەپیوە. قەرزی کۆیتی دایەوە. نرخی نەوت بەرزەو پارەی ھەیە. لەسەر بنەمای زیندوکردنەوەی کورد لەسەر پشکی ١٧٪‏ لە بودجەو موچەی فەرمانبەرانی کوردستان و خاکی ناوچەدابڕاوەکان گفتوگۆ بکات ئەبێتە ستراتیژێک، خەڵکی ھەرێم پشتیوانی ئەو ستراتیژە ئەکات نەک پلەو پۆست.

کاوە محەمەد بەدەر لەپاڵنەر و لێکەوتەکانی دەستلەکارکێشانەوەی بە کۆمەڵی پەرلەمانتارانی سەدر، بەڵام موقتەدا و رەوتەکەی هەمیشە کاریان لەسەر دروستکردنی رووداو کردووە؛ جارێک بڕیاری بەشدارینەکردن لەهەڵبژاردن و جارێکی تر بڕیاری بەشداریکردن دەدات و دواتر دەبێتە گەورەترین فراکسیۆنی شیعەکان. ئەم رووداوەی ئەمڕۆش کە پەرلەمانتارەکانی نامەی دەستلەکارکێشانەوەیان پێشکەشی سەرۆکی پەرلەمان کرد و جارێکی تر کایەی سیاسی و شەقامی عیراقیان شڵەقاندەوە، وایکرد هەمیشە چاوەکانی لەسەر بن و چاوەڕێی سوپرایزی لێ بکرێت. ئەمەش فاکتەری هەرە گرنگی زیادکردنی کورسییەکانی بوو لەپەرلەمان کە بێگومان راوێژکارەکانی دەروی موقتەدا رۆڵی گرنگیان لەوەدا هەیە، تا هەردەم کارخانەی پیشەسازیی  ڕووداوەکان بن و هەمیشە خۆیان سەنتەر و کار بن ئەوانی تریش تەنها پەراوێز و کاردانەوەیان بۆ بمێنێتەوە.. ئێستا پێموایە ئەگەری هەرە بەهێزی بەردەم پرۆسەی سیاسی لەعیراق ئەوەیە کە هەڵبژاردن سەرلەنوێ بکرێتەوە، چونکە هەر حکومەتێک بە بێ سەدرییەکان پێکبهێنرێت، بەرگەی کارت و چەکەکانی دەستی سەدر ناگرێت، بەهێزترینیشیان گەرمکردنی شەقامێکە کە لە ئەساسدا دەکوڵێت.

هیوا عومەر  بەشی یەكەم  لە جیهانی ئەمرۆماندا، نامۆبوون  (الاغتراب –  Alienation) وەك پەرچەمێك باڵی كێشاوە بەسەر بوون و پێگەی تاك و كۆمەڵ، نامۆبوون لە خودەوە بۆ گشت ، لە شوێنی كارەوە بۆ خێزان،لە فەزای گشتی و رۆڵی تاك لە ژیانی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و كلتورییەوە، زۆرینەی زۆر لە دۆخ و پێگەی بێ‌ كاریگەری و پەراوێزخراوی، خۆی دەبینێتەوە.  هەنووكە زیاتر لە هەمووكاتێك مرۆڤ هەست بەوە دەكات لە ژێر بارێكی قورس دایە،هەست دەكات هێزێك، شتێك، لە دەرەوەی خۆی،حوكمی بەسەردا دەكات، ئەم هێزە لە ڕەهەندی جیاجیاوە ئامادەیی هەیە،ژیان بەجۆرێك قاڵب كراوە دەبێتە بەناچاری بچیتەناوییەوە... ئەوەیە ساتی نامۆبوون، ئەو كاتەیە مرۆڤ تیایدا هەست بە پچران و بوونی هێزێك لەسەروی خۆییەوە، دەكات .  لەمرۆدا، زۆرینەی رۆژهەڵاتییەكان بە ئومێدی دۆزینەوەی پێگەی ونبویان پەنادەبنە بەر كۆچكردن بەرەو خۆرئاوا،گەنجان بەتایبەتی، بەشێكی دانیشتوانی خۆرئاواش پێیان وایە ئەوە كۆچی خۆر هەڵاتییەكانە پێگەو بوونی ئەوانیان لە وڵاتی خۆیان لاوازو بێ‌ كاریگەر كردووە، لە شوێنی كارو فەزای ئەوێدا.  لەژێر كاریگەری گوتاری راستڕەوەتوندرەوەكاندا رۆژ لە دوای رۆژ گوتاری رق و كینەو راسیزم و فاشیزم وجیاوازی رەگەزی لەمسەری دوونیا بۆ ئەوسەری، رێگەی بۆخۆش دەكرێت بۆ مانەوە لەچەقی بازنەیەكی داخراودا . لە جیهانی ئاینەكانیش بەڵێنی بوونی جیهانێكی تر و ژیانێكی تر لەدوای مردن بە جۆرێك لە جۆرەكان دەتوانین لەو رەهەندەوە بەدوایدا بگەرێن،  وەك پارچەكردارێك لەبەرامبەر نامۆیی  لە ژیانی راستەقینەدا.  لەلای خۆشمان، بەپێی تازەترین ڕاپرسی كە كۆمپانیای شیكار بڵاوی كردۆتەوە، زۆرینەی زۆری دانیشتوانی هەرێمی كوردستان پێیان وایە ئەوان هیچ رۆڵ و پێگەیەكیان لە ژیانی سیاسی و ئابوری هەرێمدا نییە، هیچ شتێك بۆ ئەوان نییە، دۆخی نامۆبوون زۆرینەی زۆری بەرەو ئەوەبردووە "ئەگەر بۆیان بگونجێت ئەم وڵاتە جێدەهێڵن"، لە وەڵامدا ئاوا وەڵام دەدنەوە.    ئەگەر پێش نزیكەی دووسەدە بەهۆی نەزمی سەرەتایی سەرمایەداری ئەوكاتەی خۆرئاوا،كرێكار دە بۆ دوانزە تا نزیك حەفدە كاتژمێر كاری پێكرابێت و رۆژ لە دوای رۆژ بەهای هێزی كاری لەدەستدابێت، یان لە كائینێكی زیندووی داهێنەرەوە رۆڵی كاڵایەكی ناو بازاری سەرمایەی بۆ داتاشرابێت، بەڵام لەدۆخی ژیانی خۆرهەڵات و وڵاتانی دەوروبەر لەساییەی ئابوری بەرخۆری، خودی مرۆڤ و هێزی كارەكەی وەك كاڵایەكی ئەوپەری بێ‌ بەهاو بێ‌ كاریگەر لە شوێنی كارو سیستەمی سیاسی ئابوری مامڵەی پێوەدەكرێت، رۆژ لە دوای رۆژیش بەهاكەی لەبەرامبەر كاڵای راستەقینە لەدەست دەدات جگە لە ونبوون و لاواز بوونی پێگەكەی. "هەریەكێكمان بەجۆرێك لە جۆرەكان كۆیلەی خاوەنكار یان شوێنێكین" ئەمە قسەی ئەو كرێكارەبوو لەم رۆژانەدا لە یەكێك لە ماركێتەكانی هەولێر لە كاتی داگرتنی باری كەڵو پەل، ئاوای بە كرێكارەكەی هاوررێ‌ گووت. تەنها ئاوەرێكم لێدایەوە ئەویش بە ئەسپایی تێپەری و رۆیشت بۆ ئەوەی چەند كارتۆنێكی تر دابگرێت .   لەئاستی گشتیدا، لەكن حزبە حكومرانەكان و بەشێكی زۆری ئۆپۆزسیۆنەكانیش بەشداری سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆڵگێرانەوە بۆ تاك و گشت، تەنها بریتییە لە دەرفەتێك لە چوارساڵ جارێك لەچەندخولەكێكدا بە رێگەی بەشداریكردن لە سندوقی هەڵبژاردن بانگشەی گەرانەوەی پێگە و رۆڵ بۆ هاوڵاتیان دەكەن؟ لە كاتێكدا بەهەر نرخێك بێت پێشتر زەمینەو پێداویستییەكانی مانەوەی خۆییان مسۆگەركردووە، ئەگەر كاربگاتە سەر ئەوەی ئەم رێگایەش دەبێتە هۆی دەرهێنانی بەڕەكە لەژێرقاچیان، ئەوە ئەوەش ئەنجام نادەن، وەك ئێستا دەیبنین .  كاتێك زۆرینەی زۆری دانیشتوانی هەرێمی كوردستان و عێراق بایكۆتی دواین هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق دەكەن، دەتوانین وەك ئاماژە و پارچەكرداری ساتەوەختێكی مێژوویی نامۆبوونی زۆرینە لێكبدەینەوە،زۆرینەیەك تێگەیشتووە پێگە و بونی ئەوان بەم سیستەمە تەواو نامۆیە، ئەم مۆدێلە لە بەرێوەبردن (كاڵایەكە پر بە باڵای كەمینەیەكی ئۆلیگاریشی دارایی .  ماركس لە ( دەقە ئابوری و فەلسەفییەكاندا) باسی ئەوە دەكات ئامانجی مرۆڤ سەربەستییە بەڵام نامۆییی بە رێگری جەوهەری گەیشتن بە سەربەستی دەبینێت.هەر لەو روانگەیەوە، لەمێژوودا لەگەڵ دەست  بەسەرداگرتنی هۆیەكانی بەرهەمهێنان لەلایەن كەمینەیەكەوە، لەوكاتەوە پێگەی مرۆڤ و رۆڵ و وەزیفەی كاركردنی بەتەواوی دەستكاریكرا و لە سروشتی خۆی دابڕێنرا،كاركردن لە بڕی ئەوەی بۆ ژیان بێت و بەشێك بێت لە چالاكی ئارەزمەندانە و كاری داهێنەرانەی مرۆڤ، تەواوی ژیان دەبێتە كاركردنی زۆرەمڵێ‌ و لەپێناوی كاركردندا بچوككراوییەوە، لەوكاتەوە مرۆڤ سەربەستی لە دەست دەدات و نامۆدەبێت.  تەنیا لێرەدا كۆتایی نایەت كاتێك خودی كاركردن دەگۆرێت بۆ كاڵا، كاڵایەك بەشێكی بچوكی بۆ بەرهەمهێنانەوەی هێزی بەرهەمهێنانی كاڵای بنەرەتی بەكاردەهێنرێت، بەشەگەورەكەشی بۆ بەرهەمهێنانی زێدەبایی (فائچ القیمە) بەكاردەهێنرێت. هەروەك ماركس لە سەرمایەدا باسی دەكات .  كارڵ ماركس لە دەستنووسەكانی ساڵی 1844دا لە رستەیەكدا دەڵێت: "جیهانی مرۆڤ هەژارتردەبێت لەگەڵ دەوڵەمەنتربوونی دونیای شتەكان".  ئەمەگرێدراوە بە نامۆبونی مرۆڤ لەكارو بەرهەمی كارەكەی، كاتێك كارو بەرهەمی كار لەپێناو كرێكاردا نابێت، لەوكاتەوە پچڕان و دابرانی كرێكار لە ژینگەی كارەكەی دێتەكایەوە .  لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا  چەمكی نامۆبوون وەك چەمكێكی فەڵسەفی بەكار هاتووە و دواتر رۆچووە ناو زانستە كۆمەڵایەتییەكان، سەرەرای سەرهەڵدانی تێگەیشتن و تیوری  جیاواز لەوبارەیەوە بەڵام دوای نزیكەی دووسەدە هەنوكە ناتوانین نكلۆڵی لە لاوازی تا ئاستی نەمانی پێگەو رۆڵی تاك و كۆمەڵ بكەین، لە شوێنی كارەوە بۆ شوێنی بەشداری سیاسی، لە خێزانەوە بۆ ناو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، لەناو پارتە سیاسیەكانەوە بۆ هەڵبژاردنەجۆراوجۆرەكان، لە خودی مرۆڤ لەخۆیدا، لە پەیوەندییەكانی مرۆڤ و ژینگە هتد ... هەموو ئەمانە بەشكێن و گرێدراون بە دەرهاوێشتەی سیستەمێك، كرۆكەكەی دەگەرێتەوە بۆ دەستبەسەرداگرتنی هۆیەكانی بەرهەمهێنان وژینگەی كار، لەپێناو خوڵیای كۆكردنەوەی سامان و هێز لەدەستی كەمینەیەك.  ئەنگڵس باسی ئەوەدەكات یەكەم هۆكاری بنچینەیی كە ڕۆڵی هەبووە لە پەرەسەندنی مرۆڤدا، كار بووە. بەشێوازێكی تر  كار بووە هۆی ئەوەی مرۆڤەكان كەرەستە درووستكەن و دواتریش كەرەستە بووەهۆی ئەوەی مرۆڤەكان باشتر و چالاكتر كاربكەن. پەرەسەندنی كار و كەرەستەكان پێویستی كۆكردنەوەی مرۆڤەكانی لەدەوری یەك زیاتر كرد ئەمەش بوە هۆی پەرەسەندنی زمان، هەرلێرشەوە كۆمەڵی سەرەتایی مرۆڤ  و كاری هەرەوەزی دێتەكایەوە، كار دواجار بەشێوەیەك، ئافرێنەری خودی مرۆڤیشە . هەروەك ماركس لە كتێبی سەرمایەدا پرسی پشكوتویی زمانی مرۆڤ  وەك بەر ئەنجامی بەرهەمی كۆمەڵایەتی لێك دەداتەوە .  كاتێك گۆڕانكاری بەسەرخاوەنداریەتی هۆیەكانی بەرهەمهێنان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان دێت بەدوای خۆیدا نامۆیی لە ئاستی خود، مرۆڤ وكۆمەڵگەو سروشتیشدا دروست دەبێت، كە كرۆك و ریشەی ئەوانیتریش بەستراوەتەوە بۆنامۆیی لەكاردا.  لەبەشەكانی تر زیاتر ڕۆدەچینەناو ئەم كڕۆكە ماتریاڵییە مێژوویی و فەڵسەفییە، لە كن هیگڵەوە بۆ فیورباغ و لەوێشەوە بۆ ماركس و دواتریش لای قوتابخانەی فرانكفۆرتییەكان هتد... 

ساڵح ژاژڵەیی ئەنجومەنی شارەوانی پێكهاتوە لە بەرپرس و نوێنەری چەندین فەرمانگەی هەستیارو خاوەن دەسەڵات و چەندین لایەنی تر. كاری ئەم ئەنجومەنە  ئاگاداربون و بەدواداچونی  كاروباری دامودەزگانی حكومەت و ڕێكخستن و بەڕێكردنی كاروباری هاولاتیان و پارێزگاریكردنە لە موڵك و ماڵی گشتی و هاوڵاتیان. بەڵام لەبەرئەوەی لە ئێستادا حیزب حكومەتێكی ترە لەناو حكومەتداو زۆرینەی هەرەزۆری  بەرپرسی فه‌رمانگە گرنگ و ئەساسییەكان لە حیزبی دەسەڵااتدارن، كاروبارەكان بەشێوەی ئاسایی و یاسایی بەڕێوەنابرێن و بەزۆری بە میزاجی شەخسی و بە فەرمانی بەرپرسە باڵاكانی حیزب  بەڕیوەدەچن، بۆیە هەموو شتێك لە گرێژەنە چوەو لە سەرسكەی خۆی نەماوە.  پرسیار: ئەگەر بەرپرسی ئەم فەرمانگانە خۆیان كاری نایاسایی و سەرپێچیان كرد كێ لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەكات؟. لەكاتێكدا بەپێی یاسا هەموو كەس دەبێ لێپرسینەوەی لەگەڵ بكرێت لەكاتی ئەنجامدانی كارێكی نایاسایی و ڕێگا پێنەدراو. ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی هەمویان بەرپرسیارن لەبەرامبەر ئەو سەرپێچیانەی لە شارەكەدا دەكرێن. ئەگەر ئەندامێكی ئەنجومەن خۆشی سەرپیچی نەكردبێت، نابێ بێدەنگ بێت لە بەرامبەر ئەوەی ئەندامێكی تری ئەنجومەنەكە كاری نایاسایی كردوە.  ئەو سەرپیچیانەی ئێستا لەناو شاری سلێمانیدا دەكرێن دوو جۆرن: هەندێ سەرپێچی دەكرێت  لە دەرەوەو سەروی دەسەڵاتی ئەنجومەنی شارەوانییە. واتە لەلایەن بەرپرسانی باڵای حیزبەوە ئەنجام دەدرێن. بەڵام لەم حاڵەتەشدا نابێ ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی بێدەنگبن. بۆ نمونە: ماوەی ساڵێك لەمەوبەر بەناوی دژە تیرۆرەوە بە هەزاران پارچە زەوی بەبێ ڕەەزامەندی و ئاگاداری شارەوانی هەر بە هەوایی ئیفڕاز كران و دابەشكران. لەلایەن فه‌رماندەكانی هێزەكانی 70و بەناوی كەسوكاری شەهیدانەوە بە هەزاران پارچە زەوی بە هەمان شێوەی دژە تیرۆر دابەشكران و تەخشان و پەخشان كران. لەماوەی چەند ڕۆژی پێشوشدا لەلایەن بەرپرسێكی دژە تیرۆرەوە لە دۆڵەڕوت دەستگیراوە بەسەر 14 دۆنم زەویداو بەش بەش كراوە. لەم حاڵەتانەدا دەبێ ئەنجومەنی شارەوانی بێنە سەرخەت و كۆنگرەی ڕۆژنامەوانی ئەنجام بدەن و ڕایگشتی لێ ئاگادار بكەنەوەو ناڕەزایی دەربڕن، ئەگەر بە قسەیان نەكرا، دەبێ هەڕەشەی دەستلەكاركێشانەوە بكەن. ئەگەر وانەكەن شار بەرەو وێران بون و داگیركاری دەڕوات خۆشیان بێ بایەخ دەبن.  بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانی و كارەساتی گەورەیە بایی ملیۆنان دۆلار موڵكی گشتی لەلایەن شارەوانی و فەرمانگەی وەبەرهێنانی سلێمانیەوە بە خۆڕایی و لەبەرامبەر هیچدا بەمیزاجی خۆیان یان بە فەرمانی بەرپرسانی حیزبی باڵا تەخشان و پەخشانكراوە، لەكاتێكدا ئەمانە خۆیان بەرپرسیارن و دەبێ خۆیان ڕێگربن لەبەرامبەر بەهەدەردانی موڵك و ماڵی گشتیدا. ئەی دەبێ كێ لێپرسینەوە لەمانە بكات و بیانداتە دادگا. دەستدرێژییەكان ئەوەندە زۆرن لەسەر موڵك و ماڵی گشتی، میدیاكان بە زەحمەت فریای بڵاوكردنەوەو بەدواداچۆن دەكەون. لە ئێستادا شاری سلێمانی لەبەردەم مەترسی داگیركارییەكی زۆر گەورەدایەو ئەگەر كار هەر ئاوا بڕوات، هیچ ئەرزێكی بەتاڵ لەناو شاردا نامێنێت. سەرنج بدەن: شوێنی مەسڵەحەی كۆن كە بڕیار وابوە بكرێتە باخچە، ئێستا دەكرێتە باڵەخانەی نیشتەجێبون كە دەكەوێتە ناوەڕاستی گەڕەكی نیشتەجێبونەوە، لەكاتێكدا ئەمە بەپێی یاسا قەدەغەیەو نابێت. لەوەش سەیرتر ئەوەیە بۆ ئەمەیان ڕێگا پێدراوە تا باڵه‌خانەی 35 نهومی دروست بكرێت، بەڵام ڕێگا نادەن بەشی پشتەوەی شەقامی ساڵم، واتە شوێنی خانوەكەی حەمەی فەرەجی ڕەحمەتی بكرێتە باڵەخانەی نیشتەجێبون چونكە بەرزتر دەبن لەبینای مەڵبەند. ئەمەیە بانێكەو دوو هەوا. دیارە باڵەخانەكانی شوێنی مەسڵەحەی كۆن حیزب تێیدا شەریكەو ئەوە هی خۆیانە.  بەنزینخانەی چاڵەكەی دووڕیانی سەرچنار كە بڕیار وابوە بكرێتە باخچە ئێستا دەكرێتە تاوەری نیشتەجێبون و كاری تێدا دەكرێت. ساڵی 2009 لەسەر داوای پارێزگای سلێمانی فەرمانگەی كشتوكاڵ 140 دۆنم زەوی پێ داون بۆ ئەوەی بیكەن بە یاریگای تۆپی پێی نێودەوڵەتی. بەڵام بە بڕیاری توانا كەمال سەرۆكی پیشووی شارەوانی سلێمانی ئەرزەكە كرا بەشوێنی نیشتە جێبون و پارچە پارچە كرا.  لە هەمووی سەیرتر ئەوەبو زۆر خەڵك و لایەن لەسەر ئەوە هاتنە دەنگ، بەڵام ئەوەی دەنگی لێوە نەهات پارێزگارو ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بوون. لە پردی كۆبانی بەرەو هەواری شار ئەمبەرو ئەوبەری شەقامەكە هەمووی لەلایەن بنەماڵەی حوكمڕانەوە داگیركراوە كە بایی دەیان ملیۆن دۆلارە. پشتی كۆلیجی سەلاحەدینی ئەیوبی و پەیمانگای پەروەردەی وەرزشی كە دەكەوێتە نێوان خەستەخانەی ئەنوەر شێخە لە خوارەوەو مەكتەبەكانی یەكێتی لای سەرەوە، ئێستا بەناوی وەبەرهێنانەوە دەكرێتە خەستەخانەی ئەهلی باشوور. ئاخر خەستەخانەی ئەهلی چ پەیوەندی بە وەبەرهێنانەوە هەیە بایی 12 ملیۆن دۆلار زەوی پێ بدەی؟. لەنێوان شوقەكانی گاردن ستی و بەنزینخانەی هەڵگورد لەسەر شەقامی 60 مەتری زەوییەكی بەتاڵ هەبوو ئێستا پێشی بەلەوح گیراوەو ئەوەش بەتاڵان دراوە. لەنێوان هۆتێل تایتانێك و خەستەخانەی هەرێمدا لەسەر شەقامی 60 مەتری بایی چەندین ملیۆن دۆلار زەوی براوەو بەنزینخانەو پیشانگای ئوتومبیل و دوكانی فەڕش فرۆشتنی لێ دروست كراوە. لە هەفتەی داهاتوشدا لە بناری گۆیژە دەستكرا بە دەرهێنان و لەناوبردنی سەدان درەخت بۆ ئەوەی شوقەی نیشتەجێبون لە شوێنی درەختەكان دروست بكرێت كە بایی چەندین ملیۆن دۆلارە. تازەترین تاڵانی پێدانی نزیكەی دوو دۆنم زەوی لەسەر شەقامی 60 مەتری نزیك هۆتێل تایەتانێك بەناوی وەبەرهێنانەوە كە بای 14 ملیۆن دۆلارە دراوە بە كوڕی وەزیری پێشمەرگە بۆ دروستكردنی ریِستۆرانت و كافێ. ئاخر  پێدانی بای 14 ملیۆن دۆلار زەوی  بۆ دروستكردنی ڕیستۆرانت بۆ فرۆشتنی شلەو برنجء قاوە، چ جۆرێكە لە وەبەرهێنان؟. یان ئەمە ڕێگایەكە بۆ دەوڵەمەندكردنی خەڵك لەسەر موڵكی گشتی؟. هەر شوێنی هۆتێل تایتانیك خۆشی كە بایی چەندین ملیۆن دۆلارە هەر ئاوا بە تاڵان دراوە.  خاوەن پرۆژە پاچی لە ئەرز نەداوە بوە بە خاوەنی 14 ملیۆن دۆلار. ئەمانە پرۆِژەی وەبەرهێنان نین و لە بنەڕەتدا پرۆژەن  بۆ دزینی موڵكی گشتی. پار ساڵیش كۆمەڵێك دزو جەردە سنەوبەرەكانی سەر شەقامی ڕاپەڕێن تاسڵوجەیان سوتاند بۆ ئەوەی شوینەكان بۆ مەبەستی بازرگانی بەكاربهێنن. لەگەڵ ئەوەی ئەوانە ناسراویش بون، بەڵام چونكە لە دەسەڵاتەوە نزیك بون، كەسیان نەگرت. بە هەمان شێوەش پار ساڵ ئاگر لە بناری گۆیژە كەوتەوە  ئێستا ئەوەش هەر گومانی لەسەرە .  هەموو ئەو زیادە ڕەویانە بۆسەر موڵكی گشتی و بەتاڵانبردنیان لە ڕێگای شارەوانی سلێمانی و فەرمانگەی بەناو وەبەرهێنانەوە ڕێگایان پێدراوەو بە ئێمزاو ڕەزامەندی ئەوان ئەنجامدراون. كاتێك خەبەری پێدانی نزیكەی 2 دۆنم زەوی بەكوڕی وەزیری پێشمەرگە بڵاوبۆو، بەرپرسی فەرمانگەی  بەناو وەبەرهێنان عەزیز سەعید لە كۆنگرەیەكی رۆِژنامەوانیدا دەڵێت:  هەمو كەسێك مافی خۆیەتی ئەگەر پارەی هەبوو داوای زەوی بكات بۆ مەبەستی وەرهێنان ئەگەر بەرپرس بێت یان كەسی ئاسایی. باشە كوڕی وەزیر پارەی بۆ چییە بۆ وەبەرهێنان، ئەوە نییە تۆخۆت بایی 14 ملیۆن دۆلار زەویت بە خۆڕایی پیداوە ؟. سەیری ئەم پاساوە بێ ماناو گاڵتەجاریەی ئەم ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانیە بكەن و بیری لێ بكەنەوە. باشە منیش پارەم هەیەو بەیانی دیم داوای یەك دۆنم زەوی لەو شوێنە دەكەم  ئامادەیە پێم بدات ؟. ئاخر هەمو ئەو زەویانەی باسمكردن لە سەرەوە كە بەتاڵان دراون، فەرمون وەرن پێم بڵێن لە كەسانی حیزبی و نزیكەكانی خۆیان بەولاوە، كەسێكی ئاسایی بێ لایەنی تێدایە ؟.   لەكاتێكدا كەسێك خۆی موڵك و ماڵی گشتی بەتاڵان بدات، چۆن دەكرێت ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی بێت كە دەبێ بەرگری لە موڵك و ماڵی گشتی بكات. وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان تاكە ڕێگایە بۆ دەوڵەمەندبون لە سەرحسابی گشتی. وەبەرهێنان بە مانای دروستكردنی پڕۆژەیەك بۆ بەرهەمهێنانی مریشك و هێلكەو خەیارو تەماتەو دروستكردنی كارگەیەكی شەربەت یان بلۆك یان كەرەستەی تری خانوو  یان كاڵایەكی تر كە هەم بەرهەمی ناوخۆیی زیاد بكات و خەڵكیش كار لەو پڕژانەدا بكات. نەك بایی ملیۆنان دۆلار زەوی بدەیتە كەسێك خەستەخانەی ئەهلی لەسەر دروست بكات و گیرفانی خەڵك بەتاڵ بكەنەوە. یان ڕیستۆرانت دروست بكات و  برنج و شلەی تێدا بفرۆشن. با ئەوەی ڕیستۆرانت دەكاتەوە خۆی بچێت شوێن بۆخۆی پەیدا بكات. ئەوەی خەستەخانەی ئەهلی دەكاتەوە  خۆی بچێت زەوی بكڕێت، نەك لەسەر حسابی موڵكی گشتی بكرێنە ملیۆنێرو دوایی پۆز بەسەر خەڵكدا لێدەن. بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانییە بەڵام خۆی سەرپێچی كردوەو حەقی ئەوەیە پرسینەوەی لەگەڵ بكرێت. لەكاتێكدا خەستەخانەی شار لە شوێنێكی زۆر خراپ دروستكراوە، ئەگەر ڕۆژێك لە ڕۆژان بیر لە فراوانبونی بكرێتەوە زەوی بەتاڵی زۆر كەم هەیە. بەڵام تەنها هەندێك زەوی بەتاَڵ لەناو دڵی خەستەخانەكەدا هەبوو ڕێگای داوە بكرێتە گەراجی سەیارە. ڕاوەستانی سەیارە بۆ 10 دەقیقەش بێت 1500 دینارە. بەشی پێشەوەشی كراوە بەدوكان بۆ چایخانەو شوێنی فرۆشتنی خواردن. ئەگەر ئەمەی كردویەتی بۆ بەدەستهێنانی داهاتە بۆ خەستەخانەو چارەسەری كێشەی ڕاوەستانی سەیارەیە، ئەمانە ئیشی ئەو نین و هیچ گومانم نییە ئەمە بۆكەسێكی بەرپرسی گەورە كراوەو ئەمیش ئاسانكاری بۆ كردوە.  ئەوەتا فراكسیۆنی نەوەی نوێ‌ لە پەڕلەمانی  عێراق دەڵێن: ئێمە دەرمانمان بۆ سلێمانی پەیداكردوە بەڵام بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی نایەت وەری بگرێت بۆ ئەوەی دەرمانی كۆمپانیاكانی حیزب بفرۆشرێن. لەلایەكی تریشەوە دەڵێن: دەرمانی كوالیتی خراپ بە نرخی هەرزان بۆ خەستەخانەی هیوای كڕاوە . تا ئێستا بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی وەڵامێكی وای نەبوە كە خەڵك بڕوای پێ بكات . كەواتە چۆن دەبێت كەسێكی ئاوا ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی بێت؟.   ئەوەی نەت بیستوەو نەت دیوە لەم شارەی ئێمەدا دەیبینی. فەرمانگەی  گشتی ڕۆشنبیری سلێمانی زەوییەكی بەتاڵی هەبوە لەسەر شەقامە گشتییەكە. لەبری ئەوەی بیر بكەنەوە لەدوا ڕۆژدا بیكەنە هۆڵی سینەماو شوینی ئەنجامدانی چالاكی ڕۆشنبیری، داویانە  بە موساتەحە بە سەرمایەدارێك. ئەی نابێت لایەنێك هەبێت لێی بپرسێتەوە بۆچی و بەچ حەقێك ئەمەتان كرد ؟. ساحەیەكی تۆپی پێ هەیە لەنێوان بەنزینخانەی ئاشتی لە دووڕیانی سەرچنار لەنێوان بەنزینخانەی ئاشتی و مزگەوتی حاجی ئەحمەد ئەو ساحەیەی پرسەی خوالێخۆشبوو مام جەلالی تێدابو، بەشی لای سەرەوەی ساحەكە بەلەوح جیاكراوەتەوە بۆ ئەوەی بیكەنە بەنزینخانەو دوكان. ئاخر كە تۆ ساحەی یاریكردنت نەما، یانەی وەرزشیەكەت چ مانایەكی دەمێنێت. ئێستا هەرچی هەیە ڕوی كردۆتە داگیركردنی زەوی بەناوی وەبەرهێنانەوە چونكە ئەمڕۆ نان لە زەویدایە. كۆتا سەرنجم: 1- لە كاتێكدا ئەم هەموو داگیركاریەی سەرموڵك و ماڵی گشتی هەیەو ئەو هەموو كارە نایاساییانە ئەنجامدەدرێت نە پارێزگارو ئەنجومەنی پارێزگا هیچ ڕۆڵێكیان نیەو وەكو ئەوە وایە هەر نەبن. هەر دەڵێی ئەوەی لەم شارە ڕودەدات كەم تا زۆر پەیوەندی بە ئەوانەوە نییە. لەكاتێكدا لە هەمو پارێزگاكانی تری عێراق و هەرێمی كوردستانیش پارێزگار ڕۆڵی بەرچاوی هەیە. دیارە هەمومان دەزانین  پارێزگار لە حیزبی قائید نییەو لە دایكە زڕەكەیەو ناتوانێت ڕۆڵی خۆی وەكو پارێزگار ببێنێت چونكە ڕێگای پێنادەن. بەڵام ئەگەر من لە جێگای ئەوبم، یەكسەر دەستلەكاردەكێشمەوە. ئەوەتا هەموو موڵكی گشتی داگیركراو دنیا هاتە دەنگ، چۆن دەبێ پارێزگارو ئەنجومەنی پارێزگا ئاوا بیدەنگ بن. چۆن دەبێ ڕێگا بدەن ئەو زەویەی خۆیان داویان كردوە بۆ یاریگا، داگیری بكەن. كەواتە با لێم عاجز نەبن و قسەكە هی خۆمان بێت و لە بەینمان دەرنەچێت، ئەوانیش وەكو موچەخۆری بندیوار وان.  2- ئەو ئەنجومەنی شارەوانیەی ئێستا هەیە ئەوەندەی خۆیان سەرچاوەی كێشەن و ئەوەندەی ئەوان كاری نایاسایی و سەرپێچی و زیادە ڕەوی و موڵك و ماڵی گشتی بەهەدەر دەدەن، ئەوەندە سەرچاوەی چارەسەركردنی كێشەكان نین. كێشەكان زیاتر پەیوەندییان بە زەوی زارەوە هەیە. زەوی زاریش لە ڕێگای شارەوانی و وەبەرهێناوە ئیدارە دەدرێت. ئەو دوو لایەنەش زیاتر پابەندن بە حیزبەوەو فەرمانی ئەوان جێ‌ بەجێ‌ دەكەن. باشە كێ‌ بەرپرسیارە لە چاككردنی ڕێگاوبانی ناو گەڕەكەكانی سلێمانی، ناوجەرگەی شار، شەقامی یەختیاری كە بە جادەی پۆزەكە بەناوبانگە، مرۆڤ شەرم دەكات كە بەو شەقامانەدا گوزەر دەكات. هەموی بۆتە چاڵ و چۆَڵا و شۆستەكان هەموو بونە قاڵدرمەو بەردەمی هەر دوكانێك بە جۆرێك كاشی كراوە. نێوان كارێزە وشك و پاركی ئازادی كیلۆمەترێك كەمترە. لەزەمانی بەعسدا بڕیار وابوە  بكرێتە دوو ساید. قەرەبوی هەموو ئەو ماڵ و دوكانانە  كراونەوە كە بەر شەقامەكە دەكەون بەڵام بەداخەوە فریانەكەوتن بۆمان بكەن. خۆ ئەگەر ئەوان نەبونایە شەقامی 60 مەتریشمان نەدەبوو. ئەوە ماوەی 31 ساڵی حوكمڕانی یەكێتییە لەم شارەدا تا ئێستا نەتونراوە ئەو كیلۆمەترە بكرێتە دوو ساید. بەڵام هەر دوێنی شارەوانی و وەبەرهێنان بایی 14 ملیۆن دۆلار زەوی دەدەن بە كوڕی وەزیری پێشمەرگە كە بیكاتە چێشتخانە برنج و شلەی تێدا لێ بنین و ئەمە ناو بنێن وەبەرهێنان. لەبری ئەوەی بایی سەدان ملیۆن دۆلار زەوی بە خۆڕایی ببەخشن بەناوی وەبەرهێناوە، بۆچی لانی كەم نێوەی ئەو زەویانە بە پارە نافرۆشن و ڕێگاو بانەكانی پێ چاك ناكەن و ناو شاری پێ‌ جوان ناكەن، باشە كێ‌ ڕێگای لێگرتون و بۆچی ئەوە ناكەن؟.  بایی 100 ملیۆن دۆلار هەر لە نزیكی كارێزەوشك زەوی بەتاڵان دراوەو ئەوەش حاڵی ڕێگاو بانەكانی شارمانە. كەواتە ئەم ئەنجومەنە بون و نەبونی لە چیدایەو بۆچی ببێت؟. ئەم ئەنجومەنە ژمارەیان زۆرە نزیكەی 13 كەسن. هەفتەی جارێك كۆدەبنەوە. كەم جار هەیە هەمویان ئامادەبن و هەندێكیان هەر پەیوەندیان بە هیچەوە نییە. لەلایەكی تریشەوە لەبەر زۆری ژمارەیان كاریان لەبەر ناڕوات و هەر یەكەی دوو قسە بكات سەعاتێكی دەوێت. بۆیە من پێشنیار دەكەم: لەبری ئەنجومەنی شارەوانی  ئەنجومەنێكی تر هەبێت  كە لە 5 كەس پێك بێـت كە یەكێكیان نوێنەری داواكاری گشتی بێت. ئەمانە هیچ كارێكی تریان نەبێت و تایبەت بن بەم لیژنەیە. واتە بەرپرسی هیچ فەرمانگەیەك نەبن. كاری ئەمانە بەدواداچون لێپرسینەوە بێت لە سەرپیچیەكان و زیادە ڕەویەكان و ئاگاداركردنەوەی سەرپێچی كەران كەسیش بۆی نەبێت دەست بهێنێتە ڕێگایان. واتە خاوەن دەسەڵات و خاوەن برشیاریش بن. دەبێ ئەم ئەنجومەنە خاوەن دەسەڵاتێكی وابێت كە پرسینەوە لە سەرۆكی شارەوانی و وەبەرهێنان و بەڕێوەبەری گشتی كشتوكاڵ و گشت سەرۆكی فەرمانگەكانی تربكات. ئاخر چۆن دەبێت و دەگونجێت زۆرترین سەرپێچی و زیادەڕەوی لەلایەن شارەوانی و وەبەرهێنانەوە بكرێت و خۆشیان ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی بن و خاوەن بڕیاریش بن؟.     

هێڤیدار ئەحمەد سێ خاڵی سەرەکی هەن ئەگەر چارەسەریان نەکەین، بەرەو دۆخێکی ئابووری زۆر خراپ دەچین کە سەقامگیری کۆمەڵایەتی بە پلەی یەک و دواتر سیاسی و ئابووری تێکدەچێت. ئەمە وەک بانگەوازێک دەڵێم، ئەگەر فریا نەکەوین مەترسییەکە زۆر گەورەیە.   ئەو سێ خاڵانەش ئەمانەن : دابینکردنی خۆراک و ئاسایشی خۆراک، هەڵاوسان واتە گرانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا.   وەک ئەندام پەرلەمانی کوردستان، پرسیارم ناردووە بۆ بەڕێز وەزیری بازرگانی لە هەرێمی کوردستان کە لە سەتا چەند هەرێمی کوردستان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی، پشت بە خۆی دەبەستێت؟ وەڵامەکە زۆر ترسناک و سەرسوڕهێنەر بوو، ئەویش ئەوەبوو : تەنیا 10٪ و، 90٪ی پێداویستییەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوە دەهێنرێن.   پێشبینی دەکرێت لە 2030 دا ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان بگاتە 7.5 ملیۆن کەس. ئەمە جگە لە زیادبوونی ئەو خەڵکەی لە عێراقەوە بەهۆی کەمی و نەبوونی ئاوی خواردنەوە و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما، کەمی خزمەتگوزارییەکانی پزیشکی و پەروەردەیی و خوێندن روولە هەرێمی کورستان دەکەن.   ئێستا زۆربەی هۆکارەکانی کۆچکردن بۆ دەرەوە لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئاسیا، هۆکاری ئەمنی و سیاسین و، لە 2030 دا هۆکاری سەرەکی کۆچکردن لە جیهان دا خۆراک دەبێت، کە سەرچاوەی سەرەکی ئەو هۆکارەش گۆڕانی کەشوهەوایە.   وڵاتێکی وەک تورکیا لە 2030 دا توانای هەناردەکردنی تەماتە، رۆن، ئارد و ...هتدی نامێنێ بۆ دەرەوە، تەنیا دەتوانێت بەشی ناوخۆی دابین بکات.   دابینکردنی 90٪ی پێداویستییەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوە، پێمان دەڵێت هەرێمی کوردستان لە بابەتی پڕۆژەی نیشتەجێبوون و بەرزکردنەوەی تاوەرەکانی نیشتەجێبوون و مۆڵەکان کە جگە لەوەی پارەی وشک لە رێگەی ئەو پڕۆژانەوە دەچێتە دەرەوە، ئەوەندە بیر لە دروستکردنی بناخەیەکی بەهێزی کشتوکاڵی و پێشەسازی وەک پێویست نەکراوەتەوە.   کاتێک 90٪ی پێداویستییەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوە دێن، کێشە کۆمەڵایەتییەکان لێرە بە زەقی دەردەکەون کە پێمان دەڵێن رێژەی بێکاری لە هەرێمی کوردستان چەند زۆرەو، بۆچی ناتوانین هەموو ساڵ کە نزیکەی 50 هەزار دەرچووی زانکۆ لە کەرتی تایبەت کاریان بۆ بدۆزینەوە، چونکە شتەکان بە ئامادەیی لە دەرەوە دەهێنین، لەنێوخۆ ئەو بابەتە هێشتا چارەسەر نەکراوە. ئیدی دیارە هەر کاتێک دەوڵەتەکان دەرگا بگرن چ روودەدات.   ئەگەر پشت بە بەشی خۆراکی مانگانە ببەستین کە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە دەدرێت لە 2021دا تەنیا بەشی شەش مانگ بۆ هەرێمی کوردستان نێردراوە، ئەویش مانگەکانی (2، 3، 4، 7، 9، 11) و لە 2022دا عێراق تەنیا 45٪ی بەشی هەرێمی کوردستان لە گەنم ناردووە. واتە عێراق ئەو جێگەیە نییە پشتی پێببەستین و رەنگە سبەینێ بڵێت لەبەرئەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان رادەستی بەغدا ناکرێت، بەشە خۆراکی مانگانەش دەبڕین و، ئەمەش لە حکومەتی عێراق چاوەڕوانکراوە.   کاتێک هەڵاوسان و بێ بازاڕی پێکەوە دروست دەبن بەرهەمهێنانیش کەم دەبێت   دەبێ حکومەت بە هەموو توانای دەست بەکار بکات و بازاڕ کۆنترۆڵ بکات، هەڵاوسان لە مانگی نیسانی 2022 زیاتر لە 7٪ بووە، دەبێ رێگەی زانستی ئابووری بگرێتەبەر بۆ ئەوەی هاونیشتمانی توانای کڕینی هەبێت ئەگەر نا کاتێک هەڵاوسان هەبێت و بازاڕ لاوازبێت، بەرهەمهێنانیش کەم دەبێت، کە بەرهەمهێنان کەم بوو، دەرکردنی کرێکار و کارمەند لە کارگەکان زۆر دەبێت و بێ کاری دروست دەبێت، حکومەتیش توانای دابینکردنی مووچەی بێکاری نییە لە هەرێمی کوردستان، ئاڵۆزی و ئاژاوەی کۆمەڵایەتی و سیاسی دروست دەبێت، چونکە هەڵاوسان هەیە و بێکاریش دروستبووەو سەرچاوەی داهات کەمبووە، هەروەها داهات نەماوە بۆ دابینکردنی پێداویستیییەکان.   هەموو جیهان لێی دەترسێت و لای ئێمە هەر باس نییە   ئەوەی پێشبینی دەکرێت و حەتمییە و روودەدات، بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، خۆراک لە سەرتاسەری جیهان گران بووەو گرانتریش دەبێت، بەتایبەت گەنم و برنج. هەروەها بەهۆی کەمی باران، کانیاوەکان وشک دەبن، ئاوی ژێر زەوی هیچ جارێ لە مێژووی کوردستان دا هێندەی ئێستا ئاستەکەی دانەبەزیوە، لە قوشتەپە و بەحرکە لە هەولێر بۆ لێدانی بیری ئاو قووڵایی هەڵکۆڵین گەیشتووەتە 700 مەتر، کەچی لە ساڵی 1989دا لە هەولێر بە 80 مەتر بیری ئاو لێدەدرا.   شارەزایەکی بواری ئاو لە هەرێمی کوردستان بە ئێمەی گوت، نزیکەی 65٪ی ئاوی سەر زەوی لە هەرێمی کوردستان بەفیڕۆ دەڕوات و سوودی لێوەرناگرین، ئاوی ژێر زەوی بەکاردەهێنین! لەم قەیرانە ئاوییەدا، لەم هەموو زانیاریانەی لەبەردەستی حکومەتن کە ئاوی ژێر زەوی وا کەم دەبێت، تازە بە تازە پلان هەیە بۆ پارێزگای هەولێر لە 2022 دا زیاتر لە 135 بیری ئاو لێبدرێت، کەچی ئاوی زێ وا لە تەنیشت هەولێرەوە دەڕوات.   گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا واتە وشکاتییەکی زۆر و سەخت، کەمبوونی ئاو، ئاگرێکی گەورەو سووتانی دارستانەکان و بەرزتربوونی پلەی گەرما، بەرزبوونی ئاستی ئاوی دەریا و دروستبوونی لافاو. توانەوەی بەستەڵەکەکانی جەمسەری باکوور و باشووری گۆی زەوی، باهۆزە بەهێز و وێرانکەرەکان و ....   ئەنجامی ئەم رووداوانە:   کۆچکردن   لەنێوچوونی بەرهەمەکانی خۆراک بەتایبەت گەنم و برنج   گرانبوونی بەرهەمەکانی خۆراک   برسێتی   خراپی کوالیتی جۆری خۆراک   کەمبوونی ئاوی خواردنەوە   بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کوشندە وەک مەلارییا و زیادبوونی شێرپەنجە   دەبێ هەرچی زووە و بەبێ ئەوەی حکومەت یەک رۆژ دوابکەوێت کێشەی ئاو چارەسەر بکات، تەنانەت ئەگەر لە رێگەی کەرتی تایبەتیشەوەبێت بە پێدانی ئیمتیازی تایبەت ئاو بۆ ناو شارەکان رابکێشێت، دوای 5 ساڵی دیکە، ئاو گەورەترین سەرچاوەی دابینکردنی داهات و سیاسەت دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان.   *جێگری سەرۆکی لیژنەی دارایی پەرلەمانی کوردستان    لە روداو وەرگیراوە 

  فارس نەورۆڵی   ئەگەرچی کورد زۆربەی وێستگەکانی لە ناوخۆدا ناتەبا بووە، بەڵام پێزانینی بۆ ھەر ھێز و کەسایەتیەکی سیاسی، ئەدەبی و کۆمەڵایەتی دەرەوەی کورد ھەیە، ئەگەر بە وشەیەک یان بە کردارێک خزمەتێکی کوردستانی کردبێت.  نمونەمان لەم بارەیەوە ھەیە تا ئێستا گەلی کوردستان خاتوو (دانیال میتەران)یان لە بیر ناچێت و خۆشیان دەوێ، چونکە لە چرکەساتێکی گرنگی مێژوویدا پشتگیری گەلی کوردستانی کرد. (ئیسماعیل بێشکچی) بەنوسینەکانی بەرگری جوامێرانەی لە دۆزی کورد کرد و لەسەر کورد کرایە زیندانەوە. لە سەروبەندی روداوەکانی  ۱٦ی ئۆکتۆبەردا سەرۆکی فەرەنسا(ئیمانوێل ماکرۆن) پێشوازی لە (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆکی کابینەی ھەشتەمی حکومەتی ھەرێمی کوردستان و (قوباد تاڵەبانی) جێگری کرد، ھەرێمی کوردستانی لە کەوتن دەرباز کرد. ئەم ھەنگاوە لە مێژووی کورددا جێگای ئاڵتونی ھەیە. ئێستاش (جیننن پلاسخارت) راستە کاری سیاسەت دەکات، بەڵام دڵسۆزانە کورد ئاگادار دەکاتەوە کە لە دۆخێکی خراپی ناوخۆیدان و خۆتان چاک بکەن. ساڵی پار بە پەندێکی کوردی دەستی پێکرد (دۆست ئەوەیەدەمگرێنێ، دوژمن ئەوەیە پێم پێدەکەنێ)! ھەروەھا ووتی(ھەرگیز وامەزانن قەوارەی ھەرێم ھەر بەمسۆگەری ھەتا ھەتایە دەمێنێتەوە). جارێکی تر لە۱۷ی ئایاری ۲٠۲۲ لە ئەنجومەنی ئاسایش وتارێکی لەسەر دۆخی عێراق و کوردستان پێشکەش کرد. جێگای ھەرێمی کوردستان لە وتارەکەیدا جێگایەکی ستراتیجی بوو. لە وتارەکەیدا بە ھەموولایەکی وت (بگەڕێینەوە بۆ ئەو شوێنەی کەدەبێ لێیبین)، ئەم وتەیە زۆر مانادارە و دەبێ باش بیخوێنینەوە.  ئێستاش بەردەوام لە تەک ھەوڵەکانی سەرۆک نێچیرڤان و سەرۆکایەتی ھەرێمدایە بۆ چارەسەری کێشەکانی ناو ماڵی کوردستان. بۆیە ھەوڵەکانی جێگای رێزو پێزانینی قوڵە و بەلای منەوە ھەوڵەکانی بۆ بەرژەوەندی ھەرێمی کوردستانە و کوردایەتییە و کورد لەبیری ناچێت.  

فەرهاد حەمزە * دوای ئەوەی بەرهەمی نەوت لەهەرێم بەجۆرێك زیادیكرد چیتر لە قازانجی كۆمپانیا نەوتییەكان نەبوو لە رێگەی تەنكەرەوە نەوت هەناردە بكەن، بۆیە هانی حكومەتی هەرێمیان دا و رێگەیان بۆ واڵا كرد تا لەرێگەی بۆرییەوە نەوت هەناردەی بكات ٠ دوای ئەوەی راكێشانی بۆری لە ئان و ساتی تەواوكرندا بوو، لەساڵی 2013 رێككەوتنامەی 50 ساڵەی نێوان هەرێم و توركیا واژۆ كرا، لەسەرەتای ساڵی 2014 وە نەوت لەرێگەی بۆریەوە هەناردە كرا و جاڕی ئابوری سەربەخۆ درا، لە 23ی ئایاری 2014دا نوێنەری عێراق سكاڵای لە ژوری بازرگانی پاریس لەسەر كۆمپانیای بۆتاشی تورکی تۆمار كرد بەهۆی ئەوەی نەوتی هەرێم بە نایاسایی دەفرۆشن ٠بەهۆی سەرهەڵدانی شەری داعشەوە سكاڵاكە باسی نەماو تا نیسانی 2019 دواتر دیسانەوە هاتەوە مەیدان و وا مەزندە دەكرا لەبەرژەوەندی عێراق یەكلاییی ببێتەوە، لەناوەراستی ئایاری هەمان ساڵدا سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەی عێراق سەردانی توركیای كرد و لە كۆبونەوەكەدا عێراق رەزامەندی دەربری سكاڵاكە سربکرێتەوە ، دواتر مستەفا كازمی سەردانێكی یەك رۆژەی بۆتوركیا ئەنجامدا و لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەگەڵ سەرۆكی توركیا باسیان لە روبەروبونەوەی تیرۆر و زیادكردنی ئالۆگۆری بازرگانی كرد بێ ئەوەی ئاور لە نەوتی هەرێم بدەنەوە، لەساڵی 2021دا وەزیری نەوتی عێراق، باسی لە جولاندنی سكاڵاكە دژ بە توركیا كردو وابریار بوو مانگی نیسانی هەمان ساڵ كۆتایی بێت، وە 26 ملیار دینار قەرەبوو بسەپێندرێت بەسەر توركیا لەبەرامیەر ئەو هەموو نەوتەی بە نایاسایی لەماوەی ئەو ساڵانەدا هەناردە كراوە، ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە هەمان کەس دوای 20رۆژ لە قسەكانی لێدوانێکی جیاوازی دا و باسی لە پەیوەندی نێوان هەردوولا كرد، لەبارەی سكاڵاكەشەوە رایگەیاند لەپێناو پاراستنی پەیوەندییەكان و زیاننەگەیاندن بە بەرژەوەندییەكان باسی لە دواخستنی سكاڵاكە كردەوە. وا پێدەچێت حكومەتە یەك لەدوایی یەكەكانی عێراق ئەم سكاڵایە لە بەرژەوەندی عێراق یەكلایی نەكەنەوە، تەنیا وەك كارتێکی فشار تەماشای بكەن، بەڵام ئەمجارە سكاڵاكە سەرلەنوێ زیندوو كراوەتەوە و واپێدەچێت، دۆخەكە لەجاران جیاوازتر بێت چونكە دادگای فیدراڵی بریارێکی گرنگی تێدا داوە و ناكرێت تانەی لیبدرێت، شارەزایانی یاساش وایدەبینن دواخستنی سكاڵاكە، لە بەرژەوەندی عێراق نییە و تاکە كارتی فشار نیە بە دەستییوە بەلكو زۆر كارتی دیكە هەیە لەوانە هێلی نەوتی عێراق و توركیا.   * سەرۆکی ئەندازیاران لە کۆمپانیای نەوتی باکوور

رەحمان غەریب پەیامەكەی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی، بۆ چارەسەركردنی دۆخی عێراق كە بانگهێشتی لایەنە سیاسییەكانی عێراقی كرد بە ئامانجی چارەسەركردنی كێشەكان، چونكە زمانی لۆژیكی سیاسی بوو، بەر لە گەرانەوەی بۆ هەولێر یان لە رێگادابوو، بە لۆژیكی هێز وەڵامدرایەوە. لە عێراقدا مەرج نییە لەوڵامی لۆژیكی گفتوگۆ، هەمان دەرئەنجامت دەسكەوێت، كردەوە تیرۆریستییەكەی هەولێر وا دەڵێت. كردنەوەی هەر دەرگایەكی چارەسەر، راگەیاندنی هەر دەستپێشخەرییەك بۆ هێوركردنەوە و كردنەوەی گرێی ئاڵۆزییەكانی عێراق، سوپرایزێك ئامادەیە، وەڵامێكی خێرا لە ئاسمان و زەوییەوە خۆی دەكات بەناو رووداوەكان، خێراترینیان ئەو پەیامانەن لە رێی كاتیۆشاو درۆنەكانەوە دەنێردرێن. درۆنەكەی هەولێر، بەچەند كاتژمێرێك دوای پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم بوو، بە چەند كاتژمێرێكیش و پێش كۆبونەوەكەی سەرۆكایەتی هەرێم بوو  كە ئەمیان بە ئامادبوونی نوێنەری پارتە سیاسییەكان و جێنین پلاسخارت، نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان، دیمەنی فیلمەكە (FULL HD) یە و روونە، پاڵەوانی فیلمە ئەم جوڵانەی بەدڵ نییە.   درۆنەكان رۆڵی تەتەر، نامەبەری نێوان وڵاتانی ناوچەكەو ئەمریكا، هێزە "دۆڕاو" و "براوەكان"ی هەڵبژاردن دەبینن، نامەی سیاسی نەخشێنراوە بە رەنگی مەرگ، ماڵ یان هۆتێل و چێشتخانەی هاوڵاتییەك، یان شوێنێكی مەدەنی وەك فرۆكەخانەی هەولێر ئەكاتە ئامانج، گرنگ نامەكە بگات، ئەوەی تری ئەركی هەرێم و بەغدایە مەبەستم ئەركی ژماردنی قوربانییەكانە. لەماوەی كەمتر لە ساڵێك بە چەكی پیشەكەتووی دورهاوێژ، 12 جار هێرشكراوەتە سەر پایتەختی هەرێمی كوردستان، وەڵامی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، رەنگدانەوەی لاوازی وەڵامەكانی حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بووە، كەس نەڵێت ئەگەر هەرێم دەوڵەت بوایە شتێكی ترمان دەكرد، خۆ بەغدا لە 1945 وە ئەندامی دامەزرێنەری نەتەوەیەكگرتوەكانە، بۆ نمونە چی پێدەكرێت بەرامبەر دەستێوەردانی ئێران و توركیا؟ حكومەتی عێراق، ناتوانێت رووبەرووی تیرۆری ئەو گروپانە بێت، كە پارەو پشتیوانی و  فەرمان لە دەرەوە وەردەگرن، بەمەش: نە توانای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری ناوخۆو نە داگیركاری دەرەكیی هەیە، بودجەی سوپا رەسمییەكەیانیشی بە ئەندازەی بودجەی چەند وڵاتێكە. شانسی عێراق و هەرێمی كوردستان، نەك هەر سوپای رەسمی بەڵكو هێزی میلیشیا، تیرۆریست و قاچاخچی تلیاكیش بۆ جێبەجێكردنی ئەجێنداكانیان هاوپەیمانی دەكەن، بەڵام هێزی مەدەنی و دیموكرات و میانرەو دوورن لەیەك. وڵاتێكی بێ دەرگاو پەنجەرە، دیواری ماڵەكەی ئەوەنە نزمە نەك سوپای میلیشیا و تیرۆیست، بەڵكو بۆ بازدانی قاچاخچی تلیاكیش ئاسانە، ئەمه چیرۆكی عێراقە.

رێبوار کەریم وەلی رەنگبێ یەکێک لە هۆکارە شارەوەکانی کودتای سەربازیی 12ی ئەیلولی 1980ی تورکیا کە زۆر بە کەمی باسی کراوە، دژایەتیکردنی هەر دوو حکومەتەکانی ئێجێوید و دێمیرئەل بێت لەگەڵ گەڕانەوەی یۆنان بۆ باڵی سەربازیی پەیمانی ناتۆ. * یۆنان لە ساڵی 1974دا، دوای پەلاماری تورکیا بۆ سەر دورگەی قوبرس و داگیرکردنی بەشێکی دورگەکە لەلایەن تورکیاوە، چاوەڕێی هەڵوێستی لە وڵاتانی ناتۆ هەبوو، بەڵام چاپۆشیی ئەمریکا و وڵاتانی ناتۆ، وایکرد کە یۆنان لە ئەندامیەتی باڵی سەربازیی ناتۆ بێتە دەر. * دواتر لە ژێر گوشاری ئەمریکادا، یۆنان بڕیاری گەڕانەوە بۆ باڵی سەربازیی ناتۆی دا، بەڵام بەرەوڕوی ڤیتۆی تورکیا بۆوە. حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێجێوید و دێمیرئەل تا ساڵی 1980 گەڕانەوەی یۆنانیان بۆ ناتۆ بە کۆمەڵێک مەرجەوە بەستەوە و ڤیتۆیان لەدژی گەڕانەوەی یۆنان بەکار هێنا. * شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە 1979 و داگیرکردنی ئەفغانسان لە لایەن سۆڤییەتەوە، رۆژ بە رۆژ ئەهمییەتی جیۆستراتیژیی یۆنانی دەبردە سەر و، ئەمریکا هەموو هەوڵێکی خستەگەڕ بۆ قەناعەت پێهێنانی تورکەکان، بەڵام بێهودە بوو. بۆیە یەکەم کاری کەنعان ئێڤرەن حاکمی سەربازیی تورکیا لە دوای کودتای 1980 ئەوە بوو کە ئیمزای لەسەر گەڕانەوەی یۆنان بۆ ناو ناتۆ کرد. * ئێستا حکومەتەکەی ئەردۆغان لە تورکیا لە ژێر بیانووی بێمانادا، وەک وەکیلی روسیا لەناو پەیمانی ناتۆدا، دژایەتیی خۆی بۆ ئەندامیەتیی سوید و فینلەند راگەیاندووە. داواکاری ئەندامیەتیی فینلەند و سوید، کە یەکێکیان خاوەنی 1300 کم سنورە لەگەڵ روسیادا، خاوەنی چەک و تەکنۆلۆژیای پێشکەوتوون و لە رووی ئابورییەوە ناتۆ دەبوژێننەوە، دەرفەتێکە کە زۆر زەحمەتە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا بیکەن بە قوربانیی حەز و سیاسەتەکانی ئەردۆغان. * بۆیە دژایەتیی تورکیا لەگەڵ ئەندامیەتی ئەو دوو وڵاتەی سکاندیناڤیا باجێکی قورسی بۆ ئەردۆغان دەبێ و دوور نییە مێژوو لە بەرگێکی دیکەدا، بۆ ئەردۆغان دوبارە ببێتەوە.

 له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  1 بناری گۆیژه‌ كه‌چه‌ڵ ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن له‌ بری هه‌ر دارێ‌ په‌نجا نه‌مام ده‌ڕوێنین ، كاكه‌لێش باسی لێدانی یه‌ك ملیۆن نه‌مام ده‌كات له‌ ساڵێكدا ، له‌ بری ئه‌وه‌ی خه‌ڵك گازنده‌ بكات ، كۆمپانیاكه‌ تڕو منه‌تی ئه‌وه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵكدا ده‌كات یه‌ك به‌ په‌نجا قه‌ره‌بوو ده‌كرێته‌وه‌ ، به‌ڵام نایه‌ته‌ سه‌ر باسی ئه‌وه‌ی كه‌ ته‌مه‌نی ئه‌و دارانه‌ی له‌ ره‌گه‌وه‌ ده‌یكێشنه‌وه‌ زۆرێكیان 25 ساڵ و سی ساڵیان تێپه‌ڕاندوه‌ ، ئه‌وه‌ چ به‌ڵێنێكه‌ سی ساڵی مێژوی دارێك له‌ ناو ده‌ده‌یت له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌وه‌ی كه‌ خه‌متان نه‌بێ‌ به‌یانی په‌نجای له‌ بری داده‌نه‌ین . 2 هاوڕێكانی شه‌هید ئارام ، نه‌ئارام و نه‌بیرو باوه‌ڕو نه‌نیشتمان و نه‌شه‌هیده‌كانیان بیر نیه‌ ، ده‌نا لانی كه‌م شوێن پێكانی ئه‌و ناسڕنه‌وه‌ ، من تێناگه‌م كوڕی وه‌زیری پێشمه‌رگه‌ به‌ چ پێوه‌رێك زه‌وی 14 ملیۆن دۆلاری ده‌درێتێ‌ بۆ كافتریا ، ئاخر كافتریا جگه‌ له‌ وێرانكردنی ژیانی گه‌نجه‌كان چی خێرو بێرێكی بۆ ئه‌م نیشتمانه‌ هه‌یه‌ ، دواتر شۆڕش ئیسماعیلێك كه‌ پێشمه‌رگه‌و كۆمه‌ڵه‌و شوێنكه‌وتوی ئارام بووه‌ ، چۆن رێگه‌ به‌ كوڕه‌كه‌ی ده‌دات ئه‌و ناهه‌قیه‌ بكات ، یان ئیتر زه‌مانه‌كه‌ به‌ جۆرێك گۆڕاوه‌ هه‌ر كه‌س له‌ خه‌می كوڕو نه‌وه‌كانی خۆیدایه‌و شێخ ڕه‌زا وته‌نی میله‌ت به‌ گونی ، هه‌ر ئه‌وه‌شه‌ وای كردوه‌ كۆنگره‌كانی حزب كۆنگره‌ی گوازتنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بن له‌ باوكه‌وه‌ بۆ كوڕو نه‌وه‌ . 3 خه‌ڵك چی له‌وه‌ بكات كاكیلێ‌ سبه‌ینێ‌ دوو سه‌ت كیلۆ به‌رز بكاته‌وه‌ یان نا ، خه‌ڵك ئاسایش و نان و ژیانی ده‌وێت ، دوو سه‌ت كیلۆ به‌رز بكه‌یته‌وه‌ یان هه‌زار ، وزه‌ی خۆر بكه‌یته‌ جێگره‌وه‌ی كاره‌ با له‌ ناو باره‌گای حزبه‌كان یان مۆم داگیرسێنی ، هیچ له‌وه‌ ناگۆڕێ‌ كه‌ خه‌ریكه‌ له‌ به‌غدا كورد ده‌كه‌نه‌ سفری دوای فاریزه‌ ، ئه‌وه‌ی له‌ پارله‌مانی عیراق  كورد هه‌ڵاوێر كرا له‌ پشكی ئاسایشی خۆراك ، جگه‌ له‌وه‌ی ناهه‌قی و سته‌مه‌ ،به‌شدار بوونیشه‌ له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتی كوردیدا بۆ زیاتر چه‌وسانه‌وه‌ی میله‌تی كورد ، فه‌رمون بتوانن قه‌ره‌بوی ئه‌وه‌ بكه‌نه‌وه‌ ، په‌نجا كیلۆش به‌رز بكه‌نه‌وه‌ پاڵه‌وانن. 4 به‌ ده‌ستی خۆیان كوردستانیان گه‌یاندوه‌ته‌ شوێنێك ، وه‌كی چیرۆكی ئه‌و پیاوه‌ی لێهات له‌ پوچی دنیادا ده‌یگوت زه‌وی له‌ سه‌ر قۆچی گایه‌و گا له‌ سه‌ر پشتی نه‌هه‌نگه‌و نه‌هه‌نگیش له‌ نێو ده‌ریادایه‌ ، ئێستا هه‌رێمی كوردستان له‌ سه‌ر پشتی ئه‌و مێشه‌یه‌ وا به‌ كلكی گایه‌كه‌وه‌ نوساوه‌ نه‌ك قۆچی گاكه‌ ، ئه‌وه‌ش  ده‌ست و دیاری خۆمان بوو ، لێ‌ كه‌س ئاماده‌ نیه‌ دان به‌ هه‌ڵه‌ی  خۆیدا بنێت .

   هیوا سەید سەلیم ئامینە كاكەباوە، ئەو ژنە پەرلەمانتارە كوردەی پەرلەمانی سوید، كە لە ساڵی ٢٠٠٨ وە بۆتە پەرلەمانتاری ئەو وڵاتە، سەرەتا لەسەر لیستی پارتی چەپی سویدی بووە، بەڵام دوای ناكۆكیەكانی لەگەڵ سەرۆكی پارتەكەی ئێستا وەك كەسێكی سەربەخۆ كاری پەرلەمانتاری دەكات، ئامینە کە پێشتر لە شاخ  كچە پێشمەرگەی كۆمەڵەی رۆژهەڵاتی كوردستان بووە،  دوای ئەوەی دەگاتە ئەورپا لەنێو خەباتی مەدەنی بەتایبەت لە پرسی ناساندنی جینۆساید وەك ئەندامێكی چالاكی رێكخراوی چاك كار دەكات، هەروەها بۆ پرسی داكۆكی لە پەنابەران كەسێكی چالاك بووە، لە پاڵ هەموو ئەمانەش لەتێكۆشان بۆ پرسی جێندەری لە وڵاتی سوید خۆی دەبینێتەوە، بۆیە لەوساوە تا ئێستا وەك دەنگێكی دیاری گۆڕەپانی سیاسی و مەدەنی سویدی بە بەردەوامی بۆ پەرلەمانی سوید كاندید دەكرێتەوە.  ئێستا ئامینە كاكە باوە لە میدیاكانی سوێد و تەنانەت میدیا جیهانی و عەرەبیەكان بۆتەوە رۆژەڤ، بە تایبەت كاتێك كە رەجەب تەیب ئەردۆغان لەگەڵ چەند كەسێكی دیكەی كورد داوای دەكرد لە وڵاتی سوێد شانبەدەر بكرێن، لە بەرامبەر كێشانەوەی ڤیتۆی توركیا دژ بە وەرگرتنی هەریەك لە سوید و فینلەندا لە هاوپەیمانی ناتۆ، كەچی دەبینین لە دانیشتنی پەرلەمان ئامینە كاكە باوە هاوكێشەكەی بەشێوەیەك دەگۆڕێت كە تەواوی ئەجێندای توركیا لە سوید تێكبشكێت. رۆژی ٧/٦/٢٠٢٢ پەرلەمانی سوید بە مەبەستی وەرگرتنەوەی متمانە لە كابینەكەی ئەندەرسۆنی سەرۆك وەزیرانی سوید كۆبووەوە، كۆبوونەوەكە لەسەر داوایی ئۆپزسیۆنی ناو پەرلەمانی سوید بوو كە پێكدێت لە هەریەك لە پارتەكانی  (پارێزگاران، دیموكراتی مەسیحی، لیبرالەكان) ئەوان سەرەتا لە بەرنامەیان دابوو كە متمانە لە "مۆرگان یۆنسن" وەزیری ناوخۆ و داد وەربگرنەوەوە، بە وەرگرتەوەی متمانەش لەو وەزیرە ئیدی كابینەكە شەرعیەتی لەدەستدەدا، شایانی باسە ئەگەر ئۆپزسیۆن لەو هەنگاوەیان سەربکەوتووبان، سوید لە کاتێکی هەستیاردا رووبەڕوی قەیرانێکی گەورە دەبووەوە. شایانی باسە،  ئەوەی لە نێو ئەو پڕۆسەیەوە دەنگی یەكلاكەرەوە بوو، تاكە یەك دەنگ بوو كە ئۆپۆزسیۆن بۆ تەواوكردنی ١٧٥ دەنگی ناو پەرلەمان پێویستی پێی بوو، ئەو دەنگەش كە دەیتوانی هاوكێشەكە بە قازانجی ئۆپزسیۆن بگۆڕێت بۆ وەرگرتنەوەی متمانە لە كابینەكە، دەنگی پەرلەمانتاری سەربەخۆ ئامینە كاكەباوە بوو،چونکە بەرەی ئۆپزسیۆن بۆخۆیان ١٧٤ دەنگیان لە پەرلەمان هەبوو.  بۆیە دەبینین کە ئامینەوە دێت ژیرانە دەرفەتەكەی لە بەرژەوەندی پرسی كورد دەقۆزێتەوە، كە ئەگەر ئەو نابایە لەوانەیە خەڵكی دیكە بە پێوەری دیكە مامەڵەی لەگەڵ ئەو ڕووداوە بكردایە. ئەو هەڵوێستەی ئامینە كاكە باوە ئەوە دەسەلمێنێت كە تاكە دەنگێكیش دەتوانێت هاوكێشەكان بە قازانجەكانی بەرژەوەندیەكانی میللەتەكی خۆی بگۆڕێت، بۆیە دەبینین ئامینە كاكە باوە دێت دەنگدانی خۆی بۆ پشتیوانی لە شكست پێهێنانی خواستی ئۆپزسیۆن دەبەستەوە بە كۆمەڵێك پابەندی كە دەبێت ئەو كابینەیەی ئێستا پێیەوە پابەند بێت. شایانی باسە، داخوازی ئامینە كاكە باوە كە لەگەڵ پارتی سۆسیال دیموكراتی سوید لەسەری ڕێكەوتوون، بریتی لە مسۆگەركردنی پشتیوانیەكانی حكومەتی سوێد بۆ پرسی كورد، ئەوەیان رێك پێچەوانەی ئەو پیلانەیە كە توركیا لە دەوڵەتی سویدی داوای دەكرد، لە ڕادەستكردنی بەشێك لە چالاكوانانی كورد بە دەوڵەتی توركیا بە خودی ئامینە كاكە باوەشەوە، هەروەها كۆتایهێنان بە پشتیوانیكردنی سوێد لە رۆژئاوای كوردستان، هەڵگرتنی قەدەغەی سەر فرۆشتنی چەك بە توركیا. شایانی باسە، ئامینە كاكە باوە لە میانەی وتارەكەی لە نێو پەرلەمانی سوێد كە لەسەر قەیرانی كابینەی حكومەت پێشكەشی كرد دەرفەتەكەی قۆستەوە تا باس لە فشارەكانی توركیا لەسەر وڵاتی سوید بكات بۆیە زۆر ڕاشكاوانە ڕووی لە پەرلەمان كرد و ووتی: " چۆن دەبێت ئەردۆغان لەو سەری دونیا بێت سوید بەڕێوە ببات، كەچی دێت كورد بە كیمیاوی دەكوژێت؟" زۆر جار لێرەوە لەوێ دەبیستین دەبێت كورد كار بكات بۆ ئەوەی لە نێو پەرلەمانەكانی جیهان دەنگی هەبێت، لەسەر ئاستی جیهانیش بۆ درووستكردنی لۆبی بۆ پشتیوانی دۆزەكەی كار بكات،  بۆ ئەم مەبەستە حزبە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان بەبەردەوامی پارەیەكی زۆر سەرف دەكەن، بەڵام تا ئێستا نەیانتوانیوە چەند كەسێكی وەك ئامینە كاكە باوە بگەیننە پەرلەمانە كاریگەرەكانی جیهان، ئەگەر گەیشتبیشن ئەوان هەڵوێستی ئامینە كاكە باوەیان نەبووە. دواجار جارێكی دیكەش دەڵێینەوە ئەوی لە پەرلەمانی سوید هاوكێشەكەی گۆڕی و شكستی بە پلانەكەی توركیا هێنا ئامینە كاكە باوە بوو، بۆیە بە دووری دەزانین ئەردۆغان  ئەو شكستەی پێ قەبوول بكرێت، بۆیە نزیكە لە لایەك  لەسەر هەڵوێستی خۆی بۆ دژایەتی وەرگرتنی سوێد و فینلەندا بۆ نێو هاوپەیمانی ناتۆ بەردەوام بێت، هەروەها وەك كاردانەوەش بێت گەفەكانی بۆ هێرشكردنە سەر رۆژئاوایی كوردستان بكاتە كردار.  لە هەمووشی مەترسیدارتر ئەوەیە كە ئەردۆغان لە رێگەی رێكخراوی گورگە بۆرەكانی توركیا كە رێكخراوێكی توندڕەوی نەتەوە پەرستی توركی رێكخراون،  لە ئەورپاش باڵدەستن،  دەستی تیرۆریان بگاتە ئامینە كاكە باوە و زیانی پێبگەینن.  بۆیە لێرە بەدواوە ئامینە كاكە باوە دەبێت بە هۆشیاریەوە درێژە بە خەباتی خۆی بدات، كوردانی ئەو وڵاتەش لە دەوری بن و هەمیشەش لە هەڵبژاردنەكان پشتیوانی لێبكەن، چونكە ئامینە ئەوەی سەلماندی ئەگەر تاكە دەنگێكیش بێت دەتوانێت هاوكێشەكان لە بەرژەوەندی میللەتەكەی بگۆڕێت.  

خالد سلێمان بەگوێرەی یەکێک لە خاوەن باخەکانی بناری گۆیژە کە قسەی بۆ سایتی (درەو) کردووە، تەمەنی ژمارەیەک لەو دارانەی لەناوبران و لە ڕەگەوە دەرهێنراون دەگەڕێتەوە بۆ (40 ساڵ) لەمەوبەر. ئەگەر بمانەوێت هەر قسەیەک لەسەر زیانی ڕووتاندنەوەی بناری گۆیژە بکەین و کاریگەرییان لەسەر ژینگەو تەندروستی دانیشتوان و پتەوی و توندتۆڵیی خاک، دەکرێ لە چیرۆکی ئەم دارانەوە دەست پێبکەین و هەر شتێک لەدەرەوەی ئەمەوە بوترێت، هیچ بەهایەکی زانستی نیە. بەقسەیەکی ڕوون و ئاشکرا، دارەکان بەرهەمهێنی هایدرۆکابۆنن وەک سوتەمەنی بۆ گەشەسەندن و مانەوەی سیستمی میکرۆ-ئۆرگانیزم، هەر دارێکیش لە سوڕی ژیانیدا، توانای هەیە نزیکەی 22 تەن لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە قەدو چڵ و تۆڕی ڕەگ و ڕیشەیدا هەڵبگرێت. کاتێکیش دارەکە لەناو دەبرێت یان بەکتیریاو قارچکەکان کۆتایی بەژیانی دەهێنن، بڕی هاوقەبارە لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەخاتە کەشەوە، واتە 22 تەن گازی گەرمکەرەوە. لێرەوە تێدەگەین کە دارستانەکان ڕۆڵێکی گەورەو بنەڕەتیی لە تەسفییەکردن و عەمبارکردنی پێکهاتەکانی هەوادا دەگێڕن. دەتوانین بڵێین ئەو بڕە گازەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە دوای مردنی دارەکان دەچنە کەشەوە تا هەتا هەتایە لە سیستمی ژینگەییدا دەمێننەوە. بەپشتبەستن بەم ڕۆڵە بنەڕەتییە، ئەو دارە نوێیان لەسەر لاشەی پیرە دارە لەناوبراوەکان سەوز دەبن، توانای عەمبارکردنی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنیان نیە، ئەمە جگە لەوەی توانای ئەوەشیان نیە جۆرەکان (زیندەوەرەکان) بگرنە خۆیان کە پێشتر لەوێدا ژیاون، چونکە لاون و بەرگەی گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوا ناگرن. ئەمەش توانای سیستمە ژینگەییەکە لە دابەزاندنی گەرما کەم دەکاتەوە، چونکە کاریگەریی داراستان گرێدراوە بە سیستمێکی ژینگەیی داهێنەرو هەمەجۆرە لە پاراستنی هەمە-چەشنی و سووڕی ئاوو و بەکتیریاو وردیلەکان. کاتێکیش پۆشاکە ڕووەکییەکەی زەوی لەناودەبرێت، سیستمێکی ژینگەیی تەواو لەناودەبرێت. بەگوێرەی سندوقی جیهانی بۆ ژیانی کێویانە، 80 لەسەدی جۆرەکان لە جیهاندا لە دارستانەکدا دەژین، مەرگی دارەکان و لەناوبردنی دارستانەکانیش بەشێوەیەکی بەرفراوان، نەک تەنها سیستمی ئایکۆلۆژی دەخاتە ژێر مەترسییەوە، بەڵکۆ کاریگەرییەکی ڕاستەخۆی لەسەر ژیانی مرۆڤ و تەندروستی گشتی دەبێت. لێرەوە پرسیارێک ئاڕاستەی پرۆژەی نیشتەجێبونی شاری ئارام دەکەم، ئێوە کە 40 ساڵ لە تەمەنی سیستمێکی ژینگەیی کەمدەکەنه‌وە، بیرتان لەوە کردوەتەوە کە 40 ساڵ لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی زیاتر دەخەنە ناو ژیانی ئێمەوە، بیرتان لەوە کردووەتەوە کە ژمارەیەکی ئێجگار زۆر لە بەکتیریاو سیستمی وردیلەکان Microorganism لەناودەبەن، بیرتان لەوە کردووەتەوە کە 40 ساڵ لە ئۆکسجین لە سییەکانی ئێمە دەبڕن، بیرتان لەوە کردووتەوە کە تەندروستی گشتی دەخەنە ژێر مەترسییەوە؟ ئێوە دەڵێن لەبری هەر دارێک پەنجا نەما دەچێنن، بەڵام نازانن ئەو سیستمە ژینگەییەی لەناوتان برد، بە 100 ساڵی تریش دروست نابێتەوە، چونکە لە بنەڕەتدا لە کاریگەرییەکانی گۆڕانکاری کەش و هەوا تێنەگەیشتوون؛ ئەوەی لە نیوسەدەی ڕابوردوودا سەوز بوو، ڕەگوڕیشەی لە خاکدا داکووتا، لەداهاتوودا مەحاڵە. مەسەلەکەش بەبێ ئاڵۆزاندن و تیۆریزەکردن، لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کە ئەو سیستمە ژینگەییەی لە ڕابوردوودا دروستبووەو ئێستا لە ناودەبرێت لە زمانی زانستی و ژینگەییدا پێی دەوترێت Irreparable، واتە چاکنابێتەوە. بەڕێزان، ئێوە نازانن کە پرۆژە ئابوورییەکەی ئێوە، ئەوەندی وزەی پێویستەو ئەوەندە گازی گەرمکەرەوە دەخاتە کەشەوە، سروشت نەبێت هیچ هێزێکی تر نیە لوشی بدات و لەهەناوی خۆیدا حەشاری بدات، بەڵام ئێوە ئەو سروشتەشتان لەناوبرد کە ئەم کارەی پێدەکرێت! ئەو نەمامە تازانەی باسیان دەکەن و دەیکەنە دیاریی بۆ ئێمە، تەنها لە قسەکانی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، دۆناڵد ترەمپ دەچن و هیچی؛ کە لە دنیای پارەوە تەماشای سروشت و ژینگەی دەکرد.

ڕێبوار محمد ئەمین بەدرێژای مێژووی مرۆڤایەتی هەموو تاکێک،خێزانێک ،دەستەیەک،نەتەوەو دەوڵتێک پێویستی بەبوونی ئابوری یەکی سەربەخۆی بەهێزهەبووە و ئەگەرنەگەشتبێتە ئەم قۆناغە سەرەنجام تووشی پاشەکشەو لەناوچوون بووە. نەتەوەی کورد لەباشووری کوردستان لەدوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ وە خاوەنی حکومەت و ئیدارەی خۆیەتی و نزیکەی ٣١ ساڵ بەسەرئەزموونی حکومڕانی تێدەپەڕێت بەڵام نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی ئابوری یەکی بەهێزی نیشتمانی خۆی ولەکاتی قەیرانەکاندا بتوانێت خۆی بگرێت و ڕووبەڕوویان بێتەوە ئەمەش هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکی هەیە . لەئێستا دا حکومەتی هەرێم خاوەنی ئابوری یەکی لاوازی پڕلەقەیرانی دارایی و ئابوری یە ژێرخانی لاواز، وەستانی هەموو پرۆژەکان، تەواونەکردنیان، نەبوونی پرۆژەی نوێ ،نەبوونی چاکسازی لەپرۆژە ئەنجام دراوەکان،نەبوونی هەلی کار ،مووچە بەردەوام کێشەی هەیە . پشت بەستن بەتاک سەرچاوەی نەوت   ،بەڕواڵەت داهات نی بەڵام کاتێک خوێندنەوەو شیکاری دەکەین بۆداهات وامان پێناڵێت بەڵکو پێچەوانەکەیەتی چونکە داهاتی نەوت زۆرلەوە زیاترە،غاز ناوی هەر نی یە،داهاتی گومرگ وناوخۆ، بەغداد، هاوپەیمانان ئەمانە زۆرن بەڵام دیارنین. لەئێستادا بەهۆی جەنگی ڕووسی ـ ئۆکرانی یەوە ئابوری جیهان تووشی تەنگەژەبووەو تادێت نرخی نەوت بەرزدەبێتەوەو و ئێستا لەسەرو ١٢١ دۆلارەوەیەو پێشبینی دەکرێت بگاتە ١٥٠ دۆلار و لەئەنجامدا ئابوری جیهان تووی هەڵاوسانێکی گەورەدەبێت و پێشبینی کراوە لەکۆتایی ئەم ساڵ خواست لەسەرنەوت پاشەکشەبکات بەهۆی نەمانی خواست لەسەری. هەرلەئێستاوە کاریگریە نەرێنیەکانی هەڵاوسان لەسەرتەواوی نرخەکان لەهەرێمی کوردستان دەرکەوتوە و تادێت کاریگەری مەترسیدار درووست دەکات و حکومەتیش بێ خەم وبێپلانە. حکومەتی هەرێم بەدەست قەیرانی ئابوری،کۆمەڵایەتی،سیاسی یەوەدەناڵێنێت،لەگەڵ بەغدا هیچ ئاسۆیەک نیە،لەناوهەرێم بەردەوام ململانێی سیاسی بێ ئەنجام هەیە،وشکەساڵی کاریگەری خۆی داناوەو لەئایندە مەترسیدار تردەبێت.  حکومەت سەرچاوەکانی بەرهەم هێنانی کەرەستەی خاو،پیشەسازی، کەرتی خزمەت گوزاری،مەعریفە (زانکۆو پەیمانگا،خاوەنبیر)، یاساچارەنووس سازەکانی وەلاناوەوەو پشتگوێی خستوون کەئەمان کەرەستەی هەستانەوەی ئابوری یەکی بەهێزن. ئەوکەرەستانە چین کەدەتوانین ئەمڕۆ نەتەوەو دەسەڵاتەکەمانی پێ ڕزگاربکەین لەم هەموو قەیران ومەترسی یەکان: ١- گرنگی دان بەهۆیەکانی بەرهەم هێنانی کەرەستەی خاو و پڕکردنەوەی پێداویستیەکان و هەناردەکردنی زیادەکەی لەبواری کشت وکاڵ وسامانی ئاوی، کانزاو سامانی سروشتی ( نەوت،گاز،وزەی نوێ،کانزاکان. ٢- گرنگی دان بەکەرتی پیشەسازی : بەهێنانی کارگەو تەکنۆلۆجیای نوێ بۆگۆڕینی کەرستەی خاوەی وڵاتەکەمان بەبەرهەمی نوێ  لەڕێگەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی . ٣-گرنگی دان بە کەرتی پێش کەردنی خزمەت گوزاری گشتی وتایبەت . مەبەستمان ئەوکۆمپانیاو بازرگان ولایەنانەیەکە کەبەرهەمەکان ساغ دەکەنەوەو خزمەت گوزاری پێشکەش دەکەن . ٤-گرنگی دان بە مەعریفە بۆ ئیدارەدانی ئابوری یەکی گەشەکردوو لەوانە زانکۆپەیمانگاکان و کەسانی ئەکادیمی وخاوەن ئەزموون وشارەزا بۆدانانی پلانی نوێ وچارەسەری گرفتەکان. ٥-هاتنەپێشەوەی حکومەت و پەرلەمان بۆدەرکردنی یاساوڕێنمانی باش و پشتیوانی کردن وئاسانکاری بۆکۆی پرۆسەکان. ٦-گرنگی دان بەسەرمایەداری نیشتمانی ،خاوەنکار،بەهەرمەندان  بۆ دانانی باشترین پلانی ئابوری پێشکەوتوو. ئەنجام  ئەگەرحکومەتی هەرێمی  پلانێکی ئابوری بەهێزی هەبێت بۆ خاڵەکانی سەرەوەو لەڕێگەی وەبەرهێنان لەهەر یانزەکەرتەکەو گرنگیدانی بەکەرتی تایبەت وەک هاوکارو پشتیوانی پێشخستنی ئابوری ئەوا  لەئەنجامدا دەبینە خاوەنی ئابوری یەکی پێشکەوتووی فرەسەرچاوەیی و توانای خۆڕاگرتنمان دەبێت لەبەرانبەر هەمووقەیرانەکان چونکە بەجێ بەجێکردنی ئەم پلانە  دەبینەحاوەنی ئاسایشی نەتەوەی ونیشتمانی، ئاسایشی خۆراک ،لەپاشکۆیەتی ئابوری ڕزگارمان دەبێت،هەلی کار زۆردەبێت،داهاتی تاکەس زیاد دەکات،هەڵاوسان نامێنێت و دەبینەخاوەنی ئابوریەکی گەشەکردو وکۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو هەروەها لەکۆتایدا سەقامگیری سیاسیش دەستەبەر دەبێت و ئاشتی و ئاشتەوای ڕوو لەتەواوی کۆمەڵگاکەمان دەکات هەروەکو  پێشینانی کورد دەفەرموون کاسەی پڕ ئاشتی ماڵە . بەوهیوایەی کاسەکەمان پڕبێت وئاشتی و خۆشەویستی وپێکەوەژیان  ببێتەهەوێنی ژیانمان. مافناس :ڕێبوار محمد ئەمین  ماستەر لەگرێبەستی نەوت وگاز

فازل كوردی لە کوردستان، هیچ یاسایەک نیە بەناوی پەیوەندیە دیپلۆماسیەکانی دەرەوە!! ئەم لایەنە گرنگەش کەوتۆتە دەست چەند کەسێکی نەزان و خۆپەرست!! کۆلەواری و نەشارەزایی لە دیپلۆماسیەتی نێونەتەوەیی وایکردووە کە ئەم لایەنە گرنگەش فەرامۆش بکرێ.  لەدەرەوەی وولات کام نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم بەئاستی ڕەوەندی کوردی (مەبەستم چالاکوانە خۆبەخش و سەربەخۆکانە) کاریگەری لەسەر ڕاکێشانی هەست وسۆزی ئەمریکیەکان و ئەوروپیەکان و دونیای دەرەوە هەیە یان هەبووبێ؟  لە ساڵی ١٩٩٦ ەوە لە دەرەوەی کوردستانم و لە چەندین ووڵاتیش کارم کردوە و ژیاوم، لەمانە ڕۆژهەڵاتی ناوین و ئاسیای ناوەڕاست و ئەوروپا و ئێستاش بۆ ماوەی زیاتر لە (٢٥) ساڵە لە ئەمریکا دەژیم، دوور و نزیک ئاگام لە چالاکیەکانی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم هەبووە لێرە و لەم ووڵاتانەی پێشووتر لێی ژیاوم، ئێستاشی لەگەڵ دابێ نوێنەرە حزبی و حکومیەکانیان نەسەنگیان لای ڕەوەندی کوردستانی هەیە، نە پەیوەندیەکی تۆکمەی دیپلۆماسی لەگەڵ ووڵاتی خانەخوێ بەستوە، کەتوانیبیان بەلانی کەم ١٠ کەسایەتی ناودار و سیاسەتمەدار بکەنە دۆستی کوردستان یان کاریگەریان هەبوبێ لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەم ووڵاتانە!!!  بەبەرچاوی هەرهەمووشمان ئەوەی کراوە هەر ئەو ڕەوەندە خۆبەخشەبووە لەگەڵ ئەو هەموو دژایەتی کردنەش، کارو چالاکیەکان بەگشتی %٩٠ هی شەونخونی کەسانی خۆبەخشە بەکەیسی ئێزیدیەکان و عەفرین و گرێ سپی و دەستدرێژیەکانی تری ووڵاتانی داگیرکەر بۆ سەر خاکی کوردستان. ئەوەی دڵخۆشکەرە لەپاڵ چالاکوانە خۆبەخش و سەربەخۆکانی ڕەوەندی کوردستانی، ماوەی چەند ساڵیکە دیپلۆماسیەتێکی خۆیسکی ناڕێکخراو کە لەلایەن کۆمەڵە چالاکوانێکی خۆبەخش بەڕیوەدەبرێ لە ناوەندە سیاسیەکان ئەکادیمی ئەمریکا دەست بەکارن، ئەم کۆمەڵە چالاکوانە تێکەڵەیەکە لە چالاکوانی کوردستانی و ئەمریکی کە توانراوە کەناڵێکی لەیەکگەیشتن دروست بکەن لەگەڵ چەند بەرپرسێکی حکوومەتی ئەمریکی لەسەر پرسە چارەنووس سازەکان!  نموونەی زیندووی کاروچالاکیەکانی ئەم کۆمەڵەیە، بە فەرمی هاتنە سەرخەتی بەرپرسانی ئەمریکایە لە هەڕەشە و گوڕەشەکانی ئەم دواییەی تورکیا بۆسەر ڕۆژئاڤا، ڕاگەیاندراوەکەی  ڕاوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریکا (لینکۆلن بلومفید) ڕایگەیاند بە هیچ شێوەیەک ڕێگانادەین هێرش بکرێتە سەر ڕۆژئاوای کوردستان، دەڵێت: هەر هێرشێک بۆ سەر هاوپەیمانمان 'قەسەدە' ڕووبەڕووی کاردانەوەیەکی توندی ئەمەریکا دەبێتەوە و، بە هیچ شێویەک ڕێگا نادەین هێرشیان بکرێتە سەر. هەروەها لە کۆتایی مانگی مایسی ٢٠٢٢ فەرمانێک لەلایەن سەرۆکی ئەمریکا بەرجەستە کرا لەبارەی سزاکانی قەیسەر بۆ سەر سوریا و دەرهێنانی ڕۆژئاڤای کوردستان لەم سزایە! بۆ ئەم مەبەستە سەرۆکی ئەمەریکا فەرمانی ڕێگەپێدانێکی بۆ وەزیری بەرگری ئەمەریکا مۆرکرد وتەواوی دەسەڵاتی ئەوەی پێدا کە کوردستانی ڕۆژئاڤا لە سزاکانی قەیسەر ببورێت و ڕێگا خۆش بکات بۆ وەبەرهێنەری ئەمریکی و جیهانی بۆ هەر چالاکییەکی ئابووری لە ناوچەکە، جێگای باسە ئەم ڕێگەپێدانە لە ماڵپەری کۆشکی سپی بە فەرمی دانراوە. نموونەی چالاکی دیپلۆماسی لەبواری زانست و ئەکادیمی، مۆرکردنی یاداشتی لە یەکگەشتن لە نیوان زانکۆی واشنتن و زانکۆی ڕۆژئاڤا، ئێستاش ئەم یاداشتە لە بواری فراوان کردنە لەگەڵ زانکۆی کۆیە و زانکۆی کۆبانێ. ئاشکرایە هەر جموجۆڵێکی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی ووڵات بەبێ پەیوەندی دیپلۆماسی لاسەنگە!! بۆ ئەوەی پارسەنگەکە ڕابگیرێ پەیوەندی دیپلۆماسی پێویستە کارا بکرێ لەسەر بنەمای لێکدانەوە و شێکردنەوەی ڕوداوەکان لەسەر دەستی کەسانی شارەزا و پسپۆڕ و بەئەزمون لە بواری کاری پەیوەندی دیپلۆماسی. جێگای وەبیرهێنانەوەیە پێشمەرجی دیپلۆماتکاری شارەزا پێویستە پتر لە زمانێک بزانێ، لەگەڵ ئەوەی زانینی زمان بەتەنها بەس نیە بۆ دیپلۆماتکار، پارسەنگەکە بڕوانامە و ئەزمونی کارکردنە.

چیا عەباس مێژو پێمان دەڵێت میسۆپۆتامیای نێو دو روبار گۆرەپانی شەر و کوشتن و قرکردنی بەشێکی بەرچاوی ئیمام و گەورە کەسایەتی ئیسلام و مەزهەب و ئاراستە جیاکان و لەشکر و ئیماندارانی ئەو ئاینە بوە. لە خۆرایی نەوتراوە روباری دجلە ئولفەتی لە گەڵ خوێندا گرتوە. ئەم بەناو دەوڵەتی عێراقەی ئێستا لە زەمینە و رەحمی ئەو مێژوەوە چاوی بەدنیا هەڵهێناوە، لە ژێر رەشماڵی خێڵە هەمەجیەکان و کەنارەکانی روبارەکانی خوێن و لە سایەی گۆرە بێ ژمارەکانی بەکۆمەڵە کوژراوەکان لە بیابان و سەرکردە و سەرۆکە خوێنرێژ و چەتە و لەشکرەکانی وێرانکردن گۆشە و پەروەردە کراوە. سەرەرای ئەوەی لە دێریندا ئەم پارچە خاکەی هەسارەی زەوی رەحمی لە دایکبونی چەند بەهای گرنگی شارستانی بوە، بەڵام دەیان ملیۆن هاوڵاتی عێراقی ئێستا چی لەو بەشە گەشەی ئەو مێژوە بکەن و لەبەر خاتریشی بێدەنگ و ملکەچ بن، لە کاتێکدا ئێستا بەدەست وارسەکانی ئەو بەشە قێزەوەن و نەفرەت لێکراوەی ئەو مێژوەوە دەناڵێنن، کورد وتەنی ئەو نانە نانە ئەمرۆ لە خوانە. کورد لەم وێرانەیەدا با زۆر نەگەرێینەوە بۆ مێژوی کورد لە سەدەی رابوردوی ئەم عێراقە، کوردێک نیە بەشێکی زۆری نەزانێ، چونکە خۆی قوربانیەکی بوە و ماڵوێران و دەربەدەر و کوژراو ئەنفال و کیمیاباران کراوە. بێگومان کورد هەن دەڵێن با ئەو مێژوە بەلاوە بنێین و لە گەڵ واقعی ئێستای عێراق مامەڵە بکەین و لەو روانگایەوە دیدگامان بۆ ئایندە دارێژین و کاری بۆ بکەین. ئەم بۆچونە سیاسیە، هەر هێز و کەسێک خاوەنی بێت، لەم دۆخەی ئێستادا زادەی ناچاریەکی بێ ئیرادەیە، ئاماژەیەکی زەقیشە بۆ تەسلیمبون بەو وێرانەیە و کەنارگیری لە سوچەکانی کەلاوەکانیدا و پچراندنی پشکێک لە سایەی شەفاعەتی بەڵاطەکان و وەلیمە و هەریسەی بۆنە و مەراسیمەکاندا. ئەوانەی لەسەر دەستوری عێراق هیوا و ئومێدیان هەڵچنیوە بۆ بە خەڵک ناڵێن ئەو دەستورە ئەو پەندە کوردیەی دەڵێت:" شەق دەزانێ قۆناغ لە کوێێە" پر بە پێستیەتی، روخاندنی سەدام لەلایەن ئەمریکاوە و داگیرکردنی عێراق ئەو شەقە بو کە سەرجەم هێزەکانی عێراقی ناچارکرد ئەو دەستورە قبوڵ بکەن.  عزەت شابندەر لە چاوپێکەوتنێک لە گەڵ رۆژنامەگەرێکی رۆژنامەی نیۆرکەر دەڵێت: ئێمەی سەرکردەکانی شیعە لە عێراق دوای روخاندنی سەدام گەراینەوە، ئیمە پەروەردە و گۆشەکراوی ئاینی ئیسلام بوین و خەونمان دامەزراندنی دەوڵەتێکی ئیسلامی بو لە عێراق، کاتێک ئەمریکا و هێزەکانیمان لە عێراق بینی تێگەیشتین جارێ واز لەو خەونە بهێنین و لە بری ئەوە تەبەنای دەوڵەتی سێکتاریزمان کرد. ماوەیەکە هێدی هێدی دەردەکەوێت کە دەسەڵاتی بەغدا خواستیانە ئەو دەستورە هەموار بکرێت. زۆر ئەزیەتم دەدات کاتێک دەڵێم گەر ئەمریکا نەبوایە زۆربەی هێزە دەسەڵاتدارەکانی ئێستای کوردستان و عێراق سەرەرای خەبات و قوربانیەکانیان دەبو ئێستاش لە دەرگای ئەم وڵات و ئەو سەرکردە و ئەو هێز بدەن. گریمان ئەم ناچاریە سیاسیە تەنها بژاردەی سەرەکی ئێستایە، لە بری ئەوەی هێزە کوردیەکان بەیەکەوە نزا و دوعاکانیان لە یەک چارۆکەدا هەڵگرن، دەبینین بەشێکی سەرکردە و بەرپرسانی کورد لە باشور چاوقایمانە بەجیا و لە پشتی یەکترەوە لەیەک ساتدا سەرقاڵی چاوبازی و مەراکردنن لە گەڵ و بۆ سیمبۆڵە میراتگرەکانی مێژوی کوشتن و رق و کینە و وێرانکردنی کورد و کوردستان و لە هەوڵی خەستدان بۆ لکاندنی نزاکانیان بە فرە مەرقەدەکانی سەربە میراتگرەکان.  ئەم واقیعە تاڵە لە پرسی کوردێک بۆ سەرۆک کۆمارێك تا ئەم چرکەیەش دەکوڵێت.  کاتێک پرسی نەتەوەیەکی ستەملێکراو و کەنارگیرکراو و گەمارۆدراو و مافە رەواکانی دەکرێتە دەسکەلای ئاین و ناکۆکی و شەر و مەرافەی مەزهەب و ئاراستە جیاکانی، ئیتر لەو واقعەدا شتێکی ئەوتۆ  نامێنێت لە ئومێدکردنی نەوەکانی بە ئایندەیەکی گەش و جێگیر. مێژوی زۆربەی وڵاتان، تایبەت لە ئەوروپا، چەندین ئەزمونی خوێناوی و وێرانکەری لەو جۆرەیان تا سەردەمی هەستانەوە و جیاکردنەوەی ئاین و دەسەڵات بەرێکردوە.  سەرکردەکانمان لە داغکردنەکانی مێژو لە ماڵی خۆماندا فێر نەبون جا بگرە لەوانەی هەزاران کیلۆمەتر لێیان دورن. عزەت شابندەر، کەسایەتی سیاسی شیعەی ناودار، دەربارەی عێراق دەڵێت: " ئەمریکا لە ٢٠٠٣ رژێمی سەدامی نەروخاند بەڵکو مەبەستی روخاندنی عێراق بو وئەوەشی جێبەجێکرد". ئاکامەکەی ئەو کەلاوە بێ خاوەن و ئایندەیەیە.   دەسەڵاتە یەک لە دواکانی ئەم کەلاوەیە بەرپرسن لە ناوبردن و کوشتن و سوتاندن و زیندە بەچاڵکردن و دەردەبدەریکردن و زیندانکردن و .... زیاتر لە یەک ملیۆن هاوڵاتی کورد، لە کۆی گشتیدا دەکاتە نزیکەی٣٠% ی موعەدلی ژمارەی کورد لە مێژوی سەدەی رابوردوی عێراقدا. ئەوە چ جۆرە بەرپرس و سەرکردەیەکە جورئەتی ئەوەی هەیە ئەم ئۆقیانوسە لە قوربانی بێ بایەخ بکات و پشتگوێ بخات! سەرکردە بە ئەزمونەکان لە روانگای قوتابخانەی واقیعی کلاسیکیەوە دەیهێنن و دەیبەن تا بە کەمترین زەرەر لێی دەرچن، هاوکات تازە پێگەیشتوەکان کە لە ئەزموندا هەژار و بێ دیدگای رۆشنن و لە واقیعێکی زۆر ئاڵٶزدا دەگوزەرێن هەڵپەیانە و بێهودە و بێ هزرێکی نەتەوەیی و ئاراستەی دیاریکراو خۆیان خسۆتە نێو داوی روداو و گۆرانکاریەکانی دەرەوەی ئیرادەیان و ئەستەمیشە بەتەنیا لێی قورتار بن.  ئەم هەڵوێست و رەفتارانە گەر لە ناچاریشەوە بێت ئاماژەی زەقن بۆ بێ ئیرادەیی و لاوازی و دڵەراوکێ، تایبەت لە کاتێکدا بەشێک لەو بەرپرسانە و دەوروبەریان لەسایەی ناچاری و بێباکیدا لە کەلاوەکەدا شاهانە سودمەندن. شێخ سەعیدی پیران، شێخ حەفیدی نەمر، شێخە شۆرشگیرەکانی بارزان، پێشەوا قازی محمد، مەلا مستەفا، عبدالرحمن قاسملۆ، مام جلال، نەوشیروان مستەفا نمونەی ئەو سەرکردانەن کە تا دوا هەناسەیان بێ ئیرادە و بێئومێد نەبون و بەشێک لێیان ملیان بەپەتی سێدارەوە کرا و بە توندی رەتیان کردۆتەوە دەست بۆ دوژمنانی کورد و کوردستان درێژ بکەن.  نمونەیەکی حاشاهەڵنەگر دوای روخاندنی نازیەت و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیڵ کەسایەتیە سیاسی و بە ئەزموونەکانی جولەکە کەوتنە راوەدونانی ھەموو ئەو کەسانە لە هەمو سوچ و قوژبنێکی دنیادا کە دەستیان لە تاوانی جینۆساید وکۆمەڵکوژی جولەکەکاندا ھەبو. یەکێک لە ئەفسەرە نازیە ھەڵھاتوەکان ئەدۆڵف ئایخمان بو کە گەورە ئەفسەری نازیەکان و بریکاری دەزگای ھەواڵگیری نازی ناسراو بە " SS"بو. ئەدۆڵف ئایخمان، ساڵی ١٩٤٥ پاش ڕووخانی نازیەت ھەڵھات بۆ وڵاتی ئەرجەنتین و بۆ ماوەی ١٥ ساڵ لە ژێر ناونیشان و پیشەی ترەوە ژیانی بردە سەر. ئیسرائیل بەردەوام بە شوێنیەوە بون، لەسەر داوای راستەوخۆی "گۆڵدا مایەر" یەکەم خانمە سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتەی ئیسرائیل بریاردرا بە دۆزینەوەی "ئەدۆلف ئایخمان" و بە مەرجی زیندومانەوە و پاشان بە ساغ و سەلامەتی تەسلیم بە دادگای ئیسرائیلی بکرێتەوە. ئەرکەکە جیبەجێکرا، ئایخمان بە سەرپەرشتیکردنی خودی بەرپرسی دەزگای موساد  لە ئەرجەنتینەوە بردیان بۆ ئیسرائیل و دوای داداگاییکردن سزای رەوا درا. دوای گەرانەوەی بەرپرسی موساد بۆ ئیسرائیل هاوسەرەکەی لێی دەپرسێت: ئەو ماوە درێژە لە کوێ بویت، لە وەڵامدا دەلێت: لە شوێنێکی دنیا بوم. وانەکانی مێژو لەم سەردە کورتەی مێژو و تا ئەم چرکەیەش دەردەکەوێت کە دەسەڵاتدارانی عێراق بە رەنگ و فکر و مەزهەب و نیەتە جیاکانیانەوە و وەحشەکانی داعشیش یەک نیەتی هاوبەش بە خەستی لە ناخیاندا رەگ و ریشەی داکوتیوە، ئەویش کورد دەبێت موتیعی ئەوان بێت، دەستیان بۆ پان بکاتەوە و لەو قەوارە گەمارۆدراو و داخراوە و تەنراو بە داگیرکەر بۆی هەیە هەناسە بدات، نان و ئاوی هەبێت و بچێک جموجۆڵیش بکات. هەر کاتێک کورد ئەو سنورانەی بەزاند دەبێت سزا بدرێت. سەرەرای ئەوەی دەسەڵاتی کوردی هەڵەی گەورەی کردوە لە بوارەکانی حوکمرانی، گەندەڵی، پێشێلکردنی یاسا و مافەکانی مرۆڤ و ئازادی، پاشکۆیەتی فرە لایەنە بۆ جەمسەرگەری ئیقلیمی و .... تاد، بەڵام لە بنەرەتدا هەنگاوی گرنگیشی نا بۆ تەحەداکردنی ئەو بەشە قێزەوەنەی کەلاوەی عێراق و هەوڵدان بۆ قورتاربون لە یاسا و رێسا و چنگەکانی ئەو مێژوە. لێرەدا هەڵە هەرە کوشندەکەی زۆربەی ئەو کار و تەحەدا و هەوڵەکانیان بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیان بو و میللەتیان لە بیرکرد. لەم واقعەوە دەسەڵاتدارانی ئێستای عێراق و بە چاوپٶشینێکی شاردراوەی نێودەوڵەتی و ئیقلیمیش هەنگاو بە هەنگاو سەرقاڵی سزادانی کوردن، سزادانێک تا کورد جارێکی تریش موتیع و گوێرایەڵ و دەست پانکەرەوە بێت بۆیان. ئەمجارە جیاوازە لە ئەزمونەکانی رابوردو، وێرای ئەوەی دەسەڵاتی کوردی دەرکی بەم واقعە کردوە، بەڵام متمانەی هەرە زۆرینەی میللەتی لە دەستداوە، لە ئەرزی واقیعدا لە گۆرەپانەکەدا زۆر تەنیایە، بەغداش ئەمەی بەباشی قۆستۆتەوە و هەنگاو بە هەنگاو فشارەکانی لەسەر دەسەڵاتی هەریم و تەنانەت لە سەر خەڵکیش توندتر و خەستتر دەکات، پەیامێکی ناراستەوخۆیە بۆ هاوڵاتیان: ئەوە ئێمە هۆکاری ئەو دۆخە نین، ئەوە دەسەڵاتەکەی خۆتانە. پەیامێکی مەترسیدار و خۆ بێبەریکردنی دەسەڵاتدارانی ئێستای بەغدایە لە تاوانەکانی مێژو و ئێستا بەرامبەر بە کورد.  دەسەڵاتی کوردی لە هەمو لایەکەوە کەوتۆتە داوێکی دژوار و ئاڵٶزەوە، ئێران زۆر ژیرانە و بە سەبری ئەیوبەوە ( هێزی نەرم ) دەیەوێت زیاتر دەستەمۆی بکات، تورکیا بە چاوسورکردنەوە و فشاری سەربازی و هەواڵگری دەیەوێت زیاتر دەستی لە بیناقاقای دەسەلاتی هەرێم و سامان و خەڵکەکەی توندتر بکات، بەغداش دەزانین خەریکی چیە، ئەوروپا و ئەمریکاش وێرای سەرقاڵی بونیان بە جەنگی ئۆکرانیا لە ئەزمونی حوکمرانی هەرێم دڵگرانن کە راشکاوانە پلاسخارت ئاماژەی  پێداوە، ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بەسەبرن بەڵام هاوکاتیش ئەوەندە گەمژە نین پایدەر لە هەوادا بدەن. ئێستا بەشێکی بەرچاوی بەرپرسانی هەرێم بەغدا بە قیبلەی چارەسەر دەشوبهێنن، ناهەقیان نیە هەر ئەوەندەیان پێدەوترێت!  نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٧ حوزەیران ٢٠٢٢