بەشدار عوسمان     سەرۆک وەزیرانی کەنەدا رایگەیاند بڕی (٢٠٠٠$دوو هەزار دۆلار) بۆهەر کەسێک خەرجدەکرێت بەهۆی کۆرۆناوە ئیشەکەی لەدەستدابێت لە ١٥ی ئازارەوە، حکومەتی بەریتانیا بەبڕی ٨٠٪ی داهاتی پێشوویان هاوکاریی کرێکاران و پیشەوەران دەکا، فەرەنسا رایگەیاند هەموو پێداوسیتی خۆپارێزیی پزیشکیی دابیندەکەن بۆ هاوڵاتیان،هەر لەم تورکیایە کارمەندی تایبەت دابینکراوە بۆ بازاڕکردنی کەسانی بەساڵاچوو و دابینکردنی خواردن و پێوسیتییەکانیان،هیندستان ئامادەیی نیشاندا مووچەی چوار مانگ بەیەکەوە دابەشبکات ... ئەمانە نمونەی ئامادەکاریی چەند وڵاتێکە بۆ خۆپارێزیی و کەرەنتینەکردنی خەڵک لەماڵەکانیان. نە زێدەڕۆییە، نە کارێکی ناواقعییە بەراوردکردنی ئەو وڵاتانە بەکوردستان لەرووی داهات و سامانەوە لە ٣٠ ساڵی رابردوو،ئەگەر قسەش لەسەر کەمبوونەوەی داهات و نزمبوونەوەی نرخی نەوتە، بۆ ئەو وڵاتانە سەدجار بارگرانیەکە زیاترە. کەرەنتینە، بۆ خۆپارێزیی لە نەخۆشیی و بڵاونەبوونەوەی ڤایرۆس زۆر پێویستە،بەتایبەت بۆ بارودۆخی وێرانەیی کەرتی تەندورستی گشتی لە کوردستان، فاکتێکیتر بۆ پاڵپشتیی ئەو ڕایە،دەستکەوتن و بەردەوام بوونی پێویستیی خۆپارێزیی لەئاستێکی زۆر نزمدایە، ساکارترین وەسائیلەکانی خۆپارێزیی هاوڵاتیان تەنها دوای دوو هەفتە لەبازاڕەکان نەماوە یان زۆر کەمبووەتەوە، ئەوەش رۆشنە بێ باکیی دەسەڵاتداران لەژیان و چارەنووسی خەڵک ئەم کۆمەڵگایەی والێکرد بەرگەی هەوراز و نشێویی نەگرێت . خەڵک ئەوەی لەسەری بوو بە زیادەوە لەماوەی دوو هەفتەی رابردوو کردی، زگی خۆی و مناڵەکانی گوشی،خۆی و دەوروبەرەکەی لە مردن پاراست،بەڵام دیمەنە جەرگبڕەکانی ناوماڵ و شەقامەکانیش مردنی لەدواوەیە!، ئیتر ئەرکی حکومەت و بەرپرسانە لەو سامانەی سێ دەیەیە لوشی دەدەن لە داهاتی خەڵک،قەترەیەکی بگەڕێنەوە. ئەوەی ئێستا دەبیندرێت رێک زیندانیکردنی خەڵکە لە ماڵەکانیان بەبێ ئەوەی بچوکترین بەرپرسیارێتیی حکومەت لە دابینکردنی پێداویستییەکانی ژیان ببیندرێت، مووچە ئەگەر لەکاتی خۆشیدا دابەشبکرێت ناتوانێت کێشەکە چارەسەر بکات(لەکاتێکدا ئەمەش ناکەن ) چونکە لەکۆی نزیکەی (٦ ملیۆن خەڵک،تەنها میلۆنێک و ٢٤٩ هەزار) مووچەخۆر هەیە. ئەی ئەو کرێکارەی رۆژانە بەعارەقی نێوچەوانی (٢٥ هەزار دیناری ) بۆ نان و شیری مناڵەکانی دەهێنایەوە ؟ ئەو کاسبکارەی تەکسی لێدەخوڕی؟ ئەی ئەو هەموو گەنج و مناڵە لەبازاڕ و شوێنە گشتییەکان دەستفرۆشییان دەکرد تا حەب و دەرمانی دایک و باوکە پیر و پەککەوتەی دابین بکەن ؟! هەر بۆ بەرچاو رۆشنی هەموو لایەک (٢٤-٣-٢٠٢٠)دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند، زیاتر ٧٣٪ی هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و قەدەغەی هاتووچۆوە ڕوبەڕووی کێشەی ئابووریی بوونەتەوە. توندکردنەوەی رێکارە پۆلیسیەکان بۆ زیندانیکردنی هاوڵاتیان تا ڕادەیەک دەتوانێ جێگا بگرێت،بەڵام بەم ژیان و گوزەرانە تاکەی بەردەوام دەبێت ؟ 

سامانی وەستا بەکر       یاسا بۆ خزمەتی مرۆڤ و خۆشگوزەرانی کۆمەڵگەیەکە نەک مرۆڤ بۆ خزمەتی یاسا، بەڵام ئەی ئەگەر وانەبێ جێ ڕووئەیات؟ یاساکان هەمیشە بۆ خزمەتی مرۆڤ و خۆشگزەرانی دائەڕێژرێن و هەندێک یاساش بۆ بەرژەوەندی ژینگە بەڵام دوای ئەوەی کە مرۆڤ هەست بەوە ئەکەن چێتر ژینگە بڕشتی تیانەماوە زیاتر ببەخشێ بە مرۆڤ و بە پێچەوانەوە بەرەو نەمان و فەوتان ئەچێ، ئیتر لەوەودوا مرۆڤ دیسانەوە بۆ بەرژەوەندی خودی خۆی هەندێ یاسا بۆ ژینگەپارێزی دائەڕێژێ کە زۆربەی کاتیش وەک خۆی کاری پێناکرێ ئەگەر دژ بە بەرژەوەندی سەرمایەداریبێت، لەوەش کوشندەتر ڕۆتین و بیرۆکراتی هەندێک جار هەر بەزیندووی ئەیتاسێنێ. لە کاتێکا یەکەم تووش بوو لە سلێمانی وەک یەکەم تووش بوو لە هەرێمی کوردستان ڕاگەیەنرا، ئەو کاتە سوید وە ستۆکهۆڵم هیچ تووش بوویەک نەبوو، بەڵام ئێستا لە هەرێمی کوردستان ژمارەکە تا ئێستا سەروو ١٠٠ کەسە بەڵام لە سوید نزیکەی ٣٠٠٠ تووش بووە! بێگومان ئێستا پرسیارێک دروست ئەبێ، ئەویش ئایا هۆکارەکە چیە و بۆ؟ "  Bureaucracy هۆکارەکە زۆر بە سانایی تەنها ووشەیەکە پێی ئەوترێ "بیورۆکراتی"  " بیورۆکراتی لە هەردوو زانستی کۆمەڵایەتی و زانستی ڕامیاریا بەکارئەهێنرێت، بە واتای جێبەجێکردنی یاساکان بەهێز لە کۆمەڵگە ڕێکخراوەکانا. ووشەکە پیك هاتووە لە دوو بەش "بیورۆ" ووشەیەکی ئەڵمانیە واتە نوسینگە "المکتب" لە سەرەتای سەدەی ١٨بەکار‌هێنرا تا ووشەکە هەموو کۆمپانیایەکی بواری کارکردن بگرێتەوە نەک تەنها نوسینگەی فەرمی حکومی. ووشەی "کراتی یان کراتۆس" ووشەیەکی ئغریقییە بە واتای دەسەڵات "سلگـە" یان هێز. واتا کۆی دوو ووشەکە پێکەوە  "هێزی دەسەڵات یان دەسەڵاتی نوسینگە" (قوە المكتب أو سلگە المكتب).  بیرۆکراتی کوشندەیە ئەگەر ڕۆچووە ناو ووردودرشتەوەBureaucracy. بیوکراتیەکەی سوید لێقەومانی لێئەکەوێتەوە ئەگەر بەم شێوەیەی ئێستا کارەکان بەڕێبکرێت و مامەڵە لەگەڵ پەتای کوشندەیی کۆرۆنایا بکرێت، بۆ ڕوونکردنەوە دوو نمونەی سانا وەرەگرین ئەوانیش "ماسک یان دەمامک وە كحول یان پاکەرەوەی دژە ڤایرۆس و بەکتریا". European conformity “CE” mark مارکەیەکی گەرەنتییە کە ڕەچاوی پێداویستییە سەرەکیەکانی تەندروستی و ژینگە وخۆپارێزی پەیوەندیدار ئەکات، مارکەیەکە کە ئەیرێ لەو کاڵایانەی کە لە بازاڕی ئەوروپی هاوبەشا مامەڵەی پێوەئەکرێ واتە ئەم مارکەیە وەک پاسپۆرتێک وایە بیرێ لەهەر کاڵایەک ئیتر ئەو کاڵایە ڕێگەپێدراوە کە بە سەربەستی لە نێوان وڵاتانی یەکێتی ئەوروپایا بێت و بڕوا و بەبێ کێشە بەکاربهێنرێ. ئێستا چەندین هەزار دەمامک و هەزاران لیتر کحولی پاکەرەوەی دەست "تەعقیم" لە وڵاتی سویدا بوونی هەیە بەڵام ڕێگەنایرێ بەکاربهێنرێ تەنها لەبەر ئەوەی جارێ ئەو مارکەیەی لەسەرەوە باس کراو لێینەیراوە، لەکاتێکا مانگێک زیاترە لە هیچ دەرمانخانەو بازاڕێکی سویدا نە دەمانک و نە کحولی دژە ڤایرۆس و بەکتریا دەست ناکەوێ و بۆتە کێشە هەم بۆ خەڵک و هەم داودەزگا فەرمی و نافەرمی و تەنانەت کەرتی تەندروستیش، دەزگا تەندروستییەکان دەنگیان بەرزکردۆتەوە لەترسی کورتهێنانی بابەتی خۆپارێزی لە کەرتی تەندروستی و دەزگا هاوکارەکانیانا. ئەم مارکەیە "نیشانە"یە لە یەکێتی ئەوروپاوە بڕیاری لەسەر ئەیرێ واتە هیچ وڵاتێکی ئەوروپی ناو یەکێتییەکە بۆی نیە بە سەربەخۆ بەکاربهێنێ و ئەبێ دوای گیراکردن "قبول" کردنی یەکێتییەکە بیرێ لە کاڵا جیاوازەکان، ئێستاش بەهۆی پەتای کۆڤید ١٩وە کێشە بۆ کۆبوونەوەو ئیش و کاری هەم یەکێتی ئەوروپا و هەم وڵاتانی ناو یەکێتییەکەش دروست بووە. ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە، ئایا ئەبێ ڕۆتیت و بیرۆکراتی بخرێتە پێش سەلامەتی و خۆپارێزی و پاراستنی ژیانی مرۆڤەکان لە کاتێکا خودی یاساکان بۆ خۆشگوزەرانی و سەلامتی بو خۆپارێزی ژیانی مرۆڤ دائەڕێژرێن؟ چیاوازی شیوازی کارکردنی حکومەتی هەرێم و وڵاتی سوید بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کۆڤید ١٩. وێڕای کەموکوڕییە زۆرەکانی پێشووی حکومەتی هەرێم بەڵام بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم پەتایە زوو وە بەپەلە هاتنە دست، ڕۆتینو بیرۆکراتی دەستگیر نەبوو، بڕیارەکان دەرەچن و زوو بەزوو جێبەجێ ئەکرێن، هەمووی وەک یەک تیم کارەکەن "هەڵبەتە ئەوەی ئێمەی بەچاو ئەیبینین"، ژیانی مرۆڤ خرایە پێش ئابوری و دارایی و داهات و دەستکەوتی حکومەت، سنورەکان توندوتۆڵکران بە تایبەت سنور لەگەڵ وڵاتی ئێرانا کە یەکێکە لەو وڵاتانەی زۆرتین تووشبووی هەیە لە جیهانا....هتد وڵاتی سوید وێڕای ئەوەی یەکێک لە باشترین سیستمی بەڕێوەبردنی هەیە بۆ ڕۆژگاری ئاسای بەڵام لە ئێستایا بیورۆکراتی و ڕۆتین وای لێکردووە کە ڕۆژانە سەروو ٢٠٠ کەس تووشبن بە کۆڤید ١٩، هەماهەنگی تەواو نیە لە نێوان فەرمانگە و دەزگاکانا ئەگەر پێشتر بەپێی یاسا ڕێگەیان پێنەدرابێ، خوێندکارە پێشکەوتوو و تازە دەچووەکان دوو دڵن بێن بەدەنگ بانگەوازی حکومەتەوە بۆ هاوکاری کارکردن چونکە تا کار زیاتر بکەن ئەبێ بڕێکی زیاتر لەو قەرزەی بۆ کاتی خوێندن کردوویانە بیگێڕنەوە ئەمەش واتا ترس لە تووش بوون و خۆ ماندوو کردنێکی بێ سود چونکە ئەمەش دیاسانەوە یاسایەکی پێویستە تا لەپای ماندووبوونیان بڕێکی زۆری داهاتەکەیان نەچێتە بری قەرز، باخچەو فێرگەکان داناخرێن چونکە پێیان وایە ئەبێ دیاک و باوکەکان لەماوە بمێنەوە بەدیار مناڵەکانیانەوە بەمەش دەستی ئیشکەر کەمەکات و ئەبێ بەبارگرانی بەسەر حکومەتەوە و پارەیەکی زۆری پێویست ئەبێ، سنورەکان کراوەن، ڕانەوەستانی بازرگانی و کارگەکان زۆر گرنگی پێئەیرێت،  لە لێدوانی لایەنە بەپرسەکانا ئیکۆنۆمی لە پێشینەی کارەکانا ڕژدی لەسەر ئەکرێتەوە. ئەمە بەو واتایە نیە کە سیستمی بەڕیوەبردن لە وڵاتێکی وەک سوید خراپبێت یان بەراوردێك بێت بە حکومەتی هەرێم چونکە ئەگەر بێینە باری ئاسایی ئەوا ناکرێ ئەو دوو حکومەتە لە هێچ ئاساتێکا بەراورد بکرێ، بەڵکو ئەمە تەنها خستنەڕووی خراپی بیرۆکراتی و ڕۆتینە لە کارکردن کە ئەو جیاوازیەی دروست کردووە کە تووش بوون لە هەرێم لەسرەو ١٠٠ وەو لە سوید نزیکەی ٣٠٠٠ تووش بوو لە هەمان کاتا، لە کاتێکا سیستمی بەڕێوەبردن لە سوید ئەگەر یەکەم نەبێ لە جیهانا ئەوا یەکێکە لە باشتریینەکان.   هەڵبەتە زۆرینەی وڵاتانی جیهان تا ئاستێک وەک یەک ڕووبەڕووی پەتای کۆڤید ١٩ بوونەتەوە بە کەرەنیت کردنی هەموو کۆمەڵگە وەک حکومەتی هەرێم یان بەشێکی، بەڵام وڵاتی سوید ئەو کەرەنتینکردنە بە ڕێگەچارەیەکی گونجاو نابینێ و فەرمانگەی تەندروستی گشتی سوید کە بڕیاردەرە پێی وایە کە کەرەنین کردن ڤایرۆسەکە لەبڵاوبوونەوە ڕاناگرێ. بۆیە ئەوەی ماوەتەوە ئەوەیە چاوەڕێ بکەین تا دوای بنبڕکردنی ڤایرۆسەکە، ئەو کات تەماشاکەین ئایا کەرەنینەکەی وڵاتان ئەنجامی باشی ئەبێ یان نەکردنەکەی سوید، ئایا ئابوری ئەو وڵاتانە زەرەری گەورەی بەرکەوێ لە پێناو پاراستنی ژیانی هاوڵاتییەکانیان، یان ئابوری سوید کەمتر زەرەرمەند ئەبێ و سەرکەوتووش ئەبێ لە پاراستنی هاوڵاتیانی یان قوربانییەکی زۆری لێئەکەوێتەوە. ئەم پرسیارانە بێ وەڵامن لە ئێستایا؟

هادی حەمە رەشید  سەیرە کۆمەڵگای ئێمە ماندوو نابێت لەم گەمەیە، کەسێك لێدوانێك ئەدات و پاش پێنج خولەك لە سۆشیالمیدیا سەروپۆتی ئەکوترێتەوە، دەیان نوکتەی لەسەر دروست ئەکرێت، وێنەکەی بەکاریکاتێر ئەکرێت، جنێوبارانی خۆی و کەسوکار و حیزبەکەی ئەکرێت و ئاو بێنە و دەست بشۆ! دەی ئەمە لای کارەکتەری سیاسیی کورد و حیزبەکانی ئاسایی بووەتەوە، هاوپەیمانی نیشتیمانیی لە سەرەتای ئەم حەفتەیەدا سێ لەسەر چواری سەرکردایەتیی و ئەنجوومەنی سیاسییەکەی دەستیان لەکارکێشایەوە، کەچی سەرۆکەکەی جوان و شیك خۆی گۆڕی و وتی: حاڵەتەکە زۆر ئاساییە و هاودیدان دڵنیابن چەند ڕۆژێکیتر ئەوەی ئەمڕۆ ئەبێت بە مێژوو! حیزبی کوردیی شەیدای ئەم جۆرە فشارە لاوەکیانەیە، ئاخر کە تاك بە تاکی کورد ئەزانێت (وەزیری دارایی) تەنیا ژمێریارێکە و موچەکەی بەرزکراوەتەوە، دەی بۆ ئەبێت لەهەموو گرفتێکی داراییدا ئامبازی بین؟! لە «سەرکیز ئاغاجان»ـەوە بۆ ئەم شێخ ئاواتە، کامیان سەربەست بوون لە بڕیارداندا؟ لە بنەڕەتدا کامیان زانیویانە بڕی داهات چەندە تا بتوانێت خەرجییە گشتییەکانی لەگەڵ هاوسەنگی بکات؟! هەموومان لەو گۆشەیەوە لە بەرپرسانی کورد توڕە و بێزارین کە (ئەزانن بێدەسەڵاتن و قەبوڵیانە) بەڵام کێشەی بونیادیی لە جێگایەکیترە. وەرن هەموومان تا ساڵێك بەبێ ماندوو بوون با سەرکۆنەی هەڵوێستەکانی یەك بەرپرس بکەین و سوکایەتی بێ ئەندازەی پێبکەین، ناچاریشی بکەین دەست لەکاربکێشێتەوە، ئێ دوای ئەوە؟! بێگومان دوای ئەوە حیزب ڕیسوا و ڕیسایکڵی ئەکات و کەسێکی لەو گوێڕایەڵتر ئەخاتە ئەو جێگایە و یاری بە باری دەروونیی خەڵکیی ئەکات، تا دواجار تۆ کۆڵ بدەیت لە ئەوەی ناوی ڕووبەڕووبوونەوەی ستەم بێت! ئاواتی شێخ جەناب و گۆڕانیش لەهەموو خەڵکی کوردستان باشتر ئەیانزانی کە پارتیی کێی ئەوێت هاوبەشە کابینە و هاوپەیمانی سیاسیی بێت لەگەڵی، حیزب و وەزیرێکیان ئەوێت کە وەك ئەوان بەرگریی لە حکومەت بکات، بەرگریی لۆژیکیی نا، بەڵکو بەرگریی لە چەتەگەرییەکانیان، پارتیی بۆ پشتاوپشتی وەزیری دارایی وەرناگرێت، بەڵکو خۆی فەزاحەت ئەکات و وەزیری داراییش ئەخاتە سەر شاشەکان پینەپەڕۆی بۆ بکات! کەواتە گرفتەکە لە کوێیە؟! گرفت لەو جێگایەدا نیە کە هەندێ کەس گلەیی ئەکەن و ئەڵێن:((کەی کاری شێخ ئاواتە ئەم قسانە بکات!)) نا ئەو ئەرکی خۆی جێبەجێ کردووە، بەڵکو پرسیارەکە ئەمەیە؛ ئەمە چ جۆرە شەراکەتێکە کە گۆڕان کردیی؟! گۆڕان بڕیاربوو «بەدیل» بێت نەك هاوبەشێك بەتامی پاشکۆ؟! پێشتر زۆرمان وت لەسەر خەڵکیتر کە «ڕەگەڵکەوتوو، مەسینەهەڵگر، پاشکۆ..تاد) ئێستا کاتی ئەوەیە شوێن و مەوقیعی گۆڕان بزانین؟! پارتیی هێزێکی ناوەندگەرا«مرکزی»ـیە، لە حیزب و حکومەتیشدا ئەمە ڕەنگیداوەتەوە، کاتێك هەر بەرپرسێکیان پرسێك ئەوروژێنێت بێهودە و بێ مەبەست نیە، بەتایبەت ئەگەر ئەو بابەتە زیان لە بەرژەوەندییەکانی پارتی بدات، هەر زوو بێدەنگی ئەکەن. «هێڤیدار ئەحمەد» ئەندامی فراکسیۆنەکەیان لە پەرلەمان (کە بەم دواییانە ئەرکی زۆری پێسپێردراوە و لێدوان و نووسینەکانی هیچیان بێ بزوێنەر نیە) لە وتارێکدا باسی لەو دابەشکارییە داراییە کردووە کە ساڵانێکە پەیڕەو ئەکرێت لە کوردستاندا. لە وتارەکەیدا«دادپەروەریی لە کوردستان نیە» گلەیی لە دابەشکارییە کلاسیکییەکەی نێوان پارتیی و یەکێتیی ئەکات و پێیوایە؛ سەدی ٥٧ بە ٤٣ ستەمە لە ئیدارەی ئەولا، ٥٧% بۆ هەولێر و دهۆك، ٤٣% بۆ سلێمانیی و هەڵەبجە، گوایە پارتیی مەغدورە!! ئەمە بۆ من گرنگ نیە، چونکە دڵنیام ستەمکاری ڕاستەقینە هەموویانن کە پێکهێنەری حکومەتن بە نیسبە و تەناسوب، بەڵکو ئەگەر تا ئێستاش ئەم دابەشکارییە پەیڕەو بکرێت، کەواتە ئیتر چی بۆ هیچ حیزبێکیتر ماوەتەوە کە هاوبەشی ئەمان بن؟! بۆچی حیزب لەکوردستاندا بە ڕادیکاڵیی دەست پێدەکات و لە کۆتاییدا چاو دائەخات لەهەموو دروشمەکانی و گوێی کڵۆم ئەدات تا حەقیقەتەکان نەبیستێت؟! گرفتەکە بونیادییە، وەزیر هیچ کارەیە تیایدا.

هیوا سەید سەلیم دەمێکە هەندێک ناوچە لە کوردستان بە ناوجەی هەستیار ناسراون، ئەگەڕ بە درووستی مامەڵەیان لەگەڵ نەکرێت،  لەوانەیە لەو شوێنانە کارەساتی گەورە بکەێتەوە. زینی وەرتێ، ئەو باسکەیە کە سنووری جوگرافیای ناحیەی وەرتێ ، تاقانە ناحیەکەی قەزایی رواندز،  لە سنووری قەزای رانیە جیادەکاتەوە،  ناحیەی وەرتێ کە شەڕی ناوخۆ دانیشتوانەکەی بەسەر ( رانیە لە دیوێک و سۆران و رواندز لە دیوەکەی دیکە) دابەشکردووە، لە هەر پێشهاتێک و گرژیەکی نێوان پارتی و یەکێتی،  ئەو سنوورەی نێوانیان لە زینی وەرتێ تۆخ دەکرێتەوە، سەرنجام دەبێت خەڵکەکەی باجی ئەو ناکۆکیانە بدەن.  گوندی وەرتێ،  جگە لەوەی لە سەرجەم شۆڕشەکانی گەلی کوردستان وەک ناوچەی ئازادکراو، شوێنی بارەگاکانی هێزی پێشمەرگەی زۆربەی لایەنە سیاسیەکانی کوردستان بووە، دانیشتوانەکەشی زۆربەی زۆری لە شۆڕشەکان پێشمەرگە بوونە، و وەک هەر ناوچەیەکی کوردستان زۆرترین شەهیدیان لە پێناوی رزگاری گەلەکەیان داوە، بەتایبەت لە شەڕی تیرۆرستانی داعش.  خەلکی وەرتێ وێڕای ئەوەی لە شەڕی ناوخۆ بەسەر یەکێتی و پارتی دابەشبوونە، بەڵام بەوە ناسراون کە خەڵکێکی یەکگرتوون و ناوچەکەی خۆیان خۆشدەوێت، بۆیە هەمیشە کێشەکانیان کێشەی ئەوانی دیکەیە، و ئاگری شەڕی خەڵکی دیکەیە کە ماڵی وەرتیان دەسوتێنێت. چەند رۆژێکە بە بیانووی رێوشوێنەکانی رێگری لە ڤایرۆسی کۆرۆنا، زینی وەرتێ جارێکی دیکە بۆتە شوێنی ناکۆکی هێزەکان، ئیدارەی ناوچەکە رێگری لە خەڵکی وەرتێی دانیشتووی سنووری رانیە دەکات بگەڕێنەوە سەر ڕەز و باغەکانیان،  کار گەیشتە ئەوەی هێزێکی پێشمەرگە ببردرێتە ئەو شوێنە. پارتی دیموکراتی کوردستان،  دەمێکە مەبەستیەتی سەنگەرەکانی پێشمەرگە لەو شوێنە ئاوەدان بکاتەوە، یەکێتی لەو هەنگاوەی پارتی بە گومانە، هەروەها پێداگیری دەکات کە ئەو هێزەی دەچێتە ئەو سەنگەرانە دەبێت لە هێزە هاوبەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە بێت. جیا لە پارتی و یەکێتی، کارەکتەری سێیەم کە بەو هەنگاوەی هێزی پێشمەرگە هەستیارە، بریتیە لە هێزەکانی (PKK)ە . ئەوان پێیان وایە چوونی هێزی پێشمەرگە بۆ رێگریە لە بوونی گەریلاکانی  PKK  لەو ناوچەیە، و سەرتایی گەمارۆدانی بارەگاکانی  PKK یە،  لە قەندیل و ناوچە سنووریەکان، بە قازانجی ئەجێندای تورکیا کە دەمێکە تورکیا نەخشەی بۆ دەکێشێت. لە ئێستا بە بوونی سێ هێزی چەکداری جیاواز لە زینی وەرتێ ، کە هەریەکەیان خاوەنی ئەجێندای تایبەتی خۆیەتی، و هیچ یەک لەو هێزانە متمانەی بەوی دیکە ناکات، پێشبینی دەکرێت ئەو ناوچەیە بکرێتە خاڵی تەقینەوەی ناکۆکیەکان، بە تایبەت ئەگەر بە هەستیاری مامەڵە لەگەڵ ئەو کێشانە نەکرێت. ترسی کۆڕۆنا لە هەموو جیهان کێشە سیاسەکانی وەلاناوە، هەمووان غەمیان بۆتە غەمی زاڵبوون بەسەر مەترسیەکانی ئەو ڤایرۆسە، بەڵام ئێمەی کورد وا نین، ناکۆکیەکان هەمیشە لەناوی ماڵی کوردی بوونی هەیە، لەوەش خرابتر خەونی داگیرکەرانە کە هەمیشە دەیانەوێت ماڵی کورد بێ کێشە نەبێت، و کوردستان بکرێتە مەیدانی شەڕێک کە ئەوان ئاگرەکەی خۆش دەکەن.  

هێڤیدار ئەحمەد   درێژەكێشانی پەتای كۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت، كەمبوونەوەی سەرچاوەی داهات سێ تەحەددای گەورەی بەردەم هەرێمی كوردستان و هەموو جیهانن.   لێرە باسی دۆخی هەرێمی كوردستان دەكەین كە چۆنە. ئەركی بەڕێز سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستانە لە بابەتی داهاتدا دادپەروەری دروستبكات و هەر شوێن و لایەك تەنیا حەقی خۆی وەربگرێت.   هەرێمی كوردستان دوو سەرچاوەی سەرەكی داهاتی مانگانەی هەیە، لە كۆی داهاتی مانگانەی هەرێمی كوردستان، 43%ی لە بەغدا دێت، 57%ی لە داهاتی نەوت و ناوخۆ دابیندەكرێت. داهاتی هەرێمی كوردستان خۆی لە ترلیۆنێك و 50 ملیار دینار دەدات. 894 ملیار دینار بۆ مووچەیە و 66 ملیاریش خەرجی مانگانەی حكومەت و پڕۆژەكانە.   داهاتی هەرێمی كوردستان لە دوای 2003ەوە بەگوێرەی پێوەرێكی ئەمریكی 43% لە داهاتی هەرێمی كوردستان بۆ سنووری ژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان دەبێ و 57%ی بۆ ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان.   ئەم پارەیە بو مووچە و خەرجی دامەزراوەكانی حكومەت و پڕۆژەكان و . هتد. بەڵام ئەمە نادادپەروەرییەكی زۆری تێدایە، چونكە ئامارەكان ئەمە ناڵێن و ناكرێ بەو پێوەرەی ئەمریكا لە 2003ێ دایناوە ئیستاش پێیەوە پابەند بین و لەسەری بڕۆین.   فەرموون ئەمە داتای فەرمی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستانن، كە دەستەكە بەشێكە لە وەزارەتی پلاندانان و دەیسەلمێنێ كە بە هەموو پێوەرێك نابێ داهاتی كوردستان بەوشێوەیە دابەشبكرێت.   داهات دەبێ بەگوێرەی ژمارەی دانیشتووان و بە دادپەروەرانە دابەشبكرێت. لەساڵی 2019 ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان ، شەش ملیۆن و 33 هەزار و 814 كەسن.   هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (2221622 - دوو ملیۆن و 221 هەزار و 622 كەسن) دەكاتە 36.8%ی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، كەچی تائێستا 43%ی داهاتی هەرێمی كوردستان دەدرێتە سنووری ئیدارەی سلێمانی كۆن، كە مانگانە دەكاتە 451 ملیار و 500 ملیۆن دینار، واتە 6.2%ی داهاتی هەرێمی كوردستان بە زیادەوە بۆ ئەوێیە.    بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لە مانگی نیسانی 2018 كە ئەوكات سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان بوو، لە سلێمانی گوتی پارەی كوردستان ئێستاشی لەگەڵ بێ دەكرێتە دوو بەش و بەشی سلێمانی هەموو مانگێ دێت.    خەڵكی سلێمانی حەقی خۆیەتی بپرسێ كوا ئەم پارەیە؟ چی لێدێت؟ لە چ خەرج دەكرێت؟ تەنیا بو مووچە مانگانە 374 ملیار دینار رەوانەی سلێمانی دەكرێ؟ 77 ملیار و 500 ملیۆن لەبەردەستی ئیدارەی یەكێتییە، بەناوی ئیدارەدان و پڕۆژە خەرجی دەكەن. ئەمە تەنیا پارەیە كە دیارە، ئەی ئەوانەی لە گومركەكان و رێگەی دیكە دەبردرێت و دیار نییە! بەڕێز مەسروور بارزانی، سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان، وەك ئەندام پەرلەمانێك داوا لە بەڕێزتان دەكەم داهاتی هەرێمی كوردستان بە دادپەروەرانە دابەشبكرێت و دینارێكی زیادە نەدرێتە هەولێر و دهۆك و سلێمانی و هەڵەبجە، هەر یەكە و حەقی خۆی وەربگرێت.    ژمارەی دانیشتووانی هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك (3812192 - سێ ملیۆن و 812 هەزار و 192 كەسن) واتە 63.2% نەك 57%، كە لە 2003ەوە بەوشێوەیە خەرج دەكرێت.    سەرۆكی حكومەت دەبێ ئەوە رەچاو بكات كە زۆرترین داهاتی هەرێمی كوردستان لە هەردوو پاریزگای هەولێر و دهۆكە، كەچی سلێمانی دەوڵەمەندترین پارێزگای هەرێمی كوردستانە، 8.7%ی خەڵكی پارێزگای دهۆك هەژارە و رێژەی هەژاری لە سلێمانی 4.5%.ە.   بەڕێز سەرۆكی حكومەت بەگوێرەی داهاتی باج بۆ 2019 لە هەرێمی كوردستان (627 ملیار و 424 ملیۆن دینار) بوو هەردوو پارێزگای سلێمانی و دهۆك بە نموونە وەردەگرین. سلێمانی دوو ملیۆن و 222 هەزار و 622 كەسە و كەمترین رێژەی هەژاری لەوێ تۆماركراوە، واتە بازاڕەكەی، ژیانی خەڵكەكە، جموجۆڵی بازرگانی، خەرجی تاك و خێزان زۆر زیاترە لە پارێزگایەكی وەك دهۆك، كەچی لە 2019 باجی ژیر دەسەڵاتی یەكێتی تەنیا 140 ملیار و 637 ملیۆن دینارە. بەڵام پارێزگای دهۆك كە ژمارەی دانیشتووانی ئەو پارێزگایە ملیۆنێك و 600 هەزار كەسە و زۆرترین هەژاری تێدا تۆماركراوە و كەمترین بازاڕ و بازرگانی و كۆمپانیا و كارگەی تێدایە، كەچی 130 ملیار و 858 ملیۆن دینار باجی هەبووە. مەعقولە تەنیا 10 ملیار جیاوازی هەبێ؟ لەنێوان ئەو دوو پارێزگایە؟   پێویستە سەر لەنوێ بە مەسەلەی داهات و چاكسازی لە داهات و خەرجیدا بچینەوە، بەشێوەیەك هەموو كەس و لایەك هەست بە دادپەروەری بكات. داهاتی ئەم هەرێمە بو خەڵكی هەرێمی كوردستانە، بەڵام چیدیكە نابێ رێگەبدرێت وەك ئەوەی ئێستا هەیە خەرج بكرێت و دابەشبكرێت.  RUDAW

محەمەد عەلی كەسایەتیی سەرۆكوەزیران كاك (مەسروور بارزانی) لە پێشتر و لە چەند ترافیكێكی تر تاقی كراوەتەوە و زۆر سەركەوتووانە توانیویەتی قۆناغەكان تێپەڕێنێت و كوردستانیش بگات بە كەناری ئارامی، لەلایەكی ترەوە لە ھەموو قۆناغەكانی سەركردایەتیی جەنابیان، ھەموو كات پاراستن و خزمەتكردنی ھاووڵاتیان كاری لەپێشینە بووە. لە ڕابردوودا كاتێك سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی ھەرێم بوو، عێراق و ناوچەكە بە تایبەتی ھەرێم، ڕووبەرووی لێشاوێكی تیرۆریستیی جۆراوجۆر بوویەوە، بە جۆرێك ڕۆژانە لە شارەكانی عێراق دەیان پەلاماری تیرۆریستی ڕوویان دەدا و بە دەیان و سەدان قوربانی ھەبوو، بە تایبەتی لە ناوچەكانی نزیك لە ھەرێم، نموونەی مووسڵ، بەڵام كوردستان بە گشتی و پایتەختی ھەرێم بە تایبەتی، وەك دوورگەیەكی ئارام مایەوە و وڵاتان كوردستانیان وەك بنكەیەكی سەرەكی بەكار دەھێنا بۆ كارەكانیان بە ئاراستەی عێراق، ھاوكات ئەم ئارامییەی كوردستان ھۆكارێك بوو بۆ گەشەسەندنی ئابووری و بەھێزبوونی پێگەی ھەرێم لەسەر ئاستی جیھان و مامەڵەی وڵاتان لەگەڵ ھەرێمدا. لە شەڕی دژی داعشدا، سەرۆكوەزیران لەپاڵ (سەرۆك بارزانی) بەردەوام بوو لە سەركردایەتیكردنی ھێزی پێشمەرگەی كوردستان، ئەمە سەرباری ئەوەی پاراستنی ئاسایشی شارەكانی ھەرێمی لە ئەستۆدا بوو، لە كاتێكدا كە زۆرینەی ھێزەكانی ناوخۆ لە بەرەكانی جەنگدا بوون، لە كۆتاییدا بە ھاوكاری و ھەماھەنگی لەگەڵ ھێزەكانی ھاوپەیمانان توانرا كوردستان لە مەترسیدارترین دەوڵەتی تیرۆریستی ڕزگار بكرێت، ھاوكات لە ١٦ی ئۆكتۆبەر لە بەرامبەر گەلەكۆمە نێودەوڵەتی و ھەرێمییەكەی دژی گەلی كوردستان ئەنجام درا، زۆر كاریگەرانە ڕۆڵی ئەرێنیی ھەبوو لە مانەوەی شارەكانی ھەرێم بە ئارامی. لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم، لە بەرنامەی كاری حكوومەتەكەیدا، سەرۆكوەزیران ئەوەی دووپات كردەوە كە خزمەتكردنی ھاووڵاتیان ئامانجی سەرەكیی ئەوانە و ھەموو شتێك دەكەن لەو پێناوەدا، لە یەكەم ھەنگاویشدا توانرا ڕێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ حكوومەتی عێراق ئەنجام بدات بۆ چارەكردنی گشت كێشە ھەڵپەسێردراوەكانی نێوان ھەرێم و بەغدا، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە مووچە و قوتی خەڵكی كوردستانەوە ھەبوو، كە بە ماوەیەكی كورت  لە دەستبەكاربوونی حكوومەت، جەنابیان توانی لە ھەوڵەكانی چاكسازی و بەگژداچوونەوەی گرووپە جیاوازەكانی دەستڕۆیشتوو لە ھەرێم، سەركەوتوو بێت و داھاتی ناوخۆیی دووبەرابەر كرد، بەڵام رووداوەكانی عێراق و بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا، ئەم ھەوڵانەی ھێواش كردەوە. لە بەرەنگاربوونەووەی ڤایرۆسی كۆرۆناشدا، جارێكی دیكە سەلماندی پیاوی دەوڵەتمەدار و توانای تێپەڕاندنی ڕۆژە سەختەكانی ھەیە، بۆیە ھەر زوو دەستپێشخەر بوو لە ھەنگاوەكانی پاراستنی ھاونیشتیمانیان لەم پەتا جیھانییە، بە جۆرێك لە نێوان بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و كەمبوونەوەی داھاتی ھەرێم لەلایەك و پاراستنی ھاووڵاتیاندا، دووەمیانی ھەڵبژارد، بە شێوەیەك كە ڕێنماییەكانی حكوومەت بۆ خۆپاراستن لەم ڤایرۆسە كاریگەریی راستەخۆی ھەبوو لەسەر سنوورداركردنی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە و لە ھەمان كاتدا بۆتە جێگەی دەستخۆشیی وڵاتان و چاودێرانی نێودەوڵەتی، كە ھەرێمێك چەندە بەرپرسانە مامەڵەی لەگەڵ ئەم قەیرانە جیھانییەدا دەكات.  

   رێبوار محەمەد                   ئەم بارودۆخە ناهەموارەی کە بەهۆی فایرۆسی کۆرۆناوە دروست بووە لە جیهاندا بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی زۆر لایەنی ژیانی پەک خستووەو کاریگەری نەرێنی لەسەر ڕەوشی ژیانی هەمووان دروست کردووە ، بەشێوەیەک بارودۆخی وولاتی بە حاڵەتی نائاسایی گەیاندووە .       یەکێک لەوبوارانەی کە بێبەش نەبووە لەوکاریگەرییە نەرێنیانەی ئەم دۆخە بواری خوێندنی زانکۆ و پەیمانگاکانە لە هەرێم دا ، لەبەرئەوە وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی هەرێم لە کۆبوونەکانی ئەم دواییەدا بەدوای رێگەچارەدا دەگەرێ بۆ بەردەمی دان بە خوێندن لەئەگەری درێژبوونەوەی دۆخەکە بەتایبەت خوێندن بە ئامێرەکانی پەیوەندی ، ئەمەش جێگەی پێزانین و دەست خۆشیە، بەڵام ئەم بابەتە کۆمەڵی رەهەندی جیاوازی هەیە و ئیمە لێرەدا تیشک دەخەینەسەر رەهەندەیاساییەکانی، بەتایبەت پێوەرەکانی  یونسکو بۆ خوێندن لە دۆخە نائاساییەکاندا و هەڵوێستی دەستوورو یاسا و رێنماییە بەرکارەکان لە هەرێم دا .        یونسکو وەک رێکخراوێکی نێودەڵەتی تایبەت بە بواری پەروەردەو خوێندن لە وولاتانی جیهاندا ، گرنگی تەواوی داوە بە بەردەمی خوێندن لەوولاتانداو دۆزینەوەی رێگەچارەی زانستی بۆ پەک نەکەوتنی خوێندن لە دۆخە نائاساییەکاندا ، هەروەک دەزاین یونسکو بەرنامەیەکی کاری هەیە کە تاکو (٢٠٣٠) کاری پێدەکات ، تیایداهاتووە کە دەبێت لایەنی پەیوەندی دار ژێنگەیەکی گونجاو بۆ خوێندن فەراهەم بکات کە بگونجێ لەگەل پێویستی و تواناکانی فێرخوازاندا ، وەهەروەها لە باسی تایبەت بە خوێندن بە ئامرازە نوێیەکان دەلێ دەبێت حکومەت سەرجەم پێداویستیەکانی خوێندن و فێرکردن بە ئامرازە نوێیەکان بۆ فێرخوازان فەراهەم بکات، ئەمانەش واتە یونسکو کاردەکات بۆ گرنگی دان بە ئامرازەنوێێەکانی خوێندن و سوودبێنین لێی نەک گۆرینی خویندن بۆ شێوازی .online  بەلام یونسکو جەخت دەکاتەوە لە دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ بەردەوامی خوێندن لە هەموو دۆخەکاندا ، هەربۆیە پێم وایە ئەم رێکخراوە قسەی خۆی دەبێت بۆ بواری خوێندن لەم دۆخەدا چونکە دۆخێکی جیهانیە و تایبەت نیە بە وولاتایکی دیاری کراو .     ئەگەر بگەرێینەوە بۆ دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ دەبینین لە مادەی ٣٤ کە تایبەتە بە مافی خوێندنەوە تەنها وەک بنەمایەکی گشتی باسی مافی خوێندن دەکات لە سەرجەم قۆناغەکان بە خۆرایی بەبێ ئەوەی باسی خوێندن بکات لە دۆخە لەناکاوەکاندا ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە ئەم بابەتە شوێنی دەستوور نیە بەڵکو دەستور تەنها هێلەگشتیەکان باس دەکات و ووردەکارییەکان بۆ یاسادانەر بەجێدەهێلێ .   لە عێراق دا دەقێکی یاسایی روونمان نیە کە باسی خوێندن بکات لەم جۆرە دۆخانەدا نە بە رێگەپێدان نە بە رێگری لێ کردن ، هەربۆیە وەزارەتی خوێندنی باڵای عێراق هەستا بە دەرکردنی ڕێنمایی بۆ رێکخستنی خوێندن بە online و داوای لە زانکۆکان کردووە کە شێوازی وانەووتنەوەی ئەلکترۆنی و خشتەی وانە و شێوازی ئامادەبوون ئامادەبکەن لە پێناو بەردەوامی پرۆسەی خوێندن دا .      سەبارەت بە هەرێمی کوردستان ئەوا دەتوانین بڵێین چەندین یاساو ڕێنمایی پەیوەندیدار هەیە بەم بوارەوە ، وەک یاسای وەزارەتی خوێنندی باڵێ‌ و توێژینەوەی زانستی  ژمارە ١٠ ی ساڵی ٢٠٠٨ی هەرێمی کوردستان و یاسای ژمارە ٢ ی ساڵی ٢٠١٣ ی زانکۆ تایبەتیەکان ، ئەمە جگە لە کۆمەڵی ڕێنمایی بەرکار لەهەرێم دا .       بە خوێندنەوەمان بۆ یاسای ژمارە ١٠ ی ساڵی ٢٠٠٨ دەتوانین بڵێین دەقێکی یاسایی روونمان نیە کە باس لە خوێندن بکات لە دۆخە نائاساییەکاندا ، ئەمەش یەکێکە لە کەمو کورتیەکانی ئەم یاسایە و دەبوو یاسادانەر لەکاتی دانانی یاساکەدا بیرێکی لە خوێندن لەم جۆرەدۆخانەدا بکردایەتەوە ، بەڵام لە مادەی ١٣ ی هەمان یاسادا تایبەت بە دەسەلاتەکانی ئەنجومەنی زانکۆکان هاتووە کە یەکێک لە دەسەلاتەکانی ئەنجومەنی زانکۆ بریتیە لە بڕیاردان لەسەر پلانێک بۆ فەراهەم کردنی پێداویستیەکانی خوێندن.        خۆئەگەر بگەرێێنەوە بۆ یاسای ژمارە ٢ ی ساڵی ٢٠١٣ ی زانکۆ تایبەتەکان دەبینین لە مادەی ٨ دا بەروونی دەلێ ( خوێندن لە زانکۆدا لەرووی دەوام و تاقیکردنەوە و بەکردارەکی دەبێت و بە ئەندام بوون لە دوورەوە یان بە کراوەیی نابێت ) ، ئەم دەقە هەرچەندە بۆ زانکۆ تایبەتیەکانە بەڵام بۆ زانکۆ حکومیەکانێش راستە چونکە زانکۆ تایبەتیەکان بەپێی بنەماکانی خوێندنی حکومی ڕێکخراوە و  لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ڕێگری یاسایی هەیە لە هەرێم دا بۆ بریاردان لەسەر بەردەوامی پرۆسەی خوێندن بە online ، رەنگە بۆچونێک هەبێ پێی وابێ ئەم دۆخە استثنائیە ودەسەلاتی جێبەجێ کردن دەتوانی لەیاسا ئاساییەکان لابدات ، بۆ وەڵامی ئەم بۆ چوونە دەڵێین بریاردان لەسەر دۆخی نائاسایی لەدەستوردا باس کراوە و دەبێت دەسەلاتی جێبەجێ کردن داوای راگەیاندنی باری نائاسایی ئاراستەی پەرلەمان بکات و هۆکارو شوێن و کاتی بۆ دیاری بکات و پاش رەزامەندی پەرلەمان دەسەلاتی جێبەجێ کردن دەسەلاتەکانی فراوان دەبێت و دەتوانێ هەمووجۆرە بریارو رێنماییەک دەربکات بۆ پارستنی بەرژەوەندی گشتی و ژیانی هاوڵاتیان و پرۆسەی خوێندن لە وولاتدا ، لەهەمان کاتدا رەنگە بۆچونێکی تر هەبێ پێی وابێ بە استپنا‌و پەنا بۆ ئەم جۆرە خوێندنە دەبرێت بە شێوەیەکی کاتی ، بۆ وەلامی ئەمەش دەتوانین بڵێین استپنا‌و تەنها بە دەقی یاسایی دەکرێت و نابێ بە فراوانیش خوێننەوەی بۆ بکرێت ، ئەمە جگە لەوەی ئەم شێوازەخوێندنە پێویستی بە هەموارکردنەوەی چەندین ڕێنماییی هەیە لەوانە ڕێنمای یەکسان کردنی بروانامەکان و ڕێنمایی ئەزمونەکان و رێنمایی خەرجکردنی کرێی وانەبێژی و چەندینی تر ...          لەکۆتایدا دەڵێین بۆ ئەوەی چارەسەری بەردەوامی خوێندن بە رێگەی online ڕێچکەی یاسایی خۆی وەربگرێ پێویستە  ئەنجومەنی وەزیران داوا لە پەرمان بکات بۆ دەرکردنی یاساییەکی تایبەت بەم دۆخە چونکە لە عێراق و هەرێمیشدا یاساییەکی تایبەتمان  نیە بە دۆخەنائاساییەکان کە پێم وایە ئەم رێگایە لەم کاتەدا جێبەجێ ناکرێ چونکە پێویستی بە بەدواداچوونی پەرلەمانی وورد هەیە  و ئەمەش کاتی دەوێ، یاخود  دەسەلاتی جێبەجێکردن رەزامەندی پەرلەمان وەربگرێ بۆ ڕاگەیاندنی باری نائاسایی لەووڵاتدا وەک لە پێشتردا باسمان کرد بەمەش ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتکان دەتوانن لەیاسائاساییەکان لابدەن بەپێی پێویست و بەرأەوەندی گشتی . *مامۆستای زانکۆی گەرمیان   

هونەر تۆفیق پێشتر دەگوترا ، ئەگەر بۆرسە لە ئەمریکا بپژمێت ئابووری جیهان توشی هەڵامەت دەبێت . بەڵام پژمەی کرۆناکەی چین ئەم مەقولەیەی بەجۆرێکی تر لێکرد . بەپێ ی نیشانە سەرەتاییەکانی زیانی ئابووری پەتاکە هەر پژمەیەکی ئەنفلۆنزای کورۆنا بەراورد بە زەرەرە داراییەکان، بایی ملیاردێک دۆلارە . ناوەندە ئابووریە جیهانیەکان لەپێناو تەشەنە نەکردنی زیاتری زیانەکان . هەموویان کۆکن لەسەر پێشنیارکردنی پاکێجێکی فریاکەوتن بۆ حکومەتەکان کەئەگەر جێبەجێ ی نەکەن ئەوا ڕەوتی پەتاکە بەهۆی قەیرانی دارایی و بێکاری و هەژاری لەو وڵاتەدا دەگۆڕێت بۆ بەهاری کورۆنا . ئەم هوشیاریەی نەتەوە یەکگرتووەکان هەفتەی ڕابردوو ، لەڕێگەی لیژنەی ئابووری و کۆمەڵایەتیەوە بەتایبەتی بە وڵاتانی خۆرئاوای ئاسیای دراوە . لیژنەی ئسکوای نەتەوە یەکگرتووەکان ئامۆژگاری حکومەتەکان دەکات کە دەستبکەن بە گرتنەبەری ڕێکاری خێرای پاراستنی کۆمەڵایەتی بەتایبەتی بۆ چینی هەژارو کەمدەرامەتەکان بۆئەوەی دۆخەکەیان لەدەست دەرنەچێت . هەروەها بڕیاری بەخشینی باج لەسەر هاوڵاتیان دەربکەن ، بەپەلە سەرەڕای موچە ، پارەی کۆمەک بدەن بە هاوڵاتیەکانیان بۆ پشتیوانی لە داهاتەکانیان . ئەو قەرزانەی کە لەسەر خەڵکن ماوەی پێدانەوەی درێژبکرێنەوە ، بۆئەوەی زیانەکانی قەیرانەکەیان تەشەنە نەکات . ئەوەی مایەی سەرسوڕمانە حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا هیچکام لەو ئامۆژگاری و ڕێکارانەی نەگرتۆتە بەر کەهاوکات بە ڕێگری لە تەشەنەی ڤایرۆسەکە ، دەبێت ڕێگریش لە تەشەنەکردنی زیانە داراییەکانی بکرێت وەک ئیسکوا پێشنیاری کردوون .

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا     ڤایرۆسی كۆرۆنا، ئه‌گه‌ر بۆ گه‌لانی خوا پێداو بووبێته به‌ڵا، ئه‌گه‌ر عه‌رشی زلهێزه‌كانی هه‌ژاندبێ و له‌ زۆربه‌ی وڵاتانی جیهاندا، به‌ ناچاری بێ یان پێویستی، كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت و، ده‌سه‌ڵات و به‌رهه‌ڵستكارانی، یه‌كخستبێت، ئه‌وا بۆ گه‌لانی وه‌ك ئێمه،‌ كه‌ له‌ باشووریدا هه‌رێمێكی هه‌یه‌و له‌ رۆژئاواش چه‌ند كانتۆنێك، هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جدییه‌و هاوخه‌میی گه‌وره‌ی ده‌وێت.‌     ئێمه‌ له‌باشوور، ژێرخانی ئابووریی به‌هێزمان نییه‌، ده‌وڵه‌ت نین، قه‌واره‌یه‌كی نیوه‌وناچڵین و له‌ ساده‌ترین ئه‌ركدا كه‌ دابینكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌، كێشه‌مان هه‌یه‌. ناوه‌ندی ته‌ندروستیی به‌هێزمان نییه‌، ئه‌گه‌ر وه‌كو وڵاتانی تر، لانیكه‌م، هه‌زار تووشبووی كۆرۆنامان هه‌بێ، ئه‌وا 900یان ده‌كه‌ونه‌ به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی مه‌رگه‌وه‌، چونكه‌ - خۆیان وته‌نی- ئامێری ئۆكسجینی ده‌ستكردیان نییه‌و پزیشكی پسپۆری نه‌خۆشییه‌كه‌ش‌ یه‌كجار كه‌مه‌. له‌ولاشه‌وه‌، رێوشوێنه‌كانی خۆپاراستن و میكانیزمی كه‌ره‌نتین كردن و داخستنی بازاڕ و قه‌ده‌غه‌كردنی هاتوچۆ، به‌ سه‌دان هه‌زار خێزانی له‌كار كردووین كه‌ ‌بژێوی ژیانیان له‌سه‌ر رۆژانه‌ كرێ و ئه‌و كاسبییه‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر رۆژێك نه‌یبێت بۆ رۆژی دواتر ناتوانێ بژی و نان نییه‌ بیخوا.    ئێمه‌، دراوسێكانمان ئێران و توركیاو عێراقن كه‌ جگه‌ له‌ ره‌هه‌نده‌ سیاسییه‌كه‌ی ئه‌م قه‌ده‌ره‌ جوگرافییه‌، ئێستا بۆنه‌ته‌ جوگرافیای هه‌ڕه‌شه‌ی گواستنه‌وه‌ی نه‌خۆشییش بۆ ناو هه‌رێم، هه‌ر ئه‌وانیش سنوری جوگرافیی په‌یوه‌ندی و ئاڵوگۆڕی بازرگانیمانن!. هاوكات قه‌ده‌غه‌ی هاتوچۆ و وه‌ستانی هێڵی فرۆكه‌وانی و راگرتنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و كه‌مبوونه‌وه‌ی باج و گومرك و له‌هه‌مووشیان خراپتر دابه‌زینی نرخی نه‌وت، به‌ كۆ، هه‌ڕه‌شه‌یان بۆ سه‌ر توانای دارایی هه‌رێمیش دروستكردووه‌، ئه‌وانه‌و زۆر هه‌ڕه‌شه‌و كێشه‌ی تر كه‌ سه‌رله‌به‌ر شایه‌نی ئه‌وه‌ن، هه‌موو جیاوازی و ناكۆكییه‌كی سیاسی و حزبییان بۆ بخرێته‌ لاوه‌و به‌وپه‌ڕی به‌رپرسیارێتییه‌وه‌و، به‌گیانی هه‌ماهه‌نگیی نێوان كۆمه‌ڵگه‌و ده‌سه‌ڵاتداران، هێزه‌ سیاسییه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، خێرخوازان و سه‌رمایه‌داران، باشترو چڕتر رووبه‌ڕووی ئه‌م دۆخه‌ ناهه‌مواره‌ ببینه‌وه‌.     كه‌وابێ، كه‌ی كاتی ململانێی حزبییه‌؟ كێ تاقه‌تی ئیستیعابكردنی هه‌ندێ ره‌فتارو پێشێلكاریی تری حزبی و خه‌ڵك گرتن و گوێگرتنی هه‌یه‌ له‌ هه‌ندێ لێدوان و به‌یاننامه‌و وتاری كه‌سانی نابه‌رپرس و ده‌ماغسز كه‌ ره‌نگه‌ هه‌موو هه‌می زۆرێكیان رازیكردنی چه‌ند به‌رپرسێكی سه‌ره‌وه‌ی خۆیان بێت‌ بۆ وه‌رگرتنی ئیمتیازاتی زیاتر؟!    به‌ڕێزان، خه‌ڵك لێی قه‌وماوه‌، له‌ جه‌نگێكی ده‌روونیدایه‌ له‌گه‌ڵ خۆیداو به‌شێكی به‌رچاویش ته‌نانه‌ت بژێویشی له‌ مه‌ترسیدایه‌و ئه‌گه‌ر له‌م هه‌لومه‌رجه‌دا ده‌ستی حكومه‌ت، خێرخوازان، خواپێداوانیان پێ نه‌گا، دوور نییه‌ له‌ جیانی كۆرۆنا، كه‌ره‌نتین بیانكوژێ!. به‌سه‌ ئیتر بیبڕنه‌وه، شتێك فێری هونه‌ری زه‌بتی نه‌فس بن.     ئێوه‌ هه‌موو ئه‌بێ بزانن كه‌ سه‌رۆكی حكومه‌ت و كابینه‌كه‌ی هیچ به‌هایه‌كیان نییه‌ ئه‌گه‌ر خۆیان و ده‌زگاكانیان، دوور له‌ حزبایه‌تی و ناوچه‌گه‌ری، هه‌موو هێزی خۆیان بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌م هه‌لومه‌رجه‌ سه‌خته‌ نه‌خه‌نه‌كار، خه‌ڵكیش هاوكاره‌، زۆربه‌ی پابه‌نده‌، ئه‌وه‌تا به‌هه‌ر حاڵێك بێ ئارامی گرتووه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حوكمڕان ئه‌ركه‌كانی خۆی جێبه‌جێ نه‌كا، به‌رده‌وام نابێت، سیناریۆی دروستكردنی هیچ چه‌له‌حانێیه‌كی حزبییش، كێشه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كه‌ له‌ بیری خه‌ڵك ناباته‌وه‌، هیچ هێزێكیش گره‌و له‌سه‌ر ره‌وتی ئه‌و گرژییانه‌ نه‌كات!، به‌تایبه‌تی یه‌كێتی و پارتی، ئه‌وان هه‌ر لایه‌كیان زیاتر گرژی و عه‌نته‌ریات بنوێنێ خراپتر ناشیرین ده‌بێت، هه‌ر لایه‌كیش زیاتر زه‌بتی نه‌فس بكاو، لانیكه‌م، له‌به‌ر ئه‌م هه‌لومه‌رجه‌ سه‌خته‌، كاردانه‌وه‌ی نه‌بێ و به‌گفتوگۆ مامه‌ڵه‌ بكات، ئه‌وا گره‌وه‌كه‌ ده‌باته‌وه‌ كه‌ بریتییه‌ له ریعایه‌تكردنی شعوری گشتی و هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیارێتی.  

بەكر عوسمان  لە بارودۆخی ئەمرۆدا، دڵمان لای سەلامەتی و ژیان و تەندروستی خەڵکی کوردستانە، هیوادارین کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بە سەلامەتی و خێرا ئەم دۆخە تێپەڕێنێ. بەڵام کرانەوەی باسێکی لەم شێوەیە جێگای هەڵوێستەکردنی هەر مرۆڤێکی ئازادیخواز و عەدالەتخوازە. لە چەند رۆژی ڕابردوودا دوو دەزگای ئەمنی سەر بە هەردوو حزبی دەسەڵاتدار لە ڕێگەی چەند ڕاگەیەنراوێکەوە، هەریەک لە دژەتیرۆری سەر بەدەزگای زانیاری یەکێتی و دەزگای پاراستنی پارتی و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم چەند تۆمەتێکیان ئاراستەی یەکتر کرد.   تۆمەتبارکردنەکان چەندین دۆسیەی هەستیاری کوشتن و تاوانکاری و گەندەڵی گەورەی ئێستا و چەند ساڵی ڕابردوو بوو. ئەو تاوانانە لە ئاستێکی باڵای دەزگاکانی ئێستای حکومەت و دەسەڵاتدارەتی ئەنجامدراون و بەڕێوە چووە.  بەیاننامەکانی هەردو دەزگای پاراستنی پارتی لەژێر ناوی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی  کوردستان و دەزگای زانیاریی یەکێتیی لەژێر ناوی ئاژانسی زانیاریی هەرێمی کوردستان، هەردوکیان یەکتر بە خیانەت و کوشتن و گەندەڵیی تۆمەتبار و تاوانبار دەکەن. ئەو دوو بەیاننامە تۆمەتبارکردن نین، بەڵکو تاوانبارکردنی ڕاستەوخۆن، ئەوە ئاشکرا کردنی زانیارییە نهێنیەکانیانە. لە دۆسیەی سەردەشت عوسمان بەڕۆشنی وەک بەڵگە و نموونەیەکی تیرۆر و کوشتنی ڕۆژنامەنووس بەدەستی  دەزگای پاراستنی پارتی "وەک بەڵگە و نموونە" هێنراوەتەوە بۆ تاوانبارکردنی ئەو دەزگایە و بەرپرسە باڵاکانی. سەبارەت بە دۆسیەی تیرۆری سەردەشت عوسمان، ئەو تۆمەتبارکردن و تاوانبارکردنە فەرمیەی دەزگایەکی ئەمنی لە ئاستی ڕاگەیاندنی فەرمی، پشتراستکردنەوەی گومانەکانی پێشووتری ڕۆژنامەنووسان و خەڵکی ئازادیخوازی کوردستانە. بەدوای تیرۆری دڕندانەی سەردەشت بە گوللە نان بەدەمییەوە. بە دوای ئەوەی  لێژنەی لێکۆڵینەوە لە دۆسیەی تیرۆری سەردەشت، بە دارشتنی سیناریۆیەکی هەڵبەستراو تاوانێکی گەورەی بە حەقی سەردەشت و خانەوادەکەی ئەنجامدا. بەدوای ئەوەی نمایشی سیناریۆیەکی قێزەون لە دادگای هەولێر لەسەر دۆسیەکە بەڕێوەچوو. بەدوای ئەوەی  هەر کەسێک پشتیوانی لە سەردەشت و دۆسیەکەی کردبێ بەرەوڕووی  هەڕەشە و فشارهێنان و ناڕەحەتکردنی ڕاستەوخۆ بۆتەوە. بەدوای ئەوەی ڕێگەگرتن لە دانانی پەیکەری سەردەشت و دەستگدەگیرێت بەسەر کتێب و سانسۆر دەکرێ... بەدوای چەندین تاوان و پێشێلکاری لەسەر ئەو دۆسیە و مەسەلەیە. دۆسیه‌ی تیرۆری رۆژنامه‌نوس سه‌رده‌شت عوسمان ئێستا لای ئێمه‌ و ئازادیخوازانی كوردستان  به‌ كراوه‌یی ماوەتەوە، تا ئه‌و كاته‌ی تاوانباران ئاشكرا ده‌كرێن و ده‌درێنه‌ دادگایه‌كی عادلانه‌ و بێلایه‌ن و سه‌ربه‌خۆ هەر بە کراوەیی دەمێنێتەوە. ئێستا بە دوای نزیکەی 10 ساڵ لە تیرۆری سەردەشتدا دووبارە پێ لەسەر مافەکانی خۆمان وەک خانەوادەی سەردەشت و مافی سەرەتایی خەڵکی کوردستان لە ئازادی و پاراستنی ئەمنیەت و ژیانی تاکەکانی کوردستان دادەگرینەوە. بۆ جاری چەندەم خواستەکانمان بۆ  داداگاییکردنی بکوژانی سەردەشت و ئەوانەی لەپشتی بڕیاری تیرۆرەکەی وەستاون بە دەنگی بەرز ڕادەگەینین. ئێستا جارێکیتر دۆسیەی سەردەشت و سۆران و کاوە و ویداد و  زۆرێک لە تاوان و دۆسیەکانیتر لەسەر مێزی هەموو لایەن و کەسێکە کە ئیدعای هەیە بۆ باشکردنی ژیان و ئایندەی کۆمەڵگای کوردستان. ئەو دۆسیە هەموو لایەک دەخاتە بەردەم بەرپرسیارەتییەکی مێژوویی گەورە. ئیشی حزب و ڕێکخراوە سیاسیەکان لەبەرامبەر ئەو بەرپرسیارتیە چییە؟ ئەی ئیشی  داواکاریی گشتیی و پارلەمان و مافی مرۆڤ نییە لەو بانگەشانە بکۆڵنەوە؟ پەیام و بانگەوازەکان ڕوو بە خەڵکی ئازادیخوازی کوردستان، ڕۆژنامەنوسان، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنییە، هەموو ئەو گومان و تۆمەتانەی تا ئێستای دۆسیەی تیرۆر و کوشتنی دەنگی ئازاد و ڕۆژنامەنووسان، ئەمرۆ دەبێتە یەقین و بەڵگە. بۆ پێشگرتن بە تیرۆر و کوشتنی ئەو دەنگانەی داوای عەدالەت دەکەن. سیستەمی گەندەڵی و تاڵانکاری لە کوردستاندا، بە تیرۆر و کوشتن و سەپێندراوە.  لە ژێر سێبەری بەرهەمی دەسەڵاتی کوردی و سیستەمی گەندەڵی، کارەساتی سروشتی و نەخۆشی و ڤایرۆسی کرۆنا، مەترسیەکانی بۆسەر ژیانی خەڵکی کوردستان فەلاکەتباری زیاترە. هەنگاوی یەکەمی کۆتاییهێنان بە گەندەڵی و تاڵانکاری مافەکانی خەڵك، خستنە زیندانی ئەوانەی گوللە دەنێن بە دەمی ڕۆژنامەنووسانی کوردستان. 

د. ئارام رەفعەت بۆ وەڵام ئەم پرسیارە با لێرەوە دەست پێبکەین کە تەمەنی کۆرۆنا ڤایرۆس (کۆڤید ١٩) تەنها سێ مانگە.‏ لەماوەی ئەم سێ مانگەدا، زانایان توانیوانە هەموو تایبەتمەندی و نهێنییەکانی ئەم ڤایرۆسە ئاشکرا بکەن، لەوانەش ‏تایبەتمەندییە جێنەتیکییەکانی، قەبارە و شێوەی، خێزانی فایرۆسەکە، سەرچاوە و هەڵسوکەوتەکانی، ژینگە و گەشەکردنی، ‏کاریگەری لەسەر تەمەن و جێندەر و کەسە جیاجیاکان و چۆنییەتی بەرەنگاربوونەوەی، هتد،.‏ ‏ پێکهاتەی ڤایرۆسەکە هەر لە هەفتەی یەکەمدا، زانا چینییەکان توانییان هەم شێوە و قەبارە و هەم پێکهاتەی جینەتیکی ئەم ڤایرۆسە ئاشکرابکەن ‏هەم ژمارەی جینەکانی و هەم خێزانی ڤایرۆسەکە و هەم پێکهاتەی تری ڤایرۆسەکە. زانست ئەوەش دەزانێت کە ڤایرۆسی ‏کۆرۆنا شێوەی تۆپێکی درکاوی هەیە. هەر دڕکێک لە دوو نیوەی بەیەکەوە لکاو پێکهاتوون. ڤایرۆسەکە کاتێک چالاک ‏دەبێت کە دوو نیوەی دڕکەکە لەیەکتری دەترازێن و جیا دەبنەوە. ئەو دوو نیوە دڕکانە بەجۆرێک پرۆتینەوە دەلکێن کە پێی ‏دەوترێت (ئەی سی ئی ٢) و ئەم پرۆتینەش لە خانەکانی پێستی مرۆڤدا هەن. هەرکاتێک دوو نیوە دڕکەکان بەپرۆتینەکەوە ‏لکان بەهۆی ئەنزیمێکەوە کە لەجەستەی مرۆڤدا هەیە و پێی دەوترێ "فەرین" لەیەکتری جیادەبنەوە و ڤایرۆسەکە چالاک ‏دەبێت و دەتوانێت بچێتە خانەی جەستەوە.‏ ژینگەی گەشەکردنی ڤایرۆسەکە زانینی پێکهاتەی ڤایرۆسەکە یارمەتیدەری سەرەکی بوو بۆ زانینی مانەوەو و ژینگە و گەشەکردنی ڤایرۆسەکە و چٶنییەتی ‏تێکشکاندنی ئەم ڤایرۆسە. زاناکان زانیویانە کە ئەم ڤایرۆسە لەدەرەوەی جەستەدا مانای نییە و ڤایرۆسەکە بەتەنییا و ‏لەدەرەوەی جەستەدا ناتوانێت بژیت، بەڵام دەتوانێت لەسەر رووبەری جۆراوجۆر بۆ ماوەیەک بمێنێتەوە. بۆ نموونە توانای ‏مانەوەی لەسەر ئاسن و پۆڵا و موقەبا و پلاستیکی هەیە و لەهەرکامێکیشیان بۆ ماوەی جۆراوجۆر دەمێنێتەوە. جگە لەوە، ‏زاناکان وردەکاری مانەوەی ئەم ڤایرۆسەیان لە ژینگەی گەرم و ساردا وە هەروەها لەتەمەنی جۆراوجۆر و تەنانەت لە گروپی ‏خوێنی جۆراوجۆریشدا ئاشکرا کردووە.‏ پۆلێنکردنی ڤایرۆسەکە دۆزینەوەی پێکهاتەو ژمارەی جینەکانی ڤایرۆسەکە هاوکار بوو بۆ پۆلێنکردن و دۆزینەوەی خێزان و گروپی ڤایرۆسەکە کە ‏بە خێزان یان گروپی کۆرۆنا ناسراوە. خێزانی کۆرۆنا پێشتر لە شەش ڤایرۆس پێکهاتبوو، کۆرۆنا ١٩ بوو بەحەوتەم ‏ڤایرۆسی ئەم خێزانە. لەماوەی ١٠٠ ساڵی رابردوودا مرۆڤ لەگەڵ چوار لە گروپی خێزانی کۆرۆنا ئاشنان کە بریتین لە هەر ‏یەک لە ‏ OC43, HKU1, NL63, 229E لەم ١٠٠ ساڵەدا بەئاستی جۆراوجۆر ئەم چوار جۆرە ڤایرۆسە مرۆڤی ئیزعاج کردووە بەڵام هیچیان وەک کۆرۆنا١٩ کوشندە ‏نەبوون.‏ دوو گروپی تر لە ٣٠ ساڵی رابردوودا دەرکەوتوون. یەکەمییان سارس لە چین و دووەمیشیان ڤایرۆسی مێرس لە عەرەبستانی ‏سەعودی. ئەم دوو جۆرە ڤایرۆسەی خێزانی کۆرۆنا لەهەر چوار ڤایرۆسەکەی پێشتر ناوم هێنان مەترسیدارتر بوون، بەڵام ‏لەئاست کۆرۆنا١٩ کاریگەرییەکانییان لۆکاڵی بوو و سنووردار هەژمار دەکرێن.‏ دۆزینەوەی چارەسەر.‏ پێچەوانەی بانگەشەی دەستەپاچەی زانست، زاناکان و لەسایەی ئەم زانیارییانەی کەمن لەسەرەوە ئاماژەیەکی رووکەشیانەم ‏پێداون توانیویانە زیانە گیانییەکانی ئەم ڤایرۆسە سنووردار بکەن، هەم لەرێگای دۆزینەوەی شیوازی رێگریکردن لە ‏بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە، لە شێوازی کوشتنی ڤایرۆسەکە لە جەستەدا و لە بڵاوکردنەوەی وشیارییەکی جیهانی لەم بوارەدا.‏ ئێستا جیهان وشیارییەکی گشتی دەربارەی ئەم ڤایرۆسە هەیە. هەر هەواڵ و پێشکەوتنێکی زانستی هەبێت، هەر هەمان رۆژ ‏لەسەرتاسەری دوونیا دەزانرێت. مەگەر ئەمە جگە لەزانست چ شتێکی ترە ئەم کارەی کردبێت. ‏ جگە لەوە، هەر زوو زانست لەرێگای زانینی جەنەتیک و پێکهاتە و سروشت و هەڵسوکەوتی ئەم ڤایرۆسە زانییان کە؛‎ رەنگە لە نێوان ٤٠٪ تا ٧٠٪ی خەلکی جیھان توشی ڤۆیرۆسی کۆڕۆنا بێن‎. لە ٨٠ی ئەوانەی توشی کۆڕۆنا دێن لەماوەیەکی دیاریکراوی کورتدا بەتەواوی چاک دەبنەوە‎. ئەو ٨٠٪یە چاک دەبنەوە بێ ئەوەێ ھیچ ڤاکسین (لوقاح) و چارەسەرییەک بەکار بینن‏‎. ئەو ٨٠٪ کە چاک دەبنەوە تەنھا پێویستە لەسەرییان پابەندی رێنماییە زانستییە تەندروستییەکان بن‏‎. ئەو لە ٢٠ی کە یەکسەر چاکنابنەوە، ‏‎ ڕێژەیەکی کەمتر لە ٥٪ لەژێر مەترسی مەرگدا دەبن.‏ چاکبوونەوە بەرێژەی لەسەرووی ٩٥% لەخۆیەوە نەهاتووە، بەڵکو بەهۆی رێنماییە زانستی و پزیشکییەکانەوە بووە، هەر لە ‏هاندان بۆ خواردنەوەی ئاوی گەرم لەکاتی توشبووندا تا شیوازی زیادکردنی بەرگری جەستە و بەهێزکردن و بەکارهێنانی ‏هۆیەکانی هەناسەدان.‏ ئەوەی تا ئێستا زانست پێی نەگەییشتووە دۆزینەوەی ڤاکسینێکی دژە ڤایرۆسەکەیە. هۆکاری ئەمەش زیاتر بۆ رۆتینی ئیداری، ‏ملنەدانی وڵاتان بۆ شان خستنە ژێر ئەمبارەوە، خێرایی تەشەنەکردنی ئەم ڤایرۆسە، کورتی ماوەی سەرهەڵدانی ڤایرۆسەکە و ‏لەهەمووشی گرنگتر مەترسی بوونی کاریگەری نەرێنی لاوەکی هەر دەرمان و ڤاکسینێک کە تازە دەدۆزرێتەوە. سەرەرای ‏ئەوەش هەوڵەکانی رێکخراوی تەندروستی جیهانی لەلایەک و هەوڵی وڵاتان بەجیا، لەوانەش یابان جێگای ئومێدن. ئەوەشمان ‏لەبیر نەچێت ئەگەر ڤاکسین، دەرمان، جورعە یان هەرشتێکی تری دژە کۆرۆنا بدۆزرێتەوە ئەوا رەنگە تەنها بۆ ئەو لە ‏‏٢٠%ی توشبوان بەکاربهێنرێت کە مەترسییان لەسەرە یان نەخۆشی ترییان هەیە و وەک هەر نەخۆشییەکی تر، زانستی ‏پزیشکی نایەتە ژێرباری بەکارهێنانی دەرمانەکە بۆ هەموو کەس، هەڵبەت بەشێکی بەهۆی کاریگەرییە لاوەکییەکان و ‏بەشێکی تریشی بەهۆی پێویست نەبوونیەوە دەبێت. ‏

سەرتیپ جەوهەر ئێوارەی ئەمڕۆ لەدوكانێكی نزیك ماڵی خۆمان ویستم هەندێك پێویستی بكڕم، پیرەمێردێك هات (نەمدەناسی) وتی بای تەنها 3 هەزار ئاردم بۆ بكێشە كە دەیكرد 5 كیلۆ ئارد! زۆر بەبێنازیی گۆتی ئاخر كەی ئەمە حوكمڕانییە، نە موچەمان دەدەنێ‌ و نە شتێكیش هەیە پێی بژین!! بەكابرای دوكاندارم وت فەردەیەك ئارد بدەرە خاڵەو من بۆی دەبەمەوە. خاڵە زۆر بەعیززەت بوو، نیگەران بوو لەو قسەیەی من كردم، هەرچەند وتم برازای تۆم و پارەكەی ئەوەندە نییە، بەڵام رازی نەبوو. نەشم ویست زۆری لێبكەم، نەوەك ئازاری دەرونیی بدەم. ئەو چیرۆكە نمونەیەكی بچوككراوەی ئەم دۆخە نەخوازراو پڕ ئازارەی خەڵكی كوردستانە، كە ئەم حكومەتە بێبەرنامەو لەرزۆكە نە موچەی خەڵك دەدات و نەهیچ پلانێكی دیارە. دەرگای لەسەر خەڵك داخستوەو داواش دەكات دەممان داخەین!  ئاخر ئێوە وتتان ئێمە نەوت دەفرۆشین و مانگانە هەر خێزانێك بەستەیەك دۆلاری بۆ لەزەرفێكدا رەوانەی ماڵەوە دەكەین! ئەی ئێوە نەتانگوت عیراق موفلیسەو ماوەیەكی دیكەیە ئەگەر ئاو نەیبات هوڕەی بیابان دەیسوتێنێت؟ ئەی بۆ ئێستا وەك سواڵكەر خەبەری ناردنی پارەكەی بەغدا (خەبەر عاجیل) وەك موژدە بەخەڵكی دەفرۆشنەوە؟ ئەوانەیشی كە باسی موچەی كابانی ماڵ و بیمەی بێكاریان دەكرد، جارێك دەركران لەحكومەت كەچی ئێستا بونەتە عەڕابی پینەكردن و درۆ، كورد وتەنی عوزریان لە قەباحەتیان گەورەترە. دیمەنی ئەو پیاوە پیرە زۆر بەئازار بوو، وتم تۆ بڵێی ئەم دەسەڵاتە عەقلی بەوەدا بشكێت لەبری گرتنی رۆژنامەنوسێك كە داوای موچەی ئەو پیاوە پیرەو فەرمانبەرانی كردووە بچێت ئاشتی هەورامیی دەستگیربكات كە قۆڵی ئەم میللەتەی بڕی و هەر رۆژە درۆیەكی دەكرد، وەك پەرلەمانتارێك وتی درۆزنی وا لەتاریخ نەبووە نییه! یان ئەوانە بگرێت كە سامانی سەرزەوی و ژێر زەویان هەڕاجكردو تەسلیم بە توركیایان كرد! ئەی ئەوانەی رۆژانە لەسنورەكان خواردن و خۆراكی ئێكسپایەر لەوڵاتان دەهێنن و دەرخواردی ئەم میللەتەی دەدەن! ئاخر ئەم دەسەڵاتە بەم هەموو گەندەڵیی و ناعەدالەتیی و غەدرە شەرم نەیگرێت، تۆ بڵێی بە نوسینی رۆژنامەنوسێك لەسەر تۆڕی كۆمەڵایەتی تەریقبێتەوە؟ ئەی ئەگەر دوعای پیرەمێردێكی خێر لەخۆ نەدیو نەتانگرێت كە پارەی فەردەیەك ئاردی نییەو بەعیززەتەوەو بەسكی برسیەوە سەركەچناكات، نوسین و پۆستێكی فەیسبوك دەتانگرێت؟! من نازانم بۆ بیرێك لەخۆ چاككردن ناكەنەوە، تۆبڵێی لەمێژوودا ئەوانەی ئازاری میللەتەكانی خۆیان دا كۆتاییەكەیان زۆر باش بوبێت؟ یان ئێمە عەرەب و توركی شاخستانین! ئەی نەوتراوە زوڵم و ستەم لەئەستوریدا دەپسێت؟

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج له‌ ئه‌مه‌ریكا داوا له‌ 75 ملیۆن هاوڵاتی ده‌كرێت له‌ ماڵه‌كانیان بمێننه‌وه‌ ،ئه‌و ژماره‌یه‌ نزیكه‌ی یه‌ك له‌ سه‌ر سێی دانیشتوانی ئه‌مه‌ریكایه‌ ، له‌ ئیتالیا داوا له‌ 16 ملیۆن كه‌س ده‌كرێت خۆیان كه‌ره‌نتینه‌ بكه‌ن " چله‌ كێشی بۆ كورد زۆر له‌ باره‌ " ئیتالیه‌كان شه‌ست ملیۆنن ، ئه‌وه‌ش زیاتر له‌ یه‌ك له‌ سه‌ر چواری دانیشتوانی ئه‌و وڵاته‌یه‌ ، ئۆهانیش نزیكه‌ی سێ‌ هێنده‌ی هه‌رێمی كوردستان حه‌شیمه‌تی كه‌ره‌نتینه‌ كرد ، هندستانیش 700 ملیۆن كه‌س كه‌ره‌نتینه‌ ده‌كات له‌زۆر وڵاتی تریش ئه‌و ڕێ‌ و شوێنه‌ گیراوه‌ته‌ به‌ر ، لوقمان غه‌فوری هاوڕێمان له‌ نوسینێكدا ده‌ڵێت "له‌ خراپترین حاڵه‌تا ئێمه‌ ئه‌گه‌ر به‌راوردكاری بكه‌ین ئه‌م په‌تایه‌ ئه‌گه‌ر هه‌رێم 5 ملیۆن بێت ، ئه‌وه‌ 400 كه‌س گیان له‌ ده‌ست ئه‌ده‌ن و ئه‌وانی تر باش ده‌بن" ، هیوام وایه‌ ده‌كه‌سیش گیان له‌ ده‌ست نه‌ده‌ن ، به‌ڵام ئێستا ئیتر په‌تاكه‌ له‌ ده‌رگای هه‌موومانه‌ ، له‌ 29ی 1 له‌ وتارێكا نووسیم ده‌رگاكانیش دابخه‌ین له‌ په‌نجه‌ره‌وه‌ دێت ، هات كه‌واته‌ ده‌بێت گوێ‌ له‌ رێنماییه‌كانی ته‌ندروستی بگرین و گه‌ر بتوانرێت له‌ ماڵه‌وه‌ ده‌رنه‌چین یان كه‌مترین ده‌رچونمان هه‌بێت له‌ كاتی پێویستا. دكتۆره‌كان ، كارمه‌ندانی ته‌ندروستی ، ئه‌وانه‌ی دێنه‌ سه‌ر تیڤیه‌كان و قسه‌مان بۆ ده‌كه‌ن ، ده‌بێت جگه‌ له‌ رێنمایی و ئاگادار كردنه‌وه‌ ره‌چاوی باری ده‌رونی و دۆخی گشتی و كاردانه‌وه‌ی تاكه‌كان بكه‌ن ، تا ده‌كرێت پێم بڵێ‌ بترسه‌و ئاگادار به‌ ، به‌ڵام مه‌متۆ قێنه‌ ، یانی رێنماییه‌كانت به‌ شێوازی ئه‌و په‌نده‌ بێت ، كه‌ شیرینی لێده‌بارێت ، ئه‌وه‌ی ده‌توانێ‌ ماریش رامبكات ، نه‌ك به‌ شێوه‌یه‌كی تر ، هه‌موو پابه‌ند ده‌بین ، ئێوه‌ش بزه‌و خۆشه‌ویستی ببه‌خشنه‌وه‌ ، تین و تاو به‌و جۆره‌ زیاد ده‌كه‌ن كه‌ پێمبڵێی ده‌ستدان له‌ پشكۆكه‌ ده‌ست ده‌سوتێنێ‌ نه‌ك هه‌موو جه‌سته‌ ، منیش باشتر تێده‌گه‌م ، ره‌نگه‌ دۆخی ده‌رونی خه‌ڵكی كوردستان له‌ دۆخی ده‌رونی هه‌موو خه‌ڵكی دنیا جیاواز تر بێت ، لانی كه‌م له‌وێ‌ حكومه‌تێك ئومێدیان پێده‌به‌خشێت ، ناڵێ‌ موچه‌ نیه‌ ، ناڵێ‌ ناتوانم هیچ بكه‌م به‌و مانایه‌ی ته‌نانه‌ت ئینته‌رنێت و كاره‌باو ئاویش به‌ به‌رده‌وامی و به‌ خۆڕای ناگه‌یه‌نێته‌ هاونیشتمانی ، هه‌ڕه‌شه‌ی توندیش ده‌كات ، هه‌ندێك له‌ داخی هه‌ڕه‌شه‌كه‌ ناجۆری ده‌نوێنن . ره‌چاوی ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ بكه‌ن ، كه‌ له‌م وڵاته‌ هه‌یه‌ بۆیه‌ ره‌نگه‌ تووشبوون به‌ هۆی ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ دروست بووبێ‌ ئه‌مه‌ نه‌كفره‌ نه‌تاوان ، ده‌كرێت شێوازی وتن و ئامۆژگاریه‌كان به‌ جۆرێك بن كه‌س بریندار نه‌كه‌ن ، ئه‌و زنجیره‌ به‌نده‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ به‌ ئاسانی ناپسێ‌ ، ده‌كرێت بیر له‌ رێگه‌یه‌كی تر بكه‌نه‌وه‌ ، ترسم نیشان ده‌ به‌س به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ ئاشنا بم به‌ ناسینی ترس نه‌ك بترسم ، كه‌س واز له‌ خۆشه‌یستی دایك و باوك وهاوسه‌رو مناڵ و خوشك و براو كه‌س و كار ناهێنێ‌، ده‌كرێت شێوه‌یه‌كی تری ئه‌و خۆشه‌ویستیه‌ بدۆزینه‌وه‌ ، پێویستمان به‌ یه‌كه‌ ، پێویستمان به‌ مانه‌وه‌یه‌ . ئه‌گه‌ر بڕیاره‌ ئه‌م ڤایرۆسه‌ له‌ سه‌ر ئاستی دنیا زۆرترین خه‌ڵك له‌ ناودات ، با ئێمه‌ له‌وانه‌ بین كه‌ ده‌مێنینه‌وه‌ ، نه‌ك له‌وانه‌ی كه‌ له‌ ناو ده‌چین .

بەیار عومەر عەبدوڵا ئەم ڕێژانەی خوارەوە لە بارەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە تەواو ورد و دەقیق نین و لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر دەگۆڕێن چونکە لە ھەندێک وڵاتدا وەک ئیتاڵیا خەلکی بەتەمەن زیاتر توش بوە بۆیە ڕێژەی مردنیش زیاترە، بەڵام تاڕادەیەک ئەم ڕێژانە نزیکن لە واقعەوە بەپێی ئەو نمونە و سامپڵانەی لە ئەمریکا وەرگیراون. ١-بە نزیکەیی لە ١٠٠٠ کەسی توشبوو، ٧٥٠ کەس زۆر بە کزی دەیگرێت و چاک دەبێتەوە بەبێ ئەوەی ھەستی پێبکات و لەشی خێرا بەرگری پەیدا دەکات. ھەر بۆ نمونە لە ناو کۆنگرێسی ئەمریکادا پشکنین کراوە و دەرکەوتوە ٤ سیناتۆر ھەڵگری ڤایرۆسەکەن بەبێئەوەی ھەستیان پێکردبێت، لە ناویاندا ڕاند پاوڵە (Rand Paul) کە پزیشکە. ٢-لەو ٢٥٠ کەسەی دەمێنێتەوە، ١٥٠ یان ھەستدەکەن کە نەخۆشن بەڵام پێویستیان بە نەخۆشخانە نابێت چونکە تەنھا کەمێک قوڕگ ئێشە و سەرئێشە و تایان دەبێت و پاش ماوەیەک خۆیان چاک دەبنەوە و لەشیان بەرگری پەیدا دەکات. ٣-ئەو ١٠٠ کەسەی دەمێنێتەوە، کە ١٠٪‏ ی توشبوان دەکات، بە قورسی دەیگرن و پێویستیان بە چاودێری وردی تەندروستی دەبێت کە بریتیە لە دابینکردنی ئامێری یارمەتی ھەناسەدان (Ventilator) لەگەڵ تێکەڵەیەک لە چارەسەری مەلاریا و ئەنفلوەنزا، یاخود چارەسەری ئیبۆلا، یاخود چارەسەری ئایدز. ٤-لەو ١٠٠ کەسەش، نزیکەی ١ کەسیان ترسی مردنیان لەسەرە کە تەمەنیان سەروو ٧٥ ساڵە و بەرگری لەشیان لاوازە و دوان لەنەخۆشیەکانی فشاری خوێن و دڵ و شەکرەیان ھەیە و فریای چاکبونەوە ناکەون. ھەروەھا ئەو کەسانەی کە نێرگەلە و جگەرە دەکێشن دیسان زیاتر ترسیان لەسەرە چونکە خۆیان توانای سیەکانیان لاواز بوە، کە ڤایرۆسی کۆرۆناش دەچێتە سیەکانیانەوە ئەوەندەی تر سیەکانیان لاواز دەبێت و چیتر توانای ئەوەی نامێنێت ئۆکسجینی پێویست بۆئەندامەکانەکانی لەش بنێرێت. سەرەنجام ئەندامەکانی لەش لەکاردەکەون و ئەو کەسەش دەمرێت. هەروەها ئەو کەسانەی کە کێشەی ڕەبو و حەساسیەتیان هەیە، وەک خۆم کە لە منداڵیەوە پێوەی گیرۆدەم. ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا چەند ڕێوشوێنێکی گرتۆتەبەر بۆ بەرەنگاربونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا. یەکەم، لە زانکۆی کۆڵۆمبیا (Columbia University) لە ئەمریکا کە خۆم خوێندکار بوم تیایدا، دکتۆرێکی بەناوبانگ ھەیە بە ناوی دکتۆر دەیڤد ھو (Dr. David Ho) کە بە ڕەچەڵەک تایوانیە و لە ساڵانی ٩٠ ەکاندا سەرمەشقی دۆزینەوەی چارەسەر بوە بۆ ئایدز ودواتریش ئیبۆلا کە سەرەتا لە ئەفریقا بڵاوبۆوە. ھەرچەندە چارەسەرەکەی بۆ ئایدز بنبڕکەر نەبوو، بەڵام توانی ملیۆنەھا کەس لە مردن ڕزگاربکات. ئێستا ئەم پزیشکە ڕاسپێردراوە کە چارەسەر بۆ کۆرۆنا بدۆزێتەوە، واتە هەم ڤاکسین بۆ ڕێگری لە توشبون، ھەم دەرمان بۆ چارەسەری توشبوان. دکتۆر ھو پشکنینێکی پزیشکی داھێناوە کە دەتوانێت ٪‏٧٥ ی مرۆڤەکان دەستنیشانبکات کە گرتویانە و چاکبونەتەوە بەبێئەوەی پێی بزانن. چونکە ئێستا تەنھا پشکنینی ھەڵگری ڤایرۆسەکە ھەیە، بەڵام دکتۆر ھو پشکنینێکی داھێناوە کە دەستنیشانی دەکات کێ گرتویەتی و چاکبۆتەوە بەبێ ئەوەی پێیبزانێت لە ڕێی دۆزینەوەی دژەتەنەکانی کۆرۆناوە. ئێستا ئیدارەی ترەمپ فشار لە دەزگای خواردن و دەرمانی ئەمریکی (Food and Drug Administration) دەکات کە خێرا ڕەزامەندی لەسەر ئەم داھێنانەی دکتۆر ھو بدەن بۆ ئەوەی ٪‏٧٥ ی ئەو خەڵکەی خۆی کەرەنتین کردوە بگەڕێتەوە سەر کار و ئابوری ئەمریکا نەوەستێت. سەبارەت بە ٢٥٪‏ ەکەی تریش، ئیدارەی ترەمپ نزیکەی ٢ ترلیۆن دۆلاری تەرخان کردوە ھەم بۆ دۆزینەوەی ڤاکسین و چارەسەری ورد، ھەم بۆ ئەوەی زۆربەی کارگە گەورەکانی ئەمریکا لەجیاتی بەرھەمەکانی خۆیان، خەریکی بەرھەمھێنانی ئامێر و پێداویستی پزیشکی بن ھەتا دۆخەکە ھێور دەبێتەوە؛ بۆ نمونە کۆمپانیای (General Electric) ئێستا سەرقاڵی بەرھەمھێنانی ئامێر و پێداویستی پزیشکین. شایەنی باسە ھاوشانی دکتۆر ھو، کۆمپانیاکانی کەیسەر (Kaiser) و جیلیاد (Gilead) و ڕیجێنێرۆن (Regeneron) و چەندین کۆمپانیای تری دەرمانی ئەمریکی و چینی و فەرەنسی و نێودەوڵەتی سەرقاڵی دۆزینەوەی ڤاکسین و چارەسەرن. لەوانەیە ھەندێک لە ھاوڕێیان بڵێن ئەمریکا و وڵاتانی تر چ پەیوەندیەکیان بە ئێمەوە ھەیە؟! بەڵام وەک خۆمان سەنتەری توێژینەوەی پزیشکی پێشکەوتومان نیە، دەتوانین سود لە پێشکەوتن و تەکنەلۆجیای پزیشکی ئەوان وەربگرین و دوای ھاتنەبازاڕی ئەو پشکنینە وابکەین کە ٧٥٪‏ی ھاوڵاتیان لە ھەرێمی کوردستان بچنەوە سەر کار و ئابوری وڵاتەکە و گوزەرانی ھاوڵاتیان ئاساییبێتەوە. سەبارەت بە ٢٥٪‏ ەکەی تریش، حکومەتی ھەرێم و کەرتی تایبەت ھەوڵبدەن ھاوشێوەی ئەمریکا ئامێری ھەناسەدان و چارەسەرەکانی مەلاریا و ئەنفلوەنزا، یاخود ئیبۆلا، یاخود ئایدز بکڕن یان بەرھەم بھێنن. حکومەت دەتوانێت داوا لە ھەندێک کارگە بکات کە دەستبکەن بە دروستکردنی ئامێری ھەناسەدان یان بڕێکی زۆری لێھاوردە بکەن. سێ جۆر دەرمانیش ھەن کە بەجیا بەکاردێن و دەتوانن تا ڕادەیەک ڤایرۆسەکە لاوازبکەن تا سوڕەکەی خۆی تەواو دەکات. سێ جۆر دەرمانەکە بریتین لە ١-کلۆرۆکوین (chloroquine) کە بۆ چارەسەری مەلاریا بەکاردێت. ئەم جۆرەیان لە ھەموویان ھەرزانترە و وڵاتە ھەژارەکان زیاتر پەنای بۆدەبەن. کۆمپانیای پایۆنێر لە سلێمانی بەنیازن ئەم دەرمانە و ئەزیسرۆمایسین (Azithromycin) بەرھەمبھێنن بۆچارەسەری کۆرۆنا، کە جێی دەستخۆشیە. ٢-ڕێمدیسیڤیر (Remdesivir) کە بۆ چارەسەری ئییبۆلا بەکاردێت. ٣-لۆپیناڤیر و ڕیتۆناڤیر (lopinavir and ritonavir) کە بۆ چارەسەری ئایدز بەکاردێن. دەکرێت ئەم ڕێکارانە بەردەوام بێت ھەتا ڤاکسینی دیاریکراوی کۆرۆنا دەدۆزرێتەوە. ھەتا پشکنینەکەی دکتۆر ھو و ڤاکسینەکەی دێتەبازاڕەوە پێویستە پارێزگاری لە خۆمان بکەین و بەریەککەوتن کەمبکەینەوە و پەیرەوی ڕێنماییە تەندروستیەکان بکەین، چونکە کە ئەو پشکنین و ڤاکسین و دەرمانانە بونیان ھەبوو لەوانەیە توشیش بین زۆر کێشە نەبێت، بەڵام ئێستا کاتەکەی زۆر ھەستیارە ومادەم ھێشتا ئامێر و پشکنین و ڤاکسینی پێویست نیە ھەتا دەکرێت ھاتوچۆو و جموجۆڵ کەمبکەینەوە. ئەمە سەبارەت بە ھاوڵاتیان، سەبارەت بە حکومەتیش، پێویستە موچە و بژێوی ھاوڵاتیان دابینبکات و لەم کاتە ھەستیارەدا دور بێت لە ڕق وناوچەگەرێتی، چونکە بەداخەوە ئەوەی تێبینی دەکرێت ئەوەیە کە پارە و خزمەتگوزاری بۆ زۆنی زەرد ھەیە، بەڵام لە پارێزگاکانی سلێمانی وھەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕیندا نەخۆشخانە و خزمەتگوزاری بە سواڵ و سەدەقەی خێرخوازان دروست دەکرێن. ھەروەھا حکومەتی ھەرێم وەک پارە و خزمەتی لەم سنورە بڕیوەتەوە، ھەوڵی ناشرینکردنیشی دەدات لە ڕێی کەناڵەکانی ڕووداو و K24 ەوە. تێبینی: زۆربەی زانیاریەکانم لە دکتۆر ئارام وەرگرت، کە پورزامە و کوڕی شەهید حەمە سەعیدی گەڵاڵی ئەندازیاری کارەبایە. دکتۆر ئارام پاش شەهیدبونی باوکی لەگەڵ دایک و خوشک و براکەیدا ڕێگەی زەحمەتی هەندەرانیان گرتەبەر و لە وڵاتی سوید گیرسانەوە. لەوێ ئارام توانی پلەی دکتۆرا بەدەستبهێنێت لە زانکۆی کارۆلینسکای سویدی (Karolinska Institute) لە بواری ئەندازیاری جیناتدا (Genetic Engineering). ئێستا سەرقاڵی توێژینەوەی دوای دکتۆراکەیەتی (Post Doctorate Research) لە زانکۆی ھارڤاردی بەناوبانگی ئەمریکی.  

زەبەنگ بەهادین توێژینەوەکان تا ئێستاش بەڵگەی دروستیان لە بەردەستدا نیە ئاخۆ رێکارەکانی وڵاتی چین دروستە بۆ بەرنگاربوونەوی ڤایرۆسی کۆرۆنا یاخود رێکارەکانی وڵاتی بەریتانیا، هەندێک لە زانایان دەڵێن دەبێت بەر لە تەشەنەکردنی ڤایرۆسەکە بگیرێت بۆئەوەی ژمارەی توشبوان کەم بێت بەهیوای دۆزینەوەی پێکوتەیەک بۆ ڤایرۆسەکە لەداهاتودا و کۆتایهێنان بە فایرۆسی کۆرۆنا بەتەواوی ، ئەم گریمانەیە لە هەمانکاتدا رێگەدەدات بە چارەسەرکردنی توشبوانی ئێستا بەشێوەیەکی ئاسنتر  لەبەرئەوەی رێژەی توشبوان زۆر نیە بۆیە ئاسانتر کونترۆڵی حاڵەتەكەیان دەکرێت و چارەسەری گونجاو دابیندەکرێت بۆ زۆرینەی توشبوان، بەڵام لێرەدا ئەو ترسەش بەهەند وەردەگیرێت کە رەنگە تا ئەوکاتەی پێکوتەی فایرۆسەکە دەدۆزرێتەوە فایرۆسەکە شێوەکەی خۆی گۆریبێت یاخود رەنگە پێکوتەکە سەرکەوتو نەبێت لەرێگرتن لە تەشەنەکردنی نەخۆشیەکە، بەبۆچونی لایەنی دوەم ئەم رێگا چارەی خۆپارێزیە تەنها کات درێژدەکاتەوە دەنا ئەگەری دووبارە سەرهەڵدانەوەی فایرۆسەکە لەئارادایە لە وەرزێکی تردا وەرەنگە بەشێوەیەکی توندتر  بڵاوببێتەوە چونکە ئەوان وای دەبینن کەئەم فایرۆسە جیهانیە وە ئەگەری مانەوە یان سەرهەڵدانەوەی لەئارادایە، هەندێکی کە لە زانایان دەڵێن نەخێر پێویستە ژیان ئاسایی بێت خەڵک توشی ڤایرۆسەکە ببێت بۆ ئەوەی بەرگری سروشتی دروست ببێت لە ناو تاکەکاندا، ئەم گروپە لە زانایان پێیان وایە خۆپارێزی لە ڤایرۆسەکە تەنها کاتی توشبونی تاک بە نەخۆشیەک دورتردەخاتەوە دەنا تازە ئەم ڤایرۆسە لە جیهاندا بوونی هەیە و وەک هەر پەتایەکی وەرزی ئەگەرەکانی  توشبونی مرۆڤەکان حەتمیە ودەبێ زۆرینە توش ببێت، لەم گریمانەیەشدا ئەگەرە ترسناکەکە ئەوەیە کە فایرۆسەکە بەشێکی زۆری تاکەکان لەناوبەرێت، لەبەرئەوەی ژمارەی زۆری نەخۆشەکان و نەبوونی پێداویستی پزیشکی بەو شێوە زۆرە ناتوانرێت فریای هەموو نەخۆشەکان بکەوێت، دەبێت ئەوەمان لەبیر نەچێت لەهیچ ولاتێکدا تەنانەت وڵاتە زۆر پێشکەوتوەکانیشدا هیچ نەخۆشخانەیەکیان نیە بەرگەی ئەو ژمارە زۆرەی توشبوان بگرێت لەبەرئەوەی هیچ ولاتێک نەخۆشخانە بۆ حاڵەتی لەناکاوی وەها دروست ناکات، لە هەمان کات سەرەرای دروستبوونی بەرگری لەشی مرۆڤەکان بۆ فایرۆسەکە ئەو گریمانیەش هەیە کە رەنگە لەداهاتودا فایرۆسەکە بەشێوەیەکی بەهێزتر هێرش بکاتە سەر ئەو مرۆڤانەی کە رزگاربوون لە توشبونی یەکەمیان بە نەخۆشیەکە، تاکو ئێستاش جیهان لەدوو جەمسەری جیادان تەنانت لە ئەڵمانیا  لەنێوان هەردوو هەرێمی Bayer  و Nordrhein westfalen ئەم دابەشبوونە بەدیدەکرێت هەرێمێکیان دەڵێت با خەڵک ژیانی ئاسای بژی و توشی فایرۆسەکە ببێت تا بەرگری لەشی تاک ببێتە چەک بۆ داهاتوی بەڵام هەرێمی دووەم  کە هەرێمی Bayer  واتا هەریمی باڤاریان ژیانی بەتەواوی وەستاندوە دەڵێت لە ئێستادا خۆپارێزی و راکردن لە فایرۆسەکە چارەسەرکەوتوەکەیە، گریمانەی راکردن یان بەرەنگاربوونەوە هیچیان تا ئێستا ئەنجامێکی بەرجەستەکراویان نیە تا جیهان بە پێی ئەو گریمانەیە کاربکات   . بە نسبەت هەرێمی کوردوستان باشترین هەبژاردە لە ئێستادا خۆپارێزیە لە نەخۆشیەکە لەبەرئەوەی توانای تەندروستی لێرە سنوردارە و ژمارەی بێدەکان کەمن بۆیە لە ئەگەری توشبوونی تاکەکان بەشیوەیەک کەمتر ئاسنتر کۆنترۆڵی حالەتەکەی دەکرێت و چارەسەری گونجاوی بۆ دابیندەکرێت، لەهەمان کاتدا ئەو پرسیارە ئاراستەی برا دکتۆرە بەرێزەکان و شارەزایانی بواری تەندروستی لە هەرێمی کوردوستان دەکرێ بۆ لێکۆڵینەوە و گەران و وەڵامدانەوەی ئاخۆ لە ئێستادا کام ریگا گونجاوە بۆ بەرەنگار بوونەوەی نەخۆشی کۆرونا لە کوردوستان ؟