هیوا سەید سەلیم   هیچ گومانی تێدانیە کە ئەو رێوشوێنانەی لە هەرێمی کوردستان بۆ بەرپێگرتنی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا گیراونەتەبەر تا ئاستێکی باش ئامانجی خۆی پێکاوە، بە شێوەیەک کە ئەگەر رێژەی تووشبووانی هەرێمی کوردستان بەراوردبکەین لەگەڵ ولاتانی دەوروبەری خۆمان، ئەو دەگەینە ئەو راستیەی کە ئێمە لەوان باشترین. بە دیوێکی دیکە ئەگەر ئەو رێژەی لە هەرێمی کوردستان هەیە، بەراوردێکی پێبکەین،  لە نێوان تووشبوون و چاکبوونەوە  ، دیسان رێژەی چاکبوونەوە خەریکە بەرزدەبێتەوە، بەشێوەیەک کە تا ئێستا نزیکەی ٣٥٪ ی کەیسەکان چاکبوونەتەوە و نەخۆشخانەیان جێهێشتووە. شایانی باسە لە سەرتایی دەرکەوتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە هەرێمی کوردستان، لیژنەیەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو ڤایرۆسە پێکهات، رۆژانە وەزارەتی تەندرووستی ئامارەکان بۆ رای گشتی و راگەیاندنەکان دەخاتەڕوو، لە پاڵ وەزارەتی تەندرووستیدا، وەزارەتی ناوخۆ ریوشوێنەکانی قەدەغەی هاتۆچۆ دیای دەکات، تا ئێستا ٢٤ بڕیار و رێنمایی دەرکردووە. لە کوردستان وێڕای هەبوونی سەرنج و تێبینی لەسەر بڕیاری قەدەغەی هاتووچۆ، کاریگەری ئەو بڕیارانە لەسەر خەڵکانی کەم دەرامەت، بە تایبەت ئەو چین و توێژانەی کە قووتی خێزانییان لەسەر داهاتی رۆژانەیان بووە، بەڵام کەمن ئەوانەی کە پێیانخۆش بووە کە قەدەغەی هاتووچۆپەیڕەوبکرێت. لەو بارودۆخە سەختەی هاوڵاتیان،  و دوای چەندین جار دریژکردنەوەی بڕیاری قەدەغەی هاتووچۆ، لە پڕ وەزارەتی ناوخۆ بڕیاری ژمارە ٢٤ دەردەکات، کە بۆ ماوەی ٤٨ کاتژمێر هەموو جۆرە هاتووچۆیەکی ئۆتۆمبێل و پیادە رابگیرێت، مارکێت و نانەواخانەکان دابخرێن. ئەو بڕیارە ئەگەر وەک بڕیارەکانی پێش خۆی لە بەرژەوەندی کۆنتڕۆلکردنی دۆخەکەش بێت، بەڵام رەخنەی زۆری لێدەگیرێت، چونکە بارودۆخێکی لێکەتەوە، کە رێک پێچەوانەی رێوشوێنەکانی پێشتری خۆپارێزی بووە، ئۆباڵەکەی دەکەوێتە ئەستۆ وەزارەت لە لایەک و کەمتەرخەمی هاولاتیان لە لاکەی دیکە. ئەگەر بیانووی وەزارەتی ناوخۆ بۆ دەرکردنی بڕیاری ژمارە ٢٤،  پابەندنەبوونی بەشێکی هاوڵاتیان بێت، دەبوو لە کاتی دەرکردنی دوایین بڕیاریان زۆر خاڵیان لەبەرچاوبگرتایە، تا خەڵک بەو شێوەیە روو لە مارکێت و نانەواخانەکان نەکات. وەزارەتی ناوخۆ دەڵێت: لە رۆژانی رابردوو رێگاپێدانی زۆر بە خەڵک دراوە، ئێ خۆ ئاشکرایە کێ ئەو ریگاپێدانانەی داوە، زۆربەی ئەو دەزگایانەی دەسەڵاتی رێگاپێدانیان هەبووە،  سەر بە خودی وەزارەتی ناوخۆ بوونە، دوایی کە بڕیاری قەدەغەی هاتوچۆی پیادەتان داوە،  چ پێویستی دەکرد باس لە داخستنی مارکێت و نانەواخانەکان بکەن؟  پێدەچێت وەزارەتی ناوخۆ لە دەرکردنی بڕیارەکەیان راوێژیان بە هیچ لایەنێک نەکردبێت،  تەنانەت وەزارەتی تەندرووستیش، هەربۆیە بڕیارەکە نیگەرانی پزیشکان و کارمەندانی تەندرووستی لێدەکەوێتەوە.  جگە لەو نیگەرانیە پێشتر وەزارەتی تەندرووستی بریاری دابوو کە رۆژی یەکشەمە لە نەخۆشخانە و بنکە تەندرووستیەکان هەڵمەتی کوتانی سنووردار دەستپێبکاتەوە، بە دەرکردنی ئەو بڕیارە ئاستەنگ بۆ ئەو بڕیارەی وەزارەتی تەندرووستی درووست دەبێت.  دەبوو وەزارەتی ناوخۆ کۆنگرە رۆژنامەوانیەکەی دوای بڕیارەکەیان،  بخەنە پێش دەرکردنی بڕیارەکە  ، چوونکە بە دەرچوونی بە لێشاوی هاوڵاتیان بۆ مارکێتەکان خەریک بوو ریسەکەیان لێ بکرێتە خوری و ئاستەنگ بۆ بەرنامەرێژی وەزارەتی تەندرووستی درووست بکەن. پرسی رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا تا بڵێی هەستیارە، بە هیچ شێوەیەک هەڵە قەبوول ناکات، بۆیە دەبێت بە بڕیار و رێنمایی درووست و هاوکاری تەواوی هاوڵاتیان ئەو دۆخە مەترسیدارە تێبپەڕێنرێت.  

شێرزاد حەسەن رەزا  گازی ژەهراوی سارین( Sarin )،یەکێکە لە جۆرە مەترسیدارەکانی چەکی کیمیایی کە بە شێوەی شل و گاز هەیە شێوگی کیمیایی بە ( C4H10FO2P )دەناسرێت،ئەم گازە كار لە مێشك دەكات، مادەیەكی زۆر ژەهرینە، نە رەنگ و نە بۆنی هەیە، هەروەها بە (GB) ناودەبرێت،وەک مێرووکوژ بەکاردەهێنرێت،زاناكان لە ئەڵمانیا لە ساڵی 1938 پێكهاتەكەیان دۆزییەوە،هەڵمژینی ئەم گازە فسفۆریە ئەندامیە یان تەنانەت بەر پێست كەوتنی، دەبێتە هۆی تێكدانی رۆیشتنی شلەی دەماری و وەستانی دڵ یان پەكخستنی كۆئەندامی هەناسە. بڕی نیو میلیگرامیش بەسە بۆ ئەوەی كەسێكی پێگەیشتووی پێ بكوژرێت. -نیشانەکانی چین؟ لە نیشانەكانی بەركەوتن یان هەڵمژینی گازەكە: تو‌وشبوونی ژانەسەرێكی ئێجگار زۆر، فراوانبوونی بیلبیلەكانی چاو و لێڵبو‌ونی چاو ‌و ئارەقەكردن، تەشەنوجی دەماری و هەناسە وەستان و لەهۆشخۆچوون و پاشانیش مردن.ئەم نیشانانەش لەدوی چەند چركەیەك روودەدەن ئەگەر بە شێوەی گازی بوو یان 18 كاژێر ئەگەر بەشێوەی شلە بوو،سارین دەكرێ بەچەند شێوەیەك بەكار بهێنرێت، وەك بەشێوەی پەمپ بڕژێنرێت یان بەهۆی تەقینەوەی تەقەمەنییەوە یاخود دەكرێ ئاو یان خۆراكی پێ ژەهراوی بكرێت ،دوای بەركەوتنی سارین بۆ چارەسەركردنی كەسە توشبووەكە دەبێ بەزوویی جلوبەرگی توشبووەكە داماڵرێ و توشبوو بە سابو‌ون و بڕێكی زۆر ئاو بشۆرێت. شوشتنەكەش دەبێ بەلایەنی كەمەوە 45 خولەك بێت و چاوە توشبووەكانیش بەهەمان شێوە بشۆرێن بە بێ بەكارهێنانی سابو‌ون. ـ کەی دۆزرایەوە؟ دروستكردنی گازی سارین كارێكی ئاڵۆزە و زانا ئەڵمانییەكان لە ساڵی 1938 بە رێكەوت پێكهاتەكەیان دۆزییەوە، كاتێ خەریكی ئامادەكرنی تێكەڵەیەك بوون بۆ ئەوەی مێرو‌وی پێ لەناوبەرن. _ لەکوێ بەکار هاتوە؟ ئەم گازە لەلایەن رژێمی سەدامەوە لە زۆرینەی قۆناغەکانی ئەنفالدا بەکارهاتوە و هەروەها بەسەر شاری هەڵەبجەدا رژێنرا لە ساڵی 1988، كە بووە هۆی كوژرانی 5000 كەس. جارێكی دیكە لە ساڵی 1995 لە تۆكیۆی پایتەختی ژاپۆن لە لایەن هۆزێكەوە بەكارهات و بەهۆیەوە 12 كەس كوژران و هەزارانی دیكە برینداربوون..گازی سارین، لە 21ی ئابی 2013 لە سو‌وریا بەكارهاتووە و بووە هۆی كوشتنی ۱٤۲۹  کەس کە لە نێویاندا ٤۲٦ منداڵی تێدابوو، دواین جار لە ساڵی ۲٠۱۷ لە خان شیخون ،رژێمی سوریا ئەم گازی بەکارهێناوە زیاتر لە هەزار کەسی خنکاند،بە گوێرەی نیشانەكانی كە لەسەر جەستەی قوربانییەكان دەركەوتووە شارەزایان وتیان ئەمە گازی ژەهراوی سارین بو‌وە. ـخۆپارستن لە گازی سارین گازی سارین بەهۆی بوونی بەندی نێوان P—F واتە فسفۆڕ و قلۆر،زۆر بەئاسانی بە ئاو تێک دەشکێت و مادەیەکی نا ژەهری وەک ترشی فسفۆرێکی لێ دروست دەبێت،هەروەها لە هەوا قورسترە و بەئاسانی دەنیشت و کاریگەری نامێنێت،بۆ زانیاری زیاتر ئەم گازە لەرێگەی خواردن و هەوا و بەرکەوتنی رووی شتە پیسبوەکان وئاوی پیس بوو توشی مرۆڤ دەبێت و لە ماوەی چەند چرکەیەکدا نیشانەکان دەردەکەوێت وەک فرمێسکی زۆری چاو و ئاو بەلووتا هاتنەخوارەوە وتێکچوونی بینین وزیادبوونی لیک وئارەق کردنەوە وکۆکە وسینگ توندی و سکچوون و میز زۆر کردن و سەرگێژێ و سەرئێشە ودڵ تێکهەڵهاتن و ئازاری ناوسک و لە هۆش خۆچوون ،هەروەها بەرکەوتەکە لەسەر پێست شوێنەوار بەجێ دەهێڵێت،مرۆڤەکانی ناوچەی بەرکەوتوو زۆرینەی تووشی گرفتاری دەبێت، ئەم گازە وەک لە پێشتر روونمان کردوە وەک چەکێکی بایلۆژی بەکارهاتووە،ئەوەی ئێستا لە ڤایرۆسی کۆرۆنا روو ئەدات دوور و نزیک هیچ پەیوەندی بەم شێواز و نیشانە و گرفتانەوە نیە،بەڵکو ڤایرۆسی کۆرۆنا لە رێگەی مادە بۆماوەیەکەوە بە ئامێری PCR دەست نیشان کراوە و هیچ پەیوەندیان بە یەکترەوە نیە،ئەو دەنگۆ و قسەو قسەڵۆکانەی لێرەولەوێ دەکرێت سەبارەت بەگازی سارین،هەموو دوورن لە راستیەوە  

پەیكا عوسمان  ئازادی ڕەهایی نیە، ئازادیش هەر پابەندییە، بەڵام بە عەقڵ و ئەخلاق و چاکەوە. تۆش کە لە ماڵەوەیت و نایەیتە دەرەوە، ئەمە دیلێتی نیەو خودی ئازادییە، چونکە پابەندبوونە بە عەقڵ و ئەخلاق و چاکەوە! مرۆڤی ئازاد تەسلیمی عەقڵ ئەبێ بۆئەوەی تەسلیمی هێز نەبێت. ملدانت بۆ عەقڵ، هۆشیارییە. بەڵام ملپێدانت بۆ عەقڵ، یەعنی تۆ هێشتا دیلی جەهلیت! ملدانت بۆ ئەخلاق، ئەخلاقییبوونە. بەڵام ملپێدانت بۆ ئەخلاق، ناکاتە ئەخلاقیبوون، چونکە ئەخلاقیبوون ئازادانەیە! ملدانت بۆ چاکە، یەعنی کەوتنە ناو "چاکبوون". بەڵام ملپێدانت بۆ چاکە، یەعنی تۆ هێشتا لەناو فەساددایت! "چاکبوون" بڕیاری تۆیە. ئەوەیە کە لەناو خۆتداو لەڕێگەی عەقڵ و ویژدان و هۆشیارییەوە پێ ی ئەگەیت. بەڵام "ناچارکردنت بە چاکبوون" بڕیاری ئەوانیترەو سنوردانانە بۆ خراپبوونت! ئەمە تەنیا لە خراپبوون ئەتوەستێنێ، نەکئەوەی بتخاتە ناو چاکبوونەوە، چونکە تۆ لەناو خۆتەوە ئەتوانی بکەویتە ناو چاکبوونەوە، نەك لەهێزو پاڵنەری دەرەکییەوە. لەڕاستیدا یاساو دین و کۆمەڵگاو فشارە دەرەکیەکان، هیچیان تۆ ناکەن بە ئینسان. ئەوانە تەنیا بەربەستن لەبەردەمتا، بۆئەوەی نەبی بە وەحش! ئەوەی کە ئەتکا بە ئینسان، تەنیا بوونی ناوەکیی خۆتە. ئەگەر دزیکردن بەنمونە وەرگرین. لێرەدا پێش ئەوەی لە دەرەوەی تۆوە، یاسا بڵێ تاوانەو دین بڵێ حەرامەو کۆمەڵگا بڵێ عەیبە.. شتێك لەناوەوەی خۆتەوە، پێتئەڵێ دزی خراپە. ئیتر تۆ دزی نایکەیت بۆئەوەی نەکەویتە ناو خراپبوونەوە. بۆئەوەی ویژدانی خۆت ئازارنەدەیت و دەروونی خۆت خراپ نەکەیت. هەر لەبەر ئەمە نەك لەبەر هیچ ئیعتبارێکی تر! ئەو دەنگە ناوەکییەش، خۆتیت و کە بەگوێت کرد، ئیتر تۆ چاکیت لەخۆتدا، نەك لە شتی ترو لەژێر فشاردا. ئاخر چاکی ژێرفشار، چاك نیەو تەنیا خراپێکی وەستاوە لە چاوەڕوانی دەرفەتدا! یەعنی مەنهۆڵێکە سەری نراوەتەوە. بەڵام چاکی ناوەکیی خۆی ئاوێکی سازگارە. لێرەدا پەروەردە ڕۆڵێکی گرنگ ئەگێڕێ و ئەو پەروەردەیەی کە پێتئەڵێ، یاسا وا ئەڵێ و دەوڵەت وا ئەڵێ و شەرع وا ئەڵێ و شۆڕش وا ئەڵێ و کۆمەڵگا وا ئەڵێ.. ئینسانێکت ئەداتێ کە ئیتر ئەو خۆی هیچ ناڵێ! پەروەردەی دروست ئەوەیە کە قسەی ئەخیر بداتەوە بە ئینسان و وابکات کە ئەو شتێك بڵێ، نەکئەوەی بە وتنە دەرەکییەکان توانای وتنە ناوەکییەکەی بکوژێت. دینیش لەوێدا ڕاستەقینەیەو گرنگە، کە بیری ئەو ناوەکییەی خۆمانمان بخاتەوە، نەکئەوەی ببێتە پۆلیسێكی دەرەکیی بەسەرمانەوە! تەقواش ئامادەبوونی ئەو ناوەکییەی تۆیە، نەك کوشتنی ئەوێ ی خۆت، بە عیبادەتی شکڵیی و بەشتانێکی دەرەکیی! ئەوێ گوڵەکەیەو عیبادەتی ڕاستەقینە، بۆ ئاودان و زیندوڕاگرتنی ئەوێیە، نەكئەوەی عیبادەت خۆی ئەوێ بێت! بەهەمان شێوە، خوێندنەوەو کتێبیش، هەر بۆ ئەوە باشن کە بیرکردنەوەمان چالاك بکەن، نەكئەوەی ببنە بەدیلی بیرکردنەوەو کۆڵەوارترمان بکەن! هۆشیاری و چاکبوون، پاکێجێکەو ڕەبتی بە ئازادییەوە هەیە. ئازادیش ئیختیارەو تۆ بە ویستی خۆت و لەناو خۆتەوە عەقڵ و ئەخلاق و چاکە هەڵئەبژێریت. جەهالەت و فەسادیش پاکێجێکەو ڕەبتی بە دیلێتییەوە هەیە. ئەوەیە کە تۆ لە ناوەوەی خۆتەوەو ئازادانە، مل بۆ چاکە نادەیت و ئەبێ بە هێزێکی دەرەکی ملکەچ و ناچار بکرێ ی. جا لای خۆمان و لە هەموو دنیاش، دواجار سەرپێچیکاران بە حوکمی هێز هەر ئەکرێنە ژوورەوە. بەڵام مرۆڤی ئازاد تەسلیمی عەقڵ ئەبێت، بۆئەوەی شەرعیەت بە شەقێك نەدا کە لە خۆی هەڵئەدرێ! مرۆڤی نائازادیش، دیلی جەهلی خۆیەتی، کە هەمیشە ئەیخاتەوە بەردەم شەق و ناچارکردن! دەسەڵات بەگشتی و دەسەڵاتی ستەمکار بەتایبەت، بوونی خۆی لە هێزدا ئەبینێ و حەزی لە دۆخێکە کە "شەرعیەتی هێز" تیایا سەروەربێ! مرۆڤی ئازاد ئەو چانسە بە دەسەڵات ناداو بە ویستی خۆی ئەچێتە ژوورەوەو عەقڵ و ئیرادەی خۆی سەرئەخا بەسەر هێزو دەسەڵاتدا! کاتی تۆم و جیرییە بێتامەکەی "دەسەڵات و موعارەزە"و جووتدژە تەقلیدییەکان نیە. کاتی هاوپشتی و هاوکاری گشتییە. ئەگەریش هەر لەسەر عەقڵە کۆنەکەی، ئەوە بزانە کە لەم کاتەدا بەرگری ئەوەنیە کە دێزانەو لەسەر حسابی خۆت و ژیانی گشتی، سەرپێچی بڕیاری دەسەڵات بکەیت و دواجار شەرعیەت بۆ هێزو دارو شەقەکەیان بهێنیت. چونکە لێرەدا خۆپارێزی و پابەندبوونی تۆ، پێشئەوەی بڕیاری دەسەڵاتێکی گەندەڵبێ، بڕیاری عەقڵ و ئەخلاق و چاکەو مرۆڤبوونە. حوکمی دەیان ساڵەی بێگانەی ستەمکارو گەندەڵی خۆماڵیی، وایکردوە کە، بێگوێی ببێ بە کولتورو عەکسێتیی ببێ بە جۆرێك لە بەرگری! کە ئەمە هەڵەیەو کۆرۆناش وێستگەیەکە بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو هەڵەیە. لەڕاستیدا موخالەفەی دەسەڵاتی ستەمکارو گەندەڵیش، بە ڕەهایی دروست نیەو تەنیا ئەو کاتە دروستە کە بەرهەڵستیەکە چاکبێت. لەوێدا کە خراپەو خراپەیەك ئیزافە ئەکا، ئەمە قوڕەکە خەستتر ئەکاتەوەو وزەی چەقین و مانەوەیە، نەك وزەی تێپەڕاندن و دەرچوون لە قوڕەکە! کێشەی مرۆڤ ترازانیەتی لە مرۆڤبوون. یان لەڕاستیدا هەر نەگەیشتووە تا لێ ی بترازێ! مرۆڤبوونیش عەقڵ و ئەخلاق و چاکەیە. جا بۆئەوەی مرۆڤ بچیتە ناو مرۆڤبوون، پێویستە خۆی و هەرشتێك کە دایهێناوە، لە دەوڵەت و سیاسەت و ئابووری و زانست و ئایدۆلۆجیاو تەکنەلۆژیا.. جارێکی تر هەمووی بخاتەوە بەردەم عەقڵ و ئەخلاق و چاکە. لێرەشەوە لادانەکان ڕاستبکرێنەوەو شتەکان بچنەوە ناو حەجمی ئاسایی خۆیان، کە قاوغی عەدالەتە. واز لە مەلای خۆمان بێنە، قەشەیەكی ئەمریکی خەڵك بانگ ئەکا بۆ نوێژو دوعای بەکۆمەڵ! فەیلەسوفێکی ئیتاڵیش ئەڵێ وەرنە دەرەوەو تەوقی کەرەنتین بشکێن لەپێناو "ئازادی"! کە ئەمە هەردوکی یەك عەقڵەو تێنەگەیشتنە هەم لە دین و هەم لە ئازادی، کە جەوهەری هەردوکیان چاکبوونە. چاکبوونیش لە ئێستادا، لە ماڵەوەیە نەك لە پەرستگاو شەقام! چاکبوون شتێکە کە بچێتەوە سەر ژیان، نەك لە پشتی دروشمی ئایدۆلۆژییەوە بتخاتە ناو مەرگەوە. لەڕاستیدا تاکە شتێك کە خەتەرە لەسەر ئازادی، بڕوانەبوونە بە ئازادی. ئەوەشی کە بڕوای بە ئازادی نیە، "هەموو شتێك" ئەکاتە دەرفەت بۆ لێدانی ئازادی. کەرەنتینیش بێلایەنەو تەنیا یەکێکە لەو شتانە، نەکئەوەی خۆی لەخۆیدا دژەئازادی بێت! ئازادیی ئێمەش لە حیزبی میلیشیایی و لەناو حیزبی میلیشیاییشدا، لە زاڵبوونی باڵی ئەمنییەوە لە مەترسیدایە، نەك لە کۆرۆناو کەرەنتینەوە. ئازادی ئێمە، لە چەکەوە لە مەترسیدایە، کە دەسەڵات لەبری کۆکردنەوەی، تەوزیعی ئەکات! نەك لە کۆرۆناوە کە خودی چەکی خستە ژێر پرسیارەوەو پێ ی وتین کە دەرمان گرنگترە لە چەکی ئەتۆمی! ئازادی لە عەقڵی دۆگماو "فریشتاندنی خۆم و شەیتاندنی ئەو"ەوە لە مەترسیدایە کە هەموومانی تێداین، نەك لە ڤایرۆسێكەوە کە هێشتا هەنێکمانی توش کردوە. ستەمکاریی بەزەرورەت دژەئازادییەو بە بەرنامەو بە پلان و بە ئاگاییەوە لە ئازادی ئەدا. ئازادیش لێرەوە لە مەرسیدایە، نەك لە ڤایرۆسێکەوە کە بێئاگایەو هەر نازانێ ئازادی چیە! ئازادی لە پۆپۆلیزم و لە ختوکەدانی عەقڵی جەمعەوە لە مەترسیدایە، کە نایەڵی عەقڵی فەرد بیربکاتەوەو بڕیاری ئازادانە بدات. نەك لە کۆڤید نۆزدەوە، کە پێش هەرشتێ مرۆڤی خستە بەردەم بیرکردنەوە! ئەبێ ئەوەش بڵێین کە خەڵك بە دوو هۆکار دێنە دەرەوە: جەهل و پێویستی. ئەبێ حکومەت پێویستییەکانی ژیان بۆ هاوڵاتی دابینکا، ئینجا بیانکاتە ژوورەوە. ئەو هاوڵاتییەی کە پێویستی ئەیهێنێتە دەرەوە، جیایە لەوەی کە جەهل ئەیهێنێتە دەرەوە. ئەوەی کە جەهل ئەیهێنێتە دەرەوە، شەقی حەڵاڵکردووەو پێویستە بە هێزو سزا بکرێتەوە ژوورەوە. بەڵام ئەوەی کە بۆ نان دێتە دەرەوە، ئەبێ نانەکەی بەیتێ ئینجا لەڕوتبێ پێ ی بڵێ ی بڕۆ ژوورەوە. کەرەنتینکردنی خەڵکیش بەبێ خەمخواردن لە بژێوییان، بەرپرسیارێتی نیە، خۆدزینەوەیە لە بەرپرسیارێتی! خۆ خواهەڵناگرێ حکومەتی ئێمەش شەڕی کۆرۆنا ئەکا. بەس فەرقەکە ئەوەیە، تەواوی حکومەتەکانی دنیا، لە ڕێگەی بەرپرسیارێتییەوە ئەو شەڕە ئەکەن. تەنیاو تاقانە حکومەتەکەی ئێمە نەبێ، کە لە ڕێگەی نابەرپرسیارێتی و خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتییەوە شەڕی کۆرۆنا ئەکات!

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  ده‌سته‌ پاچه‌یی زانستی پزیشكی له‌به‌رده‌م ڤایرۆسی كۆرۆنادا ، ئێمه‌ ناچاری ئه‌وه‌ ده‌كات هه‌ڵوه‌سته‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ بكه‌ین ، داخوا له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌مداین ، یان له‌ سه‌ده‌كانی حه‌ڤده‌و هه‌ژده‌و پێشتردا ، مه‌رگی زیاتر له‌ په‌نجا هه‌زار كه‌س و ئه‌گه‌ری به‌رزبوونه‌وه‌ی مردن بۆ چه‌ند هێنده‌ی تر ، بێئابڕووی سه‌رانی دنیا  له‌ داوای ماڵئاوای كردن له‌ ئازیزان ، ناكرێت هه‌ربه‌و جۆره‌ سه‌یر بكرێت كه‌ ئیتر ئه‌مه‌ ڤایرۆسێكه‌و هاتووه‌ ، ئه‌گه‌ر هیچ پرسیار له‌ باره‌ی ئه‌وه‌وه‌ نه‌كه‌ین ، ئه‌م ڤایرۆسه‌ چۆن هات و چۆن له‌ پڕدا جه‌نگی به‌رانبه‌ر هه‌موو گۆی زه‌وی و مرۆڤایه‌تی راگه‌یاند ، ئایه‌ ئه‌مه‌ له‌ هه‌ڵه‌یه‌كه‌وه‌ دروست بوو، یان هه‌قیقه‌تێكی سروشتی ، خۆ ده‌بێت پرسیاری ئه‌وه‌ بكه‌ین ، دنیای ئێمه‌ ، دنیای مرۆڤایه‌تی ، دنیای پیرو گه‌نج و ژن و پیاوی گۆی زه‌وی ، دنیای هه‌ژاره‌كان و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان و مام ناوه‌نده‌كان ، دنیای ساغ و نه‌خۆش و به‌له‌نگازو بێنیشتمان و نیشتمانداران ، دنیای باوه‌ڕدارو بێباوه‌ڕه‌كان ، دنیای ئایندارو بێ‌ ئاینه‌كان ، دنیای گشتمانه‌ ، دنیایه‌ك كه‌ خه‌ریك بوو له‌ بیرمان بچێته‌وه‌ ، خه‌ریك بوو له‌ رێگه‌ی كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كانه‌وه‌ توشی سیل و شێرپه‌نجه‌ ده‌كرا ، ناكرێت هه‌ر به‌و جۆره‌ لێی بگه‌ڕێین ، دنیا به‌س دنیای سه‌رۆك و سه‌ركرده‌كان و مناڵه‌كانی ئه‌وان نیه‌ ، هی هه‌موومانه‌ ، هی ئه‌وانه‌شه‌ كه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ئازاری زه‌ویان نه‌داوه‌ ، نه‌كۆمپانیا ، نه‌ شه‌ڕ ، نه‌چه‌ك و چۆڵ ، نه‌بیره‌ نه‌وت ، نه‌میدیا ، نه‌مافیا ، نه‌چه‌ته‌یان نیه‌و به‌یانیان به‌ قوقه‌ی كه‌ڵه‌شێر له‌ خه‌و هه‌ڵده‌ستن ، ئێواران بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر گوێ‌ بۆجریوه‌ جریووی چۆله‌كه‌ی  سه‌رداره‌كان راده‌گرن ،كاتێك هه‌موویان ده‌یانه‌وێت تا به‌یانی جێ‌ خه‌وێك بۆ خۆیان بدۆزنه‌وه‌ ، به‌ڵام به‌ ته‌نیشت یه‌كتره‌وه‌ ، له‌و سه‌رداره‌ی كه‌ هیچ چۆله‌كه‌یه‌ك له‌وی تر زیاتر جێ داگیر ناكات ، ، دنیا هی ئه‌وانه‌شه‌ كه‌ هێشتا له‌ جوانی سروشت ده‌ڕوانن ، بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر سه‌یری ئاسكێك ده‌كه‌ن وه‌ك ئه‌وه‌ی چیرۆكێك هه‌بێت بۆ یه‌كدی بگێڕنه‌وه‌ . دنیا به‌س هی ئه‌وانه‌ نیه‌ كه‌زه‌وی پیس ده‌كه‌ن ، كه‌ دوانه‌ ئۆكسیدی كاربۆن ده‌كه‌ن به‌ هه‌ناسه‌ی زه‌ویدا ، كه‌ ته‌نگ به‌ ماسی و نه‌هه‌نگ و ئاژه‌ڵه‌كانی ناو ده‌ریاو زه‌ریاكان هه‌ڵده‌چنن ، كه‌ رۆژ نیه‌ هه‌زاران جۆری چه‌كی تازه‌ دروست نه‌كه‌ن ، دنیا هی ئه‌و پیاوه‌شه‌ كه‌ به‌ڕیشێكی سپی و ته‌سبیحێكه‌وه‌ به‌ یانیان زوو ده‌چێته‌ سه‌ر به‌رماڵه‌كه‌ی و له‌ خودا ده‌پاڕێته‌وه‌ ئه‌مڕۆ بۆ مرۆڤه‌كان رۆژێكی باش بێت ، هی ئه‌و كرێكاره‌شه‌ كه‌ كاتژمێرێك پێش له‌ خه‌وهه‌ستانی خێزانه‌كه‌ی هه‌ڵده‌ستێت و له‌به‌ر خۆیه‌وه‌ سرودی ئینته‌ر ناسیونال ده‌ڵێت ، سرودێك كه‌ باسی رزگاری ئینسان ده‌كات ، هی ئه‌و مناڵه‌شه‌كه‌ جانتاكه‌ی ده‌كاته‌ شان ، ئه‌و كابانه‌ش كه‌ هێشتا له‌و په‌ڕی دنیا ده‌یه‌وێت چه‌ند نانێكی گه‌رم بۆ مناڵه‌كانی بكات ، ئه‌و عاشقه‌ش كه‌ بیر له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ ئه‌مڕۆ چۆن خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ببینێت ، ئه‌و نوسه‌ره‌ش كه‌ ده‌یه‌وێت دوابه‌شی رۆمانه‌كه‌ بنووسێ‌ ، دنیا به‌ ته‌نێ‌ هی ئه‌وانه‌ نیه‌ كه‌ له‌ شاشه‌ی ته‌له‌فیزیۆنه‌كانه‌وه‌ ده‌رده‌چن و قسه‌ی زل ده‌كه‌ن ، ئه‌وانه‌ی هه‌میشه‌ شاشه‌كانیان داگیر كردووه‌ ، دنیا هی ئه‌وانه‌شه‌ كه‌ هه‌رگیز هیچ كامێرایه‌ك وێنه‌یان ناگرێت ، ئه‌و دكتۆرانه‌ی له‌ سه‌نگه‌ری پێشه‌وه‌ی شه‌ڕی كۆرۆنادان ، ئه‌و په‌رستارو فریشتانه‌ی به‌ بزه‌یه‌كی شیرینه‌وه‌ ئومێدی چاكبوونه‌وه‌ به‌ نه‌خۆشه‌كان ده‌به‌خشن ، دنیا هی ئه‌و ساوایه‌یه‌ كه‌ ئێستا له‌ دایك ده‌بێت، ئه‌و خاتونه‌ی دوای چه‌ندین ژان چاوه‌كانی ده‌بنه‌ گۆمی فرمێسك و رووه‌گه‌شه‌كه‌ی له‌ ته‌ك دڵۆپه‌ ئاره‌قه‌كانی سه‌ر گۆنایدا ده‌بنه‌ جوانترین تابلۆ ، دنیای هی هه‌موومانه‌ نه‌ك گروپێكی چڵێس و مه‌ترسیدارو شه‌ڕه‌نگێز كه‌ ده‌یانه‌وێت چه‌رخه‌كه‌ به‌ ئاره‌زووی ئه‌وان بسوڕێت . ئێمه‌ ملیاره‌ها خه‌ڵكی سه‌ر ئه‌م گۆی زه‌ویه‌ ئاشتی و ئارامی و سفره‌یه‌كی ساده‌و دڵێكی پڕ له‌ خۆشه‌ویستیمان ده‌وێت ، ئێمه‌ له‌وه‌ زیاترمان ناوێت كه‌ هه‌مانه‌ ، كه‌به‌شی رۆژێكمان ده‌كات بۆ ژیان ، كه‌ ده‌توانین به‌شی دوو رێبواریشی لێبده‌ین ، كه‌ پێش ئه‌وه‌ی ته‌واو بێت ده‌ڵێین ده‌شێت په‌له‌وه‌رو ئاژه‌ڵه‌كانیشمان له‌ بیر بێت ، ئێمه‌ نه‌چه‌كمان ده‌وێت ، نه‌تانك و زریپۆش و نه‌داگیر كردنی زه‌وی خه‌ڵكی ترو نه‌بیره‌ نه‌وت ، ئێمه‌ دنیایه‌كی ئارام و بێكێشه‌مان ده‌وێت ، دنیایه‌ك تێیدا سه‌ركرده‌و سه‌رۆكه‌ مشه‌خۆرو چه‌نه‌بازه‌كان بێده‌نگ بن و ژه‌نیارو گۆرانیبێژه‌كان پڕمان كه‌ن له‌ ئاواز.

ئادەم ئاودەل ماوەیەکە دەنگۆی برین و کەم بونەوەی موچە سەریھەڵداوەتەوە ، شەپۆلی ئەم دەنگۆیانە ھاوکات بوو لەگەڵ ھاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا کە ئێستا زیاتر لە نیوەی جیھان پێیەوە گرفتارە .  ھەر لە سەروبەندی ئەو دەنگۆیانە بەشێک لە پەرلەمانتاران و بەرپرسانی پارتی بابەتەکەیان رەتکردەوە و بە ناراستیان لە قەلەمدا ، بەشێکیش لە نوێنەران و بەرپرسانی یەکێتی و گۆران نەیان شاردەوە کە ھەولێک لە ئارادایە بۆ دەستکاری کردنی موچەی فەرمانبەران ، لە سەرو ھەموشیانەوە سەرۆکی پەرلەمان و وەزیری دارایی کە ئەویش بە ناراستەوخۆی ئاماژەی بە ئەگەرەکانی دەستکاری موچەدا.   لێرەدا حەقە بپرسین ئایە کەسێکی وەک سەرۆکی پەرلەمان کە بەرزترین دەسەڵاتی وڵاتە دەکرێ لە خۆیەوە قسە بکات و بابەتیێکی ھەستیاری لەو جۆرەیە بێ زانیاری بوروژێنێ ؟؟ بێگومان نەخێر ... یا دەکرێ وەزیری دارایی و ئەو ژمارە زۆرەی پەرلەمانتاران بێ زانیاری قسە بکەن ؟؟ یا ھەموویان سەرقالی موزایەدەبن؟؟. ئێستا ئەوەی کە ھەیە ھەموو گومانەکان بۆ ئەوە دەچن کە پاشەکەوتیش نەیەتەوە حەتمەن موچە دوا دەکەوێ و لەمەودوا موچە بێ کێشە نابێ ، ئەوەی ئەم بابەتەی بەتەواوی پشتراست کردۆتەوە قسەی بەرپرسانی حکومەت و پارتی خۆیان بون کە لە زاری سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە ئاماژەی پێدراو رایگەیاند کە ./.٣٥ داھاتی ھەرێم کەمی کردوە ، بەم پێشھات و گۆرانکاریانەش بێ کە ھەیە دەردەکەوێ کە حکومەت توانای پێدانی موچەی نیە چونکە حکومەت دوچاری چەند قەیرانێکی لەناکاو بۆیەوە ، دابەزینی نرخی نەوت و کەمبونەوەی داھاتی ناوخۆ بە رێژەیەکی بەرچاو کە ھۆکارەکانیان ڤایرۆسی کۆرۆنایە ، حکومەتی گەیاندۆتە دوریانی مەترسیداری ئابوری . جیا لەمانەش تا ئێستا گەرەنتی پارەی بەغدا نیە کە لە ناردنی بەردەوام ئەبێ ، کە زیاتر لە نیوەی موچەی موچەخۆرانی پێ دابین ئەکرا ، بەتایبەتی کە بەغداش گیرۆرەی ھەمان قەیرانەکانی ھەرێمە .   وروژاندنی خراپی دۆخی دارایی و ئەگەرێ دەستکاری کردنی موچە لە لایەن بەرپرسانەوە و دواتریش رەتکردنەوەی دەستکاری موچە لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران ، رەنگە جۆرێک لە پلانی حکومەت بێ و نیەتی زانینی کاردانەوەی خەلک و شەقام بێ ، بەجۆرێک بانەتەکەیان لە راگەیاندنەکانەوە وروژاند و نارەزایەتی زۆری خەلکی لێکەوتەوە و بەمەش حکومەت تێ گەیشت دەست بردن بۆ موچە ئاسان نیە . ھەربۆیە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران کۆتای بە دەستکاری کردنی موچە ھێنا بەڵام بابەتەکەی دانەخست و بە کراوەیی مایەوە ، کە ئایا موچە لە ھەموو مانگێک جارێک لە کاتی خۆیدا ئەدرێ یا سەردەکێشێ بۆ (٤٥ )و (٥٠ )رۆژ .  بەھەموو پێودانگێک موچە وەک مانگەکانی پێشو نابێ، گەر پاشەکەوتیش نەکرێ مانگانە لەکاتی خۆیدا نادرێ ، بەڵام بۆچونەکان بۆ ئەوەدەچن دۆخەکە کاتی بێت و لەگەل کۆتایی ھاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا ھەم نرخی نەوت بەرزبێتەوە و ھەمیش داھاتی ناوخۆ بێتەوە دەست.  رەنگە ئەمە واقیعەکە بێت بەڵام جۆرێک لە بێ متمانەیی لە نێوان حکومەت و خەلکدا دروست بووە ، دەسەڵاتداران ھەر رێگەیەک بگرنەبەر جێگەی باوەری خەلک نین.

گوڵاڵە سدیق دراو یان پارە بە گرنگترین هۆکاری مامەڵەکردن و ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکان دادەنرێت بۆ کڕینی شتومەک و خزمەتگوزاری لەنێوان دەوڵەتەکاندا، یان لە ناوخۆی هەمان دەوڵەت لە نێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا.  لە سەرەتادا دراوی ئاڵتون و مس بەکار دەهێنرا و بەهۆی کێشیانەوە نرخ و بەهاکەی دەستنیشان دەکرا، بەڵام بەهۆی گەشەسەندی بازرگانی نێوان دەوڵەتەکان و دروستبونی ئاستەنگ بۆ بازرگانەکان بەهۆی زۆری کێش و قەبارەی دراوە کانزاییەکانەوە، وە بەمەبەستی ئاسانکاری بۆ بازرگانەکان، ووڵاتی چین یەکەم ووڵات بوو هەستا بەچاپکردنی دروای کاغەز، نرخی دراوە کاغەکە دیاریدەکرا بەبڕی ئەو ئاڵتونەی کە دەتوانرێ بەو پارە کاغەزە بکڕدرێت. لە کۆندا هەر دەوڵەتێک هەوڵی چاپکردنی دراوی کاغەزی بدایە، دەبوایە بە تەواوەتی بەقەدەر نرخی ئەو پارەیەی کە چاپی کردوە ئاڵتونی بەرامبەر دابنایە لە بانکی ناوەندی، وە بانکی ناوەندی زۆر بەئاسانی ئاڵتونی دەدا بە هەر تاکێک کە دراوێکی کاغەزی بۆ ببردایە، بەجۆرێک هەر جۆرە دراوێکی کاغەز بڕەکەی بەیاسا دیاریکرابوو چەند ئاڵتون دەکات. بە تێپەڕبونی کات و فراوانبونی بازرگانی ئەم یاسایە بەرەو کاڵبونەوە چوو، لە ئێستادا بانکە ناوەندییەکان بەرامبەر چاپکردنی دراوی وڵاتەکەیان جگە لە ئاڵتون دەتوانن دراوی ئەجنەبی و سەنەدات دابنێن وەک پاڵپشتیەک بۆ ئەو دراوە نیشتمانییە کە چاپی دەکەن، وە ئەوەی نرخی ئەو دراوە چاپکراوە دیاری دەکات، هێزی ئابوری ئەو ووڵاتەیە لە بازاڕی نێودەوڵەتیدا. دەوڵەت خاوەنی دەسەڵاتی ڕەهایە بۆ چاپکردنی دراو، دەتوانێت هەر بڕە پارەیەک کە بیەوێت و چاپی بکات، کەواتە بۆ دەوڵەت ئەو کارە ناکات تا وڵاتەکەی لە قەیرانی کورتهێنانی بودجە و قەرز بپارێزێت؟ چاپکردنی دراوی زۆر، بەبێ هیچ پاڵپشتێکی نەختینەیی، لە ڕوی شکڵییەوە پارەیەکی زۆر دێتە وڵاتەوە و کورتهێنان لە بودجەدا پڕ دەکاتەوە، بەڵام لە ڕوە ئابورییەکەیەوە ئەم جۆرە چاپکردنە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی بەهای ڕاستەقینەی دراوەکە، دراوەکە نرخە ڕاستەقینەکەی خۆی لەدەست دەدات، وە ئابوری دەوڵەت بەرەو داڕوخان دەبات. چونکە کاتێک کە دەوڵەت بێ گوێدانە پاڵپشتی نەختینەیی و قەبارەی ئابوری وڵاتەکەی و قەبارە و ئاستی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی ووڵاتەکەی دراوی زۆر بە چاپ بگەیەنێت، ئەوا نرخی کاڵاو شتومەک و خزمەتگوازرییەکان لەو وڵاتەدا بەرز دەبێتەوە و هاوڵاتیان هیچ سودێک لەو خستنەڕوە وەرناگرن.  وە ئەم جۆرە خستنەڕوە و چاپکردنە تەنها بۆ مامەڵکردنی ناوخۆیی بەچاپ دەگەینرێت، ئەگینا لەڕوی نرخی کاڵا و شتومەکەوە بازاڕی ناوخۆی وڵاتەکەی بەرەو هەڵئاوەسان دەبات و کاڵا و شتومەکەکان نرخە ڕاستەقینەکەی خۆیان لەدەست دەدەن و نرخیان بەرز دەبێتەوە. کەواتە هەر جۆرە چاپکردنێکی دراوی نوێ بەبێ پاڵپشتی نەختینەیی و ئاڵتون هیچ سودێکی نابێت، وە لە ئەگەری هانا بردنی دەوڵەتی عێراق بۆ ئەم دەرفەتە ئەوا نرخی دراوی عێراقی دادەبەزێت،  وەک ساڵانی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردو یان وەک ووڵاتی فەنزوێلا نرخەکان بەرزدەبنەوە.

د.هاوار كەمال   دوشەممەی ڕەش جەنگی نەوتی سعودی-ڕوسی و لێکەوتەکانی     سعودییە كە لە ئاداری 1938دا یەكەمین بەرمیل نەوتی لە بیری(دمام-7) بەرهەمهێنا كە دواتر ناونرا (بیری خێر). بەم جۆرە لەو كاتەوە سعودییە قۆناغ بە قۆناغ پێگەی خۆی لە بازاڕیی نەوتی جیهانیدا كردەوە‌و لە ئێستادا یەكێكە لە سێ وڵاتە زەبەلاحەكەی بەرهەمهێنەلاری نەوت. هەربۆیە كاریگەریی دیاریی لە دیاریكردنی نرخ‌و بەرهەمهێنانی نەوتدا هەیە. لەم ڕووەوە، لە سایەی ئەو دابەزینەی بازاری نەوتی نێودەوڵەتی بەخۆیەوە بینی بە هۆی كەمبوونەوەی خواست‌و بەكارهێنانی نەوت لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا(كۆڤید-19). ئابووریی جیهان لەرزینێكی تووندی پێكەوت. ئەمە لە كاتێكدابوو، سعودییە لە 9ی ئاداری 2020دا جەنگێكی ئابووریی دژی ڕوسیا ڕاگەیاند، كە بووە هۆی دابەزینی لە ناكاوی بەهای نوت بۆ كەمتر لە نیوەی نرخەكەیی‌و بەهای ڕاستەقینەی لەدەستدا كە لە جەنگی كەنداوی دووەمەوە 1991، گەورەترین دابەزینە لە بازاڕیی نەوت كە بەم جۆرە بەردەوام بێت لە دابەزینی زیاتر. لێرەوە بەهای پشكەكانی كۆمپانیای نەوتی ئارامكۆی سعودیی‌و ڕۆزەنەفتی ڕوسی بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزیی. سەرەڕای داڕوخانی بەهای نەوت، كەچی ئەمە ڕێگر نەبوو لەوەی سعودییە بەردەوامی بدات بە نوقمكردنی بازاڕی نەوتی جیهانی لە ڕێگەی زیادكردنی بەهەمهێنانی نەوت لە 9 ملیۆن بەرمیلەوە بۆ (13) ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە. ئەمەش زیادبوونێكی خەیاڵییە لە مێژووی كەرتی نەوتی سعودییەدا. بەو هەنگاوە سعودییە ڕۆژانە نزیكەی (300)ملیۆن دۆلار زیان دەكات بە پێی ڕاپۆرتێكی 20ی ئاداری ڕابردوو. دۆخێكی وا وڵاتانی تری بەرهەمهێنانی نەوتی هاندا بۆ زیادكردنی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ قەرەبووكردنەوەی لێكەوتە نەرێنییەكانی دووشەممەی ڕەش لەسەر ئابوورییەكەیان. لە ڕاستییدا پێش هەفتەیەك لە دەستپێكردنی جەنگی نەوتی سعودیی-ڕوسی، سعودییە پێشنیاریی كرد بۆ وەزیرانی ئۆپیك ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت كەمبكەنەوە، كاتێك نرخی بەرمیلێك نەوت لە شوباتی ئەمساڵدا بۆ(50) دۆلار دابەزیی بە هۆی كەمبوونەوەی كەرتی گەشتیاریی‌و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، بەڵام ڕوسیا ئەو پێشنیارەی ڕەتكردەوەو ڕایگەیان، دەستدەكات بە بەرهەمهێنان‌و فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی تاكلایەنە. ڕِیاز ئەم هەنگاوەی مۆسكۆی بە هەڕەشە‌و ئاڵنگاریی(تحدی) لێكدایەوە‌و بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی بۆ (13) ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا بەرزكردەوە. ڕوسیا پێی وایە، كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت كە چوار ساڵە بەردەوامە، لەو ڕێگەیەوە كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا ئەو كەمكردنەوەیان قۆستۆتەوە‌و پێگەو ڕۆڵیان لە بازاڕیی نەوتدا چالاكتر بووە. ئەمەش ڕاستی دیدگای ڕوسیایە، كە ئەمریكا لە ساڵی 2019دا پلەی یەكەمی لە بەرهەم هێنانی نەوتی لە ڕوسیا وەرگرت لەسەر حسابی كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت. لەگەڵ ئەوەشدا كە ڕوسیا‌و سعودییە زیانێكی گەورەی ئابووریی دەكەن، كە ڕوسیا (37%)ی ئابووری وڵاتەكەی پشت بە نەوت دەبەستێت‌و سعودییەش (67%)، بەڵام ئەم جەنگە زەنگێكی مەترسیدارترە بۆ ئابووریی ئەمریكا، چونكە كۆمپانیاكانی نەوتی خاوی ئەمریكی مایەپوچ دەبنەوە، لەبەرئەوەی تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێك نەوتی خاوی ئەمریكی(30$) تێدەپەڕێنێت. لە كاتێكدا تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێك نەوت لە سعودییە(9$)‌و لە ڕوسیا(19$). بەمەش ئەگەر بەرمیلی نەوت بۆ (25$) دابەزێت پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتی بەردینی ئەمریكی دەوەستێت. بەپێی هەڵسەنگاندنە نێودەوڵەتییەكان، سعودییە كورتهێنانی بودجەی لە ساڵی 2020دا بە ڕێژەی 16%دەبێت لە كاتێكدا لەمساڵدا 6% ئەویش ئەكەر ناوەندی نرخی بەرمیلێك نەوت(40$) بێت. سعودییە هەوڵدەدات دەست بۆ یەدەگی نەختینەی وڵاتەكەی نەبات‌و بە قەرزكردن ئەو كورتهێنانە پڕبكاتەوە. هەرچی وڵاتانی تری كەنداوە بە نموونە كاریگەریی ئەم جەنگەیان بە ڕێژەی جیاجیا لەسەر بەدیاردەكەوێت. بۆ نموونە، عومان كە بودجەی وڵات بە ڕێژەی(44%) پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت لە كاتێكدا كورتهێنانی بودجە (62) ملیۆن دۆلار تێدەپەڕێنێت، دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە پلانیان بۆ قەرزی دەرەكی داناوە بۆ هاوسەنگكردنەوەی باری لاری ئابووری وڵاتەكەیان. هەرچی بەحرەین نموونەیەكی ترە كە ڕۆژانە(500) هەزار بەرمیل نەوت بەهەمدەهێنێت، بۆ قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی ئەم جەنگە ڕۆژانە پێویستی بە یەك ملیۆن دۆلارە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی وڵاتەكەیان. لە كاتێكدا ئەم نرخ دابەزینە بەردەوام بێت بەحرەین نیوەی داهاتی خۆی لەدەست دەدات. باری مەترسیدار لەسەر ئابوری عێراقە كە (93%) بودجە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت. عێراق ڕۆژانە نزیكەی (100)ملیۆن دۆلار زیانی پێدەگات، چونكە لە كاتێكدا حكومەت نرخی نەوتی بە (56$) خەمڵاندووە بۆ بودجەی 2020 كە هێشتا بەهۆی كێشەی پێكهێنانی حكومەتەوە لە پەرلەمان تێنەپەڕێندراوە. ئەمەش هۆشدارییەكە بە قەیرانێكی چاوەڕوانكراو وڵات دەگرێتەوە كە كورتهێنانی بودجە بە(40) ملیۆن دۆلار خەمڵێندراوە ئەگەر بارودۆخی بازاڕیی نەوت بەم جۆرە بەردەوامبێت. هەرچی وڵاتانی تری وەك قەتەر كە زیاتر پشت بە هەناردەكردنی غازی سروشتی دەبەستێت‌و ئیمارات‌و كوەیتیش كاریگەرییەكانی ئەم جەنگە كەمتر دەبێت. بەڵام كاریگەریی لەسەر وڵاتی جەزائیر گەورەو تووندە. لە سایەی جەنگێكی لەم جۆرەدا، كە كاراكتەرە بەهێزەكانی ئابووریی جیهانی ڕۆڵی تێدا دەگێڕن. حكومەتی هەرێم دەبێت بەباشی تێبگات، بەرگریی لە بەرامبەر متبوونی بازاڕو، ژیانی خەڵك‌و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا بە تەبەڕوعاتی خەیریی‌و سەدەقەی خەڵكی تێناپەڕێت. بە دەیان وەزیرو پەرلەمانتار بە وتار ‌و داتای جۆراوجۆر‌و دڵەڕاوكێ جدییان دروستكردووە‌و سەریان لە بازاڕ‌و خەڵك‌و حكومەت تێكداوە. بە جۆرێك وەزیر هەیە هیچ پەیوەندییەكی بە ئابوورریەوە نییە‌و لە جیاتی هەموان ڕایدەگەیەنێت حكومەت دەستكاریی موچە دەكات یان نا!! جیا لەوە، بێ متمانەیی لە نێوان خەڵك‌و بە ئاشكرا لەتبوونی نێوانی حیزبەكان ئەگەرچی تاكتیكیش بێت، ئەمە لە پاڵ كۆنترۆڵی نوخبەیەكی باڵادەستی حیزبی مەترسیدار، كە بازرگانی نەوت‌و ناوخۆیان قۆرخكردووە تاڕادەیەكی باش. بە جۆرێك بوونەتە گرفت بۆ حیزبەكانی خۆشیان. لەلایەكی ترەوە نادیاریی مەلەفی نەوت لە خەڵك‌و ناوەندە ئابوورییە جیهانییەكان. كارێكی وای كردووە، هەرێمی كوردستان نەتوانێت ڕەسیدێكی جێگیری هەبێت لە بازاڕیی ئابووریی جیهانی‌و بانكە قەرزدەرە نێودەوڵەتییەكان. بانگەشەی میراتی (25) ملیار دۆلاری سەرۆكی حكومەت لەكاتی وەرگرتنی سەرۆك وەزیری‌و دەیان مەلەفی هەڵپەسێردراو لە نێوان هەولێر‌و بەغداد‌و ئەو بارودۆخەی لە ناوچەكە دەگوزەرێت موژدەبەخش نین بۆ ئایندەیەكی ئابووریی باشتر لە داهاتوودا. هێشتا ئاماژەی خراپ هەن سەبارەت بەوەی ئاسان نییە پەتای كۆرۆنا بە ئاسانی تێپەڕێت. بە تایبەت لە ئێستادا تەواوی ژیانی لە زۆرێك لە وڵاتانی جیهان وەستاندووە. ئەمانە لە پاڵ ئەو بانگەشە‌و هەڕەشانەی سەرۆك ترەمپ دەیانكات سەبارەت بە خستنەوە سەر سكەی نرخی نەوت ئەگەر بە فشاری ئەمریكاش بێت، هەروەها جموجوڵی گوماناوی سوپای ئەمریكا لە بنكە سەربازییەكان‌و تاڕادەی هەڕەشەی داتەپاندنی ئابووری عێراق‌و مامەڵەی هاوتەریبی وەك ئێران لە بەرامبەر حكومەتی عێراق لە حاست بێدەنگی لە هێرشە ناوبەناوەكانی میلیشیاكانی سەربە ئێران بۆ سەر سەربازانی ئەمریكا. هەموو ئەمانە ئاماژەی مەترسیدارن‌و بێ حساب تێناپەڕن، بێگومان لە ئەگەری پێكدادانی سەربازیی ئەگەرچی سنورداریش بێت، چەقی پێكدادانەكان گۆڕەپانی عێراق دەبن‌و كوردستانیش وەك بەشێكی نفوزی ئەمریكا زیانی گەورەی بەردەكەوێت. موشەكە ئاڕاستەكراوەكان بۆ سەر بنكەكانی ئەمریكا لە هەولێر ئاماژەی ڕوون بوون بۆ سەركردایەتی كورد. بە كورتی ئاڵۆزترین سەردەمی پڕكێشەی سیاسی‌و ئاسایشی‌و ئابووریی گەمارۆ حكومەتی هەرێمی داوە‌و پێویستی بە عەقڵێكی ستراتیجی‌و كارێكی پێكەوەیی هەماهەنگی جەماوەر‌و حكومەت‌و حیزبەكان هەیە بۆ تێپەڕاندنی بە كەمترین زیان، پێچەوانەكەشی زیانی قەرەبوو نەكراوەی بەدوادا دەبێت.

ئەبوكاروان ئەرکی حزبی سیاسیی نییە خواردن و خوارده‌مه‌نی دابەشبکات به‌سەر چەند خێزانێکی ھەژارو زەحمەتکیش و ده‌رامه‌ت سنورداردا. بەھاوکاریکردن و یارمەتیدانی چەند ماڵێک ھیچ لە کێشەکان ناگوڕێت، لە کاتیکدا لە ھەریمی کوردستان زیاتر لە ملیونێک و چوار سەد ھەزار موچە خۆری ھەیە و ئێستا مانگی چوارەو کەچی بەشێکی زۆری مووچە خۆران موچەی كۆتا مانگی ساڵی رابردوویان وەرنەگرتووە، ئێ باشە چارەسەری ھەزاران ھاووڵاتی پێشەوەر و ئەوانەی کاری ڕۆژانە دەکەن و به‌و داهاته‌ی ڕۆژانه‌ ده‌ستیان ده‌كه‌وێت ده‌ژین و ئێستا لە ماڵەوە ئاخێنراون چیدەکەن و چێبکەن؟ به‌چی بژین؟ بۆ چاره‌سه‌ری هه‌ژاری ده‌بێ سیسته‌مێك هه‌بێ، سیسته‌مێك كه‌ به‌راسته‌قینه‌ هه‌ژار لێی سودمه‌ند بێت، نه‌وه‌ك هاوكارییه‌ك كه‌ زیاتر له‌ موزایه‌ده‌ و نمایش ده‌چێ. بەڵێ ئەرکیی حزبی سیاسیی هه‌وڵدانه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ ده‌سه‌ڵات و، له‌و ڕێگه‌یه‌شه‌وه‌ به‌رنامه‌ سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كه‌ی جێبێبه‌جێ بكات و هه‌روه‌ها ئه‌ركی حزبی سیاسیی ھۆشیارکردنەوەی جەماوەرە و داکوکی کردنە لە مافە ڕەواکانییان، ئەرکی حزبه‌ سیاسییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بریتییه‌ له‌پێشرەوایەتی جەماوەرە بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەم دەسەڵاته‌ کە ساڵانیکە دەستی لە قۆرگی ئەم گەلەدایە، ئاخر دەسەڵاتیک ھێشتا دەستی نەبردوە بۆ کەمترین توانای ماددی خۆیان و حزبەکانیان لە ژێر زەمینەکان و بانکەکانی دەرەوە دەربھێنن و تاوه‌كو کەمترین ھاوکاری خەڵکی ڕەش و ڕووتی ئەم گەلە بکەن کەچی هه‌ندێ حزبی سیاسیی بەدەم داخوازییەکانی ئەم دەسەڵاتەوە بێن و کۆمەک کۆبکەنەوە. ئاخر تائێستا کەناڵیکی ڕاگەیاندنیان لەو ژماره‌ زۆره‌ی كه‌ناڵ ڕاگرتووه؟‌ تاوه‌كو کەمێ لەو بوجە زەبەلاحەیان كه‌مكاته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی حزبی سیاسبی خیرو صدقه کۆبکاتەوە و دابەشی چەند خێزانێکی ھەژارو کەم درامەت بکات. حزبی سیاسیی وا ھەیە دەیان خێزانی شەھید دەرگای بارەگای لێگرتوون و سەرکردەکانییان نەک ئامادە نەبوونە ھاوکارییان بکەن، بەڵکو ئامادە نەبوونە بیانبینن کەچی ئیستا کەلوپەل و خۆراک کۆدەکەنەوە و گوایە ھاوکاری خەڵکی بێدرامەت دەکەن، دەزانن گەر بەو ڕووحیەتە لە ناوخۆی خۆدی ئەو حزبانە بەم شیوەییە کاریان بکردایە ئەوا ئەو جەیشە ئەندامه‌ لەدەرەوەی حزب نەدەبوون! بەڵی ئەرکی دەسەڵاتە، دەسەڵات نەک حزب کۆمەکی خه‌ڵك بكات، بەتایبەتی ھێشتا مانگیک تەواو نەبووە کە حکومەتی ھەریم لە قەیراندایە و داھاتی نەوت کەم بووەتەوە. ئەی گەر بەردەوام بێت دەبێت چی بکات؟ ئەگەریش قەیرانەکان بەردەوام بێیت چی دەکات؟ پرسیارێکە و لای ئێمه‌ وەڵامی ڕوونە بەڵام سەرەتاکەی کە بەبڕین و کەمکردنەوەی موچەخۆران دەست پێدەکات.

عومەر عەلی موحەمەد هەرکاتێک پەرلەمان کەوتەژێر هەژمونی پارتە دەسەڵاتدارەکان ,ئیتر ئەوکاتە پەرلەمان ناتوانێت ئەو رۆڵەی کە بۆی دیاریکراوە بیبینێت ,چونکە رۆڵی سەرەکی پەرلەمان بریتیە لە چاودێری حکومەت و لە ئەرک ورۆڵی بەرپرسیارانەی بەرامبەر بە هاوڵاتیان و دانانی سنورێک بۆ حەزو ویستی بەرپرسانی حکومەت و ئەو خواستە حیزبیانەش کە دەیانەوێت بە دەستی بهێنن لە رێگەی ئەو پۆستانەی کە بە دەستیانەوە هەیە . پەرلەمان دەبێت وەک چاوی خەڵک وابێت, هەرکاتێک حکومەت ویستی هەنگاوێک بنێت لە دەرەوەی بەرژەوەندی گشتی و خواستەکانی خەڵک دەبێت رێگەی پێنەدات و رای بگرێت . ئەم دیدە تیۆریەی کە ئێمە باسی دەکەین بۆ پەرلەمانێکە کە لە نێو سیستمێکی سیاسی دیموکراتیدا بێت .بەڵام لە ناو سیستمێکی بێ دەستورو خێڵەکی و حیزبی وەک کوردوستان, هەرچیەک بڵێین ناواقیعیە, چونکە لە بارودوخێکی وەک ئەوەی هەرێمی کوردوستان, پەرلەمان تەنها بۆئەوەیە بڵێن هەرێمێکی دیموکراسیەو پەرلەمانی هەیە و لەلای نوێنەری وڵاتانی دەرەوەو قونسوڵی وڵاتان فشەی پێوە بکەن ۰ پەرلەمانی کوردوستان هەرلەدوای ساڵی۱۹۹۲ لە نێوان پارتی و یەکێتی دابەش کراوە, لە هەمان کاتدا حکومەتیش بەو شێوە بوە. لەبەرئەوە هەر لە یەکەم رۆژیەوە پەلەمان کەرەنتینە کراوەو رۆڵی نەبوەو بێکار کراوەو تەنها بۆجوانکردنی کارەکانی حکومەت بوە۰ لەلایەکی تریش کادێرە حیزبیەکانیان ناردوە بۆموچەوەرگرتن و خۆ دەوڵەمەند کردن۰ لەدوای دروست بوونی بزوتنەوەی گۆران هەلێک هاتە پێش بۆ دروبستبوونی پەرلەمانێکی کاراو چالاک۰ بەڵام لە دوای هەڵبژاردنی ۲۰۱۳ ئە وەشیان لە باربردو دەرگای پەرلەمانیان داخست و بەدرێژایی دو ساڵ نەیانهێشت هیچ رۆڵێکی هەبێت ۰ بۆهەڵبژاردنی ۲۰۱۸ نەخشەیەکی ترسناکیان دارشت ئەویش بەسود وەرگرتنبوو لە ئەوتەزویرە بێ شومارەی کە پارتە عێراقیەکان ئەنجامیاندا لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێەرانی عێراقدا ۰دواجار یەکێتی و پارتیش دەستیاندایە تەزویرو بەبێ گوێدانە دەنگی خەڵک و پڕۆسەی دیموکراسی, کورسیەکانیان دابەش کردو ئۆپۆزسیۆنیان کردە کەمینەو زۆرینەیان بۆخۆیان مسۆگەرکرد۰ چونکە ئامانجی ئەوان دروستکردنی زۆرینەیەک بو لە یەکێتی و پارتی ,ئەمەش بۆئەوەی بەهیچ جۆرێک پەرلەمان جورئەتی ئەوەی نەبێت کەباس لە داهاتی نەوت و خاڵە سنوریەکان بکات و چاودێری حکومەت بکات, ئەوان دەیانویست پەلەمان بکەوێتە ژێر خواستەکانی حکومەت. لە م هەڵبژاردنەدا ئەوەش هاتەدی و بەتەواوی کەرەنتینەیان کرد ۰ ئەم پەرلەمای کە ئێستا هەیە بەویست پارتی و دوایش یەکێتی بو ۰چونکە نە چاودێری حکومەتی پێ دەکرێت نەپڕۆژەیاسیەک لە بەرژەوەندی خەڵک دەردەکات, نە بوجە دێتە پەلەمان تاپەسەندی بکات, نە لەناو خەڵکدیە تابزانێت کێشەکانی چیە ,نە دەتوانێت فشار لە حکومەت بکات و لە بریارێک پەشیمانی بکاتەوە, لەم کاتەشدا کە حکومەت هەرەشەی کەمکردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەکات سەرۆکی پەرلەمان دەڵێت دڵنیام ئەو کارە دەکات و هیچیشمان پێ ناکرێت, لەبەرئەوە ئەم پەرلەمانە هەر لە یەکەم خولیەوە کەرەنتینەکراوە۰ لە ئێستاشدا چونکە زۆرینە تیایدا خۆیانن, وایان لە پەرلەمان کردوە حکومەت چاودێری بکات و ئەو ئەرکی بۆ دیاری دەکات ۰زۆرینەی پەرلەمانتارانیش تەنها فەرمانبەرێکن و مووچە وەردەگرن وەک پێشینان دەڵێن ئیتر ئاو بێنەو دەست بشۆ۰

ئه‌رشه‌د خه‌لیل شوانی  هه‌واڵی ساخته‌ش بۆته‌ هۆكاری مه‌ترسی له‌سه‌ر پیشه‌ی ڕۆژنامه‌وانی، ساڵانه‌ له‌گه‌ڵ هاتنی مانگی نیسان به‌ هه‌زاران هه‌واڵی ساخته‌ له‌ ته‌واوی جیهان بڵاو ده‌بێته‌وه‌، بۆیه‌ به‌شی زۆری خه‌ڵك بروایان به‌ هه‌واڵی ڕۆژی 1ی نیسان نییه‌، به‌هۆكاری ئه‌وه‌ی ئه‌م ڕۆژ به‌ ڕۆژی بڵاوكردنه‌وه‌ی فه‌یك نیوز ناسراوه‌ له‌ ته‌واوی جیهان، ئینجا ئه‌م هه‌واڵ و زانیاریانه‌ له‌ خه‌ڵكی ئاسایی یاخود  له‌ لایه‌ن ڕۆژنامه‌وانان و ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن بڵاو بكرێته‌وه‌. له‌ماوه‌ی قه‌ده‌غه‌ی‌ هاتووچۆ و بڵاو بوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا و كێشه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌  هه‌رێمی كوردستان به‌ده‌یان هه‌واڵی فه‌یك له‌سه‌ر درێژكردنه‌وه‌ی ئه‌م قه‌ده‌غه و‌ هه‌بوون و نه‌بوونی بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا بڵاوكرایه‌وه‌، له‌ دواین جاریش وه‌زیری ناوه‌خۆ به‌ ئاشكرا ووتی سه‌رجه‌م ئه‌م هه‌واڵ و زانیاریانه‌ی له‌سه‌ر پاشكه‌وت و كه‌مكردنه‌وه‌ و ده‌ستكاری ده‌رماڵه‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بڵاوكراوه‌ته‌وه‌ هه‌موویان فه‌یك نیوز بوون.  ته‌نها له‌ماوه‌ی‌ چه‌ند هه‌فته‌ی رابردوو به‌ ده‌یان هه‌واڵ له‌سه‌ر كوده‌تای سه‌ربازی له‌ به‌غدا بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام هه‌موویان فه‌یك نیوز بوون له‌ تۆره‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بڵاو ده‌كرێته‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كی مه‌به‌ستدار. له‌سه‌رده‌می تۆڕه‌كانی سوشیال میدیا زانیاری ساخته‌ به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان بڵاوبۆته‌وه‌ وه‌ به‌رده‌وامیش له‌ زیاد بوون دایه‌، له‌ ڕابردوودا ته‌نها هه‌ڵه‌یه‌كی بێ مه‌به‌ست بوو له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی هه‌واڵێ ساخته‌، به‌ڵام له‌ ئێستادا زۆر جار بووه‌ به‌ كارێكی داڕێژراو بۆ ئامانجێكی دیاریكراو‌، به‌هۆی خۆڕسكی بێ بوونی هیچ ڕێكخستنێكی چاودێری كه‌ ده‌ست ببات بۆ ئازادی ڕا ده‌ربڕین. رۆژنامه‌نووسان له‌ماوه‌ی ڕابردودا ته‌نها سه‌رچاوه‌كان نه‌بوون بۆ به‌لارێدابردن به‌ڵكو بون به‌ قوربانیش، له‌ ئێستادا هه‌وڵێك هه‌یه‌ بۆ به‌ ئامانجكردنی ڕۆژنامه‌وانان له‌ ڕێگای هه‌واڵی داڕێژراو بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری هه‌ڵه‌ به‌شێوه‌یه‌كی دارێژراو به‌مه‌به‌ستی به‌ لاڕێبردنی سه‌رنجیان و ئاراسته‌كردنیان بۆ ئاراسته‌یه‌كی هه‌ڵه‌، بۆ لێدان له‌ ڕاستگۆیی و متمانه‌ی هاوڵاتیان به‌ دامه‌زراوه‌ ڕاگه‌یاندنه‌كانیان، دوای ئه‌وه‌ی قوربانیه‌ك ده‌كه‌وێته‌ داویان ئه‌وا ساخته‌یی ئه‌و زانیاریه‌ ئامرازه‌كانی بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاشكرا ده‌كرێت. له‌هه‌رێمی كوردستان به‌شی زۆر ڕۆژنامه‌وانان و ده‌زگاكانی میدیا به‌هۆی جێبه‌جێ نه‌كردنی، یاسای مافی به‌ده‌ستهێنانی زانیاری له‌ هه‌رێمی كوردستانی - عێراق ژماره‌ (11)ی ساڵی 2013، ده‌كه‌ونه‌‌ ته‌ڵه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری هه‌ڵه‌.  چونكه‌ ئامانجی ئه‌م یاسایه‌ بریتییه‌ له‌:  •    ڕه‌خساندنی بوار بۆ هاوڵاتیانی هه‌رێم تا موماره‌سه‌ی مافی خۆیان له‌ به‌ده‌ستهێنانی زانیاری لای دامه‌زراوه‌ گشتی و تایبه‌تییه‌كان بكه‌ن، به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌.  •     پشتیوانیكردنی بنه‌ماكانی شه‌فافییه‌ت و به‌شداریی كارا بۆ چه‌سپاندنی پرۆسه‌ی دیموكراسی.  به‌ڵام دوای 7 ساڵ له‌ ده‌رچوونی ئه‌م یاسا له‌ هه‌رێمی كوردستان تا ئیستا كاری پێنه‌كراوه‌، له‌ هه‌مان كاتێش جیاوازی كردنیش له‌ نێوان ڕۆژنامه‌وان و ده‌زگاكانی  سه‌ر به‌ ده‌سه‌ڵات له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی بێ لایه‌ن و ئۆپۆزسیۆنن له‌ پێدان و بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیارییه‌كان ده‌كرێت، بۆیه‌ به‌شێك له‌ هۆكاری بڵاوبوونه‌وه‌یی هه‌واڵی فه‌یك ئه‌مه‌یه‌ له‌ كوردستان.  هه‌واڵی ساخته‌ش بۆته‌ هۆكاری مه‌ترسی له‌سه‌ر پیشه‌یی ڕۆژنامه‌وانی بۆیه‌  ده‌بێت ڕۆژنامه‌وانان خۆیان بپارێزن له‌ ته‌ڵه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری هه‌ڵه، وه‌ دڵه‌راوكێی تووشی رۆژنامه‌نووسان كردووه، به‌پێی ئامار‌ی ساڵی 2019 كۆمیته‌ی پارێزگاری له‌ رۆژنامه‌نووسان (CPJ) میسر و توركیا خراپترین وڵاتن. رێژه‌ی ده‌ستگیركردنی رۆژنامه‌نووسان به‌هۆی (هه‌واڵی ساخته‌وه‌- فه‌یك نیوز) له‌سه‌ره‌تاسه‌ری جیهان و به‌تایبه‌تی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و ئاسیا و ئه‌فریقیا، ڕووی له‌زیادبوون كردووه‌. له‌ ساڵی 2019، زیاتر لە 45 رۆژنامه‌نووس له‌ جیهاندا به‌هۆی هه‌واڵی فه‌یكه‌وه‌ ده‌ستگیركراون. له‌كاتێكدا له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا زۆرترین هه‌واڵی فه‌یك بڵاوده‌كرێته‌وه‌ به‌ڵام رۆژنامه‌نووسێكی له‌سه‌ر ده‌ستگیرنه‌كراوه‌، به‌ڵام وڵاتانی وه‌ك میسر و توركیا له‌ لوتكه‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ن كه‌ زۆرترین رۆژنامه‌نووسیان ده‌ستگیركردووه‌. له‌ ساڵی 2012 ته‌نیا یه‌ك رۆژنامه‌نووس له‌ جیهاندا به‌ تۆمه‌تی فه‌یك نیوز خراوه‌ته‌ زیندانه‌وه‌، 2014 ئه‌م ژماره‌یه‌ بووه‌ به‌ 14 و به‌شێوه‌یه‌كی دراماتیكی له‌ 2016 بووه‌ به‌ 16، به‌ڵام له‌ 2019 ئه‌م ژماریه‌ به‌هۆی وڵاتانی وه‌ك میسر و توركیا و سۆماڵ و كامیرۆن-ه‌وه‌ بووه‌ به‌ 49 رۆژنامه‌نووس. له‌ 1992ه‌وه‌ تا 2019 ، 120 رۆژنامه‌نووس ده‌ستگیركراون له‌سه‌ر تۆمه‌تی فه‌یك نیوز، به‌ڵام نیوه‌ی زیاتری ئه‌و ژماره‌یه‌ له‌ 2012 بۆ 2019، كه‌ ئه‌مه‌ رۆژنامه‌نووسان تووشی نیگه‌رانی ده‌كات.  هۆكاره‌كانی زیاد بوونی فه‌یك نیوز له‌ ته‌واوی جیهان به‌شێكی بۆ په‌ره‌سه‌ندنی ئینته‌رنێت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ له‌ جیهاندا. به‌شێك له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ و له‌ هه‌رێمی كوردستانیش كار به‌ یاسای میدیای كاغه‌زی ته‌قلیدی یاخود یاسای خراپ به‌كارهێنانی ئامێری په‌یوه‌ندی كردن لێپێچینه‌وه‌ له‌ رۆژنامه‌نووسان ده‌كه‌ن. هه‌واڵ بووه‌ به‌ هه‌واڵسازیی و، كه‌سانێكی كه‌میش هه‌واڵی ساخته‌ ساز ده‌كه‌ن به‌ڵام كه‌سانێكی زۆر ، به‌نیه‌ت و مه‌به‌ستی باش هه‌واڵه‌ ساخته‌كه‌ی ده‌گوازنه‌وه‌ بۆیه‌ له‌م تۆڕه‌ فراوانه‌ی پڕ له‌هه‌واڵی ناڕاست و ساخته‌یه‌دا مرۆڤی باش وه‌ك نه‌یه‌وێت هه‌واڵی ساخته‌ ساز بكات، ناشبێت هه‌موو هه‌واڵێك بڵاو بكاته‌وه‌ نه‌بادا خۆبه‌خشانه‌ ببێته‌ په‌یامنێری ساخته‌كاران بۆ كه‌سێك یاخود لایه‌نێكی دیاری كراوی حكومی یاخود حیزبی.  به‌م دواییانه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی ملمڵانی سیاسی له‌ نێوان حیزبه‌كان یاخود كه‌سه‌ سیاسیه‌كان به‌ده‌یان وێنه‌ و ڤێدیۆی فه‌یك و ده‌ستكاری كراوه‌ له‌سه‌ر سه‌ركرده‌ و كه‌سیاتیه‌كان به‌شێوه‌ی فه‌یك  و ده‌ستكاری كراو‌ بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، بۆیه‌ پێویسته‌ ڕۆژنامه‌وانان و خوێنه‌ر و بینه‌ره‌كان ووردبن له‌ جیاوازی كردن له‌ نێوان بابه‌تی بینراو هه‌ڵه‌ و ده‌ستكاری كراوه‌كان.  به‌ڕای من ئه‌گه‌ر هه‌واڵی ساخته‌ش به‌م شێوه‌ی ئیستا ببێته‌‌ هۆكاری مه‌ترسی له‌سه‌ر پیشه‌ی ڕۆژنامه‌وانی له‌ ته‌واوی جیهان، داهاتووی ئه‌م پیشه‌یه‌  بۆ ڕاگه‌یاندنی به‌دواداچوونی قووڵ و بنكۆڵكارییه‌ ‌، له‌م ‌سه‌رده‌مه‌دا كه‌ كۆتا هه‌نگاوه‌كانی ڕاگه‌یاندنی كۆنه‌باو و سه‌ره‌تای هه‌نگاوه‌كانی خۆ دامه‌زراندنی ڕاگه‌یاندنی بنكۆڵكاری یه‌، و له‌م جیهانه‌ ده‌بیت له‌وه‌ دڵنیابین كه‌ تیایدا زانیارییه‌كان نادرێن، به‌ڵكوو ده‌بێت بسه‌ندرێن.  چونكه‌ ڕاگه‌یاندنی به‌دواداچوون ( بنكۆڵكاریی) نوێترین مۆدێلی ڕاگه‌یاندنه‌ و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بارودۆخی ئاڵوزی ژیان و په‌یوه‌ندییه‌ پێكداچووه‌كانێتی و به‌دوای شته‌ نه‌وتراوه‌ و نه‌زانراوه‌كان.   

مەریوان وریا قانع   بیرکردنەوە لە دەرەنجامەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا بۆ ژیانی کۆمەڵگاکان ھێشتا لە سەرەتای سەرەتاکاندایە و ئەوەی ھەیە و دەگوترێت جگە لە کۆمەڵێک ڕا و ھەندێک چاوەڕوانیی تایبەت زیاتر نییە. کەسانێک ھەن باس لەوەدەکەن دونیای دوای تەواوبوونی ئەم ڤایرۆسە ھەمان دونیای بەر لە ھاتنی ئەم ڤایرۆسە نابێت، نە سیستمی نێودەوڵەتیی، نە ئابوریی، نە وردەکارییەکانی ژیانی ڕۆژانە، ھیچیان وەک خۆیان نامێننەوە. کەسانێکی تر ھەن تا ئەو شوێنە دەڕۆن و باس لە کۆتایی کایپتالیزم و ھاتنەکایەی دونیایەکی تەواو تازەدەکەن، کە بە دونیای سۆسیالیزم و کۆمۆنیزم ناویدەبەن، بەڵام سۆسیالیزم و کۆمۆنیزمێك جیاواز لەوەی لە سەدەی بیستەمدا بینیمان. بە پێچەوانەی ئەمانەوە کەسانێکی تر باس لە بەھێزبوونی زیاتری ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی نەتەوەیی و داخرانی کۆمەڵگاکان دەکەن و پێیانوایە ئەو سنوورانەی لە ئێستادا و بەخێرایی لە نێوان وڵاتەکاندا داخران، بە ئاسانی ناکرێنەوە. سنوورە جوگرافییەکانیش بکرێنەوە سنوورە نەفسیی و سایکۆلۆژییەکانی دوای ڤایرۆسەکە دەمێنن. کەسانێکی تر باس لە بەھێزبوونی زیاتری پێگەی سیستمە تۆتالیتارییەکان و توانا ترسناکەکانی دەوڵەت لە کارانتینەکردن و چاودێریکردن و ئاراستەکردنی مرۆڤدا دەکەن و دونیای دوای کۆتایی ئەم ڤایرۆسە وەک دونیای بەرتەسکبوونەوەیەکی گەورە و ھەمەلایەنی ئازادییە تاکەکەسیی و دەستەجەمعیەکان دەبینن. لە دونیای ئێمەشدا بڕێک لە ئیسلامییەکان باس لە تۆڵە و توڕەبوونی خودا دەکەن و کرۆنا وەک ”سەربازێکی ون“ی خودا بۆ بەگژاچوونەوەی مولحید و دژە ئیسلام و بێدینەکان دەکەن و چاوەڕوانی ئەوەن دونیای دوای کۆتایی کۆرۆنا دونیای ئەو دینە و ئەو خودایە بێت کە ئەوان دەیناسن. بە بۆچوونی من سەرجەمی ئەم بۆچوونانە جگە لە دەربڕینی ھەندێک ڕا و چاوەڕوانیی تایبەت، شتێکی تر نیین. بەشێکی زۆری ئەم بۆچوونانەش بەر لە پەیدابوون و ھاتنی ڤایرۆسەکە ھەر ھەبوون و لەئارادابوون، ئەوەی ئێستا ڕووئەدات پێداگرتنەوەیەکی زیاترە لەسەر ئەو بۆچوون و ڕوانینانە. بە بۆچوونی من ئەوەی ڕووئەدات یەک پرۆسەی ھاوبەش و لێکچوو نابێت لە ھەموو جیھاندا، لە ناوچە جیاوازەکانی جیھاندا شتی جیاواز ڕووئەدات و گۆڕانکارییەکان یەک شێوە و یەک جۆر و بەیەک ئاراستە نابن. لە وڵاتە دیموکراسییەکاندا نە کاپیتالیزم لە ناودەچێت و نە کۆمۆنیزم جێگەی کاپیتالیزم دەگرێتەوە، ئەوەی ڕەنگە ڕووبدات دانانی کۆمەڵێک سنوورە بۆ سیاسەتی  نیولیبرال و ھێنانەکایەی فۆرمێکی نوێ لە ”دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی“. لەمەش زیاتر ئەگەری ئەوە گەورەیە ئەم وڵاتانە لە جاران زیاتر بەرگریی لە چوارچێوەکانی دەوڵەتی نەتەوەیی بکەن و جۆرێک لە پاشەکشە بۆ ناو ئەو چوارچێوانە ڕووبدات. لە سیستمە دیکتاتۆریی و دەسەڵاتگەرەکان و لەو سیستمانەشدا کە دیموکراسییەتیان کورتکردۆتەوە بۆ ئەنجامدانی ھەڵبژاردن بەتەنھا، بە ھەموو تەکنیکەکانی تەزویرکردنەوە، ئەگەری ئەوە گەورەیە تەکنیکەکانی کەرانتینەکردن و دیسپلینکردن لە فۆرمی نوێدا بەکاربھێنرێن و فراوانتر و کاریگەرانەتر بەکاربھێنرێن. سەرجەمی قەیرانەکەش وەک وزەیەک بۆ بەھێزکردنی دەسەڵاتی ئەوتۆریتیاریانەی خۆیان و ھاوشێوەکانیان بخەنەگەڕ. لەو ناوچەیەی ئێمەشدا کۆمەڵگاکان لەبەردەم دوو ئەگەری سەرەکییدان. یەکەمیان ئەگەری درێژەپێدان و بەھێزکردنی زیاتری سێکتاریزمیی دینیی و سیاسیی و خستنەگەڕی نوخبە حوکمڕانەکان بۆ ھەموو ئامرازێک لە دەسەڵاتدا بیانھێڵێتەوە، تەنانەت بە بەردەوامیدان بە جەنگ و پێکدادانە خوێناویەکان. ھاوکات درێژەدان بە بەکارھێنانی تەکنیكيەکانی کەرەنتینەکردن و کۆنترۆڵکردن بۆ سەپاندنی ئەو مۆدێلە لەدەسەڵات. ئەگەری دووھەمیان کەڵەکەبوونی زیاتری توڕەبوون و وەڕسبوونی چەندان ھێزی کۆمەڵایەتییە کە ھاتنی ڤایرۆسەکە ماندووتر و بێئومێدتر و ھەژارتری خستون. ئەوەی من ھیوادارم دوای تەواوبوونى ئەم ڤایرۆسە ڕووبدات، دروستبوونی تاکەکەسێکە لە جاران سیاسیتر و لە جاران سەرقاڵتر بە مەسەلە سەرەکیی و گشتییەکانی ژیانی گشتیی ناو کۆمەڵگای ئێمەوە. تاکەکەسێک سیاسەت کورتنەکاتەوە بۆ چالاکیی دزیی و جەردەیی و مرۆڤکوشتن و یەکسانی نەکات بە درۆکردن و لەخشتەبردن، تاکەکەسێک سیاسەت وەکو ھەوڵی پێکەوەیی مرۆڤ وێنابکات بۆ دروستکردنی ژیانێکی ھاوبەش و گونجاو، کە لەپاڵ کۆمەڵێک ماف و ڕزێگرتندا، شوێنی ھەمووانی تێدا ببێتەوە.

د.حلمی رەسول رەزا دوای ئەوەی کێشەی داعش تارادەیەک لە ڕووی سەربازییەوە کۆتایی هات، زنجیرەیەک پرس و کێشەی تر بەرۆکی بەم وڵاتە گرتوە؛ لەوانە پرسی بوونی گەندەڵی و شێوازی حوکمڕانی، وەڵام وەرنەگرتنەوەی داواکارییەکانی خۆپیشاندەران، بەهەڵپەساردراوی مانەوەی پەیوەندیەکانی نێوان بەغدا و هەولێر، لەگەڵ ئەوانەشدا خراپی دۆخی پەیوەندی نێوان حەشدی شەعبی و ئەمریکا کە تا دێت بەرەو هەڵکشان دەچێت، کە دیارە ئەمە بەشێکی پەیوەندی راستەوخۆی بەخراپی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان ئه‌مریكا و ئێرانەوە هەیە.   لێرەدا ئەوەی پێویستە ئاماژەی پێ بکرێت، قورس بوونی ئەرکی سەرۆک کۆماری عێراقە،  سەرۆک کۆمار وەک پارێزەری دەستور و ڕاگری هاوسەنگی دۆخەکە لە نێو کوتلە سیاسیەکان و راگرتنی پەیوەندی نێودەوڵەتی. ‌ به‌رهه‌م ساڵحی سه‌رۆك كۆمار؛ لەزۆر بۆنەدا ئەوەی دوپات کردبوەوەو هەوڵیشی دەدا تا عێراق به‌دووربگرێت له‌ چوونه ‌ناو ته‌وه‌ربه‌ندییه‌كانی ناوچه‌كه‌، بەپێچەوانەوە هەوڵەکانی بەو ئاراستەیە بوو کە عێراق بکرێتە چەقی هاوبه‌شی به‌یه‌كگه‌یشتنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابوریە جیاوازەکان، هەروەها هەوڵەکان بەو ئاراستەیە بوو تاسیاسه‌تی گشتی ده‌وڵه‌تی عێراقیش له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌ربه‌خۆی بڕیارسازی نیشتمانی دابڕیژرێت. بەداخەوە به‌ده‌نگه‌وه‌نه‌هاتنی داواكارییە رەواکانی خۆپێشانده‌رانی شه‌قام، هەروەها په‌رتبوونی لایەنە سیاسییەکان و لەناو ئەوانیشدا ناو ماڵی شیعه‌ و په‌رته‌وازه‌ییان له‌ ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر به‌ربژێرێك بۆ ڕاسپاردنی پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی داهاتوو، له‌ كۆتایشدا ئه‌وه‌ی‌ زیاتر کێشەکانی خه‌ستتر كرده‌وه‌، سه‌رهه‌ڵدانی په‌تای كۆڕۆنا و دابه‌زینی نرخی نه‌وت بوو له‌ بازاڕه‌كانی جیهاندا، کە عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی متمانە ئابورییەکەی زیاتر لەسەر بەرهەمهێنانی نەوتە. دوای شكستپێهێنانی محه‌مه‌د تۆفیق عه‌لاوی له‌ پێكهێنانی كابینه‌كه‌ی و ڕێككنه‌كه‌وتنی هێزه‌ شیعییه‌كان له‌ پاڵاوتنی به‌ربژێرێك بۆ گرتنه‌ده‌ستی پۆستی سه‌رۆك وه‌زیری ئاینده‌، به‌رهه‌م ساڵحی سه‌رۆك كۆمار ده‌سه‌ڵاته‌ ده‌ستورییه‌كانی خۆی خستنه‌گه‌ڕ و عه‌دنان زورفی بۆ پێكهێنانی كابینه‌ی حكومه‌ت ڕاسپارد، سه‌رباری ڕه‌زامه‌ندی مه‌بده‌ئی سه‌ره‌تای زۆرینه‌ی‌ لایه‌نه‌كان له‌سه‌ر ڕاسپاردنی زورفی، كه‌چی هێنده‌ی نه‌برد، به‌شێك له‌ هێزه‌ نزیکەکانی ئێران، به‌ بیانووی ناده‌ستووری میكانیزمی پاڵاوتنی زورفی له‌ لایه‌ن سه‌رۆك كۆماره‌وه‌، ده‌ستیان دایه‌ دروستكردنی كۆسپ و ته‌گه‌ره‌ و قۆرتوقولاپی سیاسی، به‌ مه‌به‌ستی له‌باربردنی ڕاسپاردنی زورفی و شكستپێهێنانی كۆششه‌كانی بۆ پێكهینانی حكومه‌تی ئاینده‌، بەبێ ئەوەی خۆیان بتوانن لەسەر کەسێک کۆدەنگی دروست بکەن. هەرچی سەرۆک وەزیرانی راسپێردراوی عێراقیشە هەرکەسێک بێت، لەم دۆخە خراپەدا گەر پشتیوانی تەواوەتی نەکرێت لەلایەن کوتلە سیاسیەکانەوە (شیعەو سونەو کورد)، ئەوا ناتوانێ بەرانبەر ئەو هەموو ئاڵینگارییانه‌ بوه‌ستێته‌وه‌ كه‌ به‌رۆكی عێراقیان گرتووه‌؛ کێشەکانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، پێکهێنانی حکومەتی عێراقی،  داتەپینی باری ئابووری  و تەشەسەندنی نەخۆشی کۆرۆنا،  لەسەروی هەمووشیانەوە ڕاگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ئێران و ئەمریکا. چاودێران پێیان وایه‌ هه‌لی سه‌ركه‌وتن و شكسته‌كانی زورفی له‌ سه‌ركه‌وتن له‌ ئه‌ركه‌كه‌ی به‌ نزیكه‌یی یه‌كسانن، هه‌ر چه‌نده‌ هه‌له‌كانی سه‌ركه‌وتنی زیاترن له‌ هه‌له‌كانی شكستهێنانی، به‌و پێیه‌ی زۆرێك له‌ هێزه‌ شیعییه‌كان گه‌یشتوونه‌ ئه‌و باوه‌ڕه‌ی، ناكریت  پەیوەست بوونیان بۆ ئێران چی دیكه‌ به‌ ستایل و شێوازی كۆن به‌رده‌وام بێت، ناشتوانن ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له‌ پڕۆسه‌ی سیاسی عێراقدا ئاوت بكه‌ن، له‌وەش سه‌ختتر ئه‌وه‌ی كه‌ ناكرێت به‌ هیچ كلۆج و بیانوو و پاساوێك، وەڵامده‌ره‌وه‌ی لایه‌نی كه‌می قبوڵكراوی داواكاری خۆپێشانده‌ران نه‌بن. ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ی، ئه‌گه‌ر نیازی ئه‌وه‌یان هه‌بێت شكست به‌ كۆششه‌كانی زورفیش بێنن، كه‌چی هێشتا نه‌یانتوانییوه‌ له‌سه‌ر جیگره‌وه‌یەكی زورفی كۆك و ته‌بابن، چونکە هەموو رەتکردنەوەیەک جیابوونەوەی تر بەدوی خۆیدا دەهێنێت، دیارە ئه‌و ناوانه‌ی باسیشیان لێوه‌ ده‌كریت بۆ جێگرتنه‌ویه‌ زورفی، جێگه‌ی مشتومڕ و ده‌مه‌ته‌قێی نێوان خۆیان و شه‌قامیشن‌، به‌ڕاده‌یه‌ك كه‌ قبوڵكراوی ناوه‌ تازه‌كان زۆر كه‌متره‌ له‌ قبوڵكراوی زورفی له‌ لایه‌ن شه‌قام و فراكسیۆنه‌ سیاسییه‌ شیعه‌كانه‌وه‌. لێرەوە‌ ده‌توانین بڵێین كه‌ ڕاده‌ی سه‌ركه‌وتن و شكستهێنانی فه‌رمانڕه‌وایانی عێراق له‌ گه‌یشتنه‌ كه‌ناری ئارام و پاراستنی ووڵات له‌ گێرمه‌وكێشمه‌كانی ناوخۆی و ده‌ره‌كی، په‌یوه‌سته‌ به‌ ڕاگرتنی ئه‌و هاوسه‌نگییه‌ی هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ سەرۆک کۆمار رەنگ رێژی بۆکرد، چونکە دەستبەردار بوونی یەکجاری لە پشتیوانی ئەمریکا رەنگە بۆ عێراق زۆر قورس بێت، هەروەک ئەوەی کردنەدەرەوەی ئێرانیش لەناو هاوکێشەکە بۆ عێراق کارێکی ئاسان و سەرکەوتوو نابێت. له‌ ئێستاشدا زورفی، به‌و توانستانه‌ی هه‌ندێ له‌ پێگه‌ و كه‌سایه‌تی خۆی، دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوا، نزیكی له‌ زۆرێك له‌ لایه‌نه‌ شیعه‌كان، هه‌روەها هاتنه ‌ناوه‌وه‌ی پاڵنه‌ره‌كانی دیكه‌ی وه‌ك مه‌ترسیداری دۆخی ئابووری وڵات و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی په‌تای كۆرۆنا كه‌ دوو فاكته‌ری سه‌رباری دیكه‌ن بۆ زوو پێكهێنانی حكومه‌ت و ده‌ربازكردنی وڵات له‌ ته‌نگژه‌ جۆراوجۆرانه‌ی تێی كه‌وتووه‌ كه‌ ته‌نگژه‌ سیاسییه‌كه‌ كلیلی كردنه‌وه‌ی زۆربه‌یانه‌، به‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی باسكران، پێنوێنه‌كان به‌لای ئه‌وه‌دا ده‌شكێنه‌وه‌ كه‌ زورفی سه‌رباری ئاسته‌نگ و به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌می، بەڵام کەسایەتیەکی شایستە بێت، بۆ پێکهێنانی حکومەت لەم دۆخەی ئێستادا. خۆ گەر لایەنە سیاسییەکان گوێی بەگرفتە زۆرەکانی دۆخەکە نەدەن و رەتکردنەوەو دانانی سەرۆکی حکومەت بەمەزاجییەتی گروپێکی دیاریکراو لەمەحەک بدرێت، ئەوا بەدڵنیاییەوە سەر باری ئەو قەیران و گرفتانەی باسکران، ئەوا ئەبێت لەپاڵ ئەوانەشدا چاوەروانی قۆناغێکی زۆر ئاڵۆزتر بکەین بۆ عێراق، کە بەدور نازانرێت، هەموو دۆخەکە بگێرێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەکەمی سەرەتا وهەموو ئەگەرەو مەترسیەکان بەکراوەیی لەبەردەمدا بمێنێتەوە. له‌دۆخێکی ئاواشدا  ناکرێت دووریش بزانرێت دوا سیناریۆی پڕۆسه‌ی سیاسی عێراق، به‌ شه‌رێ خۆبه‌خۆ، یان هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌كی سه‌ربازی كۆتایی پێ بێت كه‌ كه‌س ناتوانێت ئاكامه‌كانی ئەو ئەگەرانە پێشبینی بكات.

سەرتیپ جەوهەر پرسیار: ستافی یەكێتی و گۆڕان لەكوێی ئەم حكومەتەن؟ پێدەچێت ئەم حكومەتە بەمزوانە راستەڕێ نەبێت. ئەگەر تائێستا ستافێكی تاكڕەوی سێبەر لەباتی وەزیرو كاربەدەستانی دیكەی حكومەت و لەدەرەوەی حیساباتی سیاسی و هاوسەنگی هێز بڕیاریان دابێت، ئەوا ئەمڕۆ بەسەر هەموو دەسەڵاتەكانی دیكەی (پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری)ش بازدەدەن و كورد وتەنی لینگیان لێ‌ شۆڕكردۆتەوە بەسەر ملی هەمووان بارودۆخەكەیان وەك چێشتی مجێور تێكهەڵشێلاوەو كەسیش نققەی نایەت. وەزیری ناوخۆ وەك میر محێ لەباتی وەزارەتی تەندروستیی و وەزارەتی پێشمەرگەو لێپرسراوی یەكەكانی حەفتاو هەشتا گشتاندن دەردەكات و هەندێجار چاوانیش سوردەكاتەوە. نەحیساب بۆ وەزیرەكان و بگرە پەرلەمانیش ناكات! لەباتی وەزیری تەندروستی سەردانی دەربەندیخان دەكات و لەباتی وەزیری پێشمەرگە گشتاندن بۆ پێشمەرگە دەردەكات و لەباتی ئەنجومەنی دادوەریش لیژنە بۆ ئازادكردنی حوكمدراوانی بەندیخانەكان پێكدێنێت كە ئەمە لەقەباحەت زیاتر هیچی دیكە نییە، لەوە خراپتر ئیشی بۆ وتەبێژی حكومەت نەهێشتۆتەوە، لەبارەی كۆرۆناو موچەو گفتوگۆ لەگەڵ بەغداو پێشمەرگەو خوێندن و پەروەردەو هەموو ئیشوكارێكی ئەم حكومەتە قسه دەكات. تەماشای ئەم مەهزەلەیە بكەن! لەیەك رۆژدا دوو فەرمانی جیاواز لەدوو دەسەڵاتی جیاواز بۆ یەك مەبەست دەردەكرێت. یەكەمیان لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخی حوكمدراوان و راگیراوان بەمەبەستی دۆزینەوەی میكانزمێك بۆ ئازادكردنی بەشێك لەوانە، بێگومان لەسەرداوای سەرۆكی حكومەت. تا ئێرە ئاساییەو دەشێت سەرۆكی حكومەت لەچوارچێوەی بارودۆخێكی تایبەت تەنها پێشنیارێك بۆ دەسەڵاتی دادوەریی بكات كە هیچ پەیوەندییەكی بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن واتە (حكومەت)ە وە نییە، كەچی لەهەمان رۆژ واتە 28ی ئادار بەپێی هەردوو دیكۆمێنت، وەزیری ناوخۆ كە ئێستا بووە ریش سپی ئەم حكومەتە فەرمانێكی دەركردووە بەهەمان ناوەرۆك بۆ ئازادكردنی گیراوان!! جارێ‌ بەر لەهەموو شتێك هەرچی پەیوەندی بەحوكمدراوان و راگیراوانەوە هەیە هیچ پەیوەندییەكی بەحكومەتەوە نییە، ئەوە چ پەیوەندی بەدەسەڵاتی جێبەجێكردن و جەنابی وەزیری ناوخۆوە هەیە؟ لەوە خراپتر لە فەرمانەكەی وەزیری ناوخۆدا نوسراوە بەپێی ئەو دەسەڵاتەی لە قانونی وەزارەتی ناوخۆ پێماندراوە، باشە با بپرسین ئەگەر زەحمەت نەبێت لەكام بڕگەو كام ماددەی ئەو قانونە رێگا بە وەزیری ناوخۆ یان هەر قانونێكی دیكە رێگا بەدەسەڵاتی جێبەجێكردن واتە حكومەت دەدات دەستوەربداتە ئیشوكاری دادوەریی؟! لەهەردوو فەرمانەكەدا هاتووە لەسەر راسپاردەی سەرۆكی حكومەت؟ باشە پێمان ناڵێن ئەم ئیشەی دەخوازرێت بكرێت لەچوارچێوەی دەسەڵات و تایبەتمەندی كام دەسەڵاتە تاوەكو دوو دەسەڵاتی جیاواز لەیەك كاتداو لەیەك رۆژدا فەرمانێك بەهەمان ناوەرۆك دەربكەن؟  بەپێی ئەو هەڵسوكەوت و فەرمان و لێدوانانەی بەشێك لەكاربەدەستانی ئەم حكومەتەو هەڵسوكەوتی بەشێك لە لێپرسراوانی بێت، قۆرخكردن و سەپاندنی هەژموون لەشوێنێكەوە نەوەستاوە. من وەك هاوڵاتییەك دەپرسم ستافی یەكێتی و گۆڕان لەم حكومەتە ئیشوكارو مەهامیان چییە؟ ئەگەر حكومەتێكی سێبەر لەباتی ئەوان و هەموو وەزارەت و دامودەزگاكانی دەوڵەت فەرمان بكات، تەنانەت تەجاوز لەسەر كاروبارەكانی سەرۆكایەتی هەرێمیش بكەن؟ تێبینی: حكومەتی رێبەر مەبەستم وەزیری ناوخۆیە

🔹 ئه‌رشه‌د خه‌لیل شوانی  پێویست بەدەستکاری کردنی موچەی خەڵکی ھەژار و کەمده‌رامەت ناکات. چونكه‌ له‌ كابینه‌ی هه‌شته‌می حكومه‌تی هه‌رێم و په‌رله‌مانتارانی خولی چواره‌می په‌رله‌مانی كوردستان، به‌رده‌وام بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌كرد، ته‌نها به‌ په‌سندكردنی یاسایی چاكسازی200 ملیار دینار بۆ خه‌زێنه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ بڕینی بندیوار و دوو موچە، لەگەڵ کەم کردنەوەی موچەی پلەباڵاکان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.  شیكردنه‌وه‌یه‌كی ساده‌ بۆ خه‌رجی داهاتی مانگی یازده‌ی ساڵی 2019 حكومه‌تی هه‌رێم ده‌كه‌ین كه‌ وه‌زاره‌تی دارایی بڵاوی كردۆته‌وه، لێره‌‌ بزانه‌ داهاتی حكومه‌ت به‌شی موچه‌ خۆره‌كانی ده‌كات یان نا بێ ده‌ستكاری و كه‌م كردنه‌وه‌ه‌ی ده‌رماڵه‌ی موچه‌ خۆری ڕاسته‌قینه‌.  داهاتی موچەی مانگی11ی 2019 حكومه‌تی هه‌رێم به‌م شێوه‌یه‌ بوو.  • داهاتی فرۆشتنی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی ( 345 ملیار) دینار گریمان‌ ئێستا حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه‌ 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ده‌فرۆشێت به‌ نرخی 15 دوڵار 400 جارانی 30 ڕۆژ ده‌كه‌ین 12 ملیۆن به‌رمیل نه‌وت له‌ مانگێك ده‌فرۆشێت، ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ر به‌رمیل نه‌وتێك 15 دوڵار بۆ حكومه‌ت بێت. كۆی گشتی داهاتی نه‌وت له‌ مانگیك ده‌بێـته‌ 180 ملیۆن دولار جارانی 120 هه‌زار ده‌كه‌ین ده‌بێته‌ (216 ملیار ) دینار  • تەمویلی بەغداد ( 453 ملیار ) دینار به‌رده‌وام ده‌بێت مانگانه‌.  • تەمویلی هاوپەیمانان ( 20 ملیار ) دینار به‌رده‌وام ده‌بێت مانگانه‌. • داهاتی ناوخۆ ( 91 ملیار ) دینار، ئه‌گه‌ر له‌ سه‌دا‌ 50 له‌ ده‌ست دا‌بێـت ته‌نها بۆ ئه‌م مانگ ده‌بێت مانگای داهاتوو ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ دۆخی جارانی خۆی چونكه‌ له‌گه‌ڵ لا‌بردنی قه‌ده‌غه‌ی هاتووچۆ داهاتی ناوه‌خۆش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌.  • پارەی خەرجكراو بۆ بانكە ئەهلیەكان ( 11 ملیار 880 ملیار ) دینار بۆ ماوه‌ی چه‌ند مانگێك ئه‌م پاره‌ی بانكه‌ ئه‌هلیه‌كان حكومه‌ت ده‌توانی ڕابگرێت.  كه‌واته‌ بۆ من ده‌ر ده‌ركه‌وێـت داهاتی حكومه‌ت چه‌نده‌ و چه‌ندیشی پێویسته‌ بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران.  گه‌ڕانه‌وه‌ی 200 ملیاری بندیوار و دوو موچه‌‌كان 216 ملیار داهاتی نه‌وت 453 ملیار به‌غدا 21 ملیار هاوپه‌یمانان كۆی گشتی داهاتی حكومه‌ت 890 ملیار دینار، كۆی گشتی موچە ( 898 ملیار و 555 ملیۆن ) دینار بۆ هه‌ر مانگێك، كه‌واته‌ ته‌نها 8 ملیار و 555 ملیۆن دینار كورتهێنان ده‌بێت، بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران، ئه‌ویش زۆر ئاسانه‌ ده‌كرێت له‌ بری 30 بۆ رۆژ بكرێته‌ 35 ڕۆژ زۆر به‌ ئاسانی حكومه‌ت ده‌توانی موچه‌ وه‌ك ئیستا دابه‌ش بكات بێ ده‌ستكاری كردن.  •  هه‌موومان بیرمان دێت ساڵی رابردوو له‌ مانگی سێ مووچه‌ی مانگی 12 دابه‌شكرا بێ پاشكه‌وت، حكومه‌تی هه‌رێم ته‌نها سێ مانگی موچه‌ له‌ دواوه‌ بوو، به‌ڵام دوای یه‌ك ساڵی ته‌واو له‌ دابه‌شكردنی موچه‌ ئێستا چوار مانگ حكومه‌تی هه‌رێم موچه‌ نه‌داوه،‌ كه‌واته‌ له‌ نێوان موچه‌ی مانگێك فه‌رمانبه‌ران دیار نییه‌، چونكه‌ به‌غدا هه‌موو مانگه‌كانی راوانه‌ كردووه‌، كه‌چی لێره‌ مانگێك وون بووه‌.    بۆ زانین لەبارەی دەستکاریکردنی مووچە لە یاسای بودجە عێراق هاتووە. ئەو پارەیەی لە عێراقەوە بۆ هەریم دێت، لە بەرامبەر (التعویچات الموڤفین)یەو بۆ 682 هەزار فەرمانبەر دێت و نابێ دەستکاریبکرێت بەپێی قانوونی بودجە و دەبێت بدرێتە ئەو ژمارە فەرمانبەرە، چونکە بۆ فەرمانبەران دیاری کراوە، تەنها حکومەت مافی دابەش کردنی پارەکە هەیە، نەک زیاد و کەم کردنی پارەكه‌ی بەغدا گه‌ورترین كێشه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ موچه‌ی خانه‌نیشنان دروست بوو، چونكه‌ خه‌ڵكی زۆر به‌ نایاسایی خانه‌نیشن كراون‌  پاره‌یه‌كی زۆر پێده‌درێت بێ ئه‌وه‌ی یه‌ك دێنار له‌ كاتی  خزمه‌ت كردنی به‌ سندوقی خانه‌نیشنی بدات بۆ ئه‌وه‌ی له‌كاتی خانه‌نیشنی وه‌ربگرێته‌وه‌، ئیستا له‌ داهاتی گشتی پاره‌ وه‌رده‌گرێت، له‌ هه‌مان كات به‌ هیچ  شێوه‌یه‌ك نا‌بێـت خانه‌نیشن له‌ داهاتی گشتی موچه‌ی پێدرێت، به‌ڵكو له‌ داهاتی خۆی كه‌ مانگانه‌ له‌ موچه‌ی كه‌م ‌ كراته‌وه‌ بۆ سندوقی خانه‌نیشنی ته‌نها پاره‌ی خۆی پێده‌‌رێتـه‌وه‌.  یه‌كه‌م هه‌نگاوی حكومه‌ت بۆ بڕینی ده‌رماڵه‌ی فه‌رمانبه‌ران ئه‌گه‌ر حكومه‌ت له‌ رێگای لیژنه‌ی باڵای جێبه‌جێكردنی یاسایی چاكسازی له‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پالپشت به‌ ماده‌ی (5) له‌ یاسایی چاكسازی و به‌پێی ماده‌ی (17 و 18) له‌ په‌یڕه‌وی جێبه‌جێكردنی یاسای چاكسازی حكومه‌ت، كه‌ له‌لایه‌ن لیژنه‌ی باڵای جێه‌جێكردنی یاسایی چاكسازی په‌سه‌ندكراوه‌ و بۆ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌رزكراوه‌ته‌وه‌، دووباره‌  ده‌ست بكات به‌ رێكخستنه‌وه‌ و بڕینی ده‌رماڵه‌ی فه‌رمانبه‌ران، به‌پێی ئه‌و رێككارو میكانیزمانه‌ی له‌ په‌یڕه‌وه‌كه‌دا هاتووه، حكومه‌تی هه‌رێم له‌ به‌رامبه‌ر كۆرتهێنانی ته‌نها 8 ملیار و 555 ملیۆن دینار مانگانه‌ی ده‌ست بۆ برینی نزیكی سه‌ده‌ 45 موچه‌ خه‌ڵك ده‌بات، ئه‌ویش له‌ رێگای برینی ده‌رماڵه‌ نا جێگره‌كان كه‌واته‌ ته‌نها بۆ 8 ملیار دینار، 400 ملیار دینار ده‌بڕێت، بۆ زانین به‌شێكی زۆر ده‌رماڵه‌ به‌پێ یاسا له‌ عێراق رێكخراوه‌ بۆ نمونه‌ی ده‌رماڵه‌ی خۆ ته‌رخانكردنی زانكۆی ...هتد. به‌ ئاسانیش ده‌توانی ئه‌م بڕه‌ پاره‌ی له‌ فرۆشتنی زه‌وی به‌ نرخه‌كانی سه‌ر شه‌قامه‌ گشتیه‌كانی شاره‌كان ده‌بین بكات یاخود له‌ بازرگانه‌كانی هه‌رێم به‌ قه‌رز وه‌ربگرێت، سه‌ره‌ره‌ی دابه‌زینی نرخی نه‌وت به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو،  به‌ڵام تا ئێستا  نه‌وت و به‌نزین له‌ بازاره‌كانی هه‌رێم كوردستان به‌هه‌مان نڕخی پێشووی خۆیان ده‌فرۆشن به‌ خه‌ڵك

بەشدار عوسمان لە ماوەی چوار خولی پەرلەمان لە هەرێمی کوردستان و زیاتر لە ٥٠٠ ئەندامیدا،کەم بوون ئەوانەی بە ڕوو سووری لە دەرگای پەرلەمانەوە هاتونەتە دەرەوە،لەماوەی ٢٦ ساڵی بوونیدا لەهەرێم،هەرگیز شوێنی گفتوگۆی جدی و چارەسەرکردنی کێشە و گرفتە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگا نەبووە،بەشێکی کەمیش لە کەسانی دڵسۆز و راستگۆ کە بە ئومێدی گۆڕانکاری و خزمەت و باشکردنی ژیانی خەڵک ڕوویان لەم بینایە کردوە،لەگەڵ نائومێدیەکی کەمەر شکێن رووبەڕوو بوونەتەوە .  بەجیا لەوەی،هەڵڕشتنی کۆمەڵیک ئیمتیازات و دزی و گەندەڵیەکی بەیاساکراو،پاڵی بەزۆرێک لە کەسانی بودەڵە نا، هەوڵی جدیدابن بۆ گەیشتن بەکەمێک لە خەونەکانیان ! لەگەڵ ئەوەشدا کێشە لە عەقڵیەت و تێڕوانینی خێڵەکی و دۆگمایی دەسەڵاتدارانە کە وویستویانە و دەیانەوێت بچوکترین بڕیار و گۆڕانکاری لە دیوەخان و تەکیەکانی ئەوان لە چوارچێوەی بیرکردنەوەی تەسکی خێڵ و خێزانەکانیان نەچێتە دەرەوە،هەمووان بینیمان قەیرانی هەموو دنیا بەسەر خەڵکی بەدبەختی ئەو مەملەتە تاقیکرایەوە لەهیچ کات و شوێنیک ئەو پەرلەمانە نەیتوانی چکۆڵەترین کێشەی خەڵک چارەسەر بکات و تروسکایەکی ئومێد بۆ خەڵک بگەڕێنێتەوە ؟! تا ئێستا یەک فلس لە داهاتی بێ شوماری تاڵانکراوی کۆمەڵگایان نەگەراندۆتەوە بۆ خەڵک،لەکاتێکدا هەرێم لەریزبەندی حکومڕانە نا شەفاف و گەندەڵەکان پلەکانی سەرەوەی گرتووە،هەزاران ژن لەژێر ناوی جۆراو جۆردا خەڵتانی خوێنکران و خەون و خولیاکانیان کرا بە سەراب،شۆستە و شەقامەکان تەژین لەمناڵانی ئیشکەر و پیر و پەککەوتانی بێ خانەولانە و گەنجانی بێکار،بکوژانی نوسەران و رۆژنامەنووسان لەبەرچاوی هەمووانەوە دێن و دەچن،دادگا و دەسەڵاتی قەزائی لەلایەن حزبەوە گەورەترین سوکایەتی پێکراوە ،هێزە چەکدار و ئەمنیەکان هێزی ترسان وتۆقاندنن و مخالفینی دەسەڵات هەموو رۆژێک لەژر هەڕەشەی کوشتن و ئیهانەکردندان،زانکۆکان پڕکران لە نەخوێندەوارانی حزب..! پەرلەمان لەکوێی ئەو بەربەریەتە وەستاوەتەوە ؟! کامانەن هەنگاوەکانی ڕاگرتنی ئەو ئاماژە مەترسیدارەی دەسەڵاتدارێتی ؟! ئەوان ئەو بینایەیان تەنها وەکو میکیاجێک وویستوە بۆ پەردەپۆشکردنی دەسەڵاتە گەندەڵ و ستەمکارەکەیان، وەکو حەوشەی پشتەوە ماڵەکان مامەڵەیان لەگەڵ کردوە بۆ سەرقاڵکردن و یاریکردنی مناڵەکان ..!