(درەو):  بۆ مانگی رەمەزانی ئەمساڵ، درێژترین ماوەی رۆژووگرتن لە (گرینلاند) دەبێت كە نزیكەی (20) كاتژمێرە، كورتترین رۆژووگرتنیش لە جۆهانسبێرگی باشوری ئەفریقایە كە 11  بۆ 12 كاتژمێرە، ماوەی رۆژووگرتنی ئەمساڵ لە عێراق نزیكەی 15 كاتژمێرەو بەهۆی نزیكبوونەوە لە وەرزی هاوین، لە عێراق هەموو رۆژێكی رەمەزان چەند خولەكێك ماوەی رۆژووگرتن درێژدەبێتەوە.  پێشبینی دەكرێت یەكەمین رۆژی مانگی پیرۆزی رەمەزانی ئەمساڵ بكەوێتە رۆژی (پێنج شەممە 23)ی ئەم مانگەوە‌و 29 رۆژ بخایەنێت، جەژنی رەمەزان دەكەوێتە رۆژی 21ی نیسانی داهاتووەوە.  تێكڕای كاتەكانی رۆژووگرتن لە رەمەزاندا بە تێكڕا، موسوڵمانان لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە رۆژانە نزیكەی (15) كاتژمێر بەرۆژوو دەبن، بەڵام كاتژمێرەكانی رۆژووگرتن لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر گۆڕانكاری بەسەردا دێت بەگوێرەی هەڵكەوتەی هەر وڵاتێك‌و پێگەكەی لەسەر هێڵی ئیستوا.  تەنانەت لەناو هەر وڵاتێكیشدا كاتەكانی رۆووگرتن جیاوازە، بەتایبەتیش لەو وڵاتانەی كە روبەرێكی بەرفراوانیان هەیە.  كاتەكانی رۆژووگرتن لە سەرەتای مانگی رەمەزانەوە بۆ كۆتایی گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەهۆی نزیكبونەوەمان لە وەرزی هاوین كاتەكانی رۆژ درێژ دەبێتەوە، رۆژووی مانگی رەمەزانی ئەمساڵ هەر رۆژێك چەند خولەكێك زیاتر دەبێت.  كاتەكانی رۆژووگرتن لە وڵاتانی ناوچەكە بۆ رەمەزانی ئەمساڵ، لەسەر ئاستی وڵاتانی ناوچەكە، جزر قومر یان وڵاتی (كۆمۆری) كەمترین كاتی بەرۆژووبوون بەخۆوە دەبینێت‌و موسوڵمانانی ئەو وڵاتە رۆژانە نزیكەی (12 كاتژمێرو 37 خولەك) بەرۆژوو دەبن.  درێژترین ماوەی بەرۆژووبوونیش لە وڵاتی جەزائیرو تونس دەبێت كە رۆژانە دەگاتە نزیكەی (15 كاتژمێرو 45 خولەك).  وڵاتانی تری ناوچەكە بە تێكڕا ماوەی رۆژووگرتن تێیاندا رۆژانە دەگاتە نزیكەی (15) كاتژمێر، بەمشێوەیە:  •    جزر قومر: نزیكەی 12 كاتژمێرو 37 خولەك •    سۆماڵ: نزیكەی 13 كاتژمێرو 27 خولەك •    یەمەن: نزیكەی 14 كاتژمێرو 7 خولەك •    سودان: نزیكەی 14 كاتژمێرو 8 خولەك •    مۆریتانیا: نزیكەی 14 كاتژمێرو 15 خولەك •    قەتەر: نزیكەی 14 كاتژمێرو 15 خولەك •    سوریا: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    فەلەستین: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    ئوردن: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    لوبنان: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    كوەیت: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    عومان: نزیكەی 14 كاتژمێرو 37 خولەك •    سعودیە: نزیكەی 14 كاتژمێرو 41 خولەك •    ئیمارات: نزیكەی 14 كاتژمێرو 41 خولەك •    بەحرەین: نزیكەی 14 كاتژمێرو 49 خولەك •    عێراق: نزیكەی 15 كاتژمێر •    میسر: نزیكەی 15 كاتژمێر •    مەغریب: نزیكەی 15 كاتژمێر‌و 25 خولەك •    لیبیا: نزیكەی 15 كاتژمێرو 30 خولەك •    جەزائیر: نزیكەی 15 كاتژمێرو 45 خولەك •    تونس: نزیكەی 15 كاتژمێرو 45 خولەك ماوەی بەرۆژووبوون لە چەند وڵاتیكی تر:  •    مالیزیا: نزیكەی 13 كاتژمێر •    سەنگاپورە: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    سەنیگال: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    توركیا: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    ئیندۆنیزیا: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    هیندستان: نزیكەی 15 كاتژمێر •    پاكستان: نزیكەی 16 كاتژمێر •    ئێران: نزیكەی 16 كاتژمێر •    ئەفغانستان: نزیكەی 16 كاتژمێرو 30 خولەك درێژترین ماوەی بەرۆژووبوون ! ئەو موسوڵمانانەی لەم شارانە دەژین درێژترین ماوەی بەرۆژووبوونیان هەیە:  •    گرینلاند: نزیكەی 20 كاتژمێر •    وارسۆ (پۆلەندا): نزیكەی 18 كاتژمێرو 30 خولەك •    مۆسكۆ (روسیا): نزیكەی 18 كاتژمێرو 29 خولەك •    دانیمارك: نزیكەی 18 كاتژمێرو 26 خولەك •    لەندەن (بەریتانیا): نزیكەی 17 كاتژمێر •    پاریس (فەرەنسا): نزیكەی 17 كاتژمێر •    ئۆتاوا (كەنەدا): نزیكەی 16 كاتژمێر •    ئیسپانیا: نزیكەی 15 كاتژمێرو 30 خولەك •    ئیتالیا: نزیكەی 15 كاتژمێر هەندێك شاری تر ماوەی رۆژووگرتن تێیاندا بۆ رەمەزانی ئەمساڵ لەنێوان (15 بۆ 16) كاتژمێر دەبێت لە رۆژێكدا لەوانە شاری (لشبۆنە)ی پرتوگال‌و (پەكین)ی چین‌و (واشنتۆن)ی ئەمریكا‌و (پیۆنگ یانگ)ی كۆریای باكور.  كورتترین ماوەی رۆژووگرتن كورتترین ماوەی رۆژووگرتن بۆ رەمەزانی ئەمساڵ لەم وڵاتانەدا دەبێت:  •    جۆهانسبێرگ (باشوری ئەفریقا): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    بۆینس ئایرس (ئەرژەنتین): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    كیپ تاون (باشوری ئەفریقا): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    كرایست چێرچ (نیوزلەندا): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    پاراگوای: 11 بۆ 12 كاتژمێر •    ئۆرۆگوای: 11 بۆ 12 كاتژمێر •    بەرازیلیا (بەرازیل): 12 بۆ 13 كاتژمێر •    هراری (زیمبابۆی): 12 بۆ 13 كاتژمێر  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) هەفتەی پێشو باوکی گەنجێکی زیندانیکراو لەبەردەم کامێرا و مایکرۆفۆنی چەندان میدیای جیاوازدا لە بەردەرگای دادگای هەولێردا بەسەرهاتی چۆنیەتی مامەلەکردنی بەربەریانەی کوڕەکەی لە زیندانێک لە زیندانەکانی هەرێمدا گێڕایەوە. ئەو باوکە وردەکارییەکانی ئەو سزادانە چەستەییە نائینسانیی و دڕندانەی باسکرد کە بەرامبەر بە کوڕەکەی ئەنجامدراوە، لەناویاندا لە کارەبادان، هەڵئاوساندنی هێلکەگونەکانی،  هەڵواسین بە پانکە و لەیەکترازاندنی شانی، لە هەمووشی کارەساتتر و ناشیرینتر کردنی بوتڵی بیبیسی بە کۆمیدا. چەند ساڵێک لەموبەر گەنجێکی تر کە لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا لە شەڕی ناوخۆی نێوان پارتی و یەکێتییدا گیرابوو، بەسەرهاتی دەستدرێژیکردنی سێکسیی و لاقەکردنی خۆی لە زیندانی پاراستندا گێرایەوە.  ئەم جۆرە هەواڵە کەمانە کە خاوەن و کەسە نزیکەکانیان بوێری ئەوەیان هەیە باسیانبکەن و بیانگەیەننە گوێی ئێمە و گوێی جیهان، حیکایەتی یەکێک لە زیندانە هەرە ناشیرینەکانی جیهانمان بۆ دەگێرنەوە، زیندانێک تیایدا هەموو شتێک کەوتوە، هەم یاسا و هەم ئەخلاق و هەم ئەو لایەنە لە ئینسانیەت کە مرۆڤ لە ئاژەڵە دڕندەکان جیادەکاتەوە. ئەم شێوازە لە چۆنیەتی مامەڵەکردنی زیندانییەکان مۆدێڵی خراپترین و ستەمگەرترین سیستمە سیاسییەکانی جیهانمان بیردەخەنەوە.  هەموو شتێک لەم مۆدێلەدا لە زیندان نائینسانیی و تاوانبارانە و مافییایانەیە. ئەوەی بە پلەی یەکەم نائامادەیە تەنها ئەو یاسایانە نییە کە لانی هەرە کەمی ماف و لانی هەرەکەمی ئینسانبوونی بەندییەکان دەپارێزێت، بەڵکو ئەو لانیکەمی ئەخلاق و کەرامەتەشە کە ڕێگا لەوەدەگرێت مرۆڤ بگۆڕێت بۆ ئاژەڵێکی دڕندە، ببێت بە گۆرێلایەکی بێویژدان. جۆری ئەو سزا جەستەییانە کە ئامادەن مەگەر تەنها لە زیندانەکانی بەعس و زیندانی هێزە هەرە تاریکەکانی مێژوودا بوونی هەبووبێت. چ شورەییەکی گەورەیە میلەتێک سەدەیەک خەباتی بۆ ئازادیی و بۆ مافە هەرە سەرەتاییەکانی مرۆڤ کردبێت، کەچی حوکمڕانەکانیان لە ماوەی سەدەیە حوکمرانیدا، ئەم جۆرە زیندانەیان بۆ هاوڵاتییەکانیان، دروستکردبێت. ئەم شێوازە لە مامەلەکردنی مرۆڤیان سەروەرکردبێت. هەر سیستمێکی سیاسیی خاوەنی ئەو جۆرە زیندانە بێت بە کردەوە لەوە کەوتوە خاونی لانی هەرەکەمی هیچ جۆرە شەرعیەتێک بێت.  ئەم مۆدێلە لە زیندان شەرعیەت لە هەموو فۆرمەکانی دەسەڵات لەو وڵاتەدا دەسێنێتەوە کە تیایاندا ئامادەیە و حوکمڕانەکانیشی بۆ ئاستی تاوانبارە گەورەکانی ئەم سەردەمە بەرزدەکاتەوە.  ئەو هەواڵ و بەسەرهاتە کەمانەی سەبارەت بەم زیندانانە لە هەرێمدا دەگات بە گوێمان، خواستی دەسکاریکردن و سەرلەنوێ دارشتنەوەی ئەم سیستمە لە وڵاتەکەدا دەکاتە خواستێک کە قابیلی دواخستن و پشتگوێخستن نییە. ئەو زانیارییە کەمانەی کە ئاشکرا دەبن وادەکەن ڕیفۆرمکردنی زیندانەکان ببێت بە ئەرکێک کە قابیلی دواخستن نییە. بەڵام کردەی ریفۆرم لێرەشدا بەبێ دسکاریکردن و گۆڕینی سیستمە سیاسییەکە مەحاڵە.   ئێمە لەبەردەم مۆدێلێک لە حوکمرانیداین کە ناتوانێت بەبێ زیندان بژیی و هەناسەبدات. زیندان، یان هەڕەشە بە زیندان و لەوێشەوە هەڕەشە بە ئەشکەنجەدانی جەستەیی، لە تەکنیکە سەرەتاییەکانی حوکمڕانییە لە هەرێمدا، بەتایبەتی تەکنیکی مامەڵەکردنی هەموو ئەوانەی کە تۆمەتی سیاسیی و تۆمەتی تێکدانی ئاسایشیان بدرێتەپاڵ. زیندان یەکێکە لە دەزگا سەرەکییەکانی ئەم حوکمرانییە سوڵتانییە، بەڵام زیندانێک لەو شێوەیەدا کە هەفتە رابوردوو بوێری ئاشکرا و بەرچوی باوکێک بڕێک لە ئاکار و سیفەتە سەرەکییەکانی ئاشکراکرد.  زیندان لە جەوهەری خۆیدا وەک دەزگایەک لە دەزگا سەرەکییەکانی ناو دونیای مۆدێرن دەزگایەکی سەرکوتکەر و چەوسێنەرە، بەڵام مێژوو سێ سەدەی رابوردو مێژووی هەوڵدانی بەردەوامی ریفۆرمکردنی ئەم دەزگایە و کۆششی بەئینسانیکردنیەتی. بەرگیرکردن لە مافەکانی زینداینکراو وەک مرۆڤێکی خاوەن ماف، بەرگریکردن لە کەرامەتیی، یەکێکە لەو هەوڵە سەرەکییانەی کە ریفۆرمخوازەکانی بواری یاسا و بواری دەزگاکان، هەوڵی بەردەوامیان تێداداوە. لەم رووەوە کارەکانی فەیلەسوفی فەرەنسیی میشێل فوکۆ یەکێکە لە کارە هەرە گرنگەکانی ئەم بوارە. فوکۆ زیندان وەک دەزگایەکی سەرکوتکەر دەبینێت و مامەڵەدەکات، ئەگەرچی جاکسازیی و ریفۆرمی جیاوازیشی تێدابکرێت. زیندان وەک زیندان، دەزگایەکی سەرکوتکەر و دیسپلینکەرە. بەڵام ئەم ڕاستییە ڕێی لەوە نەگرتوە خودی ئەم فەیلەسوفە بەرگریی لە مافی زیندانیەکان وەک مرۆڤ لەناو  زیندانەکاندا بکات و لە چەندان خۆپیشاندان و نارەزایی دەربڕیندا بەشدارببێت بۆ پیادەکردنی جاکسازیی لە زیندانەکانی فەرەنسادا، تا ئەو شوێنەی لەگەڵ هەندێک خۆپیشاندەرانی بەردەمی یەکێک لە زیندانەکاندا بگیرێت  و ماوەیەک دەستبەسەربێت.  لە دوای قسەکانی ئەو باوکە و لە دوای قسەکانی ئەو گەنجەشەوە کە لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا گیراوە و لە زینداندا لاقەکراوە، تەنها یەک ئەگەر لەبەردەم کۆمەڵگای ئێمەدا لە ئارادایە، ئەگەری قبووڵنەکردنی ئەم شێوازە لە زیندان وەک دەزگا و ئەو هەلومەرجە وەحشیانەی لەناو ئەو زیندانەدا سەروەرکراون. بەرپرسکردنی ئەو کەس و هەز و لایەنانەی ئەم دۆخەیان دروست و سەروەرکردوە. لەمەشدا ئەرکی ئەوانەی سەروکاریان لەگەڵ یاسا و سزادان و زینداندایە و لەڕووی پیشەییەوە بەم شتانەوە پەیوەستن، مەبەستم داوەرەکان و پارێزەران و یاساناسانە، لە پێش هەموو ئەوانیترەوەیە. دوای ئەوان یان تەریب بەوان ئەرکی هەموو ئەو ڕێکخراو و گروپ و لایەنانەشە کە لە خەمی مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی کەرامەتی ئینسان لە دونیای ئێمەدان. ئینجا ئەرکی گشتێتی کۆمەڵگای ئێمەیە کە پێویستە رازینەبێت و نەیەوێت ئەو جۆرە لە دەزگا و ئەو فۆرمە لە زیندان و ئەو شێوازە لە مامەڵەکردنی زیندانیان لەناویدا بوونی هەبێت. ڕیفۆرمکردنی زیندان لە دونیای ئێمەدا بەگژاچوونەوە بەو وێنەیەیە کە دەسەڵاتداران لەم ولاتەدا بۆ مرۆڤیان دروستکردوە، وەێنەی مرۆڤ وەک ڕەعیەتێکی بێئیرادە و بێماف و بەکەرامەت.   

شیكاری: درەو: بەپێی داتاکانی دیلۆیت، پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022) بەراورد بە (2021)؛ •    بڕی نەوتی ڕادەستکراو بە کڕیان لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (5%) کەمی کردووە. •     تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی ڕادەستکراو بە کڕیاران لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (43%) زیادی کردووە. •     داهاتی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (36%) زیادی کردووە. •     کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە هەردوو شێوەی (بۆری و ناوخۆ) بە ڕێژەی (36%) زیادی کردووە. •    کۆی داهاتی گەڕاوەی نەوتی هەرێم بە ڕێژەی (44%) زیادی کردووە. •    کۆی خەرجی نەوتی هەرێم بە ڕێژەی (30%) زیادی کردووە. •    کۆی ئەو کرێیەی بۆ بارکردن و گواستنەوە و خەرجی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم ڕۆشتووە (32%) کەمی کردووە. •    تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (43%) زیادی کردووە. •     هەرزان فرۆشتنی نەوتی هەرێم بۆ تێکڕای (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (41%) زیادی کردووە. •     بەم پێیەش بڕی نەوتی فرۆشراو لە ناوخۆ بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. •     کۆی بەهای نەوتی خاو و کۆندێنسەیتی فرۆشراو لە ناوخۆ بەڕێژەی (3%) زیادی کردووە. یەکەم؛ نرخ و بەهاو پوختەی نەوتی گواستراوە بۆ کڕیاران (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە ساڵی 2021 و 2022؛ پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، لە هەر چوار چارەکاکانی ساڵی (2021) بەراورد بە ساڵی (2022)، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆری نەوتی (کوردستان – جەیهانی تورکی)؛ 1.    لەساڵی (2021)دا بڕی (152 ملیۆن و هەزار و 154) بەرمیل نەوتی ڕادەستی کڕیارانی نەوتی هەرێم کردووە، بەڵام لە ساڵی (2022) پوختەی نەوتی ڕادەستکراوە دابەزیوە بۆ (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل. بەم پێیەش بڕی نەوتی ڕادەستکراو بە ڕێژەی (5%) و بە قەبارەی (7 ملیۆن و 596 هەزار و 742) بەرمیل نەوت دابەزیوە لە ساڵی (2022)دا. (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1)). 2.    تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بۆ هەر بەرمیلێک بریتی بووە لە (59.49) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەهای بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی هەرێم گەیشتووە بە (84.99) دۆلار. واتە هەر بەرمیلێک بە ڕێژەی (43%) و بە بەهای (25.5) دۆلار بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). 3.    کۆی بەهای پوختەی نەوتی ڕادەستکراوی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا داهاتەکە گەیشتووە بە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (3 ملیار و 293 ملیۆن و 530 هەزار و 826) دۆلار و بەڕێژەی (36%) بەهای نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2022)دا زیادی کردووە بەراورد بە ساڵێک پێش خۆی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3)   دووە؛ کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی (بۆری و ناوخۆ) بڕی خەرجی و داهاتی گەڕاوە بۆ حکومەت لە ساڵی 2021 و 2022 1.    کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە هەردوو شێوەی (بۆری و ناوخۆ)وە بەدەستهاتووە، لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (9 ملیار و 125 ملیۆن و 987 هەزار و 56) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا داهاتەکەی بەرزبووتەوە بۆ (12 ملیار و 422 ملیۆن و 260 هەزار و 894) دۆلار. بەم پێیەش داهاتی گشتی نەوتی هەرێم بڕی (3 ملیار و 296 ملیۆن و 273 هەزار و 838) دۆلار و بە ڕێژەی (36%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (4)). 2.    کۆی داهاتی گەڕاوەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (3 ملیار و 964 ملیۆن و 814 هەزار و 502) دۆلار و بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە نێو خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم، بەڵام لە ساڵی (2022) بڕەکە گەیشتووە بە (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلار و بە ڕێژەی (46%). بەم پێیەش داهاتی گەڕاوە لە ساڵی (2022)دا بڕی (ملیارێک و 744 ملیۆن و 889 هەزار و 585) دۆلار و بەڕێژەی (44%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5)) 3.    کۆی خەرجی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (5 ملیار و 161 ملیۆن و 172 هەزار و 554) دۆلار و بە ڕێژەی (56%)، بەڵام لە ساڵی (2022) بڕەکە گەیشتووە بە (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار و 807) دۆلارو بە ڕێژەی (54%). بەم پێیەش خەرجی پرۆسەی نەوت لە ساڵی (2022)دا بڕی (ملیارێک و 551 ملیۆن و 384 هەزار و 253) دۆلار و بەڕێژەی (30%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (6) سێیەم؛ کرێ و تێچووی بارکردنی و گواستنەوەی نەوت لە خاکی (هەرێم و تورکیا) لە ساڵی 2021 و 2022 1.    کۆی ئەو کرێیەی بۆ بارکردن و گواستنەوە و خەرجی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم ڕۆشتووە لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (1 ملیار و 304 ملیۆن و 595 هەزار و 838) دۆلار، بەڵام خەرجی پێویست بۆ هەمان بوار لە ساڵی (2022)دا دابەزیوە بۆ (892 ملیۆن و 948 هەزار و 508) دۆلار. بەم پێیەش خەرجی ناوبراو بە ڕێژەی (32%) و بە قەبارەی (411 ملیۆن و 647 هەزار و 330) دۆلار کەمی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (7)). 2.    کۆی کرێی بارکردن و گواستنەوە و خەرجی (1) بەرمیل نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بە تێکڕا لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (8.58) دۆلار، بەڵام خەرجی پێویست بۆ هەمان بەرمیل لە ساڵی (2022)دا دابەزیوە بۆ (6.18) دۆلار. بەم پێیەش خەرجی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (28%) و بە قەبارەی (2.4) دۆلار کەمی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (8)). خشتەی ژمارە (3) چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (8) چوارەم؛ تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان و نرخی نەوتی هەرێم و هەرزان فرۆشتنی لە ساڵی 2021 و 2022 1.    تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان بۆ ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (70.68) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (100.78) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (43%) و بە قەبارەی (30.10) دۆلار زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4) و چارتی ژمارە (9)). 2.    تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (59.49) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (84.99) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (43%) و بە قەبارەی (25.5) دۆلار زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4) و چارتی ژمارە (10)). 3.    جیاوازی و هەزان فرۆشتنی نەوتی هەرێم بۆ تێکڕای (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ ساڵی (2021) بەراورد بە نرخی جیهانی بریتی بووە لە (11.19) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (15.79) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (41%) و بە قەبارەی (4.6) دۆلار هەزانکرنەکەی زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (4) و چارتی ژمارە (11)). خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (9) چارتی ژمارە (10) چارتی ژمارە (11) پێنجەم؛ ڕاده‌ستکردنی نه‌وتی خاو له‌ لا‌یەن وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کان بۆ پاڵاوتن لە ساڵی 2021 و 2022 لەساڵی (2021)دا بڕی (8 ملیۆن و 357 هەزار و 261) بەرمیل نەوتی خاو له‌ لا‌یەن وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کانەوە بۆ پاڵاوتن ڕادەستی پاڵاوگەکانی نەوتی هەرێم کراوە، بەڵام لە ساڵی (2022) پوختەی ئەو نەوتە خاوەی له‌ لا‌یەن وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کانەوە بۆ پاڵاوتن ڕادەستی پاڵاوگەکانی نەوتی هەرێم کراوە زیادی کردووە بۆ (10 ملیۆن و 758 هەزار و 288) بەرمیل. بەم پێیەش بڕی نەوتی ڕادەستکراو بە ڕێژەی (29%) و بە قەبارەی (2 ملیۆن و 401 هەزار و 261) بەرمیل نەوت زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5) و چارتی ژمارە (12)). خشتەی ژمارە (5) چارتی ژمارە (12)   شەشەم؛ پوختەی نەوتی خاو و کۆندێنسەیتی گواستراوە بۆ کڕیاران"بە بەرمیل" لە ناوخۆی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 1.    لەساڵی (2021)دا بڕی (ملیۆنێک و 581 هەزار و 979) بەرمیل نەوتی خاو بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ فرۆشراوە، بەڵام لە ساڵی (2022) پوختەی ئەو نەوتە خاوەی بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ فرۆشراوە بڕەکەی دابەزیوە بۆ (ملیۆنێک و 466 هەزار و 797) بەرمیل. بەم پێیەش بڕی نەوتی فرۆشراو لە ناوخۆ بە ڕێژەی (7%) و بە قەبارەی (115 هەزار و 182) بەرمیل نەوت کەمی کردووە لە ساڵی (2022)دا. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6) و چارتی ژمارە (13)). 2.    تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم بە پاڵاوگەکانی ناخۆ بۆ ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (57.31) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (61.36) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (7%) و بە قەبارەی (4.05) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6) و چارتی ژمارە (14)). 3.    کۆی بەهای نەوتی خاو و کۆندێنسەیتی فرۆشراو لە ناوخۆ لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (88 ملیۆن و 100 هەزار و 34) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا داهاتەکە گەیشتووە بە (90 ملیۆن و 843 هەزار و 46) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (2 ملیۆن و 743 هەزار و 12) دۆلار و بەڕێژەی (3%) بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ناوخۆ لە ساڵی (2022)دا زیادی کردووە بەراورد بە ساڵێک پێش خۆی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6) و چارتی ژمارە (15)). خشتەی ژمارە (6) چارتی ژمارە (13) چارتی ژمارە (14) چارتی ژمارە (15) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لە ساڵانی (2021 و 2022) لە ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/information-and-services/open-data/ -    درەو میدیا، پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا، لە 16/2/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12127 -    درەو میدیا، دیوی ناوەوەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)، لە 2/4/2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9981  

   ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم هەرێمی كوردستان لە مانگی شوباتی رابردوودا بڕی (14 ملیۆن و 450 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەرمیلی بە (63.6) دۆلار، كۆی داهاتەكەی نزیكەی (920) ملیۆن دۆلاربووە، (469) ملیۆن دۆلاری بۆ خەرجی و (450) ملیۆن دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت بووە. داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی شوباتی (2023)دا  بڕی (14 ملیۆن و 450 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  شوبات (82.61) دۆلارە.  •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وەرزی چوارەمی ساڵی (2022) نەوتەکەی بە (19) دۆلار کەمتر فرۆشتووە، بەم داتایە بێت تێکڕا نەوتی بە (63.61) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (14 ملیۆن و 450 هەزار) بەرمیل X (63.61) دۆلار = (919 ملیۆن و 164 هەزار و 500) دۆلار. •    هەر بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (51%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (49%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە:  -    (919 ملیۆن و 164 هەزار و 500) دۆلار  X (51%) = (468 ملیۆن و 773 هەزارو 895) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. -    (919 ملیۆن و 164 هەزار و 500) دۆلار  X (49%) = (450 ملیۆن و 390 هەزارو 605) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. ئەم خشتەیە وردەکاری فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەخات بۆ مانگی شوباتی 2023

درەو: میرال ئەكشنار, سەرۆكی پارتی"باش"ی ئۆپۆزسیۆنی توركیا, كشانەوەی خۆی لە"مێزگردی شەشقۆڵی" ڕاگەیاند, كە گەورەترین گردبونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەو وڵاتەیە, بەهۆی ناڕازیبونی بەكاندیدكردنی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بۆ ڕكابەریكردنی ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا, ئەوە لەكاتێكدایە, پێنج پارتەكەی تری ئۆپۆزسیۆن ڕەزامەندییان پیشانداوە لەسەر ئەوەی كاندیدەكەیان, سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری بێت. ئەمڕۆ هەینی, میرال ئەكشنار سەرۆكی پارتی "باش"ی ئۆپۆزسیۆن, كاندیدكردنی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری وەك كاندیدی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا ڕەتكردەوەو, وتی: لەئێستا بەدواوە مێزگردی شەشقۆڵی نوێنەرایەتی ئیرادەی گەل ناكات. ئەكشنار ئاماژەی بەوەدا: پارتەكەی كەوتووەتە نێوان دووبەرداشەوەو, ناچارە لەنێوان مردن و مەلاریادا یەكێكیان هەڵبژێرن. ئەكشنار, پشتیوانی خۆی و پارتەكەی بۆ كاندیدكردنی ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ یاخود, مەنسور یافاش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە دووپاتكردەوە. وەڵامی ئۆغلۆو هەڵوێستی دوو سەرۆك شارەوانییەكە كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەوەڵامێكی كورتدا بۆ ئەكشنار بەڕۆژنامەنوسانی ڕاگەیاند:"نیگەران مەبن هەموو بەردەكان لەجێگای خۆیان دادەنرێن و بەردەوامدەبین لەڕێگاكەمان".  ئەكرم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ, كە ئەكشنار داوای كاندیدكردنی دەكات لەجێی قڵیچدار ئۆغۆڵۆ, بەیانی ئەمڕۆ لەلێدوانێكدا بۆ كەناڵی"هاڵك"ی توركی, جەختیكرد كە ئەو كاندید نییە بۆ سەرۆكایەتی و, هەموو ئەندامانی پارتی گەلی كۆماری, سەرۆكی پارتەكەیان(قڵیچدار ئۆغلۆ)یان كاندیدكردووە. پێشتریش میدیاكانی توركیا ڕایگەیاند: ئیمام ئۆغلۆو یافاش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە, ناوی لەنێو ئەو (11) سەرۆك شارەوانییە گەورەیەدایە, كە واژووی پشتیوانی بۆ كاندیدكردنی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ كردووە. ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆو مەنسور یافاش, هەردووكیان ئەندامی پارتی گەلی كۆمارین و لەچەندین بۆنەی جیاوازدا پشتیوانی خۆیان بۆ كاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دووپاتكردووەتەوە, پێداگری ئەكشنار لەسەر كاندیدكردنی یەكێكیان لەجێی سەرۆكی پارتەكەیان, كێشەی گەورە بۆ پارتی گەلی كۆماری و بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش دروستدەكات. نیمچە كۆدەنگی هەیە دوێنێ‌ پێنج شەممە"مێزگردی شەشقۆڵی" كە گەورەترین گردبونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیایە كە دژایەتیكردنی ئەردۆغان كۆیكردوونەتەوەو پێكدێن لە:( پارتی گەلی كۆماری بەسەرۆكایەتی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ, پارتی باش بەسەرۆكایەتی میرال ئەكشنار, پارتی دەوا بەسەرۆكایەتی عەلی باباجان , پارتی ئایندە بەسەرۆكایەتی ئەحمەد داود ئۆغلۆ, پارتی دیموكراتی بەسەرۆكایەتی گۆلتەكین ئویساڵ) كۆبوەوە, بۆ دیاریكردنی كاندیدێكی هاوبەش بۆ ڕكابەریكردنی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14) ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت, بەڵام بەهۆی ڕێكنەكەوتنیان, ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكە بۆ رۆژی دووشممەی داهاتوو داواخرا.   بەگوێرەی میدیاكانی نزیك لەپارتی گەلی كۆماری, دواخستنی ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكەی ئۆپۆزسیۆن لەسەر داوای میرال ئەكشنار بووە, كە داوای كردووە كاتی پێبدرێت بۆ ڕاوێژكردن لەگەڵ سەركردەكانی پارتەكەی, بەوپێەی ناكۆكییان هەیە لەبارەی كاندیدكردنی قلیچدار ئۆغلۆ, ئەوەش دیمەنە سیاسییەكەی تووشی شپرزەیی كرد.  لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی توركیا لەبارەی كاندیدكردنی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بۆ ڕكابەریكردنی ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا گەیشتوونەتە نیمچە كۆدەنگی, لەبەیاننامە هاوبەشەكەشیاندا دوای كۆبونەوەكەی ڕۆژی پێنج شەممە, كەلە بارەگای پارتی سەعادەت لەئەنكەرە بەڕێوەچوو, ئاماژەیان بەوەكرد كە گەیشتونەتە لێكگەیشتن لەبارەی كاندیدێكی هاوبەش و دانانی نەخشە ڕێگایەك بۆ قۆناغی ئایندە, كە ڕۆژی دووشەممەی داهاتوو (6) ئازار, لەگەڵ ناوی كاندیدەكەیان ڕایدەگەیەنن.   ئەردۆغان ئامادەیە دوابەدوای بومەلەرزەكەی توركیا, پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئەو وڵاتە داوایانكرد هەڵبژاردن دوانەخرێت و لەوادەی خۆیدا ئەنجامبدرێت, پێیانوایە زۆری زیانە گیانی و مادییەكان  و ئەو ڕەخنانەی ڕوبەڕوی حكومەتی دادو گەشەپێدان دەكرێتەوە, كاریگەری دیاری لەسەر دەنگدەران دەبێت و پارتی دادو گەشەپێدان دووچاری شكستی گەورە دەبێت. لەبەرامبەردا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیا لەتازەترین لێدوانیدا ڕاگەیاند, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی لەوادەی خۆیدا بەڕێوەدەچێت. ئەوە لەكاتێكدایە, بڕیاری كۆتایی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەتوركیا لەدەستی لیژنەی باڵای هەڵبژاردندایە, كە چەند ڕۆژێك پێش ئێستا تیمێكی ڕەوانەی ناوچە زیانلێكەوتووەكان كردووە, بۆ ئامادەكردنی ڕاپۆرتێك لەبارەی توانای ئەنجامدانی هەڵبژاردن تیایاندا. بەپێی خەمڵاندنەكانی حكومەتی توركیا, ئەو ناوچانەی بەهۆی بولەمەرزەكانەوە زیان پێگەیشتووە, نزیكەی (8) ملیۆن دەنگدەری تیادایە, كە نزیكەی (3.5) ملیۆن هاوڵاتی لێقەوماو ناوچەكانیان جێهێشتووە,  بەتایبەت لەهەردوو ولایەتی هاتای و ئادی یامان, كە نزیكەی یەك لەسەرسێی دانیشتوانەكەی چۆڵیان كردووە. بەگوێرەی دەستوری توركیا, ناكرێت هەڵبژاردن هەڵبوەشێتەوە یاخود دوابخرێت, تەنها لەحاڵەتی جەنگدا نەبێت, ماوەی خولی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی ئێستاش لەمانگی حوزەیراندا تەواودەبێت, بۆیە پێویستە پێش تەواوبونی, هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت.

درەو - كۆی نەوتی فرۆشراو له‌ رێگه‌ی بۆری نه‌وتی هه‌رێم - تورکیا‌: 144,404,412 به‌رمیل - كۆی داهات:12,331,417,848 دۆلار - بۆ خەرجی: 6,712,556,807  دۆلار. به‌ ڕێژه‌ی (54%) - بۆ خەزێنەی حكومەت: 5,709,704,087  دۆلار. به‌ ڕێژه‌ی (46%)  ........................ - كرێی گواستنه‌وه‌ بۆ کۆمپانیای وزه‌ی تورکی (TEC):  -كۆی نەوتی فرۆشراو له‌ ڕێگه‌ی بۆری نه‌وتی هه‌رێم - تورکیا‌: 144,404,412 به‌رمیل - كۆی كرێی گواشتنەوە: 618,129,862  دۆلار - كرێی گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێک له‌ خاکی تورکیادا: (4.28) دۆلار بووه‌. به‌ ڕێژه‌ی (5%)ی داهات ...................... - كرێی گواستنه‌وه‌ی نه‌وت له‌ خاکی هه‌رێمی كوردستان بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC): - كۆی نەوتی فرۆشراو:  به‌رمیل144,404,412 - كۆی كرێی گواستنەوە: 274,818,646 دۆلار - كرێی گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێک له‌ خاکی هه‌رێم‌‌‌‌: (1.9) دۆلار به‌ ڕێژه‌ی (2.2%) ی داهات  ...................... واتا كۆی گشتی كرێی بۆری لەناوخۆی هه‌رێم و خاکی توركیا (له‌ هه‌رێم کۆردستانه‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری جه‌یهان) -    (892,948,508) دۆلار -    واتا رێژه‌ی (7%)ی داهاتی نەوت بۆ كرێی بۆری و خه‌رجی گوستنه‌وه‌ بووه‌. .................... نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم   -    مانگی یەكی 2022: تێکڕا به‌رمیلێک به‌ (74) دۆلار فرۆشراوە (12.6) دۆلار كەمتر لە بازاڕی جیهان  -    مانگی هەشت 2022: تێکڕا به‌رمیلێک به‌ (82.7) دۆلار فرۆشراوە (17.8)  دۆلار كەمتر لە بازاڕی جیهان  -    مانگی دوانزە 2022: تێکڕا به‌رمیلێک به‌ (72.2) دۆلار فرۆشراوە (19.2) دۆلار كەمتر لە بازاڕی جیهان  بە تێكڕا له‌ ساڵی 2022 هه‌ر به‌رمیلێک نەوتی هەرێم زیاتر له‌ (15) دۆلار كەمتر فرۆشراوە به‌راورد به‌ نرخی نه‌وتی برێنت. ................................ پارەی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا توركییەكان له‌ ساڵی (2022)دا -    شایسته‌ داراییه‌کانی کۆمپانیای (گەنەڵ ئەنێرجی) : (473 ملیۆن) دۆلار -    کۆمپانیای وزەی توركی (كرێی گواستنەوە): 618 ملیۆن دۆلار -    كۆی گشتی: (ملیارێك و 91 ملیۆن) دۆلار به‌ ڕێژه‌ی (8.6%)ی داهاتی نه‌وتی هه‌رێم چووه‌ بۆ کۆمپانیا تورکییه‌کان ................................... نه‌وتی هه‌رێم له‌ نێوان فرۆشتنی (سۆمۆ یان سه‌ربه‌خۆ) له‌ ساڵی 2022 جیاوازی نرخی نه‌وتی هه‌رێم له‌ نێوان فرۆشتنی (سۆمۆ یان سه‌ربه‌خۆ) له‌ ساڵی 2022 -    هه‌رێمی کوردستان به‌ تێکڕا به‌رمیلێک نه‌وتی به‌ (84.99) دۆلار فرۆشتووه‌ -    کۆمپانیای سۆمو به‌ تێکڕا به‌رمیلێک نه‌وتی به‌ (95.54) دۆلار فرۆشتووه‌ -    هه‌رێم (56%) و کۆمپانیای سۆمو (14%)ی چووه‌ بۆ خه‌رجی -    هه‌رێم له‌ به‌رمیلێک نه‌وتدا (38.6) دۆلاری بۆ ماوه‌ته‌وه‌ -    سۆمۆ له‌ به‌رمیلێک نه‌وتدا (82.16) دۆلاری بۆ ماوه‌ته‌وه‌ ................... جیاوازی داهاتی گه‌ڕاوه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌ نێوان فرۆشتنی (سۆمۆ یان سه‌ربه‌خۆ) له‌ ساڵی 2022 -    داهاتی نه‌وتی هه‌رێم به‌شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ (5,709,704,087)  دۆلاری به‌ ڕێژه‌ی (46%) گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ خه‌زێنه‌ی گشتی -    ئه‌گه‌ر به‌ هه‌مان نرخ و تێچوو ڕێوشوێنی سۆمۆ نه‌وتی هه‌رێم ساغ بکردێته‌وه‌، داهاتی گه‌ڕاوه‌ به‌رزده‌بێته‌وه‌ بۆ زیاتر له‌ دوو هێنده‌ی ئێستاو ده‌گه‌یشته‌ (11,864,266,490) دۆلار . -    به‌م پێیه‌ش داهاتی نه‌وتی هه‌رێم بڕی (6,154,562,403) دۆلاری زیاتر ده‌بوو له‌و بڕه‌ی ئێستا بۆ حکومه‌تی هه‌رێم ماوه‌ته‌وه‌. ....... نه‌وتی بارکراوی هه‌رێم له‌ ساڵی 2022 دا نه‌وتی هه‌رێم له‌ ساڵی (2022)دا لە لایەن کەشتی (12) وڵاتەوە بارکراوە، بە جۆرێک؛  -    کەشتییە ئیتاڵییەکان بە پلەی یەکەم دێن و (30%) نەوتی هەرێمیان بارکردووە،  -    لە دوای ئەویش کەشتییە یۆنانییەکان بە ڕێژەی (22%)،  -    ئیسرائیلییەکان (15%)ی نەوتی هەرێمیان بارکردووە. -    کرواتییەکان (9%) -    رۆمانییەکان (4%) -    ئیسپانییەکان (3%) -    کەشتی وڵاتانی تورکیا و تایوان و سەنگاپورەو چین (2%) -    ئەمریکییەکانیش (1%)ی نەوتی هەرێمیان بارکردووە.  -    (6%)ی نەوتی بارکراوی هەرێم ناسنامەی کەشتییە بارهه‌ڵگره‌کانیان دیار نییە.    

 درەو: سێ شەوو سێ رۆژ كوڕەكەمیان لە دژەتیرۆر ئەشكەنجەیانداوە " كارەبایان لێداوە، گونیان قۆڕكردووە، بتڵی پیپسیان پێهەڵگرتووە، شانیان لەژێر ئەشكەنجەدا دەركردووە" ئەمە وتەبی باوكی محەمەدە كەلەبەردەم دادگای هەولێر لەبەردەم میدیاكاندا رایگەیاند. باوكی محەمەد لەبەردەم دادگای هەولێر رایگەیاند: كوڕەكەمیان بە (2 ساڵ و شەش) مانگ حوكمداوە، بە تۆمەتی ئەوەی گومانیان لێی هەبووە بچێتە ناو داعش، وەڵاهی "بەحەیاتی كوڕی من نوێژی نەكردووە من خۆشم ناچمە مزگەوت ئێمە هەر ماركسین". براكەی دەیوت: منداڵێكی 19 ساڵ، سێ شەو و سێ رۆژ تەعزیبی بدەیت، كارەبای لێبدەیت، بتڵی پێهەبگریت، شانی دەربكەیت، ئێ چۆن ناڵێت ئەبوبەكر بەغدادیم.؟ باوكی محەمەد ئەوەشی وت، ئەوان یەك مریشكیان پێ بووە چوونە بۆ سەیرانگای مەلەكیان، دواتر بەڕێوەبەری ئاساییشی تۆپزاوا تەلەفۆنی كرد ووتی كوڕەكەتم بۆ بێنە بۆ شایەتی لەوێوە رادەستی دژە تیرۆریان كردووەو ئاوایان لێكردوون و ئەمڕۆش دادوەر بە (2 ساڵ و شەش مانگ) زیندانی سزای داون، پارێزەری دەستگیركراوان كە هاوكات باوكی یەكێك لەو حەوت گەنجەیە كە سزادراون، بڕیارەكەی دادگای هەولێر بە ناعەدالەتی ناودەبات و دەڵێت هیچ بەڵگەیەك نەبوو بەڵام دادوەر لەسەر بنەمای ئەوەی ویستوویانە بچنە ناو داعش بڕیاری لەسەر داون. تا ئێستا رێكخراوەكانی تایبەت بە مافی مرۆڤ، دەستەی مافی مرۆڤ، لیژنەی مافی مرۆڤی پەرلەمان، بێدەنگن لە ئاست ئەو قسانە، كە چۆن دەبێت دەستگیركراو بەو شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت.    

 درەو: دوێنێ لەسەر قەڵای هەولێر وەزیری دەوڵەتی بەریتانیا بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ رۆژنامەنووسان و رێكخراوەكان گفتوگۆیان لەسەر ئازادی رادەربڕین و پرسی رۆژنامەنووسان و ژنانكرد. لۆرد تاریق ئەحمەد وەزیری دەوڵەتی بەریتانیا بۆ كاروباری ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و باشووری ئاسیا و نەتەوە یەكگرتووەكان لە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیاو مارك برایسن ڕیچاردسن باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق،  ڕۆزی كایڤ كونسوڵی گشتی بەریتانیا لە هەرێمی كوردستان لە گەڵ نوێنەرانی میدیاكانی (میترۆ، درەو، پەرەگراف) و نوێنەری رۆژنامەنوسانی ژنان كۆبووونەوە، گوێیان لە رۆژنامەنووسانكرد لەسەر رەوشی ئازادی رادەربڕین و پێشێلكارییەكانی بەرامبەر رۆژنامەنووسان و ژنان .   

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

شیكاری: درەو هەناردەو نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە نێوان (2021 – 2022) دا؛ •    عێراق لە ساڵی (2021)دا بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیلی نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لە ساڵی (2022) قەبارەی فرۆشتن بۆ نزیکەی (10%) زیادی کردووە بۆ (1 ملیار و 208 ملیۆن و 531 هەزار و 119) بەرمیل و بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 311 هەزار و 416) بەرمیل نەوت. •    لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (68.4) دۆلار فرۆشراوە. بەڵام لە ساڵی (2022) هەر بەر میلێک (27) دۆلار و بەڕێژەی نزیکەی (40%) زیاتر فرۆشراوە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا دراوە بە (95.53) دۆلار. •     کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2021) دا بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار دۆلار). بەڵام لە ساڵی دواتر داهاتی نەوتی فرۆشراو بە ڕێژەی (52.6%) نزیکەی (40 ملیار) دۆلار زیادی کردووەو گەیشتووە بە (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلار.  •     لە کۆی گشتی ئەو نەوتەی کۆمپانیای سۆمو فرۆشتوویەتی لە ساڵی (2021)دا بڕی (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیلی بە ڕێژەی (3.45%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا پشکی نەوتی کەرکوک لە کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراو دابەزیوە بۆ (2.23%)ی کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بڕەکەی بریتی بووە لە (27 ملیۆن و 43 هەزار و 971 بەرمیل).  نەوتی فرۆشراوی عێراق لە نێوان ساڵی 2021 و 2022  عێراق لەساڵی (2022)دا، داهاتێكی قەبەی لەهەناردەكردنی نەوت دەستكەوت و سودی لەبەرزبونەوەی نرخی نەوت بینی بەهۆی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا، هاوكات زیادكردنی بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراویش بۆ بازاڕەكانی دەرەوە. عێراق لەساڵی (2022)دا، سەركەوتوو بووە لەبەرزكردنەوەی بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ بازاڕە دەرەكییەكان، كە بڕكەی گەیشتووەتە (1 ملیار و 208 ملیۆن و 531 هەزار و 119 )ملیار بەرمیل، كە دەكاتە هەناردەكردنی (3 ملیۆن و 311 هەزار و 416) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو لەڕۆژێكدا. لە کاتێکدا لە ساڵی (2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیلی نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەمەش قەبارەی فرۆشتن بۆ نزیکەی (10%) زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) سەبارەت بە نرخ و ساغکردنەوەی نەوتی عێراق لە لایەن کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (68.4) دۆلار فرۆشراوە. بەڵام لە ساڵی (2022) هەر بەر میلێک (27) دۆلار و بەڕێژەی نزیکەی (40%) زیاتر فرۆشراوە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا دراوە بە (95.53) دۆلار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، داهاتی هەناردەكردنی نەوت لەساڵی ڕابردودا گەیشتبووە بۆ زیاتر لە (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلار، لەكاتێكدا ساڵی (2021) بڕكەی نزیکەی (75.7) ملیار دۆلار بووە. لە ساڵی (2022) داهاتی نەوتی فرۆشراو بە ڕێژەی (52.6%) نزیکەی (40 ملیار) دۆلار زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) هاوکات ئەوی جێگەی ئاماژەیە هەریەك لەچین، هیندستان، كۆریای باشور، توركیا، یۆنان، ویلایەتە یەكگرتووەكان، بەریتانیا، فەرەنسا، روسیا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا، هۆڵندا و هەندێك وڵاتی عەرەبی، لەدیارترین ئەو وڵاتانەن كە نەوتی خاوی عێراقیان بۆ هەناردەكراوە. ڕێژە و بڕو بەهای نەوتی کەرکوک لە کۆی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی (2021 و 2022) لە کۆی گشتی ئەو نەوتەی کۆمپانیای سۆمو فرۆشتوویەتی لە ساڵی (2021)دا بڕی (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیلی بە ڕێژەی (3.45%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا پشکی نەوتی کەرکوک لە کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراو نزیکەی (10 ملیۆن) بەرمیل کەمی کردووەو دابەزیوە بۆ (2.23%)ی کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بڕەکەی بریتی بووە لە (27 ملیۆن و 43 هەزار و 971 بەرمیل). بەڵام بەهاکەی بە ڕێژەی (6%) زیادی کردووەو لە (2 ملیار و 449 ملیۆن و 754 هەزار و 946) دۆلارەوە لە ساڵی (2021) بەرزبووەتەوە بۆ (2 ملیار و 600 ملیۆن و 302 هەزار و 736) دۆلار لە ساڵی (2022)دا، واتە سەرباری ئەوەی ڕێژەی هەناردەکردن لە کێڵگەکانی نەوتی کەرکوک دابەزیوە بە بەهای نەوتەکەی لە ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە (150 ملیۆن دۆلار) زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان بۆ عێراق لە بەرامبەر هەناردە کردنی نەوتدا، عێراق لە ساڵی (2022)دا بەبەهای زیاتر لە (5) ملیار دۆلار، بەرهەمە نەوتییەكانی هاوردە كردووە. تێكڕای هەناردەكراوی بەرهەمە نەوتییەكانیشی، گەیشتووەتە نزیكەی  (4) ملیار دۆلار. نەبیل مەرسومی پسپۆڕی ئابوری و مامۆستای زانكۆی بەسرە، لە لاپەڕەی تایبەتی خۆی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی: هاوردەكراوی بەرهەمە نەوتییەكانی عێراق لەساڵی (2022)دا: -    بەبەهای (5 ملیارو 299 ملیۆن) دۆلار، بەرهەمە نەوتییەكانی هاوردە كردووە. -    (3 ملیارو 873 ملیۆن) دۆلاری بۆ هاوردەكردنی بەنزین بووە. -    بە بەهای (1 ملیارو 195 ملیۆن) دۆلاریش گازویلی هاوردەكراوە. -    ڕێژەی بەنزین لە تێكڕای بەرهەمە نەوتییە هاوردەكراوەكان، گەیشتووەتە (73%)  هەناردەكراوی بەرهەمە نەوتییەكانی عێراق لە ساڵی (2022)دا: -    تێكڕای بەهای هەناردەكراوی عێراق گەیشتووەتە (3 ملیارو 971 ملیۆن) دۆلار. -    هەناردەكردنی زەیتی سوتەمەنی یاخود نەوتی ڕەش، بە بەهای (3 ملیارو 164ملیۆن) دۆلار. -    نرخی یەك تۆن نەوتی ڕەش بە (565.9) دۆلار فرۆشراوە. -    ڕێژەی نەوتی ڕەش لەتێكڕای هەناردەكراوی عێراق (79.9%) بووە. -    پوختەی هاوردەكراوی عێراق لە بەرهەمە نەوتییەكان لەساڵی (2022)دا، (1 ملیارو328 ملیۆن) دۆلار بووە.   بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ -    ڕاپۆرتی درەو میدیا، لە (2021)دا داهاتی نەوتی عێراق ( 75 ملیار) دۆلار و هەرێم (4 ملیار) دۆلار بووە، لە 12/3/2022. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9857 -    ڕاپۆرتی درەو میدیا، هەناردە، نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2022، لە 7/1/2023. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11799 -      

شیكاری: درەو لەسەر پرسی هەمواری یاسای هەڵبژاردن و سیستمی فرە بازنەیی و تۆماری دەنگدەران و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن بە هەمان پێكهاتەی پێشووەوە رێككەوتن، بەڵام هێشتا ناكۆكی قوڵ هەیە لەسەر پرسی پێكهاتەكان، نیەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و درووستكردنی كەشێكی ئارام لە نێوان هێزە سیاسیەكان بۆ راگەیاندنی رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن.   جیاوازی‌ له‌نێوان تۆماری‌ بایۆمه‌تری‌ عێراق و تۆماری‌ هه‌رێم (434 هەزار) کەسە، لە کۆی (135) قەزاو ناحیەی هەرێمی کوردستان، (114) قەزاو ناحیە هیچ نوێنەرێکیان لە پەرلەمانی کوردستان نیە لە کۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی کوردستان (74) ئەندامیان نوێنەری (3) قەزاکەی ناوەندی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)ن. دەستپێک لەگەڵ ئەوەی رۆژی (28ی 2ی 2023) هەردوو دەزگای هەڵبژاردنی پارتی و یەكێتی كۆبوونەوەو رایانگەیاند، لە دوای کۆبوونەوەکە ڕایانگەیان کە لەسەر زۆرێك لە خاڵەكان رێككەوتوون " جگە لە پرسی پێكهاتەكان"، زانراوە کە بەوە گەیشتوون کە؛ -    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەچوار بازنە بکرێت (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە). -    هەڵبژاردن نیوەی بەلیستی کراوەو نیوەكه‌ی دیكه‌ی بەلیستی داخراو ده‌بێت.  -    ژمارەی کورسیی بازنەکان لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی بازرگانیی عێراق بێت. -    هەماهەنگی لەگەڵ کۆمسیۆنی عێراق بکرێت بۆ سودوەرگرتن لەلیستی دەنگدەرانی عێراق. -    لەسەر پرسی پێكهاتەكان ناكۆكن. -    كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن وەك خۆی كارا دەكرێتەوەو گۆڕانكاری تێدا ناكرێت. بەڵام لەبارەی گەیشتن بە رێککەوتنی تەواوی وا بڕیارە لە داهاتوودا کۆبوونەوەکانیان بەردەوامبێت، سەبارەی کۆبوونەوەو ڕێککەوتنیان لەگەڵ لایەنەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی بە نادیاری ماوەتەوە،  بەڵام هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەم ناکۆکی و کەم و کورتییانەوە، چارەسەرنەکردنی بنەڕەتی بۆ پرسەکانی پیوەند بە هەڵبژاردن، وەک؛ (چارەسەرنەکردنی نادادی جوگرافی، پاکژنەکردنەوەی تۆماری دەنگدران، کورسی پێکهاتەکان نەدرێت بە نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان و پێکهێنانەوەی کۆمسیۆن لە سەر بنەمای پشک پشکێنەی حیزبی بێت...)، مەگەر هەڵبژاردن لە پێناو هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و هەمان هاوکێشەی هەڵبژاردنەکانی پێشوو دوبارە ببێتەوە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو کێشەو ناکۆکییە بنەڕەتییانەی دێنە بەردەم هەڵبژاردنی خولی ئایندەی پەرلەمانی کوردستان.  یەکەم؛ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەگەڵ ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992) حەوت جار هەموارکراوەتەوە، پێنج خولی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای یاساکە بەڕێوەچووە، بەڵام ئێستا زۆرینەی لایەنە سیاسییەکان ناکۆکن دەربارەی یاساکە، هەوڵی هەرمواکردنەوەی یاساکە لە ئارادایەو هەندێ جار لێدوانی بەشێک لە بەرپرسانی لایەنە سیاسییەکان زیاتر دەڕۆن و باس لە یاسایەکی نوێ دەکەن، هەرچۆن بێت (هەموار یان گۆڕینی یاساکە) چەند پرسێکی سەرەکی نزیکە یاخود هەوڵ  هەیە گۆڕانکاری تێدا بکرێت ئەوانیش؛  1.    هەڵبژاردن لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی لەگەڵ ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (7) جار هەموارکراوەتەوە، بەڵام لەسەرجەم هەموارکردنەکاندا ئەوە وەک خۆی ماوەتەوە کە "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت..." ئەم دەقەش لە ماددەی نۆیەمی یاساکە جێگیر کراوە. بەڵام لە ئێستا کەوا بڕیارە بەرەو خولێکی نوێی هەڵبژاردن هەنگاو بنرێت، ئەو دەقەی سەرەوە یەکێک بووە لە خاڵە ناکۆکەکانی نێو لایەنەکان، بە تایبەت پارتی دیموکراتی کوردستان لایەنەکانی دیکە، "هەرچەندە وا نیشان دەدرێت کە لە ئێستادا ئەو ناکۆکیانە لەم بارەوە رەویوەتەوەو پارتی دیموکراتی کوردستانیش ڕەزامەندبووە بە هەموارکردنی دەقی ناوبراو". بەپێی ئەو دەقە، سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بە سەرجەم ناحیەو قەزاو پارێزگاکانییەوە لە یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتووە، گرفتی سەرەکی "یەک بازنەی هەڵبژاردن" بەڕای زۆربەی چاودێرانی بوارەکە، لە قوڵایدا نادادپەوەری جوگرافی لێدەکەوێتەوە، لە ڕووی بوونی نوێنەر لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکاندا. بەپێی پەیڕەو کردنی سیستمی یەک بازنەیی، سەرجەم ناوچە جوگرافییە جیاوازەکان نوێنەریان بە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان ناگات. ئەمە چۆن؟ بۆ نمونە "بەپێی ڕاپۆرتێکی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن" لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان لە کۆی (135) قەزاو ناحیەی هەرێمی کوردستان، (114) قەزاو ناحیە هیچ نوێنەرێکیان لە پەرلەمانی کوردستان نیە. بە پێچەوانەوە لە کۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی کوردستان (74) ئەندامیان بەڕێژەی (67%) نوێنەری (3) قەزاکەی ناوەندی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆکن). لە کاتێکدا (132) قەزاو ناحیەکەی دەرەوەی ئەو سێ شارە تەنها (37) نوێنەریان بە ڕێژەی (33%) لە پەرلەمانی کوردستانە. بۆ چارەسەرکردنی یاخود لانی کەمی کاڵ کردنەوەی ئەو نادادپەروەرییە جوگرافییەی کە لە یەک بازنەیی دەکەوێتەوە، چەند بژاردەیەک لە ئارادایە، بەڵام ئێمە لێرەدا تەنها تیشک دەخەینە سەر هەموارکردن دەقی ماددە یاساییەکەو گۆڕینی کە (یەک بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن) وەک ئەوەی لە ئێستادا زۆربەی لایەنە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان جەختی لەسەر دەکەنەوە. ئەگەر هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای پارێزگانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) بکرێت بە (4) بازنەی هەڵبژاردن، بەمانای کۆتایی هاتن نییە بە نادادپەوەری جوگرافی، چونکە بەهۆی ڕێژەی بەرزی دانیشتوان لە شارە گەورەکان، نادادپەرەوەییەکە بە جۆرێک لە جۆرەکان دووبارە دەبێتەوەو ڕوودەداتەوە.  بە بەڵگەی ئەوەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستاندا پارێزگانی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)، کە هەر یەکەو بازنەیەکی هەڵبژاردن بوو. بۆ نمونە لە پارێزگای سلێمانی لە کۆی (14) قەزای سنوری پارێزگاکە (6) قەزایان بەڕێژەی (43%)ی قەزاکانی سنورەکە هیچ نوێنەرێکیان سەرنەکەوتووە بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، کە بریتین لە قەزاکانی (پێنجوێن، دەربەندیخان، کفری، قەرەداغ، شارباژێڕ و ماوەت)، بەڵام تەنها لە ناوەندی قەزای سلێمانی (16) کاندید سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی.  ئەمەش ئەو ڕاستییە رووندەکاتەوە، کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان، مەرامی سیاسییان هەیە بە گۆڕینی یاساکە لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی، زیاتر لەوەی لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو نادادپەروەرییە بێت کە لە سیستمی یەک بازنەیی دەکەوێتەوە. بۆ نمونە پاڵپشت بە ئەنجامی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانەی عێراق، سەنگی لایەنە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان بۆ پەرلەمانی کوردستان و دواتر گریمانە کردنی هەموای یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی لێکەوتەکانی لەسەر پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کورستان، بەو شێوەیە دەبێت  دەبێت ئاماژە بەوەش بکەین، کە ئایا لەسەر چ بنەمایەک ژمارەی کورسی بۆ هەر بازنەیەک تەرخان دەکرێت، ئەگەر ژمارەی دانیشوانی سنوری هەر بازنەیەک بە پێوە بگیرێت _کە دەبێت هەر واش بێت_ کام پێوەری سەرژمێری تەبەنی دەکرێت، چونکە بە گوێرەی هەردوو ئاماری وەزارەتەکانی پلاندانانی (هەرێم و و عێراق) جیاوازی گەورە هەیە لەبارەی ژمارەی دانیشتوانی سنوری پارێزگاکانەوە، لەم بارەیەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)).  خشتەی ژمارە (1)   2.    تۆماری دەنگدەران هەر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1) ساڵی (1992)ی هەموارکراو، پاڵپشت بە ماددەی شەشەمی یاساکە "بەیاسایەک، دەستەیەکی باڵای سەربەخۆ پێکدەهێنرێت بۆ سەرپەرشتی هەڵبژاردنەکان و بەڕێوەبردنی کارەکانی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان – عێراق، خشتەی دەنگدەران ئامادە دەکات..." ئەم دەقە یاساییە ئامادەکردن و ڕێکخستنی تۆماری دەنگدەران دەخاتە ئەستۆی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان. سەربارەی ئەوەش وەک لە یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان ژمارە (4)ی ساڵی (2014) ماددەی چوارەم بڕگەی پێنجەمدا هاتووە؛ (به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌ی تۆماركردنی ده‌نگده‌ران و رێكخستن و نوێ كردنه‌وه‌ی تۆماره‌كانیان بۆ مسۆگه‌ر كردنی مافی هه‌ڵبژاردنیان) دەخاتە ئەستۆی کۆمسۆن. هاوکات لە مادده‌ی شه‌شه‌م، بڕگەی یەکەم، خاڵی (1)دا هاتووە "دامه‌زراندن و نوێ كردنه‌وه‌ و بژارد كردنی تۆماری ده‌نگده‌ران له‌ رێی هه‌موو جۆره‌ شێوازێكی تازه‌ی به‌رده‌ست، له‌سه‌ر لایه‌نی په‌یوه‌ندیداریش پێویسته‌ هاوكاری و هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ ئه‌نجوومه‌ندا بكه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌و مه‌به‌سته"‌. ئەم دەقە یاساییانەش دەسەڵاتی ئامادەکردن و نوێکردنەوەی توماری دەنگدەران بۆ کۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم یەکلا دەکاتەوە. بەڵام زۆرینەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان خشتەی تۆماری دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان بە ناخاوێن دەزانن، داوای هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد دەکەن. دەکرێت بوترێت ئەم خواستەش ڕەوایەتی تێدایە، بۆ نمونە بەپێی ڕاپۆرتێکی ئێنستتیوتی پەی کە لە ساڵی (2018)دا بڵاوی کردووەتەوە، تێدا ئاماژە بەوە دراوە زیاتر لە (932 هەزار) ناوی گوماناوی ناویان لە تۆماری دەنگدەراندا هەیە بەجۆرێک:  -    لیستی‌ ده‌نگده‌رانی‌ تایبه‌ت كه‌ دووباره‌ ناویان هه‌یه‌ (184 هەزار) کەسە. -    دووباره‌ بووه‌وه‌ی‌ نێو خودی‌ هه‌رێم (100 هەزار) کەسە. -    دووباره‌ بووه‌وه‌ی‌ نێوان هه‌رێم و ناوچه‌كانی‌ ماده‌ی‌ 140 (94 هەزار و 567) کەسە. -    ژماره‌ی‌ مردووان (218 هەزار و 965) کەسە.  -    له‌دایك بووانی‌ ساڵی‌ 2000 كه‌ ته‌مه‌نیان به‌ر له‌واده‌ی‌ ده‌نگدانه‌و نه‌گه‌یشتوونه‌ته‌ 18 ساڵ (60 هەزار) کەسە. (بەپێی ئەو ڕاپۆرتەی کە لە ساڵی (2018)دا بڵاو کراوەتەوە، چونکە لە ئێستادا لەدایکبووانی ساڵی (2005) مافی دەنگدان بەدەست دەهێنن). -    جیاوازی‌ له‌نێوان تۆماری‌ بایۆمه‌تری‌ عێراق و تۆماری‌ هه‌رێم (434 هەزارو 449) کەسە و كۆی‌ گشتی‌ (932 هەزار و 964) هەزار ناوی گوماناوی دەکات. ئەگەر ئەو ژمارانە بە ڕێژەی (50%)یش ڕاستبن و ئەوا دەتوانن کاریگەری گەورە لەسەر دەرەنجامی هەڵبژاردن جێبهێڵن، بە تایبەت ئەگەر لایەن یان چەند لایەنێکی سیاسی بە مەبەست ئەو ناوانەیان خزاندبێتە نێو لیستی تۆماری دەنگدەرانەوەو بتوانن بە قازانجی خۆیان بەکاری بهێنن. ڕاپۆرتەکەی ئێنستتیوتی پەی ئاماژەی بەوەش داوە تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشت بە فۆرمی خۆراک دەبەستێت و ئەم فۆرمەش لەساڵی (1996)ەوە دروستکراوە، بەڵام تا ئێستا ئەو کەسانەی کە مردوون لە ساڵی (1996)ەوە بە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەکە نەسڕاوەتەوە، کە بە سەدان هەزار کەس دەخەمڵێنرێت. سەرباری ئەو کەموکورتیانەی نێو تۆماری دەنگدەرانی هەرێم، ئەگەر لایەنێک یان چەند لایەنێکی سیاسی داوای جێبەجێکردنی تۆماری دەنگدانی کومسیۆنی عێراق بکەن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، ئەوا پێویستە هەردوو یاسای (هەڵبژاردن و کۆمسیۆن)ی هەرێم هەموار بکرێتەوە، ئەمەش بە ئاسانی لە پەرلەمانی کوردستان تێناپەڕێت (ئەگەر لایەنەکان لە بابەتی دیکەدا سازش بۆ یەکتر نەکەن) و ڕەنگە لە رووی واقعیشەوە گونجاو نەبێت کۆمسیۆنی هەرێم بەتەنها پشت بە تۆماری دەنگدەرانی کۆمسیۆنی عێراق ببەستێت. بۆیە ڕێگاچارەی گونجاو داڕشتنی تۆمارێکی پاک و بێگەردی تایبەت بە کۆمسیۆنی هەرێمە، کە ئەمەش پێویستی ڕێ و شوێن قورس و کاتی زۆرە. 3.    پشکی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان  پشکی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان یەکێکی دیکەیە لە خاڵی ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسییەکان و هەندێکش بە "گرێکوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. هەر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەموارکراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەکەم: پێنج کورسی بۆ کلدان سریان ئاشوری تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. دووەم: پێنج کورسی بۆ تورکمان تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. سێیەم: یەک کورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. لەبارەی پرسی کورسی پێکهاتەکانەوە (سەركۆ گەڵاڵی  پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی) لە بابەتێکیدا لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کومەڵایتی فەیس بووک لە ژێر ناونیشانی "گرێ کوێرەی هەڵبژاردن بە ئاسانی ناکرێتەوە" نوسیویەتی؛ چۆنێتی دابەشکردنی کورسی پێکهاتەکان جەوهەری خاڵی ناکۆکی  نێوان یەکێتی و  پارتی و لایەنەکانی دیکەیە لە سەر هەڵبژاردن نەک  پرسی  فرە بازنە و چوار بازنە و یەک بازنە و کارا کردنەوەی کۆمسێون". لە یەکەم خولی هەڵبژاردن  لە یاسای ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ ماددەی یەکەم (١٠٠) کورسی  گشتی تەرخان کرا لە سەر بنەمای هەر نوێنەرێک (٣٠) هەزار کەس بێ ، کە ئەو کات ڕێژەی دەنگدەر نزیکەی یەک ملیۆن هاوڵاتی بوو، وە ڕێژەی  (٥) کورسی  بۆ (مەسیحیەکان) پێکهاتەی  کلدان، سریان، ئاشووری دابین کرا ."لەسەر پێشنیازی خوالێخۆشبوو سەرۆک مام جلال بوو"، دواتر ڕیژەی پێکهاتەکان  لە (٥) کورسی زیاد کرا بۆ (١١) کورسی. لە ئێستادا خاڵی جەوهەری ناکۆکی لاینەسیاسیەکان بە تایبەت پارتی بەرامبەر یەکێتی و  ئۆپۆزسیون و سەربەخۆکان بریتیە دابەشکردنی کورسی پێکهاتەکان و تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێکهاتەکان. ئەو ئاماژەی بەوەش داوە "بە پێی زانیاریەکانی ئێمەش نوێنەری ئێستای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان داوا دەکەن ژمارەی کورسی پێکهاتەکان زیاد بکرێ، لە کاتێکدا لە ساڵی ١٩٩٢ کە (١) ملیۆن دەنگدەر هەبوو ژمارەی کورسی گشتی (١٠٠) کورسی بوو، لە ئێستادا ڕێژەی دەنگدەری گشتی زیاد لە (٣) ملیۆن دەنگدەرە، هیچ داواکاریەک نیە بۆ زیادکردنی ڕێژەی کورسی گشتی، کە جیاوازی لە نێوان ساڵی ١٩٩٢ بۆ ٢٠٢٢ سێ سەد هێندەیە".  ئەوەشی نوسیوە کە "لە پاڵ ئەم گۆڕانکاریە گەورەی ڕێژەی دەنگدەر هیچ لایەنێک لەگەڵ کەمکردنەوەی ژمارەی کورسی پێکهاتەکان نیە داوای زۆرینەی لایەنە ناکۆکەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان بریتیە لەوەی کە کورسی پێکهاتەکان دابەشی سەر بازنەکان بکرێت و تۆماری تایبەتی دەنگدەرانی خۆیان ببێت، تەنها بەئامانج ئەوەیە کە پێکهاتەکان نوێنەری راستەقینەی خۆیان بن، له‌ ژێر گوشاردا نه‌بن به پاشكۆی سیاسه‌تی ته‌سكی هیچ لایه‌نێك، ده‌یانەوێت هه‌ڵبژاردن و پشتیوانیكردنیان به جۆرێك بێت كه سه‌ربه‌خۆیی و به‌های نوێنه‌رایه‌تییه‌كه‌یان، له‌ ده‌ست نه‌ده‌ن. بۆ ئه‌مه‌ش، كورسیی پێكهاته‌كان پێویسته ئه‌وه‌نده ئازاد بێت كه بتوانێت له سێبه‌ری پاشكۆیه‌تی و به‌رژه‌وه‌ندیی ته‌سكی هه‌ندێك سه‌ركورسی نشین، رزگار بكرێت". هەر لە بارەی کورسی پێکهاتەکانەوە (ئارام جەمال – بەرپرسی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن) پێی وایە؛ "ئەو یانزە کورسییەی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا بۆ پێکهاتە نەتەوەییەکان تەرخانکراوە، بۆ یەکەمجارە بۆتە کێشەی نێوان پارتی و یەکێتی، بەڵام نابێت ئەو کێشەیە بەوە چارەسەربکرێت کە بەشێک لە یانزە کورسییە کە لە دەست یەکەمیان بسەنرێتەوە و بەشی دووەمی لێبدرێت، بەڵکو چارەسەری دروست ئەوەیە و کە ئەو پێکهاتانە نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەبێت، چونکە ڕەگی کێشەکە ئەوەیە هەتا ئێستا هاوڵاتیانی ئەو پێکهاتانە بەناوی نوێنەرایەتیەوە قەیرانی نوێنەرایەتیان هەیە". ئەگەر هەردوو حزبی دەسەڵاتدار (یەکێتی و پارتی) ئەوەندە بە تەنگ مافی پێکهاتەکانەوەن بۆچی کاندیدی کلدۆ سریانی و ئاشوری و تورکمان و کاکەیی و ئێزیدی ناخەنە نێو لیستەكانیانەوە؟، بۆ چارەسەری گرفتی نوێنەرایەتی پێکهاتەکانیش (3) ڕێگە پێشنیار دەکات؛ 1.    جیاکردنەوەی چەند کوردسییەک بۆ پێکهاتەکان، لەنێو خۆیاندا هەڵبژاردن بکەن و کاریگەری دەنگدانەی پێکهاتەی زۆرینەیان بەسەرەوە نەبێت. 2.    شێوازی جێکردنەوەی کاندیدانی پێکهاتەکان لەنێو حزبە زۆرینەکاندا (باشترین نەبراوەی کاندیدی پێکهاتەکان) 3.    لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی پێکهاتەکان لە داڕشتنی بازنەکانی هەڵبژاردندا. دووەم؛ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی زیاتر لە (8) ساڵی تەمەنی خۆیدا سەرپەرشتی ڕاپرسییەکی گشتی بۆ سەربەخۆیی کوردستان لە 25/9/2017، و یەک هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی کردووە لە 30/9/2018 دا. لە ئێستاشدا زیاتر لە (3) ساڵ بەسەر ماوەی یاسایی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا تێپەڕیوە و بەشێک لە ئەندامەکانی لە پۆستەکانیان نەماون. لایەنە سیاسییەکان بۆچونی جیاوازیان لەبارەوە هەیە. لە 23/7/2014 پەرلەمانی کوردستان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014 بەناوی (یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان - عێراق)ی پەسەند کرد. لەماددەی دووەمی یاساکەدا هاتووە: "بە گوێرەی ئەم یاسایە دەستەیەک دادەمەزرێ لە ژێر ناوی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی بۆ ئەوەی ببێتە تاکە دەسەڵات کە ڕێکاری هەموو هەڵبژاردنەکان و ڕاپرسییە گشتییەکان ئەنجام دەدا لەسەر ئاستی سەرتاسەری کوردستان – عێراق". بەپێی ماددەی پێنجەمی یاساکە کۆمسیۆن پێکدێت لە؛ یەکەم: ئەنجومەنی کۆمسیاران: لە خاڵی (1)ی ماددەکە هاتووە: ئەنجومەنی کۆمسیاران لە (9) ئەندام پێک دێ کە لەلایەن پەرلەمانەوە بە زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی هەڵدەبژێردرێن و دوای ئەوەی لەلایەن لیژنەیەکی تایبەتەوە کە پەرلەمان  پێکیدەهێنێ و پێشنیاز دەکرێن، بە مەرجێک دوو ئەندامی ئەنجوومەن بەلانی کەمەوە یاساناس بن، هەروەها دەبێ نوێنەرایەتی ئافرەتان و پێکهاتەکان مسۆگەر بکرێ و ماوەی کارکردنی ئەنجومەنەکەش (5) ساڵی رۆژ ژمێرییە.   لەم چوارچێوەیەدا پارتە سیاسییە سەرەکییەکان کاریان بۆ ئەوە کرد ئەو (9) ئەندامەی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە نێوان خۆیان بەش بەش بکەن و سێ ئەندامی درا بە پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتیش لەپشکی خۆی ئەندامێکی دا بە تروکمان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕانیش یەکی دوو ئەندام و هەر یەک لە کۆمەڵ و یەکگرتووی ئیسلامی ئەندامێکییان پێدرا. ئەندامەکانیش لە ڕۆژی 3/12/2014 لە پەرلەمانی کوردستان و 23/12/2014 له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری هه‌رێمی كوردستان متمانه‌ی پێدرا، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))؛ خشتەی ژمارە (2) وەک دەبینین لە ئێستادا ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران ماوەی یاساییان تەواو بووە، هاوکات دوان لە نوێنەرانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە نێو ئەنجومەنەکەدا نەماون، لایەنە سیاسییەکان بۆچونی جیاوازیان لەبارەی کاراکردنەوەی هەیە، بۆ نمونە پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەروو هەموویانەوە خواستی ئەوەیە ئەنجومەنێکی نوێ دروستبکرێت. لە ماوەی ڕابردوشدا بەپێی زانیارییەکان، پارتی هەوڵی دابوو ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لە (9) ئەندامەوە بکات بە (15) و شێوازی دابەشکردنیشی بەو شێوەیە بێت کە پارتی لەگەڵ کۆتاکان لەئەنجومەنی کۆمسیۆن ببێتە زۆرینە، هاوشێوەی پەرلەمانی کوردستان. هەر یەک لەیەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو لەبەر ئەوەی پشکی خۆیان لە ئەنجومەنەکەدا بەم شێوەیەی ئێستا مسۆگەرە پێیان باشە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران وەک خۆی بمێنێتەوەو پشکەکانیان دەستکاری نەکرێت، شوێنە بەتاڵەکانی ئەندامانی ئەنجومەن پڕ بکرێنەوە. جوڵانەوەی‌ نەوەی‌ نوێش پێشتر ئەوەی لە بەیاننامەی فەرمیدا بڵاوکردووەتەوە کە "کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکان دور لەپشک پشکێنەی حزبی دروستبکرێتەوە ... ژمارەی‌ ئەندامانی کۆمسیۆن (9) ئەندام بن.... دەستەیەکی دادوەری تایبەت بە هەڵبژاردنەکان درووست بکرێت لە پێنج دادوەری‌ بێ لایەن کە هیچ کاری‌ حزبیان نەکردبێت و ئەنجامی‌ کۆتایی‌ لەلایەن ئەو دەستە دادوەرییەوە  پەسەند دەکرێت". لەم بارەیەوە چاودێران پێیان وایە، بەو هۆیەی کۆمیسۆنی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم پشک پشکێنەیە، لە کاتێکدا ئەنجامەکان دڵخوازی لایەنەکان نەبوو، هەمان سیناریۆی هەڵبژاردنی پێشووی  پەرلەمانی کوردستان لە ناو ئەنجومەنی کۆمیسیاران دروست و دووبارە دەبێتەوە، ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمیسیاران پێکهاتوە لە  نۆ ئەندام و بۆ پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردن پێویستی بە دەنگی پێنچ ئەندام هەیە، ئەگەرنا، ئەنجامەکە پەسەندکراو نابێت. ئەمەش ئەگەر هەیە بەهۆی ئاڵۆزی سیاسیەوە ئەو ژمارەیە دروست نەبێت. سەرچاوەکان 1.     درەو میدیا، هەڵبژاردنی كوردستان بە ئاماری هەرێم دەكرێت یان بەغداد، 16/6/2022. 2.    درەو میدیا، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی، 7/6/2022. 3.    درەو میدیا، کۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم لە پشک پشکێنەی حیزبی ڕزگاری نابێت!، 25/1/2021. 4.    عەونی بەزاز؛ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992) بە سەرجەم هەموارەکانییەوە. 5.    یاسای ژماره‌ (4)ی ساڵی 2014 یاسای كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن و ڕاپرسی. 6.    ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، تۆماری دەنگدەران لە نێوان بێگەردی و ساختەکاریدا، تشرینی دووەمی (2017). 7.    هاوڕێ تۆفیق، لە کوردستان هەڵبژاردنی پەرلەمان دەکرێت کێشەکان چی بوون و کامیان چارەسەر بوون؟ (دەرەو میدیا) 8.    ڕاپۆرتی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن (ئیفۆ گرافیک)، واڵی ئارام جەمال. 9.    سەركۆ گەڵاڵی (ئەندامی پەرلەمانی کوردستان – فراکسیۆنی یەکێتی)، گرێ کوێرەی هەڵبژاردن بە ئاسانی ناکرێتەوە، پەڕەی تایبەتی نوسەر، 24/1/2023. 10.    ئارام جەمال، رێگەچارەی قەیرانی نوێنەرایەتی کۆتای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستاندا، ئەیلولی 2022. 11.    ڕاگەیەندراوی هابەشی کۆبونەوەی بەشی هەڵبژاردنی پارتی و یەکێتی لە 28/2/2023

 درەو: بە وتەی هاوسەرەكەی، (رەمەزان گونەش) ماوەی زیاتر لە دوو مانگە لە شاری هەولێر بەدەستكیسەی هاوڕێیەكی خۆی لە ئۆپەراسیۆنێكی میتی توركیدا دەستگیركراوە، هەینی رابردوو لە شاری هەولێربووە، بەڵام نیشتەجێی شاری سلێمانی بووەو زیاتر لە سێ ساڵە وازی لە پەكە*كە هێناوە.  ئەمڕۆ دەزگای هەواڵگری توركیا (میت) بڵاویكردەوە لە ئۆپەراسیۆنێكی تایبەتدا لە ناو شاری سلێمانی توانیویانە (رەمەزان گونەش) ناوسراو بە (شۆڕش/ شۆڕشگێڕ) دەستگیربكەن و بێگەڕێننەوە بۆ توركیا، بەپێی راگەیەندراوی دەزگای هەواڵگری توركیا (میت) رەمەزان گونەش سەربە هێزە تایبەتییەكانی پەكە*كەیەو بەتۆمەتی (12) كردەوەی تیرۆریستی و كوشتنی (60) كارمەندی هێزە ئەمنییەكانی توركیا لە ئۆپەراسیۆنێكی دەزگای هەواڵگری میت دەستگیركراوە، ناوەندی راگەیەندنی هەپەگەش لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: رەمەزان گونەش سەربە بزوتنەوەی ئێمە نیەو ماوەی سێ ساڵە وازی لەناو ریزەكانی ئێمە هەڵهاتووە.  هاوسەری رەمەزان گونەش بە (درەو)ی راگەیاند هاوسەرەكەم (رەمەزان گونەش) كەلە 1989/7/1 لەدایك بووە   خەڵكی جۆلەمێرگی باكوری كوردستانە لە رۆژی 9/12/2022 لە شاری هەولێر لە نزیك پردی كەسنەزان دەستگیركراو برایە كونسوڵخانەی توركیا، هاوسەرەكەی دەڵێت: رەمەزان ماوەی سێ ساڵە وازی لە پەكەكە هێناوەو لە هەولێر خۆی تەسلیمكرد، دواتر هاتە سلێمانی و ئێستا ئیقامەی سلێمانی هەیە، هاورێیەكی خۆی پێكەوە كاریان دەكرد و بەردەوام دەهاتنە ماڵمان كاتی خۆی لە شاخ پێكەوە بوون، رۆژێك كەنداڵی هاوڕێی وتی: سەیارەم پێ نیە ئەگەر ئەتوانیت با پێكەوە بچین ژن و منداڵەكەم بهێننینەوە لە خاڵی سنوری سوریا، چونكە ژنەكەی خەڵكی رۆژئاوای كوردستان بوو، رەمەزانیش وتی باشەو لەگەڵی رۆی سەعات 7:30 خولەك لە سلێمانی دەرچوون، سەعات 10:45 خولەك لە هەولێرەوە تەلەفۆنی بۆكردم وتی: كەنداڵ دەمانچەی خستووەتە سەر سەرم، ویستویەتی بمكوژێت بەڵام من توانیومە دەمانچەكەی لێبسەنم فڕێی بدەم ئێستا دەڵێت دەبێت تەسلیمی میتی توركی بم، كەنداڵ وتویەتی خانەوادەكەم گیراوە لای میتی توركی وتویانە ئەبێت رەمەزان بكوژێت ئینجا خێزانەكەم بەردەدەن، وتی ئێستا فڕۆكەو هێلی كۆپتەر بەسەرسەرمانەوەن و دەڵێن دەبێت بێن بۆ كونسوڵخانەی توركیا، وتویانە دەتبەین بۆ توركیا، دواتر ئێمە ئاسایشی هەولێرمان ئاگاداركردەوەو بۆیە ئاسایشی هەولێر بەدوایانەوەبوون، ئاساییشی هەولێر توانیویانە لە رێگەی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لەگەڵ چەند چەكدارێك كە میتی توركی بوون رەمەزانیان لەگەڵ بووە دەستگیركراوون، لە ئێستادا توركیا بەدوای ئەو چەكدارانی میتی خۆی دەگەڕێت، بۆیە نابێت هیچ بڵێن لەسەری. هاوسەرەكەی كە خەڵكی شاری سلێمانیەو ماوەی دوو ساڵە هاوسەرگیریان كردووە دەڵێت: رەمەزان ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە لە شاری سلێمانی كاری دەكرد، لەو ماوەیەدا چەندین جار میتی توركی پەیوەندیان پێوەكردووەو بۆ ئەوەی كاری لەسەر بكەن بەڵام ئەم رەتی كردووەتەوە، وتویەتی تەواو من خەریكی ماڵی خۆمم و وازم لە سیاسەت هێناوە. هاوسەرەكەی ئەوەش دەگێڕێتەوە كە چەند جارێك قسەی لەگەڵ كردووەو ڤیدیۆو سەوتی زۆری لەلایەو دوایین جار هەینی رابردوو واتا 24/2/2023 قسەی لەگەڵ كراوە لە ئاسایشی هەولێربووە، وتویانە هیچی لەسەر نیەو بەری دەدەین، بەڵام توركیا زۆر فشاری كردووە بۆ ئەوەی رادەستیان بكرێت.  بەدواخەوە ئەم بەیانیە دایكی لە باكوری كوردستانەوە تەلەفۆنی كردو وتی: رەمەزان لە توركیایەو دەستیگیركراوەو وێنەكەی بڵاوكراوەتەوە.   

  درەو: بڕیارەی سبەی چوارشەممە پەرلەمانی كوردستان دەستلەكاركێشانەوەی (5) پەرلەمانتاری یەكگرتوو و هەریەك لە عەلی حەمەساڵح و كازم فاروق بخاتە دەنگدانەوەو پەسەند بكرێت. ئەو پەرلەمانتارنە ماوەی نزیكەی (5) مانگە دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشكردووە لەبەرامبەر درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام سەرۆكی پەرلەمان نەیخستە بەرنامەی كارەوە، بەڵام لە بەرنامەی كاری رۆژی چوارشەممە دەخرێتە دەنگدانەوە. بە پێی بڕگەی دووەم لە مادەی (25)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان، دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بەم شێوەیەیە: •    ئەندام دەتوانێت بەبێ مەرج، بەدواوایەكی نوسراو دەستلەكاركێشانەوەی لە پەرلەمان پێشكەشی سەرۆك بكات. •    دەبێت سەرۆكی پەرلەمان لە نزیكترین دانیشتنی پەرلەماندا، داواكاریەكە بخاتە بەرنامەی كارەوە، بۆ ئەوەی لە هەموو بارێكدا لەماوەی (30) رۆژ لە رێكەوتی پێشكەشكردنی، دەستلەركاكێشانەوەكە بەدەنگی زۆرینەی ئامادەبوان یەكلابكرێتەوە. •    ئەندامی داواكار دەتوانێت لە داواكەی پاشگەز بێتەوە لە رێگەی پێشكەشكردنی داوایەكی نوسراو بۆ سەرۆكی پەرلەمان پێش دەنگدان لەسەر دەستلەكاركێشانەوەكەی. پێشتر (شایان عەسكەری) لە لیستی گۆڕان دەستی لەكاركێشایەوەو پەرلەمان پەسەندیكردو  (سۆز عەبدولقادر) لە فراكسیۆنی گۆڕان چووە شوێنەكەی.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) •    دلێر عەبدولخالق بەپێی ریزبەندی لیستی گۆڕان دەچێتە شوێنی عەلی حەمەساڵح •    مەهدی خاكی بە پێی ریزبەندی لیستی نەوەی نوێ دەچێتە شوێنی كازم فاروق •    شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی یەكگرتوو، كاندیدەكانی بزووتنەوەی ئیسلامی شوێنیان دەگرنەوە، چونكە لە هەڵبژاردنی 2018ی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستاندا یەكگرتوو بزوتنەوە بەیەك لیستی بەناوی (لیستی بەرەو ئیسڵاح) بەشداریانكرد، كاندیدەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی هیچیان دەرنەچوون، بۆیە سەرەتا پەرلەمان داوای ناوی پێنج كاندیدی لیستەكە دەكات لە كۆمسیۆن، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) سێ كاندیدی بزووتنەوەی ئیسلامی و دوو كاندیدی یەكگرتوو زۆرترین دەنگیان هەیە كاندیدەكانی بزووتنەوەی ئیسلامی:  🔹 عەبدوڵا وەرتی 🔹 لەیلا عەلی عەبدولعەزیز 🔹 كامیل مەحمود ئەگەر ئەو كاندیدانەی یەكگرتوو رازی نەبوون بچنە پەرلەمان ئەوا پەرلەمانی كوردستان داوای ناوی تر لە كۆمسیۆن دەكات هەتا پێنج كاندیدەكە پڕ دەكاتەوە.     ناوی كاندیدەكانی لیستی (بەرەو ئیسڵاح) 1- د. شێركۆ جه‌وده‌ت 2- د. عبدالله وەرتێ 3- د. ئیسماعیل سگیری 4- هیوا حامد 5- ئه‌بوبه‌كر هەڵەدنی 6- جەلال تاهیر 7- محەممەد نووری بازیانی 8- كامل مەحموود 9- سەرچنار ئەحمەد 10- عوسمان كاروانی 11- كاوە مەمەند فەرەج 12- تارق رەمەزان 13- لەیلی عەلی عەبدولعەزیز 14- هلز ئەحمەد 15- عەزیز مەحموود 16- بەهزاد دەرویش زێباری 17- نەعیمە خالد 18- عومەر یوسفی 19- غازی عەلی عەلی 20- سەباح باپیری 21- خاستی مەلا شەفیق 22- محەممەد دارەتوویی 23- عەلی عومەر عەلی 24- بێستون محەممەد ئەحمەد 25- شەمسە ئەحمەد شێروانی 26- عەبدولڕەحمان محەممەد دۆلبالیس 27- لەتیف رەئووف حامد 28- دڵشاد عەلی عەبدوڵڵا 29- ساكینە سەلیم شێخانی 30- یاسین رەسول 31- د.پەخشان رەحیم 32- محەممەد یوسف 33- مەلا حسین گردەچاڵی 34- بورهان ئەحمەد 35- عەدنان سەعید 36- پەروین مەجید تەها 37- د. دێوالی حاجی 38- سالم حەمەخان 39- ئەبوبەكر حوسێن گەڵاڵی 40- نەسرین تۆفیق 41- ئیسلام كەشانی 42- یوسف ئەحمەد 43- والی محەممەد 44- ئوسامە خورشید بارانی 45- عەباس حەسن 46- نووری ئەحمەد 47- سەباح فەتحوڵڵا 48- دولبەر عەلی 49- ئەمین ئەحمەد عەبدوڵڵا 50- كەژاڵ محەممەد ئمین 51- شەوكەت شەرەفانی 52- هۆشیار عابد 53- وحیدە ئیبراهیم 54- عەبدولوەهاب محەممەد 55- موجاهید عەبدولكەریم 56- ئیمان محەممەد 57- شیرین محەممەد 58- بەیان عەبدوڵڵا 59- بێریوان فەقێ ئیسماعیل 60- نیگار نووری 61- عەزیمە حەمەد

درەو: هاوپەیمانێتی حزبە نەریتەوانەكانی پێكهێنەری حكومەت عێراق, لەلێواری هەڵوەشانەوەو دابەشبوندان, شیعەكانی دەسەڵات بوون بە سێ‌ پارچەوە, سوننەكان بەدۆخێكی هاوشێوەدا تێپەڕدەبن, كوردیش نەك هەر لەبەغداد لەهەرێمیش پەرتەوازەیە, ئەوەی ماوە هێزە مەدەنی و تازە پێگەیشتووەكانە, كە لەناو هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" كۆبونەتەوە, ئەوان خۆیان بەجیاواز دەزانن, هەندێكیش پێیوایە هاوپەیمانێتییەكەی ئەوانیش, هەمان چارەنوسی حزبەكانی دەسەڵاتی دەبێت.  پێناچێت هیچكام لەهاوپەیمانێتییە بەشدارەكان لەحكومەتی عێراق, بەسەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی لەماوەی داهاتودا وەك خۆی بمێنێتەوە, بەتایبەت دوای كۆتایهاتنی پرۆسەی دابەشكردنی وەزارەتەكان و پۆستە گرنگەكان لەحكومەت و, سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان سەركردەی قەوارە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكان. ناكۆكییەكان دواخران, بەهۆی سەرقاڵی هێزەكان بەو دۆخە سیاسییەی پێویستی بە ئارامی بوو, تاكاتی تەواوكردنی دابەشكاری پۆستەكان لەسەر بنەمای پشكێنە, وێڕای ئەوەی هەندێك لەسەركردەی حزبەكان گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە نەخشەی هاوپەیمانێتییەكان پێویستی بەگۆڕانكاری هەیە لەسەروبەندی خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان, كە بڕیارە لەمانگی تشرینی یەكەمی داهاتوودا بەڕێوەبچێت. هاوپەیمانی "چوارچێوە" لەبەردەم هەڵوەشاندنەوەدایە  دیارترین هاوپەیمانێتییەكان هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی لەسەرە, كە ئەویش هاوپەیمانی "چوارچێوەی هەماهەنگییە"و, هێزە سیاسییە شیعییەكان جگە لەڕەوتی سەدر لەخۆدەگرێت, هەندێك سەرچاوە لەناو هاوپەیمانێتییەكە ئاماژە بەوەدەكەن, "چوارچێوە" بووە بەسێ‌ بەشەوە, یەكەمیان: لەعەمار حەكیم سەرۆكی ڕەوتی حیكمەو, حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی نەسر پێكدێت, دووەمیان: قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق و, فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت, سێیەمیشان: نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساو, محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی حكومەتە.     سێ‌ سەرچاوە لە "چوارچێوەی هەماهەنگی" بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید" قسەیان كردووە و ڕونیانكردووەتەوە: یەكگرتوویی هاوپەیمانی چوارچێوە پاشەكشێی كردووە, ئەوەی تائێستا هاوپەیمانێتییەكەیانی لەهەرەسی تەواوەتی پاراستووە, هەڕەشەی ڕەوتی سەدرە, كە گەورەترین مەترسییە لەسەریان.  بەوتەی سەرچاوەكان, حەكیم و عەبادی ناكۆكییان زۆرە لەگەڵ هێزەكانی تری چوارچێوەی هەماهەنگی, كە پەیوەستە بە پرسی چۆنییەتی ئیدارەدانی قەیرانەكە لەگەڵ موقتەدا سەدرو, دۆسییەی حكومەت و گروپە چەكدارەكان و پەیوەندی لەگەڵ هەولێر, بۆیە ئەو دوانە ئەگەری كشانەوەیان نزیكترە لەهێزەكانی تر. یەكێك لەسەرچاوەكان ئاماژەی بەوەكردووە, لەهەفتەكانی ڕابردودا ئەو لێكترازانە بەڕونی دەركەوتووە, كاتێك سودانی هەندێك لەڕاوێژكارەكانی كە سەر بە لایەنێكی چوارچێوە بوون, ئاڵوگۆڕی پێكردوون لەبەرژوەندی لایەنێكی تر, هاوكات هەندێك لەفەرمانبەرەكانی نوسینگەكەشی كە سەربە حەشدی شەعبی بوون, گۆڕیونی بە فەرمانبەرانی تر, كە سەربە حزبی دەعوەن. سەرەڕای هەموو ئەو پێشهاتە ئاشكرایانەش, كە لە جیاوازی هەڵوێستی سیاسی پەرلەمانتارانی سەر بە چوارچێوەی هەماهەنگی و, دەمەدەمێی نێوان قەیس خەزعەلی و نوری مالیكی و, گۆڕینی ڕاوێژكارەكانی سودانیدا دەركەوتووە, محەمەد سەیهود پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا, بوونی هەر جۆرە دابەشبونێك لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی ڕەتدەكاتەوە. سەیهود بە ڕۆژنامە قەتەرییەكەی ڕاگەیاندووە: هەندێك هەن بانگەشە بۆ ئەم جۆرە هەواڵانە دەكەن, نەك لەڕقی چوارچێوە, بەڵكو لەپێناو بێبایەخكردنی دەستكەوتەكانی حكومەتی سودانی, كە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پشتیوانییەكی بەهێزی لێدەكرێت. هەرچی "هاوپەیمانی سیادەیە", كە گەورەترین هێزە لەسەر ئاستی حزبە سونییەكان, دۆخی زۆر جیاوازتر نییە لەو دۆخەی چوارچێوەی هەماهەنگی تیادایە, پەرلەمانتار هەیبەت حەلبوسی سەركردە لەحزبی تەقەدوم كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات, دانی بەوەداناوە كە بەمزوانە هاوپەیمانی سیادەی پەرلەمانیی كۆتایی پێدێت, كە ساڵێكە پێكهێنراوە, بەڵام دوای چەند كاتژمێرێك ئەو پەرلەمانتارە نوسینەكەی سڕییەوە, هاوپەیمانی سیادەش لەبەیاننامەیەكدا ئەو دەنگۆیانەی ڕەتكردەوە. ئەو پێشهاتە دوای ئەوە هات, چوار پەرلەمانتار لە كوتلەی تەقدوم, كە لەژێر چەتری هاوپەیمانی سیادەدایە, دەستلەكاركێشانەوەی خۆیان لەحزبی تەقەدوم ڕاگەیاند, بەهۆی ئەو تێبینیانەی لەسەر شێوازی ئیدارەدانی حزبەكە هەیانە.   لەهەرێمی كوردستانیش, دوو حزبە گەورەكە, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی ڕابردودا هاوپەیمانێتیان نەكرد, بەهۆی قوڵبونەوەی كێشمەكێشەكانی نێوانیان, ئەو ناكۆكییانە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی سودانیدا دەستیپێكرد, بەدیاریكراوی لەكاتی دابەشكردنی پۆستە گرنگەكان, ناكۆكییەكانیان پێینایە قۆناغێكی سەختەوە, ئەوەش وایكرد هەوڵەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ لێكنزیكردنەوەی بۆچونی ئەو دوو حزبە شكستبهێنێت, دیاریترن ناكۆكییەكانیش لەنێوان ئەو دوو حزبە پەیوەستە بە یاسای نوێی هەڵبژاردن لەكوردستان. خۆڕاگری حزبە مەدەنی و نوێكان حزبە مەدەنی و قەوارە سیاسییە تازە پێگەیشتووەكان كە لەهاوپەیمانی "هێزەكانی گۆڕانی و دیموكراسی"دا كۆبونەتەوە, هاوشانی حزبی شیوعی عێراقی, لەگەڵ ئەوەی كێشەی دارایی و لاوازی ڕێكخستن و سەختی ڕوبەڕوبونەوەی حزبە گەورەكانیان هەیەو, پێشبینی زۆریش هەیە لەبارەی هەرەسهێنانی ئەم ئەزمونەیان, بەڵام جوڵەی ئەو هێزانە پێدەچێت تائەم ساتە سەقامگیربێت. رائید فەهمی, سكرتێری لیژنەی ناوەندی حزبی شیوعی عێراقی ڕایگەیاندووە: گرنگترین شت كە دەبێتە مایەی سەركەوتنی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, چاوخستنەسەر ئامانجە هاوبەشەكانە, بەهۆی ئەوەی زۆرینەی حزبە نەریتەوانەكانیش ئامانجی تایبەت و شەخسیان هەیە, بۆیە چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكانیان هەرەسهێنانە. رائید فەهمی بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید"ی, ڕونكردووەتەوە: هێزەكانی هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" بەوریایی و هەنگاوی دیراسەكراوەوە كار دەكەن, لەگەڵ كۆدەنگییان لەسەر ئامانجی هاوبەش كە لەپێداویستی و داواكاریی عێراقییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە,  بۆ دەوڵەتێكی ڕاستەقینە كە لەخزمەتی خەڵكدا بێت. لای خۆیەوە, ئەحمەد شەریفی شرۆڤەكاری سیاسی ڕایگەیاندووە: تەواوی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, كە لەڕابردوودا هێزە نەریتەوانەكان پێكیانهێناوە, تەنانەت هاوپەیمانێتییە مەدەنییەكانیش, سەرجەمیان هەرەسیانهێناوە, بەهۆی مەزاجی سیاسی و بەرژوەندی شەخسییەوە. شەریفی ئاماژەی بەوەشكردووە: كۆبونەوەی حزبەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی موقتەدا سەدر بوو, ئامانجی پێكهێنانی هاوپەیمانی سیادەش ئەوەبوو محەمەد حەلبوسی بتوانێت پارێزگاری لە پۆستەكەی بكات, هەرچی كوردیشە, تائێستا نەیتوانیوە هاوپەیمانێتییەكی جێگیر دروستبكات, بەهۆی ئاڵوگۆڕی سەركردەكانی و دورخستنەوەی هەندێكی تریان, هێزە مەدەنییەكان و گەنجە تازەكانیش لەبەردەم ئاستەنگی گەورەدان, بەڵام لەهەموو حاڵەتەكاندا, چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكان هەرەسهێنانە.

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ساڵێک بەسەر هەڵگیرسانی جەنگی خوێناویی و وێرانکەری نێوان روسیا و ئۆکرانیادا تێپەڕی، لەم ساتەوەختەدا نەک هیچ ئاسۆیەک بۆ کۆتاییهێنان بەم جەنگە و بێدەنگکردنی چەکەکان لە ئارادا نییە، بەڵکو ئەگەری خەستبوونەوەی زیاتر و پەنابردن بۆ بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمیش، ئەگەرێکی زیندوو و ئامادەیە.  کۆی چاوەڕوانیی و پێشبینیەکان سەبارەت بە کۆتایی جەنگەکە تەواو ڕێشبینن و نائومێدکەرن، خاڵێکی رووناک، جەند بچوکیش بێت، بۆ کۆتاییهێنان بەم جەنگە نییە و نابینرێت. بێگومان قوربانیی ڕاستەوخۆ و ژمارە یەکی جەنگەکە ئەو هەموو کوژراو و بریندارانەیە کە دەرەقەتی جەهەنەمی ئەم ساڵە خوێناوییە نەهاتن و هەمووشتێکیان دۆراند. هاوکات جەنگەکە ماڵوێرانییەکی مادیی گەورەشی دروستکردوە کە لە روخانى دەیان گوند و شاری بچووک و گەورەدا بەرجەستەیە. بە هەزاران هەزار ماڵ و کۆڵان و گەرەک و شوێنانیترى ئەو وڵاتە بەتەواوی روخاون و تەختی زەوی کراون. بە ملیۆنان کەسیش بوون بە پەناهەندە و بێماڵ، هەم لەناو وڵاتەکە خۆیدا و هەم لە ولاَتانی دەوروبەردا. تا ئەم ساتە بڕی  ئەو پارەیەی لەو جەنگەدا سەرفکراوە نزیکەی سێ تریلیۆن دۆلارە.  لەپاڵ ئەم کاولکارییە گەورەیدا ئەم جەنگە دۆخی ئابوریی جیهانی گۆڕیوە و کێشەی گەورەی بۆ ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانی چەندان وڵاتی جیهان دروستکردوە. دوو قەیرانی ئابوریی گەورەی بەرهەمی ڕاستەوخۆی ئەم جەنگەن، کە قەیرانی وزە و قەیرانی خۆراکە. لە بەشێکی گەورەی جیهاندا هەست بە نووقسانەیەکی گەورە لە پەیداکردنی وزەدا و لە وێشەوە بەرزبوونەوەی نرخی وزە دەکرێت، بە تایبەتی بەرزبوونەوەی نرخی غاز کە پشکێکی گرنگیی ئابوریی جیهان لە چەندان وڵاتی جیاوازدا پشتیان پێبەستبوو. هاوکات ئەم جەنگە پێگە و هێزی ئەو دەوڵەت و ناوچانەی کە خاوەنی وزەن، بە تایبەتی خاوەنی غازن، بەهێزتر و گرنگتر کردوە، ئەگەرچی تیایاندا چەندان سیستمی سیاسیی ئامادەیە، کە لە ناکۆکییەکی گەورەدان بە سەرەتایترین مافەکانی مرۆڤ. هەرچی قەیرانی خۆراکە قەیرانێکی گەورە و هەستپێکراو کە دیسانەوە لە زیاد لە بەشەکی جیهاندا دروستبووە. ئەم قەیرانە هۆکاری بەرزبوونەوەیەکی بەرچاوی نرخی خۆراک و پێداویستییە ڕۆژانەییەکانی مرۆڤە لە خۆراک، بە جۆرێک لە زیاد لە کۆمەڵگایەکدا جەندان توێژی کۆمەڵایەتی دروستبوون ناتوانن ڕۆژانە ئەو بەشە خۆراکە سەرەتاییە بکڕن کە بۆ بەردەوامیدا بە ژیان پێویستە. فۆرمی ترسناکی هەژاریی دروستبووە کە بۆنی سەدە کۆنەکانی ناو مێژوویان لێدێت. لە وڵاتێکی وەک هۆڵەندەدا، کە یەکێکە لە وڵاتە دەولَەمەندەکانی جیهان و من سی سالَە تیایدا دەژیم، دەیەها، ئەگەر نەڵێم سەدەها، ئەوا دەیەها ناوەندی دابەشکردنی خۆراکی پێویست بەبێ بەرامبەر دروستکراوە بۆ هاریکاریکردنی ئەوانەی توانای کڕینی خۆراکی ڕۆژانەیان نییە. هاوکات دەوڵەتی هۆڵەندی هاریکاریی مادیی پێشکەش بە هەموو هاوڵاتییەکی ئەو وڵاتە کرد بۆ بەرەنگاربوونی بەرزبوونەوەی نرخی وەزە. ئەو ولاتانەی کە ئەم توانا مادیی و ئابورییەی هۆلەندایان نییە هەردوو قەیرانەکە ژیانی ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانەکانیان بە شەوەیەکی راستەوخۆ خراپ و پڕ کێشەی گەورە کردوە.   وەک زۆرێک لە جەنگەکانی جیهان، ئەم جەنگەش، پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بە ویست و خواست و سایکۆلۆژیای بیمار و بە حیساباتی هەڵەی سەرکردەیەکی تاکڕەو و خودشەیداو گروپە داخراوەکانی دەوروبەرییەوە هەیە. ڤلادیمێر پوتین پاڵەوانی ژمارەیەکی هەڵگیرسانی ئەم جەنگە خوێناویی و بەردەوامبوونیەتی. لە خەیاڵی ئەم پیاوەدا ئەم جەنگە هەم جەنگێکی کوتوپڕ و هەم جەنگێکی خێرا و کورتخایەن دەبێت،  سوپای وڵاتەکەی لەماوەی  جەند ڕۆژێکی کەمدا ئامانجەکانی بەدیدەهنێت و خواستی روسیا بەسەر ئۆکرانیادا دەسەپێنێت. پوتین لێردا کۆپیەکی تازەی سەدام حوسەین و جەنگە هەشت ساڵەکەی بوو لەگەلَ ئێراندا لە نێوان ١٩٨٠ بۆ ١٩٨٨. ئەو حیساباتە هەڵەیەی سەدام حسێن لە پەلاماردانی ئێراندا کردیی پوتین لە پەلاماردانی ئۆکرانیادا دووبارەیکردەوە. سەدامیش پێي وابوو لە جەنگێکی لەپڕ و خێرا و کورتخایەندا چۆک بە ڕژێمە ئیسلامییەکەی ئێران، دادەدات، کەچی جەنگەکە هەشت ساڵی خایاند و هەردوو وڵاتەکەی لەڕووی مرۆیی و ئابوریی و مادییەوە، وێرانکرد. وەک وتم مۆدێلێک لە سیستمی سیاسیی و سەرکردەی سیاسیی لە پشتی ئەم جۆرە جەنگەوەن، کە لە بیست ساڵی رابردودا ڕوویان لەزیادبوون کردوە. لە ئێستادا و دوای ساڵێک لەم جەنگەی ئێستا دەبێت هیوامان بەوەبێت ئەم جەنگەی پوتینیش وەک جەنگە کوشندەکەی سەدام حوسەین و ئایەتولاَ خومەینی لێنەیەت و زوتر و خێراتر کۆتایی پێبێت و بکوژێنرێتەوە.  ئەوەی دەشێت لەرووی فیکرییەوە و لە پەیوەندیدا بەم جەنگە تازەیەوە کەمێک لەسەری بوەستین، سەرلەنوێ گرنگیی پەیداکردنەوەی زیاتر و زیاتری مۆدێلی «دەولَەت نەتەوە» و پرنسیپەکانی وەک «سەروەریی نیشتیمانیِی»ە. وەک لە نموونەکەی هۆڵەندادا نیشانم دا، لە دوای پەتای کۆرۆناوە، جارێکی تر دەوڵەتی نەتەوە بوەتەوە بەو چوارچێوە سەرەکییە گرنگ و بەهێزەی، کە کۆمەڵگاکان لە کاتی روودانی کارەسات و هاتنەکایەی تەحەدای گەورەدا بۆی دەگەڕێنەوە و پەنای بۆدەبەن. ئەو قورساییە گەورەیەی لە ساڵی هاتنی کۆرۆناوە بۆ دروستبوونی ئەم جەنگە، بۆ دەوڵەتی نەتەوە گەڕاوەتەوە، کەم وێنەیە لە مێژووی ئەم دەزگا سیاسییە نوێیەدا. خەڵکانێکی گەورە هەم ئامادەن جەنگی بۆ بکەن، هەم وەک تاقە پەناگایەک لە کاتی پێویستدا بۆی بگەڕێنەوە و پشتی پێببەستن. ئەمەش وەڵامێکی بەرچاوی ئەو تێز و تیورانەن کە باس لە کۆتایی دەولَەتی نەتەوە و لاوازبوونی ڕۆلَی لە ژیانی کۆمەلاَیەتیی و سیاسیی و ئابوریدا دەکەن.  لەسەرێکی دیکەوە ئەم جەنگە هێز و گوڕێکی نوێی بە پرنسیپی «سەروەریی نەتەوەیی» یان «سەروەریی نیشیتمانیی» بەخشەیوە و گەرِاندییەوە ناو سێنتەری سیاسەتی جیهانییەوە. ئۆکرانییەکان بەناوی بەرگریکردن لە «سەروەریی نەتەوەیی» خۆیانەوە بەگژ لەشکری روسیدا دەچنەوە و دەجەنگن. جیهانیش لە ئیدانەکردنی روسیا و لە داکۆکیکردن لە ئۆکرانیەکان و ئۆکرانیادا، بۆ هەمان پرنسیپ دەگەڕێنەوە. جەمکی «سەروەریی نەتەوەییی»ش یەکێکبوو لەو چەمکانەی لە ساڵانی نەوەدی سەدەی بیستەمەوە لەژێر ڕەخنەکردن و پێداچوونەوەی بەرفراواندا، بوو. کۆتایی کۆمۆنیزم و بەهێزبوونی یەکێتی ئەوروپا و گەشەکردنی پرۆسەکانی بەجیهانیبون، لەناویاندا بە تایبەتی بەجیهانیبوونی ئابوریی و دروستبونی دەزگا و کۆمپانیای فرەنەتەوەیی و سنووربەزێن، کۆمەڵێک زانای سیاسیی و کۆمەڵایەتیی بەرەو ئەوەبرد باس لە لاوازبوون و پەراوێزکەوتنی چەمکی «سەرەوەیی نەتەوەیی» بکەن و قسە لە دروستبوونی یەکە و ئۆرگانی بان نەتەوەیی تازە بکەن، کە نەک تەنها توانای سنووردارکردنی دەسەلاَتەکانی دەولەتی نەتەوەییان هەیە، بەڵکو بەرەو دەرەوەی مێژووش پاڵیان پێوەدەنێن. جگە لەمانە پێ لەسەر ئەو راستییانە دادەگیرا کە مرۆڤایەتی ڕووبەرووی کۆمەڵێک کێشەی گەورە و ترسناک بووەتەوە کا ئاکارێکی جیهانیان هەیە و لە ئاستی مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوەدا چارەسەر ناکرێن، لەوانەش بۆ نموونە، کێشەی ژینگە و کێشەی تێرۆر، کێشەی کۆچ، هتد... ئەم دۆخەش هۆکارێکی دیکە بوو وا لە کۆمەڵێک زانای سیاسیی بکات پێیانوابێت سەردەمی «دەوڵەت نەتەوە» و سەردەمی «سەروەریی نەتەوەیی» کۆتاییان پێهاتوە یان پێدێت. بێگومان بەشێک لەم ڕەخنانە لە دەوڵەتی نەتەوە لە پرنسیپی سەروەری نەتەوەیی ڕاستن و هێزی گەورەتر و تەریب بە دەولَەتی نەتەوە دروستبوون و کاردەکەن، کێشەگەلێکی زۆریش هەن پێویستیان بە چارەسەری جیهانیانەیە، بەڵام ئەم ڕاستییە شەرعیەت بەو پەڕگیرییە تیورییە نادات کە پێیوایە «دەوڵەتی نەتەوە» و چەمکی «سەروەریی نەتەوەیی» وەک دیاردەی تێپەڕ وێنابکەین و هەردووکیان بکەنە دەرەوەی مێژووی جیهانی ئەمڕۆەوە. هەم ڤایرۆسی کۆرۆنا و هەم جەنگ لە ئۆکرانیادا  ڕۆلَی هەردووکیانی لە ژیانی کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆدا بە شەوەیەکی بەرچاو بەهێز کردوە  و وزە و گوڕێکی گەورەی پێبەخشیون. یەکێک لە دەرەنجامە ترسناکەکانی تری ئەم جەنگە تازەیە لە ئاستی تیوریدا گەڕاندنەوەی جەنگە بۆناو هۆشیاریی و یاداوەریی بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی جیهان، بەهێزکردنی رەهەندە سەربازیی و سوپاییەکانی کۆمەڵگا و گونجاندانی سیستمە یاساییەکانە لەگەڵ ئەگەری بەردەوامی بەرپابوونی جەنگدا. ئەوەی بە بەرچاومانەوە ڕووئەدات، ئەوەی  ئێستامان بۆ دروستدەکات کە لەناویدا دەژین، ئەوەی لە ئێستایبوونماندا ڕووئەدات، بوونی جەنگە بە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانەی ملیۆنەها مرۆڤی سەر ئەم ئەستێرەیە، دابەزینی جەنگە بۆ ناو چۆنیەتی ڕەکخستنی ژیانی ڕۆژانەی سەدان ملیۆن مرۆڤ. هەموو ئەمانە دەشێت جارێکی دیکە بەهێزبوونەوەی خواست و داواکردنی مردن لە مرۆڤی لێبکەوێتەوە لە پێناوی پاراستنی وڵات و نیشتیمان و نەتەوەدا. دوای ساڵێک لە جەنگ جیهان زۆر ناشیرینترە لە ساتەوەختی بەر لە جەنگەکە.