درەو: كێشەكانی پارتی و یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە لە تەقینەوەدایە، ئەگەری كشانەوەی تیمی یەكێتی لە وەزارەت دەكرێت، پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە لە پەنجا بە پەنجاوە بۆ (57%) بە (43%) دابەشدەكرێتەوە، ئەمە تیمی یەكێتی توڕەكردووە " ئەگەر پارتی سوور بێت لەسەر ئەو بڕیارە، ئەوا تیمی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەكشێنێتەوە" سەرچاوەیەك لە وەزارەتی پێشمەرگە بە (درەو)ی راگەیاند: كێشەكانی نێوان یەكێتی و پارتی لە وەزارەتی پێشمەرگە توندبووەتەوەو گەیشتووەتە لێكترازان و پەیوەست نەبوون بە بڕیاری یەكدیەوە، ئەگەری كشانەوەی تیمی یەكێتی هەیە لە وەزارەتی پێشمەرگە. وەزارەتی پێشمەرگە لە (41) یەكەو پۆست پێكهاتووەو بەرێژەی (50% بە 50%) دابەشبووە، واتا جگە لە وەزیر (20) پۆست لای پارتیەو (20) پۆست لای یەكێتیە، بەڵام لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی (شۆڕش ئیسماعیل ) وەزیری پێشمەرگەو دەستبەكاربوونی بریكاری نوێی وەزارەتی پێشمەرگە پۆستەكان گۆرانكارییان بەسەردا دێت، تیمی پارتی بڕیاریانداوە پۆستەكان دابەشبكرێتەوە بۆ (57%) بۆ پارتی بە (43%) بۆ یەكێتی، لە چەند رۆژی رابردوودا چەندین بڕیار لەوبارەیەوە دەكراوەو بۆ ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە، ئەو گۆرانكارییانە لەلایەن بەرپرسانی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە رەتكرایەوە بەتایبەتیش ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگەو بەرێوەبەری میرەی گشتی و ئیدارەی ئەفسەران بە نوسراو رایانگەیاند: ئەو گۆڕانكارییانە بە بێ رەزامەندی ئێمە تێپەڕێندراوەو ناهاوسەنگە بۆیە پابەند نابین پێیەوە. بە پێی وتەی ئەو سەرچاوەیە، پارتی دەیەوێت چەند پۆستێك لە یەكێتی وەربگرێتەوە بۆ ئەوەی ببێتە (57%) بە (43%) بۆیە نزیكەی چوار پۆست لە بەرپرسانی یەكێتی وەردەگرێـتەوە كە ئەوانیش (بەڕێوەبەری میرەی گشتی، بەرێوەبەری ئیشغاڵ، فەرمانگەی یاسایی .... ) لە وەزارەتی پێشمەرگە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هەفتەی رابردوو تیمی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە لەگەڵ مەكتەبی سیاسی و بەرپرسانی یەكێتی كۆبوونەتەوەو گفتوگۆیان لەسەر ئەو گۆڕانكارییانە كردووە، مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە تیمی یەكێتیان لە وەزارەتی پێشمەرگە راگەیاندووە، "ئەگەر پارتی سوور بێت لەسەر گۆڕانكارییەكان، ئەوا تیمی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەكشێتەوەو هێزی یەكێتی دەچێتەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە سنورەكانی خۆی". (درەو) زانیویەتی ئەم گۆڕانكاری و پێشهاتانەی ناو وەزارەتی پێشمەرگە گەیەندراوەتە هاوپەیمانان كە (ئەوان لەرووی مادی و لۆجستیەوە پشتیوانی وەزارەتی پێشمەرگە دەكەن) بۆیە لە ئێستادا هاوپەیمانانیش گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە پێشمەرگە یەكناخرێتەوەو بەرەو لێكترازان دەچێت. ئەو ناكۆكی و گۆڕانكارییانە لە كاتێكدایە وەزارەتی پێشمەرگە بێ وەزیرە، لە مانگی ئابی 2022 ەوە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە دەستلەكاركێشانەوەی ئاراستەی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانكرد، دواتر یەكێتی كاندیدی بۆ پۆستی وەزارەتی پێشمەرگە (رێبارز بێركۆتی) پێشكەشكرد و ئاراستەی پەرلەمانكرا بەڵام دواتر گرژیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی ئەو پرۆسەیەی پەكخست، لە ئێستاشدا وەزارەتی پێشمەرگە بێ وەزیرە. (درەو) زانیویەتی چەند جارێك هاوپەیمانان هەوڵی گەڕانەوەی وەزیری پێشمەرگەیاندا، بەڵام لەدوای كۆبوونەوەی تیمی هاوپەیمانان لەگەڵ جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، قوباد تاڵەبانی رایگەیاند بە وەكالەت پۆستی وەزیری پێشمەرگە پڕدەكەینەوە، بەو واتایەی رازی نین بە گەڕانەوەی وەزیری پێشمەرگە دەیانەوێت لەلایەن وەزیرێكی تری یەكێتیەوە بە وەكالەت بەڕێوە ببرێت هاوشێوەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكێتی بڕیاریدا (دارا رەشید) وەزیری پلانادانان بە وەكالەت پۆستی وەزارەتی پێشمەرگە بەڕێوەبەرێت، بەڵام تا ئێستا رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی لەسەر نەدراوە.  

(درەو): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی رەتكردەوە، كە پەرلەمانتار (عودەی عەواد) لەسەر دانانی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە (سیتی بانك)ی ئەبوزەبی، تۆماریكرد بوو.  عودەی سكاڵاكەی لەسەر سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و پارێزگاری بانكی ناوەندیی‌و وەزیری نەوتی عێراق تۆماركردبوو، تێیدا باسی لەوە كردبوو نوسراوی ژمارە (5-9-3004) كە لە رۆژی (27/4/2023) لەلایەن بانكی ناوەندییەوە دەرچووە، بڕیارێكی پێچەوانەی دەستورە.  ئەم بڕیارە دەڵێ" داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان لە سیتی بانك دادەنرێت"، عودەی عەواد ئەم بڕیارە بە نادەستوری دەزانێت، بەوپێیەی بە بۆچوونی ئەو بانكی ناوەندیی عێراق لە ژمارە حسابییەكە سودمەند نابێت، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت نەوتی فرۆشراوی هەموو پارێزگاكان داهاتەكەی بگەڕێتەوە بۆ بانكی ناوەندیی.  ئەم بڕیارەی كە عودەی عەواد سكاڵای لەسەر تۆماركردووە، بڕگەیەكی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ بوو دوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری ئەمساڵ، بەپێی ئەو بڕگەیە، داهاتی نەوتی هەرێم دەخرایە (سیتی بانك) لە ئەبو زەبی ئیماراتی عەرەبی‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەسەڵاتی بەسەر راكێشان‌و خەرجكردنی پارەكەدا هەبوو، بەڵام ئەم بڕگەیە لە یاسای بودجەی گشتی 2023ی عێراقدا لەلایەن پەرلەمانەوە دەستكاریكراو ئێستا داهاتی نەوتی هەرێم بەهیچ شێوەیەك ناگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و راستەوخۆ دەچێتە حسابی وەزارەتی داراییەوە لە بانكی ناوەندیی.  دادگای فیدراڵی، وەڵامی عودەی عەوادی داوەتەوە، سكاڵاكەی رەتكردوەتەوە‌و دەڵێ لە تایبەتمەندی ئێمە نییە تەماشای ئەو بڕیارانە بكەین كە لە هەر یەكێك لە دەسەڵاتەكانەوە دەردەچێت، لەوانە بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیران یان دەستەیەكی سەربەخۆ لەوانە بانكی ناوەندیی، بەڵكو دادگا تەماشاو چاودێری یاسا بەركارەكان دەكات، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە سكاڵاكەی رەتكرایەوە.   

(درەو):  دوای چەند مانگێك بێدەنگی، سەرەتای ئەم هەفتەیە ناكۆكییەكی نوێ لەنێوان سەدرو مالیكی سەریهەڵدا، لایەنگرانی سەدر ژمارەیەك بارەگای حزبەكەی مالیكییان سوتاند، تۆمەتباری دەكەن بەوەی لەپشت ئەو كەسانەوەیە كە جنێو بە كۆچكردووی باوكی موقتەدا سەدر دەدەن‌و پێی دەڵێن لە سەردەمی رژێمی پێشوودا پەیوەندی لەگەڵ حزبی بەعس هەبووە، مالیكی رەتیدەكاتەوە ئاگادار بێت، داوای "بەڵگە" دەكات، ئەم ناكۆكییە وایكردووە جوڵەیەك دروست ببێت بۆ دەركردنی یاسایەك بەمەبەستی قەدەغەكردنی جنێودان بە مەرجەعیەتە ئاینییەكان.  دیسان بارەگا سوتاندن موقتەدا سەدر ئیدانەی هێرشێكی كرد كە بارەگای گروپێكی چەكداری شیعەی لە نەجەف كردە ئامانج، هۆشداریدا لەوەی وڵات بەرەو "فیتنەی شیعە- شیعە" كێش بكرێت، ئەمە دوای رۆژێك لە هێرشی لایەنگرانی بۆسەر بارەگاكانی حزبی دەعوە هات لە چەند پارێزگایەك.  لە تویتێكدا، جارێكی تر سەدر داوای دەركردنی یاسایەكی كرد بۆ قەدەغەكردنی "جنێودان بە زانایان"، ئەمە لەسەر بنەمای ئەو تۆمەتانەی كە سەدرییەكان ئاڕاستەی هەندێك لایەنی ناو حزبی دەعوەی دەكەن لەبارەی "جنێودان بە باوكی موقتەدا سەدر"، واتا كۆچكردوو (محەمەد سادق سەدر)ی مەرجەعی شیعەكان.  موقتەدا سەردانی بارەگای بزوتنەوەی " أنصار الله اڵاوفیا‌و"ی كرد، كە لە نەجەف روبەڕووی هێرش بووەوە.  پاش چەند مانگێك لە ئارامییەكی رێژەیی، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، جارێكی تر ئاڵۆزییەكان بۆ چەند پارێزگایەكی عێراق گەڕایەوە، ئەمەش نیگەرانی دروستكرد سەبارەت بە ئەگەری گەڕانەوەی نائارامی ئەمنیی، كە بەردەوام بەهۆی ململانێ سیاسییەكانەوە سەرهەڵدەداتەوە.  ژمارەیەك كەس كە دروشمی پشتیوانییان بۆ موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر دەوتەوە، هێرشیانكردە سەر بارەگاكانی حزبی دەعوەی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، لە بەغدادو چەند شارێكی تر، گرتە ڤیدیۆییەكان دەریدەخەن هێرشبەرەكان هەندێك لە بارەگاكانیان سوتاندووە، هەندێك لە هێرشبەرەكانی تر كە زۆرینەیان دەمامكیان كردووە، تەنیا بەوە راوەستان بارەگاكان دابخەن‌و لەسەر دیوارەكان بنوسن "ئەم بارەگایە بە فەرمانی ئال سەدر داخراوە".  هەندێك كەسی تر لە گرتەكاندا دەردەكەون وێنەی نوری مالیكی دەسوتێنن‌و دروشمی پشتیوانی بۆ سەدر دەڵێنەوە.  نزار حەیدەر بەڕێوەبەری سەنتەری میدیایی عێراق لە واشنتۆن دەڵێ:" هۆكاری تەقینەوەی تەنگژەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، یەكێك لە كەسە دیارەكانی حزبەكەی مالیكی بە خراپە باسی سەدری دووەم (باوكی موقتەدا سەدر)ی كردووە".  نزار حەیدەر بە سایتی " الحرە "ی وتووە:" وەك دەزانین ئەم بابەتە هەستیارو مەترسیدارە، نەدەبوو هیچ كەسێك لەم بابەتە تێوەبگلێت چ جای یەكێك لە كەسە دیارەكانی حزبەكەی مالیكی". چی روویدا ؟ لە 15ی ئەم مانگە، حەسەن عەزاری سەركردەی رەوتی سەدر كە یەكێكە لە كەسە نزیكەكان لە موقتەدا سەدر، لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تیلیگرام نوسینێكی بڵاوكردەوە، تێیدا هێرشی كردەسەر ئەوانەی رەخنە لە مەرجەعی كۆچكردووە محەمەد سادق سەدری باوكی موقتەدا سەدر دەگرن.  عەزاری حزبی دەعوە‌و "هەندێك كەسی ئۆپۆزسیۆنی لە تاراوگە" تۆمەتبار كرد بەوەی، بانگەشەی ئەوە دەكەن مەرجەعی كۆچكردووە تاوەكو بەر لە رووخانی رژێم لە 2003دا پەیوەندی لەگەڵ حزبی بەعسدا هەبووە.  عەزاری داوایكرد، یاسایەك دەربچێت بۆ بەتاوانناساندنی "تۆمەتباركردنی سەید سەدر‌و سوكایەتیپێكردن‌و جنێودان بەو مەرجەعە".  نزار حەیدەر باس لەوە دەكات، پێدەچێت نوسینەكەی عەزاری پەیوەندی بەو گفتوگۆیانەوە هەبێت لە كە ئەپلیكەیشنی Club House بڵاوكراونەتەوەو تێیدا هەندێك كەس جنێویان بە سەدری باوك داوە.  هاوكات لەگەڵ نوسراوەكەی عەزاریدا، لەماوەی دوو رۆژدا هێرشكرایە سەر ژمارەیەك بارەگای حزبی. بەڵام حزبی دەعوە لە بەیاننامەیەكدا رەتیكردەوە هیچ سوكایەتیەك بە سەدر كرابێت، داوایكرد "بەڵگە" بخرێتەڕوو و بزانرێت كێیە جنێو و سوكایەتی كردووە، هێرشكردنی بۆسەر بارەگاكانی بە "بێ بەهانە لەڕووی یاسایی‌و شەرعی‌و سیاسی"یەوە ناوبرد.  لە بەیاننامەكەیدا حزبی دەعوە هۆشداری دەدات‌و دەڵێ" ئێمە دەتوانین پارێزگاری لە بارەگاكانمان بكەین‌و بەرگری لەخۆمان بكەین، بەڵام داوا لە هێزە ئەمنییەكانی حكومەت دەكەین بە بەرپرسیارێتی خۆیان هەستن".  هاوكات مالیكی لە بەیاننامەیەكدا كە نوسینگەكەی بڵاویكردەوە، هۆشداری دەدات لە" پیلانگێڕی دوژمنان‌و هەوڵەكان بۆ تێكەڵكردنی كارتەكان".  یەكێك لە نزیكەكانی سەدر، كە خاوەنی پەیجی "ساڵح عێراقی"یە‌و بەناوی رێبەری رەوتی سەدرەوە قسە دەكات، دانی بەوەدا نا هێرشەكان " شۆڕشێكی عاتفی خۆكرد بووە بۆ بەرگری لە مەرجەعیەتەكان" لەلایەن لایەنگرانی رەوتی سەدرەوە.  جەخت لەسەر دەركردنی یاسایەك دەكاتەوە بۆ رێگریكردن لە سوكایەتیكردن بە زانایانی ئاینیی، هەروەك هێرش دەكاتە سەر مالیكی‌و رەوتی " بشائر الخیر"ی سەربە مالیكی‌و بە " بشائر الشر" ناویان دەبات.  رۆژی دوو شەممە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات رایگەیاند، پرۆژەیاسایەك پێشكەش دەكات بۆ بەتاوانناساندنی دەستدرێژیكردن بۆسەر مەزارگە ئاینییەكان‌و پەرەستگاو مەرجەعیەتە ئاینییەكان، ئەمە لەپاڵ پرۆژەیاسایەكی تر بۆ قەدەغەكردنی پەلاماردانی بارەگای حزبەكان‌و چەند پرۆژەیاسایەكی تر لەنێویاندا یاسای قەدەغەكردنی هاوڕەگەزبازیی.  بنەڕەتی ناكۆكییەكە ناكۆكی نێوان مالیكی‌و سەدر نوێ نییە، لەماوەی نزیكەی دوو دەیەی رابردوودا، ئەم دوو كەسە هەندێك جار بە نهێنی‌و هەندێكی جاری تر بە ئاشكرا دوژمنایەتی یەكتریان كردووە.  دوای هەڵبژاردنەكەی ئۆكتۆبەری 2021، ناكۆكییەكان زیاتر بوون، بەتایبەتیش كاتێك رەوتی سەدر هەستی كرد مالیكی رۆڵێكی خراپی گێڕاوە لە گۆڕینی هاوكێشەی براوەو دۆڕاوی هەڵبژاردن‌و ئەمەش بە پەراوێزخستنی رەوتی سەدر وەكو براوەی هەڵبژاردن كۆتایی هات‌و رێگەی پێنەدرا كابینەی حكومەت دروستبكات.  ئەم دۆخە وایكردووە، كەسێكی وەكو نزار حەیدەر دۆخەكە وەكو ئاگری ژێر خۆڵەمێش پێناسە بكات، كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە هەر هۆكارێك لە شەقامدا بتەقێتەوە.  رەوتی سەدر زۆرینەی كورسییەكانی لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا بەدەستهێنا، بەڵام نەیتوانی زۆرینە پێكبهێنێت‌و سەرۆك وەزیران كاندید بكات، ئەمەش دوای ئەوەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە (مالیكی- عامری- عەبادی- خەزعەلی- فالح فەیاز- عەممار حەكیم) توانیان لەگەڵ لایەنە كوردی‌و سوننەكاندا بگەنە رێككەوتن بۆ پێكهێنانی حكومەت.  لە دەرەنجامی ئەمەدا، زیاتر لە 70 پەرلەمانتاری سەدر لە پەرلەمان كشانەوە، ئەمە وایكردووە هەندێك لە چاودێران پێشبینی ئەوە دەكەن بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیش نەكات كە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت.   

راپۆرت: درەو "حكومەتی هەرێم كارەبای بۆ هەموو ناوچەكان دابینكردووە‌و بیر لە هەناردەكردنی دەكاتەوە" شەش ساڵ مەوبەر بەیان سامی عەبدولڕەحمان لە ئەمریكا وای وت، خاتوو بەیان ئەمڕۆ پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێمی لە واشنتۆن رادەستكرد، كارمەندێكی نوسینگەكەی مەسرور بارزانی شوێنی ئەوی گرتەوە، پارتی هاوكات لەگەڵ رەخنەكانی لە ئەمریكا، نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی گۆڕی. پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆن لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  لە قوبادەوە بۆ بەیان‌و لەویشەوە بۆ تریفە بەیان سامی عەبدولڕەحمان ئەو ژنەی كە كۆتایی تەموزی 2017 لە كۆنفرانسێكدا لە ئەمریكا وتی:" حكومەتی هەرێم توانیویەتی كارەبا بۆ هەموو ناوچەكانی هەرێم دابین بكات‌و بیر لە هەناردەكردنیشی دەكاتەوە بۆ شارەكانی تری عێراق" دوای 8 ساڵ مانەوە لە پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە ئەمریكا، ئەمڕۆ پۆستەكەی رادەستكرد.  تریفە عەزیز لە شوێنی بەیان سامی عەبدولڕەحمان دەستبەكاربوو، ئەمەش لە مەراسیمێكدا بوو كە سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم لە ئەمریكا رێكیخست. تریفە عەزیز بەرپرسی نوێی نوێنەرایەتی هەرێم لە ئەمریكا لە نوسینگەی مەسرور بارزانی كاریكردووە، بەپێی قسەی میدیاكانی پارتی ماوەی (20) ساڵ ئەزمونی كاركردنی هەیە لەكاروباری پەیوەندییە حكومییەكاندا لە ئەمریكا.  8 ساڵ لەمەوبەر قوباد تاڵەبانی كوڕە بچوكی جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتیی بڕیاریدا ئەمریكا بەجێبهێڵێت‌و بگەڕێتەوە بۆ كوردستان، قوباد ئەوكات نوێنەری حكومەتی هەرێم بوو لە ئەمریكا، لەبەرامبەر ئەم پۆستەدا، یەكێتیی دەستبەرداری پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەریتانیا بوو بوو بۆ پارتی.  بەڵام بەگەڕانەوەی قوباد تاڵەبانی، ئیتر پارتی ئاڵوگۆڕی بە پۆستەكان كرد، نوێنەرایەتی ئەمریكای لە یەكێتیی وەرگرتەوە‌و نوێنەرایەتی بەریتانیای پێدا، بەیان سامی عەبدولڕەحمان كه‌ له‌ به‌ریتانیا نوێنه‌ری حكومه‌تی هه‌رێم بوو، گواستیه‌وه‌ بۆ ئه‌مریكاو له‌وێ له‌ لەشوێنی قوباد تاڵەبانی دەستبەكاربوو. گۆڕینی نوێنەری حكومەت لە ئەمریكا لەلایەن پارتییەوە لەكاتێكدایە، رۆژی 12ی ئەم مانگە بەسەرپەرەشتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، كۆمیتەی ناوەندی پارتی كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پارتی بە ئاشكرا ناڕەزایەتیی خۆی لەبارەی سیاسەتەكانی ئەمریكاوە نیشاندا‌و رایگەیاند" سیاسەت‌و بەرنامەكانی ئەمریكا لە خورهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتی بووەتە مایەی نیگەرانی هاوپەیمانەكان. بەشێك لەم لێكەوتانە راستەوخۆ هەندێكیش ناڕاستەوخۆ كاریگەریان لە سەر هەرێمی كوردستان هەیە". پارتی وەكو هاوپەیمانێكی ئەمریكا لە ناوچەكە یەكەمجار بوو بەم روونیە رەخنە لە ئەمریكا بگرێت، بۆیە هەڵوێستەكەی بەلای روسیاوە مایەی تێڕامان بوو، ئاژانسێكی هەواڵی روسیا لەوبارەیەوە بابەتێكی بڵاوكردەوە، هەندێك ناڕەزایەتییەكەی پارتی لەبارەی ئەمریكا وەكو هەنگاوێكی بەرایی تەماشا دەكەن بۆ نزیكبوونەوەی پارتی لە ئێران، بەتایبەتیش لەكاتێكدا حكومەتی فیدراڵی عێراق كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، فشارەكانی لەسەر حكومەتی هەرێم لە كەرتی نەوت‌و بودجەی گشتیدا توندكردوەتەوە. كوردو پەیوەندی دەرەوە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییە‌و ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لەپاڵ ئەم فەرمانگەیەدا هێشتا حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەندی ئاشكراو نهێنییان لەگەڵ وڵاتاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو (توركیا) كە دان بە هەرێمی كوردستاندا نانێت، لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پەیوەندی هەیە.   بە هەردوو جۆری پەیوەندی دەرەكی فەرمی‌و نافەرمییەوە، ساڵی 2017 كاتێك ریفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدرا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشارێكی بەهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم رۆڵێكی ئەوتۆیان نەگێڕا لە كەمكردنەوەی فشارەكاندا.  لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت".  تائێستا فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە پرۆژە یاساكەی نەناردووە بۆ پەرلەمان، تەنانەت ئەگەر لە داهاتووشدا پرۆژە یاساكە بنێرێت ناتوانرێت ناوی فەرمانگەكە بكرێت بە (وەزارەتی دەرەوە)، چونكە ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراقە، بۆیە دەبێت ناوێكی تری بۆ بدۆزرێتەوە.  ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (15) نوێنەرایەتی دەرەوە‌و (8) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەتێكڕا (223) كارمەندی هەیە، خەرجی مانگانە ئەم فەرمانگەیە بەردەست نییە. نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- سوید- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا-  ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پشكی لایەنەكان لە پەیوەندییەكانی دەرەوەدا نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم بەردەوام لەنێوان لایەنەكاندا كێشمەكێشی لەسەر بووە، لە كابینەی نۆیەمیشدا یەكێتی نیشتمانی وەكو شەریكێكی مێژوویی پارتی لە حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، داوای رۆڵی خۆی كرد لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەسەر ئەم بنەمایە پۆستی جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە درا بە یەكێتی، رۆژی 9ی ئابی 2020 (دابان شەدەڵە) لەسەر پشكی یەكێتی وەكو جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە دەستبەكاربوو، لەسەرەتاوە دابان شەدەڵە هەندێك جموجوڵی لەم پۆستەدا هەبوو، بەڵام بەمدواییە دەركەوتنەكانی كەمبووەتەوە. پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بەشێكی گرنگی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی داگیركردبوو، بزوتنەوەی گۆڕان وەكو پێكهێنەرێكی ئەم كابینەیە داوای پشكی خۆی لە نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ پۆستێكی لەم فەرمانگەیە پێنەدراوە.  پشكی پارتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە لەدوای دروستكردنییەوە تاوەكو ئێستا، سەرۆكایەتی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لای پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە 2006وە ئەم فەرمانگەیە یەكجار سەرۆكایەتییەكەی گۆڕاوە، فەلاح مستەفا لەدوای دروستكردنی فەرمانگەكەوە تاوەكو تەموزی 2019 بەرپرسی فەرمانگەكە بوو، لە تەموزی 2019‌و دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، پارتی (فەلاح مستەفا) گۆڕی بە (سەفین دزەیی).  لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10) نوێنەرایەتی دەرەوە بەدەستی پارتییەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئەمریكا- ئەڵمانیا- ئوسترالیا- ئیتالیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- بەغداد).  نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد نوێنەرایەتییەكی نوێیە كە لە كابینەی نۆیەمدا دروستكرا، (فارس) عیسا كە سەربە پارتییە نوێنەرایەتی هەرێم دەكات لە بەغداد.  سەرباری پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە، لەناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەدا (7) پۆستی بەڕێوەبەر‌و (4) پۆستی راوێژكار هەن كە سەرجەمیان لای پارتییە.  بەڕێوەبەرایەتییەكانی ناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئەمانەن (پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان- پرۆتۆكۆڵ‌و شاندەكان- كاروباری یاسایی- راگەیاندن‌و پەیوەندییەكان- كارگێڕی‌و دارایی- دڵنیایی جۆریی). لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون (200) كارمەندیان سەربە پارتین.    پشكی یەكێتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە یەكێتی نیشتمانی كە پێكهێنەرێكی سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، نیگەرانە لە بەشی خۆی لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە. یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگە كە دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە، ئێستا تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئێران- بەریتانیا- سوید)، دوو نوێنەرایەتی یەكێتی چۆڵ بوون‌و هێشتا پڕنەكراونەتەوە، نوێنەرایەتی (روسیا) كە ئاسۆ شێخ جەنگیی برای لاهور شێخ جەنگیی بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ پارتی دەستی لەكاركێشایەوە‌و پارتی وەكو كاربەڕێكەر (دانەر ئەبوبەكر مستەفا)ی لە شوێنەكەی داناوە كە ئەویش سەربە پارتییە، هەروەها نوێنەرایەتی (ئیسپانیا) كە بەدەست یەكێتییەوە بوو، بەهۆی دەستبەكاربوونی (دابان شەدەڵە) لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگی پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆڵ بووە‌و هێشتا پڕنەكراوەتەوە‌و (ئایدن ئۆستان) بەشێوەی كاربەڕێكەر دانراوە.  واتە بە تێكڕا لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، یەكێتی تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و ئەگەر نوێنەرایەتی ئیسپانیا پڕبكاتەوە ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی بۆ (4) نوێنەرایەتی زیاد دەكات‌و چارەنوسی نوێنەرایەتییەكەی روسیاش هەر بە نادیاری ماوەتەوە.  لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون تەنیا (23) كارمەندیان سەربە یەكێتین، بەرپرسانی یەكێتی لەم فەرمانگەیە نیگەرانن لەوەی پەیوەندی لەگەڵ فەرمانگەكە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە‌و ئەوان ئاگاداریی ئەو پەیام‌و ئیمێڵانە نین كە لە دەرەوەی ئاڕاستەی فەرمانگەكە دەكرێن.  پشكی گۆڕان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، هیچ نوێنەرایەتییەكی بەدەستەوە نییە، لەكابینەی پێشوودا گۆڕان تەنیا بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی لە (فەڕەنسا) بەدەستەوە بوو، كاتێك گۆڕان لە حكومەت دەركرا، پارتی ئەم پۆستەشی لێوەرگرتەوە‌و كەسێكی خۆی لە شوێنەكەی دانا كە (عەلی دۆلەمەڕی)یە‌و تائێستا لە پۆستەكەی بەردەوامە.  لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا، بزوتنەوەی گۆڕان داوای (3) پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی دەكرد، پارتی لەسەر پێدانی (2) پۆست رازی بوو، بەڵام تائێستا گۆڕان ئەو دوو پۆستەشی پڕ نەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان سەبارەت بە رێككەوتنە سیاسییەكەی لەگەڵ پارتی.   لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراوە، هیچ كارمەندێكی بزوتنەوەی گۆڕان یاخود حزبە سیاسییەكانی تری تێدا نییە.  پۆستەكانی دەرەوە  •    نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: تریفە عەزیز- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: داباش شەدەلە (یەكێتی، ئێستا شوێنەكەی بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە) •    نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم  لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە سوید: شۆڕش رەحیم- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە •    نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوە‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت.  نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان  لەبەرامبەر ئەو (15) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، زیاتر لە (30) وڵات كوسنوڵگەریی‌و نوێنەرایەتی‌و ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن:  (میسر- سودان- ئەمریكا- كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا-  ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا).  بەپێی قسەی سەفین دزەیی، لەسەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، تەنیا یەك وڵات كونسوڵگەریی خۆی لە هەرێم كردوەتەوە كە (ئەرمینیا)یە، بەڵام بڕیارە كونسولخانەی قەتەریش لە ماوەیەكی نزیك دەستبەكار بكات، ئازەربایجانیش بڕیارە كونسوڵخانە بكاتەوە، كونسوڵخانەی ئیتالیاش ئاستی خۆی بۆ كونسوڵخانەی گشتی بەرزكردوەتەوە. ئەرك‌و ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن:  •    پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری‌و دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. •    چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. •    ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانی‌و سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. •    رێكخستن‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراق‌و باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە‌ یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كومەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاسایی‌و راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە:  •    پاراستن‌و پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و هاوڵاتیانی لە دەرەوە. •    هاندان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی‌و بەرژوەندی هاوبەش. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەری‌و راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. •    ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان‌و كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێن‌و... هتد. •    كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.  

(درەو):  نوێنەری باڵیۆزخانەی ڤاتیكان چووەتە لای سەرۆك كۆمارو وتویەتی وەكو باڵیۆزخانە كێشەمان لەگەڵ ئەو رێوشوێنە نییە كە گرتوتانەتەبەر، بەڵام ژمارەیەك قەشە لە ناوخۆو دەرەوەی عێراق‌و كوردستان نامەیەكیان بۆ سەرۆك كۆمار ناردووە‌و تێیدا دەڵێ" نە لەتیف بووی نە رەشید".  كاردانەوەكان دژی هەڵوەشاندنەوەی مەرسومی ژمارەی (147) لەلایەن لەتیف رەشیدی سەرۆك كۆماری عێراقەوە تا دێت توندتر دەبن، مەرسومێك كە ساڵی 2013 دەرچووە‌و تێیدا لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كلدانەكان لە عێراق‌و جیهان ناسراوە‌و دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی وەقفەكانی كلدانی لە عێراق پێدراوە.  ئەمڕۆ (چارلز لاوانگا) كاربەڕێكەری باڵۆزخانەی ڤاتیكان لە بەغداد سەردانی سەرۆكایەتی كۆماری كرد‌و لەتیف رەشیدی بینی. بەگوێرەی راگەیەندراوی سەرۆكایەتی كۆمار، لەم دیدارەدا نوێنەرەكەی باڵیۆزخانەی ڤاتیكان وتویەتی" ئێمە وەكو باڵیۆزخانە هیچ تێبینییەكمان لەبارەی رێوشوێنەكانی سەرۆكایەتی كۆمارەوە نییە".  سەرۆك كۆمار لە دیدارەكەدا، هەمان بەهانەكانی پێشتری لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی ژمارە (147) خستوەتەڕوو، رایگەیاندووە" كشاندنەوەی مەرسومەكە نابێتەهۆی دەستبردن بۆ دۆخی ئاینیی‌و یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق‌و  جیهان دانراوە".  "كشاندنەوەی مەرسومەكە بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، چونكە ئەو مەرسومە پێشتر بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوری‌و یاسایی دەركراوەو سەرۆكی كڵێساكانی تریش داوای دەكەن" سەرۆك كۆمار وای بە نوێنەرەكەی ڤاتیكان وتووە.  مەرسومی ژمارە (147) لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەرچووە، ئەم مەرسومە دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكان دەدات بە لویس ساكۆ، ئێستا ناكۆكییەكە لەسەر بابەتی بەڕێوەبردنی وەقفەكانە، رەیان كلدانی سەرۆكی بزتنەوەی (بابلیۆن) كە هێزێكی سیاسی مەسیحییەكانە‌و لەچوارچێوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی شیعەدایە، دەیەوێت ئەم دەسەڵاتە لە لویس ساكۆ وەربگرێتەوە، ساكۆ لەمە توڕە بووە‌و سەرۆك كۆمار تۆمەتبار دەكات بەوەی لەبەرژەوەندی رەیان كلدانی بڕیارێكی هەڵوەشاندوەتەوە كە مام جەلال دەریكردووە. ئەم كێشەیە رەهەندی دەرەكیشی وەرگرتووە، ئەمڕۆ ژمارەیەك قەشە لەناوخۆو دەرەوەی عێراق پەیامێكیان بۆ لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق نارد، تێیدا دەڵێن:   •     ئەوەی كردت بۆ بەئامانجگرتنی مەرجەعیەتی كڵێسا كلدانییە باڵاكەمان لە عێراق‌و جیهان، هیچ نییە جگە لە سوكایەتیكردن بە گەلەكەمان‌و بەكەم سەیركردنی پیرۆزیی سیمبولەكانمان.  •     عەبدوللەتیف رەشید ئەی باوكی عێراق، بڕیارەكەت نە لەتیف بوو نەرەشید.  •     داواتان لێدەكەین بڕیارەكەتان بۆ كشاندنەوەی مەرسومی كۆماری لە پاتریاك لویس ساكۆ هەڵوەشێننەوە.. ئێمە پاشەكشێ ناكەین لە بەرگریكردن لە مافەكانی ساكۆ‌و رۆڵەكانی كڵێساكەمان‌و وەقفە تاڵانكراوەكەی.  •     پێمانوایە ئەم بڕیارە دراسەكراو نییە‌و نابەرپرسانەیە. •     ئەم بڕیارە رۆژ لەدوای رۆژ بەهۆی دەرەنجامەكانییەوە خراپتر دەبێت‌و رەنگە بتەقێتەوە‌و مەترسی دروستبوونی فیتنەی تائیفی لێبكەوێتەوە.  •     ئیتر بەسە ستەم لەدژی گەلی ئاشتیخوازی مەسیحی، بەسە ملكەچبوون لەبەردەم هاوپەیمانێتییە بێبەزەییەكان، كە وڵات‌و هاوڵاتی دەبنە قوربانی.  ئەوانەی ئیمزایان لەسەر ئەم پەیامە بۆ سەرۆك كۆمار كردووە بریتین لە:  -    قەشە تۆما میرم، ئورمیە- ئێران -    قەشە فرەنسیس قلابات، دیترۆیت- ئەمریكا  -    قەشە عەمانوێل شلیتا، كالیفۆرنیا- ئەمریكا -    قەشە رەمزی كەرمو، ئیستانبوڵ- توركیا -    قەشە سەبری ئەنار، ئیستانبوڵ- توركیا -    قەشە فیلیكس شابی، زاخۆ- كوردستان -    قەشە باسیلیۆس یلدو، بەغداد- عێراق -    قەشە میخائیل نەجیب میخائیل، موسڵ- عێراق بۆ خوێندنه‌وه‌ی زانیاری زیاتر له‌باره‌ی ئه‌م كێشه‌یه‌، كلیك له‌سه‌ر راپۆرتی په‌یوه‌ندیدار بكه‌ن:  لەتیف رەشید لە ململانێی (ساكۆ)‌و (رەیان كلدانی)دا

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە کۆتایی ساڵانی هەشتادا نووسەر و ئەکادیمی ئەمریکی، جوێل میگدال Joel Migdal، کتێبێکی گرنگیی بەناونیشانی «کۆمەگای بەهێز و دەوڵەتی لاواز»ەوە، بڵاوکردەوە. کتێبەکە باس لەوەدەکات بۆ لە بەشێکی گەورەی جیهانی سێدا دەوڵەتەکان لاوازن و ناتوانن ئاراستەی کار و کردەوەی کۆمەڵگاکانیان، بکەن، بۆ بۆشاییەکی گەورە لەنێوان دانیشتوان و دەوڵەت و حوکمراناندا دروستدەبێت؟ لەبەرچی دەوڵەت ناتوانێت متمانەی کۆمەڵگا لەو بەشەی جیهاندا بەدەستبهێنێت؟ بەر لە هەمووشتێک چەمکی «دەوڵەتی بەهێز» لەم کتێبەدا هێما بۆ ئەو دەوڵەتانە دەکات، کە توانای دروستکردن و ئاراستەکردنی کۆمەڵگاکەیان هەیە و دانیشتوانی وڵاتەکە ئەو دەوڵەتە بە دەوڵەتی خۆیان دەزانن نەک یەکەیەکی سیاسیی بە زۆر و بە فشار بەسەریاندا سەپێنرابێت. بە کورتییەکەی، «دەوڵەتی بەهێز» ئەو دەوڵەتەیە کە کۆمەڵگاکە وەک چوارچێوەیەکی هاوبەش قبووڵیدەکات و یاساکانی بە یاسی خۆی دەزانیت و سیاسەتەکانیشی وەک سیاسەتی دانیشتوانەکەی دەناسێنێت. توانای مانەوەی دەوڵەتەکە خۆیشی بە توانای مانەوەی کۆمەڵگاکەوە پابەندبێت. دەوڵەتی بەهێز لەپاڵ خاوەندارێتی بۆ کۆمەڵێک یاسا کە کۆمەڵگاکە بە یاسای خۆی دەزانێت، لەوەش دڵنیایە کە دەزگای بەکارهێنان و پیادەکردنی ئەو یاسایانە یاساکان بە یەکسانیی بەسەر هەموواندا، پیادەدەکات. لەم بوارەدا هەڵاوێردن بوونی نییە، لە بەردەمی ئەو یاسایانە و ئەو دەزگایانەدا کە پیادەیان دەکەن گەورە و بچوک و پیرۆز و ناپیرۆز بوونی نییە، هەمووان بەقەد یەک گەورە و پیرۆز و ناپیرۆزن. هاوکات ئەم دەوڵەتە ئەو هەستە بە دانیشتوانەکەی دەبەخشێت کە خاوەنی ستراتیژیەتی مانەوە و پاراستنی ئەو کۆمەڵگایەشی هەڵگرتوە کە حوکمرانی دەکات و پاراستنی خودی دەوڵەتەکە خۆیشی بە پاراستنی کۆمەڵگاکەوە بەندە. هەر دەوڵەتێک پرۆژەی ئینتیحارکردنی دەستەجەمعیی کۆمەڵگاکە یان بەشێکی کۆمەڵگاکەی هەڵگرتبێت ناکرێت وەک «دەوڵەتی بەهێز» وێنابکرێت.  ئەگەر لە گۆشەنیگای ئەو سەرەتا سادانەوە سەیری دۆخی هەرێمی کوردستان بکەین، بەو دەرەنجامە دەگەیەن، ئەوەی کە هەیە و دروستکراوە شتێکە نە کۆمەڵگاکە دەیەوێت و نە دەوڵەتەکەش کۆمەڵگاکەی دەوێت. رەفزێکی دوولایەنە لە ئارادایە کە هەموو شەرعیەتێکی سیاسیی لە سیستمە سیاسییەکە دەسێنێتەوە. کۆمەڵگاکە حوکمڕانەکانی ناوێت و حوکمڕانەکانیش کۆمەڵگاکەیان وەک کۆمەڵگا ناوێت. کۆمەڵگاکە حوکمڕانیەکە وەک دەسەڵاتێکی خێزانی دەرەکیی سەپێنراو دەبینێت و خێزانە حوکمڕانەکانیش کۆمەڵگاکەیان وەک رەعیەتێکی بێماف و گوێرایەڵ دەوێت.   بە کورتییەکەی، ئەوەی لە هەرێمدا دەیبینین دۆخێکی تەواو ناکۆکە بەو دۆخەی لەسەرەوە باسکرا. بەم مانایە لە هەرێمدا ئامادەیە جۆرێک لە حوکمرانیی بێهێز و لاواز و بێخوێنە، کە لەگەڵ خۆیشیدا کۆمەڵگایەکی لاواز و بێهێز و وەڕسی دروستکردوە. حوکمرانییەکی نەخۆش ئامادەیە کە کۆمەڵگاکە  بە بەردەوامی زیاتر و زیاتر نەخۆشدەخات. هێز لە هەرێمدا کورتکراوەتەوە بۆ هێزی ئەمنیی و ئەمنیش کورتکراوەتەوە بۆ ئەمنی بەشێکی کەم و بچوکی کۆمەڵگاکە. کە بەشە حوکمڕان و سەپاوەکەی ناو کۆمەڵگاکەیە. ئەم دۆخە تایبەتەی هەرێم کۆمەڵێک هۆکاری دیاریکراوی لەپشتە، کە دەشێت هەرە گرنگەکانیان لەم چەند خاڵەدا کۆبکەینەوە. یەکەم: ئەو حوکمڕانییەی دامەزراوە ئەو هەستەی لای خەڵکی هەرێمەکە دروستکردووە کە ئەوە خەڵکەکە نییە خاوەنی هەرێمەکەن، بەڵکو کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی حوکمڕان و نەوەکانیانن و ئەوانیش نابەرپرسانە سامانی سەرزەویی و ژێڕزەوی وڵاتەکە بەو جۆرە بەکاردەهێنن کە قازانجی خۆیان و بنەماڵەکانیان بپارێزن. ئەوەی لێرەدا ڕوویداوە بەتایبەتیکردنی شتێکە کە ناکرێت بەتایبەتیی بکرێت، واتە خەسخەسەی شتێک کە نابێت خەسخەسە بکرێت: «بەتایبەتیکردنی نیشتیمان». سەندنەوەی ئەو هەستە لە دانیشتوان کە ئەوان خاوەنی ئەو سەرزەمینە جوگرافییەن کە تێیدا دەژین، بەشێکی سەرەکیی ئەم پرۆسەی بەتایبەتیکردنەیە کە سێ دەیەیە بە شێوەیەکی سیستماتیک کاری بۆ دەکرێت و دەسەپێنرێت. بە جۆرێک لە ئێستادا ئەو هەستە لەناو بەشێکی گەورەی دانیشتوانەکەدا دروستبووە کە هەرێم هەرێمی ئەوان نییە، بەڵکو موڵکی خێزان و بنەماڵە حوکمڕانەکانە. ئەم هەستی بە بەتایبەتیکردنەی نیشتیمان هاوشانە بە هەستکردن بەوەیش کە پارە و دەسکەوت و ئەگەری پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و پیشەیش، وەک زۆر  شتی دیکە، بەتایبەتی کراوە. ئەمە جگە لە بەتایبەتیکردنی پێگە سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگاکە و بەتایبەتیکردنی پۆستە سیاسیی و ئیدارییە سەرەکییەکانی حومکرانییەکە. هاتنەپێشەوە و دەرکەوتنی منداڵانی خێزانە حوکمرانەکان لە فۆرمی سوپایەک لە ئەمیر و ئەمیرەی نوێدا، هەستی هەبوونی هەموو «سەرەتایەکی یەکسان»ی لە وڵاتەکەدا وێرانکردوە. مناڵانی وڵاتەکە لەبەردەم منداڵانی خێزانە حوکمرانەکاندا هەست بەوەدەکەن کە خەڵكی هەرێمەکە نین، یان جۆرێک لە کەسانی بیانی بێماف و بێئایندەن.  لەدروستبوونی ئەم هەستکردنەدا بە خەسخەسەکردنی هەمووشتێک، رۆڵێکی گەورە و بنەرەتیی دەبینێت لە هەستکردنی بەشێکی گەورەی خەڵکەکەدا بەنامۆبوون لە حوکمرانییەکە. دووهەم: لە دەزگاخستنی دەزگاکانی حوکمرانییەکە. خاڵێکی گرنگ و بنەرەتیی لاوازبوونی هەرێم و حوکمرانییەکەی پەیوەندیی بە پرۆسەی لەدزگاخستنی دەزگاکانییەوە هەیە. بەستنەوەی کۆی دەسەڵاتە سەرەکیی و بنەرەتییەکانی هەرێم بەجەند کەسایتییەکی تایبەتەوە، کە زۆربەیان سەر بە یەک خێزان و بنەماڵە و بازنەی داخراون، رۆڵێکی سەرەکیی و بنەڕەتی دەبینن لەم پرۆسەی لەدزگاخستنی دەزگاکان. سیستمی حوکمرانی هەرێم، بە حیساب هەموو دەزگا فەرمییەکانی حوکمرانییەکی بەهێزی هەیە، لەوانە پەرلەمان، دادگا، سوپا، پارتی سیاسیی، حکومەت خۆی، بە وەزیر و وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتییەکانەوە، بەڵام هەر کەسێک بە ڕێبوارییش ڕێیکەوتبێتە هەرێمەوە، ئەو ڕاستییە تاڵە دەزانێت، کە دەسەڵات لای هیچ یەکێک لەم دەزگایانە نییە و هیچ دەزگایەکیشیان بە پێی لۆژیکی ناوەکیی و پیشەیی دەزگاکە کارناکات، بەڵکو سەرجەمی دەسەڵاتە سەرەکییەکان لە دەستی چەند کەسێکی کەمدایە و ئەوانن دەستنیشانی ئەوەدەکەن ئەو دەزگایانە چیبنو چۆن کاربکەن یان نەکەن.   سێهەم: دەسەڵاتداران توانای لانی هەرەکەمی متمانە و  قەناعەت هێنانیان بە کۆمەڵگا لەدەستداوە. گوتارێکیان نەماوە قابیلی باوەڕ و متمانەپێکردن بێت. ئەوەی هاتۆتەکایەوە سڕینەوەی تەواوی زمانە وەک ئامرازیی پەیوەندیکردنێکی بەسەمەر، لەسەرێکەوە، گەشەدان چەنەبازیی و  جنێوفرۆشیی و درۆکردنێکی بەردەوامەوە، لە سەرێکی دیکەوە بەکارهێنانێکی ئینشایی رۆژانەی سەرجەمی ئەو تۆمەتانەی لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا دروسکراون: تۆمەتی خیانەتدانە پاڵ هەر کەس و لایەن و گروپێک نەتوانن لەگەڵ ئەوان و سیاسەتەکانیاندا، هەڵبکەن و بژین. بەم جۆرە بۆشاییەکی گوتاریی گەورە دروستبووە، کە تۆمەت و جنێودان دەیەوێت پڕیبکاتەوە. ئەم دۆخە وایکردوە ئەم حوکمڕانییە جگە لە کۆنترۆڵکردنی ئەمنی دانیشتوان، هیچ توانایەکی تری ئاراستەکردنی کۆمەڵگایان نەبێت،  هەموو تواناکانی ئاراستەکردن و کۆکردنەوەی کۆمەڵگایان لەدەوری ئەم یان ئەو پرۆژەی سیاسیی و ئەم یان ئەو ستراتیژیەتی مانەوە و ئەم یان ئەو گوتار، لەدەستداوە. سەرەڕای ئەو هەموو پارە و سەرمایەی لەژێر دەستیاندایە، توانای ئاراستەکردنی کار و کاردانەوەی خەڵکیان لەدەستداوە. سەرجەمی ئەم هۆکارانەی لاوازبوونیش هۆکاری ناوەکین و شێوازی حوکمڕانی هەرێمەکە و عەقڵیەت و سایکۆلۆژیای حوکمڕانەکان لێی بەرپرسیارن.  

راپۆرت: درەو لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومێكی هەڵوەشاندەوە كە مام جەلال لەكاتی سەرۆكایەتییەكەیدا دەریكردووە، بەمە كێشەی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكانی لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی مەسحییەكان‌و هێزی سیاسی مەسیحییەكانی عێراقدا بەڕووی خۆیدا تەقاندەوە، لەم پرسەدا سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی رەیان كلدانی هاوڕێی بافڵ تاڵەبانی بڕیاریدا، لویس ساكۆ بەغدادی بەرەو هەولێر بەجێهێشت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆك كۆمار لە یەكەم تاقیكردنەوەدا لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق كەوتوەتە ناو ململانێی مەسیحییەكانەوە، ململانێیەك كە جەمسەرێكی ئێران‌و جەمسەرەكەی تری ئەمریكا‌و ئەوروپایە. لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە گەورەترین ئاڵنگارییە رووبەڕووی لەتیف رەشید دەبێتەوە، كێشەكە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی وەقفەكانی مەسیحییەوە هەیە لە عێراق، لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی‌و  باڵی سیاسی‌و چەكداری مەسیحییەكاندا، دەسەڵاتی ئاینی لەلایەن ڤاتیكانەوە پاڵپشتی دەكرێت، باڵە سیاسی‌و چەكدارییەكەش لە ئێرانەوە نزیكە‌و رێبەرەكەیان لەلایەن ئەمریكاوە خراوەتە ناو لیستی سزاكانەوە. ئەمە یەكەم تاقیكردنەوە بوو بۆ سەرۆك كۆماری عێراق، ئەو لەنێوان بەرەی خۆرئاواو ئێراندا، لە بەرژەوەندی هێڵە ئێرانییەكە بڕیاریدا.   ناكۆكی ساكۆ‌و رەیان كلدانی ناكۆكی ناو ماڵی مەسیحییەكان لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ململانێی هەژموون هەیە لەنێوان دامەزراوەی ئاینیی مەسیحی كە (لویس ساكۆ) نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ باڵی سەربازی مەسیحییەكان لە عێراق كە (رەیان كلدانی) نوێنەرایەتی دەكات، هەردوو جەمسەری ناكۆكییەكە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان بەسەر مەسیحییەكانی عێراقدا بسەپێنن، بەدیاركراویش دەسەڵاتی خۆیان بەسەر وەقفەكانی مەسیحیدا بسەپێنن. كلدانی كە سەربە گروپەكانی حەشدی شەعبی شیعەیە، دەوترێت لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەمانگیی (لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران) هاندەدرێت بە ئاڕاستەی دژایەتیكردنی لویس ساكۆ، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گروپە شیعەكان رێبەرایەتی مەسیحییەكانی عێراق لەبەرژەوەندی خۆیان كۆنترۆڵ بكەن. مەرسومی 147 لەنێوان مام جەلال‌و لەتیف رەشیددا رۆژی 3ی ئەم مانگە لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومی ژمارە (147)ی ساڵی 2013ی هەڵوەشاندەوە، مەرسومێك كە لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەركراوە‌و (لویس روفایل ساكۆ) وەكو پاتریاكی بابلی كلدانەكان لە عێراق‌و جیهان‌و بەرپرسی وەقفی مەسیحییەكان لە عێراق دەناسێنێت. لێرەوە ئیتر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی پێكهاتەی مەسیحی عێراق بەڕووی لەتیف رەشیددا تەقییەوە، ئێوارەی رۆژی 10ی ئەم مانگە، پاتریاكی كلدانی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا كشاندنەوەی مەرسومی كۆماریی تایبەت بە دانانی لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رەتكردەوە، سەرسوڕمانی خۆی لەو بڕیارە نیشاندا‌و بە بڕیارێكی بێ پێشینە لە مێژووی عێراقدا ناوی برد. بەیاننامەكە دەڵێ:" ئەمە بڕیارێكی سیاسی بەدخوازانەیە تەنیا دژی كەسایەتی پاتریاك ساكۆ نییە كە كەسایەتییەكە لە ناوخۆ‌و دەرەوە بە هەڵوێستە نیشتمانییەكانی ناسراوە، بەڵكو دژی پێگەی پاتریاكی درێرینە لە عێراق‌و جیهاندا". پاتریاكی كلدانی كە گەورەترین كڵێسای عێراقە داوا دەكات" دۆخەكە بگەڕێندرێتەوە بۆ رەوتی ئاسایی خۆی، بەرلەوەی بەرەو قەیران پەرەبسەنێت‌و كاردانەوەی نەخوازراو بەدوای خۆیدا بهێنێت". هەندێك لە سەرچاوە سیاسییەكان باسلەوە دەكەن، بڕیاری كشاندنەوەی مەرسومی دانانی لویس ساكۆ لەلایەن لەتیف رەشیدەوە، بەهۆی ئەو فشارانە بووە لەلایەن لایەنە مەسیحییەكانەوە لەسەر سەرۆكایەتیی كۆمار دروستكراوە، بەتایبەتیش لەلایەن گروپی (بابلیۆن)ی چەكدارەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات‌و یەكێكە لە گروپەكانی حەشدی شەعبی‌و هاوكات لایەنێكی پێكهێنەری كابینەی حكومەتە لە عێراق. ئەو سەرچاوانە دەڵێن" بڕیارەكەی لەتیف رەشید بۆ هەڵوەشاندنەوەی مەرسومەكەی لویس ساكۆ بەتەواوەتی بڕیارێكی سیاسییە، وا دەردەكەوێت سەرۆك كۆمار ئاگاداری باگراوندی كێشەی ناو ماڵی مەسیحییەكان نییە، یاخود ئەوەیە ملكەچ بووە بۆ فشارەكان". ئەم فشارانە سەرۆكایەتیی كۆماری عێراقی ناچاركرد رۆژی 7ی ئەم مانگە روونكردنەوەیەك لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی 147وە دەربكات، روونكردنەوەكە دەڵێ" كشاندنەوەی مەرسومە كۆمارییەكە بۆ دەستبردن نییە بۆ دۆخی ئاینیی‌و یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق‌و جیهان دانراوە، بەڵكو بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، بەوپێیەی مەرسومی ژمارە 147ی ساڵی 2013 بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوری‌و یاسایی دەرچووە، سەرباری ئەمەش سەرۆكی كڵێسا‌و تائیفەكانی تریش داوای دەركردنی مەرسومی كۆماریی هاوشێوە دەكەن بەبێ بوونی هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریی". لویس ساكۆ شارەزایانە‌و سیاسیانە وەڵامی لەتیف رەشیدی دایەوە‌و رایگەیاند" ئایا مەرسومەكەی مام جەلال هەڵەیە؟ ئێوە هاتوون ئەو هەڵەیە راستدەكەنەوە؟". سەرۆكایەتی كۆمار لەسەر ئەم بابەتە ناچاربوو، روونكردنەوەی دووەم بڵاوبكاتەوە كە تێیدا هۆكاری كشاندنەوەی مەرسومی 147 بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە" پێشترو لە هەمان سەروەختدا دوو مەرسومی كۆماریی بۆ دوو كەسایەتی ئاینیی دەرچووە‌و نوێ نەكراوەتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە مەرسومانە لە بنەڕەتەوە پاڵپشتی دەستورییان نییە، مەرسومی كۆماریی تەنیا بۆ ئەو كەسانە دەردەچێت كە لە دامەزراوە‌و سەرۆكایەتییەكان‌و وەزارەت‌و دەستە حكومییەكاندا كاردەكەن، دامەزراوەی ئاینیی فەرمانگەی حكومی نییە‌و پیاوی ئاینیش كە ئەم دامەزراوانە بەڕێوەدەبەن فەرمانبەری دەوڵەت نین تاوەكو مەرسومیان بۆ دەربكرێت". بەڵام پاتریاكی كلدانی لە بەیاننامەی خۆیدا لەبارەی ئەم بابەتەوە باسلەوە دەكات" لەسەردەمی خەلافەتی عەباسییەكانەوە پاتریاك بەرائەتنامەی فەرمی پێدراوە‌و لەسەردەمی عوسمانییەكانیشدا ئەمە هەر بەردەوام بووە‌و پاتریاك فەرمانی پێدراوە‌و كۆپی ئەو فەرمانەمان هەیە كە پێی دەوترێت " الگغرا‌و "، لەسەردەمی پادشایەتی‌و كۆماریشدا هەر بەمشێوەیە بووە". پاتریاكی كلدانی ئاماژە بەوە دەكات، ئەم جۆرە مەرسومانە لە وڵاتانی عەرەبیش بۆ تائیفە مەسیحییەكان دەردەچێت، لەوانە ئوردن‌و میسرو سوریا‌و لوبنان، بۆیە ئەمان تێناگەن پاڵنەری پشتی بڕیارەكەی سەرۆك كۆمار چییە‌و وایدەبینن بڕیارەكەی سیاسییە. ئەگەر سەرۆك كۆمار سوربێت لەسەر بۆچونەكەی خۆی كە دەركردنی مەرسومی كۆماریی بۆ پیاوە ئاینییەكان نادەستورییە، دەبێت ئەو مەرسومانەی تریش هەڵوەشێنێتەوە كە بۆ زیاتر 20 سەرۆك‌و ئەسقەفی كڵێساكان لە عێراق دەرچوون. سەرباری روونكردنەوەكانی سەرۆكایەتی كۆمار، ناڕەزایەتییەكان دژی بڕیارەكەی لەتیف رەشید پەرەسەندنی بەخۆوە بینی، بەیانی رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، مەسیحییەكانی عەنكاوە لە هەولێر لەبەردەم كڵێسای (مار یوسف) بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی كۆبونەوە، بەناوی گروپ‌و لایەنە مەسیحییەكانەوە بەیاننامەیان دژی سەرۆك كۆمار خوێندەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی سوكایەتی بە یەكێك لە سیمبولە ئاینییەكانی ئەوان كردووە، لە ناحیەی (ئەلقوش)ی باكوری موسڵیش بۆ هەمان مەبەست خۆپیشاندان كرا.    مەسیحییەكانی هەولێر لە پارتییەوە نزیكن، رەیان كلدانیش وەكو جەمسەرێكی تری ئەم ناكۆكییە لە یەكێتییەوە نزیكە‌و یەكێكە لە دۆستە نزیكەكانی بافڵ تاڵەبانی. سكاڵای رەیان دژی ساكۆ چەند مانگی رابردوو، پەیوەندی نێوان لویس ساكۆ و رەیان كلدانی گرژی تێكەوت، لەرێگەی میدیاكان‌و كۆنگرەی رۆژنامەوانییەوە قسەی توندیان كرد‌و یەكتریان تۆمەتبار كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێی ناكۆكی بوو لەبارەی دۆخی ئاینی‌و سیاسی مەسیحییەكان لە عێراق، كە خۆی لە ساڵی 2003‌و كەوتنی سەددامەوە دۆخێكی خراپ‌و ناجێگیرە. لویس ساكۆ هێرشی كردەسەر رەیان كلدانی‌و وا ناوی برد كە "نوێنەرایەتی پێكهاتەی مەسیحی" ناكات، تۆمەتباری كرد بەوەی" تێوەگلاوە لە دزینی موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكان. ساكۆ رۆژی 6ی ئایاری ئەمساڵ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" رێگا بەخۆم نادەم كەسێكی وەكو رەیان كلدانی ببینم، كە موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكانی لە بەغدادو نەینەواو دەشتتی نەینەوا دزیوە‌و بە یارمەتی ژنێك كە لە پۆستی وەزیردا دایناوە (مەبەستی ئیڤان فایەق جابرۆ وەزیری كۆچ‌و كۆچبەرانی عێراقە كە سەربە بزوتنەوەی بابلیۆنە) دەیەوێت پیاوانی ئاینیی مەسیحی بكڕێت". لەسەر ئەم قسانە، رەیان كلدانی سكاڵای یاسایی لەسەر لویس ساكۆ تۆماركرد، ئەمڕۆ ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق فەرمانێكی دەركرد بۆ ئامادەبوونی لویس ساكۆ لەماوەی 48 كاتژمێردا لەبەردەم دادگا، بەگوێرەی نوسراوەكە ئەگەر ساكۆ ئامادە نەبێت، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت. بەگوێرەی نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی بەغداد، بڕیارەكە لەلایەن دادوەری دادگای لێكۆڵینەوەی كەرخەوە دەرچووە كە تایبەتە بە دۆسیەكانی راگەیاندن‌و بڵاوكردنەوە. ساكۆ لە بەغدادەوە گواستیەوە بۆ هەولێر لویس ساكۆ كە ماڵەكەی لەناوچەی "مەنسور"ە لە بەغداد، نەچووە بەردەم دادگا، ئەمڕۆ نوسراوێكی بە ئیمزای خۆیەوە دەركرد، تێیدا بڕیاریدا لە بەغداد بكشێتەوە‌و دەسەڵاتەكانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان. وەكو خۆی لە نوسراوەكەیدا باسی لێوەكردووە، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە، رووبەڕووی فشارێكی بەردەوام بووەتەوە، لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق تۆمەتبار دەكات بەوەی "بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن فەرمانەكەی دەركردووە، بۆ ئەوەی رەیان بكات بەو كەسەی كە كاروباری وەقفەكانی كڵێسا بگرێتەدەست‌و براكانیشی بكات بە هاوبەشی خۆی‌و پۆستیان پێبدات، هەروەها ئیڤان فایەقی وەزیری كۆچبەرانیش بكات بە ئەمینداری گشتی پاتریاكی‌و نەوفڵ بەهای زاواشی بكات بە سەرۆكی دیوانی وەقفی مەسیحی‌و ئاینیەكانی ترو بەمشێوەیە گەمە قێزەونەكەی تەواو بكات". دوای بڕیارەكەی بۆ كشانەوەی لە بەغدادو رۆیشتنی بۆ هەولێر، رەیان كلدانی راگەیاندراوێكی لەسەر لویس ساكۆ دەركرد، تێیدا دەڵێ:" ئێمە ئەو قسانە رەتدەكەینەوە كە لە پەیامەكەی لویس ساكۆدا هاتووە، ئێمە بزوتنەوەیەكی سیاسین‌و كەتیبە نین، بزوتنەوەیەكی سیاسی بەشدارین لە پرۆسەی سیاسیدا‌و بەشێكین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت، جەخت دەكەین كشاندنەوەی مەرسوم لە لویس ساكۆ بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمار بووە نەك بزوتنەوەی بابلیۆن‌و ئەو كارە بۆ مەبەستی راستكردنەوەی دۆخی دەستوری كراوە‌و فەخامەتی سەرۆك كۆمار مەرسومی نوێی قەداسەتی پاتریاكی بۆ ئەو كڵێسایانەی تر دەرنەكردووە كە ئەنجومەنەكانیان هەڵیانبژاردوون". رەیان كلدانی زیاتر لەسەری دەڕوات‌و دەڵێ" ئەگەر لویس ساكۆ داوای دەوڵەتی یاسا‌و دامەزراوە دەكات بۆچی بەردەوام پەنا بۆ میدیاكان دەبات بۆ لێدانی پەرلەمانتارانی كوتلەی بابلیۆن‌و تۆمەتی بێ بنەمایان دەخاتە پاڵ‌و لەبری ئەوە پەنا بۆ دادگا نابات‌و سكاڵا تۆمار بكات". كلدانی باسلەوە دەكات چەندینجار هەوڵیداوە سەردانی لویس ساكۆ بكات لە بارەگاكەی یان هەر كڵێسایەك كە ئەو دیاری بكات، بەڵام هەموو جارێك ئەو رەتیكردوەتەوە.. بۆیە ئێستاش كە بڕیاریداوە بكشێتەوە بۆ كوردستان، ئەوان ئومێدەوارن لەم ماوەیەدا پێداچوونەوە بە هەڵوێستە سیاسی‌و میدیاییەكانیدا بكات‌و پێیانوایە لویس ساكۆ ملكەچ بووە بۆ ئەجێندای سیاسی‌و جارێكی تر مەسیحییەكان وەكو كارتی فشار لەنێوان نەهەنگە سیاسییەكاندا بەكاردەهێنێت.    

راپۆرتی شیكاری: فه‌رزه‌ند شێركۆ خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ئاسۆی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌رده‌م (ی.ن.ك) و (پ.د.ك) سه‌ره‌تا: هاری ڤی. جافا، فه‌یله‌سوفی سیاسی ئه‌مریكی (١٩١٨-٢٠١٥)، باوه‌ڕی وایه‌ كه‌ "هیچ مشروعییه‌تێك نییه‌ بۆ حوكمی زۆرینه‌، ئه‌گه‌ر له‌و حكومه‌تەدا مافی كه‌مینه‌ ره‌چاو نه‌كرابێت". له‌ كتێبی (سه‌رله‌نوێ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا)، جافا ده‌ڵێت " كام ده‌سه‌ڵاتی مه‌شروع له‌ دایك ده‌بێت له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی كه‌ تیایدا ئازادیی راده‌ربڕین، یا ئازادیی چاپه‌مه‌نی، یان مافی گردبوونه‌وه‌ی ئاشتیخوازانه‌ی خه‌ڵك بۆ گۆڕانكاری، بوونی نه‌بێت؟ له‌ سه‌رده‌می ناپلیۆنه‌وه‌، راپرسی بووه‌ به‌ ئامرازێكی خوازراوی ده‌سه‌ڵاته‌ خۆسه‌پێنه‌كان. له‌ دوا هه‌ڵبژاردندا كه‌ صه‌دام حسێن ئه‌نجامی دا، ٪٩٩ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ست هێنا، له‌م رووه‌وه‌ صه‌دام له‌ هیتله‌ر و ستالینیش له‌پێشتر بوو". جافا له‌ درێژه‌ی نووسینه‌كه‌ی دا پێداگری ده‌كات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ "كه‌ڵكه‌ڵه‌ی نووسه‌رانی (په‌ڕه‌ فیدراڵییه‌كان) رێگری بوو له‌ سته‌مكاریی زۆرینه‌". جافا ده‌ڵێت "ئه‌و ئایدیایه‌ی كه‌ زۆرینه‌ ماف (ده‌به‌خشێت) به‌ كه‌مینه‌، بریتییه‌ له‌ پوچییه‌كی بێ كۆتا"، چونكه‌ "ئامانجی حكومه‌تی زۆرینه‌، دابینكردنی مافێكه‌ كه‌ هه‌ر هاووڵاتییه‌ك به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان هه‌یه‌تی. به‌ ده‌ربڕینێكی ودرتر، (شتێك به‌ ناوی) مافی كه‌مینه‌ بوونی نییه‌. ته‌نها مافی تاكه‌كه‌س بوونی راسته‌قینه‌ی هه‌یه‌. ته‌نها به‌م هۆكاره‌ كه‌ زۆرینه‌ و كه‌مینه‌ خاوه‌نی مافی یه‌كسانن و له‌ ئه‌نجامدا به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌شیان هه‌یه‌، حكومه‌تی زۆرینه‌ ده‌بێت به‌ ئامرازێكی مه‌شروعی حوكمڕانی." ئه‌م نووسینه‌، ده‌یه‌وێت به‌رمه‌بنای تێزه‌كه‌ی هاری جافا، تێەگەیشتنی ئه‌م رۆژانه‌ی پارتی دیموکراتی کوردستان سەبارەت بە دیموکراسی و حكومه‌تی زۆرینه‌، شه‌نوكه‌و بكا، ئه‌وه‌ دووپات بكاته‌وه‌ كه‌ شەرعییەت نادرێت به‌ حوکمڕانیی زۆرینە تا ئه‌و حوكمڕانییه‌، مافی کەمینه‌ش وه‌ك زۆرینه‌ ره‌چاو نه‌كات. له‌ كۆتاییشدا، ئه‌م نووسینه‌ نه‌خشه‌ڕێیه‌ك بۆ داڕشتنه‌وه‌ی چوارچێوەیەکی نوێ بۆ راگرتنی هاوسەنگی هێز لە هه‌رێمی كوردستانی عێراق و پاراستنی كیانه‌كه‌ پێشنیار ده‌كا. تیرۆركردنی رێككه‌وتنی سیاسی: بۆ داڕشتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌سه‌ر ئاستی كوردستان و پێكهێنانی كابینه‌ی نۆی حكومه‌تی هه‌رێم، رۆژی ٤ی ٣ی ٢٠١٩، پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان (رێككه‌وتنی سیاسی)یان ئیمزا كرد. ئه‌م رێككه‌وتنه‌ پێكهاتبوو له‌ (١٨) خاڵ و پاشكۆیه‌ك. له‌ پاشكۆكه‌دا هاتووه‌ "هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ پێكهێنانی حكومه‌تی هه‌رێم، هه‌نگاوه‌كانی پێویست بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی پارێزگای كه‌ركوك به‌ دانانی پارێزگاریشه‌وه‌ به‌پێی رێككه‌وتنی نێوان به‌ڕێزان  بارزانی و  كۆسره‌ت ره‌سوڵ ده‌ست پێ ده‌كات". ئه‌م پاشكۆیه‌، كه‌ بۆ یه‌كێتی، رۆحی رێككه‌وتنه‌كه‌ بوو، له‌لایه‌ن پارتییه‌وه‌، په‌راوێز خرا و هه‌رگیز هاوته‌ریب به‌ پێكهێنانی كابینه‌ی حكومه‌ت، كێشه‌ی كه‌ركوك و دانانی پارێزگار كاری له‌سه‌ر نه‌كرا. هه‌ژده‌ خاڵه‌كه‌ی تریش كه‌متازۆر، دۆخیان له‌ پاشكۆكه‌ باشتر نه‌بوو.  خاڵی دوو: "هه‌ردوولا له‌ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمی كوردستاندا، شه‌راكه‌تی راسته‌قینه‌ و كارا له‌ نێوانیان بونیات ده‌نێن"،  سێ: "هه‌ردوولا له‌رێگه‌ی حكومه‌ته‌وه‌ كارده‌كه‌ن بۆ رێكخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئاسایشی ناوخۆ له‌ چوارچێوه‌ی دامه‌زراوه‌ نیشتمانییه‌كان"  چوار: "به‌هێزكردنی رۆڵی دامه‌زراوه‌كانی چاودێری له‌ هه‌رێمی كوردستان"  پێنج: خستنه‌ڕووی "به‌رنامه‌ی هاوسه‌نگ و تێری حكومه‌ت بۆ سه‌رتاسه‌ری كوردستان"  شه‌ش: "له‌ خولی پێنجه‌می په‌رله‌ماندا نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم ته‌واو بكرێت و خواسته‌ جیاوازه‌ سیاسییه‌كان و ئه‌و یاسایانه‌ی ره‌هه‌ندی نیشتمانییان هه‌یه‌ به‌ سازان چاره‌سه‌ر بكرێت"  حه‌وت: "هه‌ردوولا له‌رێی حكومه‌ته‌وه‌ هه‌نگاوی هاوبه‌شیان ده‌بێ بۆ هه‌مه‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی راژه‌ و سندوقی خانه‌نشینی"  هه‌شت: "په‌له‌ بكرێت له‌ دروستكردنی سندوقی داهاته‌كانی نه‌وت و گاز"  نۆ: "هاوهه‌وڵوێستی له‌سه‌ر ئاستی حكومه‌تی فیدراڵی، و دامه‌زراندنی هاوپه‌یمانی فراكسیۆنه‌ كوردستانییه‌كان ئامانجی هاوبه‌شی هه‌ردوولا ده‌بێت"  ده‌: "هه‌ردوولا دیدگای هاوبه‌شیان ده‌بێت بۆ مامه‌ڵه‌ كردن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی ده‌وروبه‌ر و چاره‌سه‌ركردنی ئاشتیانه‌ی كێشه‌ی كورد له‌ به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان "، و... هه‌ژده‌: "بۆ جێبه‌جێ كردن و به‌دواداچوونی ناوه‌ڕۆكی ئه‌م رێككه‌وتنه‌، لیژنه‌یه‌كی باڵای هاوبه‌ش پێكدێت و مانگانه‌ كۆده‌بنه‌وه‌"! ئارگیومێنتی پارتی دیموكراتی كوردستان: ئێستا و دوای زیاتر له‌‌ چوارساڵ له‌ ئیمزاكردنی، هه‌ر شرۆڤه‌كارێكی ریالیست ده‌توانێت په‌راوێزخستنی رێككه‌وتنه‌ سیاسییه‌كه‌‌ و كاریگه‌رییه‌ تاڵه‌كانی له‌سه‌ر ئه‌زموونی حوكمڕانیی كوردی ببینێت، جگه‌ له‌ ئه‌ندامێكی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی و نزیك له‌ بارزانی كه‌ رۆژی ١٢ی٧ی ٢٠٢٣، له‌ كه‌ناڵێكی حزبه‌كه‌یه‌وه‌ وتی "رێككه‌وتنه‌كانی پێشووی نێوان هه‌ردوو حزب به‌ رێژه‌یه‌كی زۆر جێبه‌جێ كراون." ئه‌م لێدوانه‌، یا نیشانه‌ی درك نه‌كردنه‌ به‌وه‌ی كه‌ روویداوه‌، یان هه‌وڵه‌ بۆ به‌لاڕێدابردن. ئه‌گه‌ری دووه‌میان به‌هێزتره، چونكه‌ ئه‌و به‌رپرسه‌، له‌ درێژه‌ی دیمانه‌كه‌یدا ده‌ڵێت " بژارده‌ی سه‌ره‌كی پارتی بریتییه‌ له‌ سفركردنه‌وه‌ی كێشه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و پابه‌ندبوونه‌ به‌و بنه‌ما و رێككه‌وتننانه‌ی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی له‌سه‌ر دروستكراوه." واته‌، دانده‌نێت به‌و راستییه‌ی كه‌ رێككه‌وتنه‌كانی رابردوو، "به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر" جێبه‌جێ نه‌كراون. گه‌رچی دواتر، "دروستكردنه‌وه‌ی پردی متمانه‌" و "گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ رێككه‌وتننامه‌ی ستراتیژی" به‌ پێویست ده‌زانێت، به‌ڵام به‌رپرسه‌كه‌ "لێك نزیكبوونه‌وه‌ی ستراتیژی" به‌تایبه‌ت له‌ بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان دا، كورت ده‌كاته‌وه‌.     ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌ی سه‌ره‌وه‌، بۆ گشتاندنی په‌یامی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمیته‌ی ناوه‌ندیی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو كه‌ ١٢ی ٧، ئه‌نجامدرا و له‌ ته‌وه‌ری پێنجه‌می به‌یاننامه‌كه‌دا ، به‌روونی هاتووه‌ كه‌ پارتی، یه‌كێتیی تا ئه‌و كاته‌ پێویسته‌ كه‌ رایبكێشێته‌ ناو پرۆسه‌ی ئاڵۆز و ناڕوونی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌. "ره‌خساندنی كه‌ش و هه‌وایه‌كی  له‌بار بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن،... و لەو‌پێناوه‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین (ئیداره‌ی بارودۆخه‌كه‌ بده‌ین) به‌شێوه‌یه‌ك جیاوازییه‌كان رێگرنه‌بن له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن دا". (هه‌وڵده‌ده‌ین ئیداره‌ی بارودۆخه‌كه‌ بده‌ین) راستگۆترین ده‌ربڕینی سیاسییه‌ كه‌ پارتی، بۆ پرۆسه‌ی سیاسی  هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌تی. (ئیداره‌دان) جیاوازه‌ له‌ (به‌ڕێوه‌بردن) و جیاوازه‌ له‌ (هه‌ستكردن به‌ به‌رپرسیارێتی). ئیداره‌دان، چه‌مكێكی سلبییه‌ كه‌ بۆ پێناسه‌كردنی "مامه‌ڵه‌یه‌كی كاتی له‌ دۆخێكی ناچاری دا" به‌كارده‌هێنرێت. به‌ڵام ئایا راستكردنه‌وه‌ی دۆخی هه‌رێمی كوردستان، پێویستی به‌ (سه‌ركردایه‌تی كردن) هه‌یه‌ یان (ئیداره‌دان). ئه‌گه‌ر تا ئێستا، تێگه‌یشتنی پارتی له‌ "دۆخی شه‌راكه‌ت" روونبووبێته‌وه‌، ئه‌وا وتارێكی سكرتێری مه‌كته‌بی سیاسی پارتی، رووانگه‌ی حزبه‌كه‌ بۆ كایه‌ی دیموكراسی، به‌رجه‌سته‌ تر ده‌كات. ئه‌و به‌رپرسه‌ی پارتی، رۆژی ١٠ی ٧، له‌ وتارێكدا كاردانه‌وه‌ی سه‌رۆكی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، له‌به‌رامبه‌ر لێدوانێكی هه‌ڵه‌ی به‌رپرسی راگه‌یاندنی پارتی به‌رامبه‌ر یه‌كێتی، به‌ "هه‌ڵچوون" ناوده‌بات، و داوا ده‌كات "یه‌كێتی مێژووی باوكانی دامه‌زرێنه‌ری خۆی جێنه‌هێڵێت كه‌ پێشتر كادری پارتی بوون". ئه‌گه‌ر وه‌ك جافا باسی ده‌كا، ئازادی سیاسی و راده‌بڕین، كۆڵه‌كه‌ی دیموكراسی بن، ئه‌وا" دیموكراتترین ئاراسته‌ی ناو پارتی"، هێشتا ته‌نها باوه‌ڕی به‌و راده‌ربڕینه‌ هه‌یه‌ كه‌ له‌ خولگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی حزبه‌كه‌ی خۆیدا، بخولێته‌وه‌. سه‌رباری كورتهێنانه‌ فیكرییه‌كان، به‌ڵام هێشتا په‌یامی ئه‌م دوو به‌رپرسه‌ی پارتی - كه‌ نوێنه‌رایه‌تی هه‌ردوو ئاراسته‌ی جیاوازی حزبه‌كه‌ ده‌كه‌ن بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و دۆخی هه‌رێمی كوردستان، شایانی ئه‌وه‌یه‌ وه‌ك ده‌رفه‌ت ته‌ماشا بكرێت، به‌تایبه‌ت بڕگه‌كانی  "دروستكردنه‌وه‌ی متمانه‌"، "كاركردن بۆ یه‌كڕیزی"، "زیندوكردنه‌وه‌ی رۆحی رێككه‌وتننامه‌ی ستراتیژی"، "روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌كانی ده‌ره‌وه‌ به‌ هاوبه‌شی" كه‌ چه‌خماخه‌ی ئه‌وه‌یان تێدایه‌ هه‌ردوولا به‌ره‌و رێككه‌وتنێكی نوێی ستراتیجی ئاراسته‌ بكه‌ن.   ئه‌نجام: كوردستانی باشوور، كیانێكه‌ دێرینتر له‌ پارتی سیاسی، و گشتگیرتر له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی تاكه‌كه‌س. له‌كاتێكدا ئه‌م یه‌كه‌ سیاسییه‌ ده‌یتوانی نوێنه‌رایه‌تی سیاسی "گه‌وره‌ترین گه‌لی بێ ده‌وڵه‌ت" بكا، به‌هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی ناته‌ندروستی حزبی و كه‌سی،  له‌به‌رده‌م داڕماندایه‌. داڕمانی هه‌رێم، به‌ ته‌نها له‌ جڵه‌وكردنی جوگرافیاكه‌ی، شێواندنی مێژووه‌كه‌ی، و په‌كخستنی ئامرازه‌كانی هێزی: سیاسی و دیپلۆماسی، ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی، سه‌بازی و هه‌واڵگری، كورتنه‌بۆته‌وه‌، به‌ڵكو ئاستی "تەندروستی کولتووری نیشتمانی" – كه دژه‌ ته‌نێكی گشتگیری خۆڕسكی نیشتمانییه‌، له‌م هه‌رێمه‌ زۆر دابه‌زیوه‌. په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسییه‌كان له‌سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستانی عێراق و له‌به‌رامبه‌ردا پاشه‌كشێیه‌كی نیشتمانیی سه‌رتاپاگیر،  ئه‌وه‌ ده‌ڵێن كه‌ چیتر گه‌لی كوردستان ناتوانێت، خۆسه‌رانه‌، له‌سه‌ر ئاستی فیكر و كرده‌وه‌، به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ نه‌رم و كرده‌ییانه‌ خۆی رابگرێت، كه‌ رۆژ دوای رۆژ، گه‌وهه‌ره‌كه‌ی داگیر ده‌كه‌ن. چاره‌سه‌ر پیاچوونه‌وه‌یه‌كی بنچینه‌ییه‌ به‌و ژێرخانه‌ سیاسییه‌ی كه‌ له‌ناو كوردستانی باشووردا، هه‌رێمی كوردستانی تیا بنیادنراوه‌. ئه‌گه‌رچی، له‌م ناوچه‌یه‌ "شۆڕش"، (ئه‌ده‌بیاتێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی سیاسی) دوای خۆی جێنه‌هێشتووه‌ و هێشتا پاساوه‌كانی پێویستیی حكومه‌تی كوردی، بۆ هه‌موو خه‌ڵكی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات رووننین، به‌ڵام ته‌نها هه‌رێمێكی به‌هێزی سه‌قامگیر، ده‌توانێت ئه‌زموونی مێژوویی حوكمڕانیی گه‌لی كوردستان له‌ له‌ناوچوون بپارێزێت. هه‌رێمی به‌هێز، ده‌توانێت به‌رهه‌می حوكمڕانییه‌كی به‌هێز بێت، به‌ڵام به‌هێز، یه‌كسان نییه‌ به‌ تاكڕه‌و، گه‌نده‌ڵ و نادیموكرات. ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستان، له‌بری راوه‌ستان له‌به‌رده‌م هه‌ره‌سێكی چاوه‌ڕوانكراوی له‌سه‌رخۆ، پێویستی بۆ داڕشتنه‌وه‌ی سیستمی سیاسی و بیناكردنه‌وه‌ی خۆی له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌رعییه‌ت و مه‌شروعییه‌ته. شه‌رعییه‌تی ده‌ستووری، و مه‌شروعییه‌تی جه‌ماوه‌ری، كۆڵه‌كه‌ به‌هێزه‌كانی ده‌سه‌ڵاتن، كه‌ پێده‌چێت یه‌كێتی و پارتی - ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت دۆخی ئێستا تێپه‌ڕێنن، له‌ رێی گۆڕینی گه‌ڵاڵه‌ نامه‌ی فیكریی (مامه‌ڵه‌ی ناچاری) یه‌وه‌ بۆ (رێككه‌وتنی ستراتیجی)، سه‌ره‌تاكانی قۆناغێكی نوێ بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان دابڕێژین. رێككه‌وتنێكی ستراتیجیی گشتگیر كه‌ بتوانێت سه‌ركردایه‌تی كردنێكی ته‌ندروست بۆ هه‌رێم و كابینه‌یه‌كی دوو حزبی بۆ پارتی و یه‌كێتی زامن بكا، به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هه‌ڵبژاردنی هه‌رێمی كوردستان لاده‌با و مانا بۆ "هه‌ڵبژاردن" ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌؛ سه‌قامگیرییه‌كی رێژه‌یی ده‌داته پرۆسه‌ی سیاسی كه‌ بنیادنانی به‌دوادا دێت؛ كۆده‌نگیی كوردی به‌رامبه‌ر به‌غدا و وڵاتانی ناوچه‌كه‌ دابین ده‌كات كه‌ ره‌خسێنه‌ر ده‌بێت تا هۆشیارانه‌تر (ئامرازه‌كانی هێز) له‌ چوارچێوه‌ی پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كوردستاندا بخرێنه‌ كار. سه‌رباری به‌های فره‌یی سیاسی، و ره‌چاوكردنی رۆڵی پارت و گروپه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تر، به‌ڵام به‌ كرده‌وه‌، پانتاییه‌كانی داڕشتنی په‌یمانێكی كۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌ستنیشان كردنی ده‌سته‌یه‌كی دامه‌زرێنه‌ر بۆ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم و، هه‌نگاوه‌كانی دواتری سه‌رپێخستنی ده‌وڵه‌تێكی دیفاكتۆی كوردی - ئه‌گه‌ر باوه‌ڕمان پێی بێ، به‌ داڵانی (رێككه‌وتنێكی نوێی ستراتیجی) له‌ نێوان یه‌كێتی و پارتیدا ده‌ڕوا.  

شیكاری: درەو 🔻 پاڵپشت بە ڕاپۆرتی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە هەردوو شێوەی هەناردەکردن و فرۆشتنی ناوخۆ بڕی (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە کە (88%)ی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان و (12%)ی لەناوخۆدا ساغکراوەتەوە. بە تێکرای رۆژانەی (408 هەزار و 39) بەرمیل. 🔹 بە تێکڕا بە شێوەی فرۆشتنی (ناوخۆ و بۆری) بەرمیلێک نەوت بە (63.14) دۆلار فرۆشراوە، لە کاتێکدا لە بازاڕەکانی جیهان (81.18) دۆلار و کۆمپانیای سۆمۆ بە (75.55) دۆلار فرۆشتووەیەتی، واتە هەرێم بەراورد بە جیهان زیاتر لە (18) دۆلار و بەراورد بە عێراق، هەرێم بە زۆرتر لە (12) دۆلار هەرزانتر نەوتەکەی خۆی فرۆشتووە. 🔹 ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم فرۆشتوویەتی کۆمپانیای "سۆمۆ" بەو نرخەی خۆی نەوتی عێراقی پێ فرۆشتووە ساغیبکردایەتەوە بڕی (574 ملیۆن 590 هەزار و 523) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو نرخەی ئێستای هەرێم خۆی هەناردەی کردووە. 🔹 کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەوتی هەرێمەوە بەدەستهاتووە، بڕی (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) چووە بۆ خەرجی و تەنها بڕی (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار و بە ڕێژەی (43%) گەراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. پرۆسەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2023 فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رۆژی (13ی تەموزی 2023) بڵاوی کردەوە، كۆمپانیای دیلۆیت، ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەکی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت، کۆی بەرهەمی نەوت (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوت بووە، بڕی هەناردەكردن (32 ملیۆن و 307 هەزار و 382) بەرمیل و بڕی تەرخانکراویش بۆ پاڵاوگە (4 ملیۆن و 39 هەزار و 232) بەرمیل بووە، هەروەها بڕی فرۆشی ناوخۆ  (376 هەزار و 861) بەرمیلە. لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە داهاتی گشتیی نەوت لە هەرێمی كوردستان (2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396) دۆلار بووە، لە كاتێكدا تێکڕای نرخی بەرمیلێك نەوت (67.639) دۆلار بووە، لەم ڕێژەیەش داهاتی نەوتی ناوخۆ  (22 ملیۆن و 98 هەزار و 456) دۆلار و تێکڕای نرخی بەرمیلێكیش (58.638) دۆلار بووە. ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت ئەوەشی خستووەتە ڕوو، خەرجیی پڕۆسەی نەوت لە چارەکی یەكەمی ئەمساڵدا، (ملیارێك و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلار بووە و لەم ڕێژەیەش داهاتی ماوە بۆ حکومەت كە بۆ مووچەی مووچەخۆران تەرخان كراوە، بریتی بووە لە (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار. وەک ئەوەی لە گرافیکی خوارەوە رونکراوەتەوە.   لەم راپۆرتەدا ئەوە ڕووندەکەینەوە، کە نەوتی هەرێمی کوردستان تا چ ئاستێک هەزانتر فرۆشکراوە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، تەنانەت نرخی فرۆشتنی نەوتی عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"ەوە، هاوکات تیشک خستنە سەر ئەوەی ڕێژەی گەڕانەوەی داهاتی گشتی نەوت لە چی ئاستێکدایە؟ ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی لە ڕێگەی بۆری هەرێمەوە هەناردە کراوە، کۆمپانیای سۆمۆ بیفرۆشتبایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەتایبەت لە ڕووی داهاتەوە؟ هەڵسەنگاندنی فرۆشی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە هەردوو شێوەی هەناردەکردن و فرۆشتنی ناوخۆ بڕی (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە کە (88%)ی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان و (12%)ی لەناوخۆدا ساغکراوەتەوە. کۆی ئەو نەوتەی فرۆشراوە بە تێکرای رۆژانە بریتی بووە لە (408 هەزار و 39) بەرمیل. وەک لە هەواڵەکەدا هاتووە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بە تێکڕا لە ڕێگەی (ناوخۆ و بۆری)یەوە بەرمیلێک نەوتی بە (63.14) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، لە ماوەی ناوبراودا بە تێکڕای بریتی بووە لە (81.18) دۆلار، بەم پێیەش حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلێک نەوتی بە (18.04) دۆلار کەمتر فرۆشتووە. هاوکات بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هەر بەرمیلێک نەوت لە رێگەی "سۆمۆ"وە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بە تێکڕا دراوە بە (75.55) دۆلارو بەراورد بەم نرخەش هێشتا نەوتی هەرێم بە (12.41) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت، کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە دەستکەوتووە، بریتی بووە لە (2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396) دۆلار. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم فرۆشتوویەتی کۆمپانیای "سۆمۆ" بەو نرخەی خۆی نەوتی عێراقی پێ فرۆشتووە ساغیبکردایەتەوە کۆی داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (2 ملیار و 774 ملیۆن و 274 هەزار و 919) دۆلار، واتە نەوتی هەرێم بڕی (574 ملیۆن 590 هەزار و 523) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو نرخەی ئێستای، ئەمە سەرباری ئەوەی تێچووی هەناردەکردنی نەوتی عێراق زۆر کەمترە لە تێچووی نەوتی هەرێم وەک لە ڕاپۆرتەکەی "دیلۆیت"دا هاتووە. چونکە ئاماژە بەوە دراوە، کە لە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەوتی هەرێمەوە بەدەستهاتووە، بڕی (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) چووە بۆ خەرجییەکانی وەک؛ (گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران، سودو رسوماتی پەیوەست بە کڕیاران، شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان، خەرجی و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی تورکیا بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)، خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی هەرێم بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC)...)، لە بەرامبەردا تەنها بڕی (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار و بە ڕێژەی (43%) گەراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم و بۆ موچەی موچەخۆران تەرخان کراوە. (بڕوانە خشتەکەی خوارەوە)            

ئامادەكردنی: رێكخراوی روونبیین كۆمپانیای دیلۆیت،ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەگی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە سەرلە ئێوارەی ئەمڕۆ  چوارشەممە  ٢٠٢٣/٠٧/١٣ دواهەمین راپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت کە ئاماری وردبینیکراوی بەرهەم، هەناردە،خەرجی وفرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستانە بڵاوکرایەوە، واتە تا وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕیی  بۆری هەناردەی عێراق -تورکی بۆ بەندەری جەیهانی تورکیاوە.  كۆمپانیای دیلۆیت، ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەگی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت، کۆی بەرهەمی نەوت 36 ملیۆن و 723 هەزار و 475 بەرمیل نەوت بووە، بڕی هەناردەكردن 32 ملیۆن و 307 هەزار و 382 بەرمیل و بڕی تەرخانکراویش بۆ پاڵاوگە 4 ملیۆن و 39 هەزار و 232 بەرمیل بووە، هەروەها بڕی فرۆشی ناوخۆ  376 هەزار و 861 بەرمیلە. لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە داهاتی گشتیی نەوت لە هەرێمی كوردستان 2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396 دۆلار بووە، لە كاتێكدا تێکڕای نرخی بەرمیلێك نەوت 67.639 دۆلار بووە، لەم ڕێژەیەش داهاتی نەوتی ناوخۆ  22 ملیۆن و 98 هەزار و 456 دۆلار و تێکڕای نرخی بەرمیلێكیش 58.638 دۆلار بووە. بەپێی بەدواداچوونەکانی ڕوونبین تێكڕای نرخی برێنت لەو ماوەیەدا بریتی بووە لە ٨١.٢ دۆلار واتە تێكڕای داشکاندن بەراورد بەنرخی برێنت ١٣.٥٣ دۆلاربووە بۆ نەوتی هەناردە کراو بەڵام بۆ فرۆشی ناوخۆ ٢٢.٥٣ دۆلار بووە. ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت ئەوەشی خستووەتە ڕوو، خەرجیی پڕۆسەی نەوت لە چارەگی یەكەمی ئەمساڵدا، ملیارێك و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254 دۆلار بووە و لەم ڕێژەیەش داهاتی ماوە بۆ حکومەت كە بۆ مووچەی مووچەخۆران تەرخان كراوە، بریتی بووە لە 946 ملیۆن و 497 هەزار و 142 دۆلار. لەماوەی ئەم چارەکەدا کەدا تا ٢٠٢٣/٣/٢٥ دەکاتە ٨٣ رۆژ هەرێم رۆژانە بەتێکڕ ٤٤٢ هەزار و ٤٥١ بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە. وە تێکڕای هەناردەی رۆژانە بریتی بووە لە ٣٨٩ هەزارو و ٢٤٥ بەرمیل نەت. هەروەها رۆژانە ٤٨ هەزار و ٦٦٥ بەرمیلیش دراوە بە پاڵاوگە بۆ پاڵاوتن و بڕی ٤ هەزار و ٥٤٠ بەرمیلیش لە ناوخۆدا فرۆشراوە. لە کۆی داهاتی گشتی نەوت بڕی ٥٧٪ ی بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆشتووە و تەنها ٤٣٪ ی بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە هەروەک لە خشتەکەی خوارەوەدا دیارە. ڕاپۆرتەكانی کۆمپانیای جیهانیی دیلۆیت، لە چوارچێوەی پڕۆسەی وردبینیی کەرتی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان و وەک بەشێک لە دەستپێشخەریی تایبەت بە شەفافیەت لە بەرنامەی کاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، هەر چوار مانگ جارێك ڕاپۆرتی پشتڕاستکراوەی تایبەت بە داتا و زانیاریی نوێ لەبارەی (هەناردەكردن، بەكاربردن، خەرجی و داهاتەكانی نەوت) بڵاو دەكاتەوە.  

(درەو):  سودانی بەنهێنی لە هەرێمی كوردستانە، بەناوی گەشتیاریی‌و بەسەربردنی پشووەوە هاتووە، بەڵام لەبارەی یاسای نەوت‌و غازو بودجەوە لەگەڵ بارزانی گفتوگۆ دەكات.  چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)یان راگەیاند، ئەمڕۆ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەسەردانێكی نهێنی گەیشتوەتە هەولێر. بەپێی قسەی سەرچاوەكان، سەردانەكەی سودانی بۆ كوردستان لە بنەڕەتەوە بۆ بەمەبەستی گەشتیاریی‌و بەسەربردنی پشووە، بۆیە  ئەمڕۆ بە هاوڕێیەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی سەردانی هاوینەهەواری (بێخاڵ)ی كردووە‌و پێكەوە نانیان خواردووە.  (درەو) زانیویەتی، سودانی بەنیازە سبەینێ سەردانی دەڤەری بارزان بكات.  سەردانەكەی سودانی بۆ كوردستان هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنی وەرزی نوێی یاسادانانی پەرلەمانی عێراق، وەرزێك كە بڕیارە تێیدا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ پەسەند بكرێت‌و ئەم یاسایە ماوەی 18 ساڵە لەنێوان هەولێرو بەغداد ناكۆكی لەسەرەو پێشبینی دەكرێت ئەمجارەش یاساكە بەبێ ناكۆكی‌و كێشمەكێش تێنەپەڕێت، بەتایبەتیش كە لەدوای بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە نەوتی هەرێمی كوردستان هیچ كەڤەرێكی یاسایی نەماوە‌و حكومەتی هەرێم تاكە ئومێدی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە.    سەرچاوەكە وتی:" تەوەرێكی تری سەردانەكەی سودانی، پەیوەندی بە پرسی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجەی 2023ی عێراق‌و پشكی هەرێمەوە هەیە، ئەمە لەپاڵ گفتوگۆكردن سەبارەت بە دۆسیەی نەوت‌و هەرێم‌و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كە لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە". زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بەجۆرێك داڕێژراوە كە بەدڵی حكومەتی هەرێم نییە، سودانی دەسەڵاتی نەبووە بەسەر لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا لە نوسینەی ئەم یاسایەدا، بۆیە بەم سەردانە دەیەوێت بەرپرسیارێتی تێكچوونه‌وه‌ی پەیوەندییەكانی هەرێم‌و بەغداد بۆ داهاتوو، لەئەستۆی خۆی لابدات.  

شیكاری: درەو 🔻 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق؛ 🔹 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023)دا؛ عێراق زیاتر لە (595 ملیۆن و 571 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 290 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو زیاتر لە (597 ملیۆن و 540 هەزار) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 302 هەزار) بەرمیل فرۆشتبوو. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (74.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی پار بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (102.7) دۆلار. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023)دا (44 ملیار و 471 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار بووە. لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشتبووە (61 ملیار و 486 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. واتە لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بڕی (17 ملیار و 114 ملیۆن و 524 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (28%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. یەکەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023)دا بڕی (595 ملیۆن و 571 هەزار و 118) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان ساغکردووەتەوە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 290 هەزار و 746) بەرمیلی فرۆشراو. لە مانگی (ئایار)یشدا زۆرترین بڕی نەوت فرۆشراوە بە قەبارەی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوت و کەمترینی لە مانگی (شوبات) بووە بە بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل.  هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.54) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (نیسان) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە سەروو (78) دۆلار فرۆشراوە، بە درێژایی بە درێژایی هیچ یەک لەم شەش مانگە تێکڕای نرخی نەوت نەهاتووەتە خوار (71) دۆلارەوە. هەر بەپێی داتاکان کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (44 ملیار و 371 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار. مانگی (نیسان)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکراوەتەوەو گەیشتووە بە سەروو (7 ملیار و 699 ملیۆن) دۆلار، هیچ مانگێکی ساڵەکەش داهاتی نەوتی فرۆشراو دانەبەزیوە بۆ خوار (7 ملیار) دۆلار.   دووەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022 بە گەڕانەوە بۆ ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بڕی (597 ملیۆن و 540 هەزار و 781) بەرمیل نەوتی فرۆشتبوو، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 302 هەزار و 340) بەرمیلی فرۆشراو. لە مانگی (ئایار)یشدا زۆرترین بڕی نەوت فرۆشراوە بە قەبارەی (102 ملیۆن و 303 هەزار و 20) بەرمیل نەوت و کەمترینی لە مانگی (شوبات) بووە بە بڕی (92 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی خاو.  هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لە شەش مانگی یەکەمی (2022)دا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (102.72) دۆلاری ئەمریکی فرۆشرابوو، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (حوزەیران) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە (112.21) دۆلار فرۆشراوە، نزمترین نرخێکیش نەوتی پێ فرۆشرابێت مانگی (کانونی دووەم) بووەو بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە (83.8) دۆلار. هەر بە گەڕانەوە بۆ داتاکانی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (61 ملیار و 486 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. مانگی (ئایار)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکرابوویەوەو گەیشتبووە (11 ملیار و 477 ملیۆن و 496 هەزار) دۆلار، کەمترین داهاتیش لە نیوەی یەکەمی (2022)دا لە مانگی (کانونی دووەم)دا بووەو بڕی (8 ملیار 322 ملیۆن و 679 هەزار) دۆلار داهاتی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بووە. سێیەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2023 بەراورد بە نیوەی یەکەمی 2022 وەک ئاماژەمان پێدا لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023)دا؛ عێراق لە (595 ملیۆن و 571 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 290 هەزار 746) بەرمیل. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو (597 ملیۆن و 540 هەزار 781) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی لە (3 ملیۆن و 302 هەزار 340) بەرمیل فرۆشتبوو. بەم پێیەش بە تێکڕا لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تەنها بڕی (ملیۆنێک و 969 هەزار و 663) بەرمیل بە ڕێژەی (0.3%) نەوتی هەناردەکراو کەمی کردووە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2022). (بۆ وردەکاری تێکڕای بڕی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (1))   هەرچی دەربارەی تێکڕای نرخی نەوتی خاوی عێراقە لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (74.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی پار بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (102.7) دۆلار. بەو واتایەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوت بڕی (28.17) دۆلار و بە ڕێژەی (27%) بەهاکەی لە دەستداوە. (بۆ وردەکاری تێکڕای نرخی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (2)).     بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهان، کاریگەری گەورەی لەسە داهاتی گشتی نەوتی عێراق جێهێشتووە، بە جۆرێک؛ کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023)دا (44 ملیار و 471 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار بووە. لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشتبووە (61 ملیار و 486 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. واتە لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بڕی (17 ملیار و 114 ملیۆن و 524 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (28%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. (بۆ وردەکاری داهاتی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (3)).   سەرچاوەکان؛ ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2022، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛  

درەو: تائێستا, گواستنەوەی نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ توركیا راگیراوە, دوای تێپەڕبوونی نزیكەی چوار مانگ بەسەر بڕیاڕی دادگای ناوبژیوانی لە فەرەنسا, كە بەگوێرەی ناوەرۆكی بڕیارەكە, پێویستە ئەنقەرە قەرەبووی بەغداد بكاتەوە, لەپای هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ‌ وەرگرتنی مۆڵەت لەبەغداد. ریشەی كێشەكە   نزیكەی دەیەیەكە, ناكۆكی لەنێوان ئەنقەرەو بەغداد, لەبارەی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان بەشێوەیەكی سەربەخۆ سەریهەڵداوە, نەوتی هەناردەكراو لەكوردستانەوە بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە فرۆشرا, جێی ئاماژەیە زۆرینەی نەوتی خاوی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ, لەڕێی باشورەوە هەناردەی دەرەوەی دەكرێت. لەوەڵامی هەناردەكرنی نەوتی كوردستاندا بەشێوەیەكی سەربەخۆ, عێراق سكاڵای لە دادگای نابژیوانی نێودەوڵەتی تۆماركرد, بەغداد ئەو هەنگاوەی توركیای بە پێشێلكردنی رێككەوتنی هێڵی بۆرییەكانی ساڵی (1973) دانا, كاتێك نەوتی كوردستانی عێراقی هەناردەكرد, بەبێ‌ وەرگرتنی مۆڵەت لەدەوڵەتی عێراق, بڕیارەكەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی, كە لەمانگی ئازاری رابردوو دەرچوو, پاڵپشت بوو بەو مەرجەی هاوپێچی رێككەوتنی ساڵی (1973)یە, كە دەقەكەی دەڵێت, دەبێت توركیا تەنها لەڕێگەی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی حكومەتی عێراق(سۆمۆ)وە, نەوت هەناردەبكات. لەمانگی ئازاردا, دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی بڕیاریدا, توركیا نزیكەی (1)ملیارو (470)ملیۆن دۆلار بدات بە بەغداد, وەك قەرەبوو لەپای ئاسانكاریكردن بۆ هەناردەی نەوتی كوردستان, لەنێوان ساڵانی (2014-2018) بەبێ‌ رەزامەندی حكومەتی عێراق.   (لەمانگی ئازاری (2023) دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی بڕیاریدا توركیا بڕی قەربووی (1)ملیارو (470)ملیۆن دۆلاری ئەمریكی وەك سزا بدات لەسەر ئەو سكاڵایەی بەغداد لەساڵی (2014) لەبارەی هەناردەكردنی نەوت لەهەرێمی كوردستانەوە تۆماریكرد. (هێڵی نەوتی كەركوك-جەیهان)   وەزارەتی نەوتی عێراق, دەستبەجێ‌ پێشوازی لە بڕیاڕی دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی كرد, توركیاش بڕیاڕەكەی قبوڵكرد, بەتایبەت كە سزاكە زۆر لەوە كەمتر بوو چاوەڕواندەكرا, هەندێك لەو بەرپرسە توركانەی كە (ئەمواج میدیا)دوادونی, نیگەران بوون لەوەی, كە رەنگە بڕی قەرەبووكە بگاتە (20)ملیار دۆلاری ئەمریكی, ئیحسان عەبدولجەبار, وەزیری پێشوی نەوت لەمانگی ئەیلولی (2022)دا, وتی: ئەگەر بەغداد سكاڵاكە بەرێتەوە, پێشبینی دەكات بڕی قەرەبووكە بگاتە (30)ملیار دۆلار, توركیا لە رۆژی (25)ئازاردا, هاوردەكردنی زیاتر لە (450)هەزار بەرمیل نەوتی راگرت, كە رۆژانە لە باكوری عێراقەوە رەوانە دەكرا, لەوكاتەوە پرۆسەی رادەستكردنی نەوتی خاو راگیراوە. لەكاتی راگەیاندنی فەرمانەكەی دادگاوە, توركیا بێدەنگی هەڵبژاردووە لەبارەی دانی قەرەبووەكە, هەروەك داواكە لەخشتەی كاری حكومەتی توركیادا كۆتایهات, ئەوەش لەگەرمەی كۆمەڵێك ئاستەنگی ناوخۆیی بە تایبەت دوای زەمینەلەرزە وێرانكەرەكەی مانگی شوبات كە بەوهۆیەوە زیاتر لە (50.000)هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. گەڕانەوە بۆ خشتەی كارەكان؟ دور لە ئاستەنگە باسكراوەكانی ناوخۆ, توركیا لەساتەوەختی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی, بە ئەنقەست فەرمانەكەی دادگای فەرامۆشكرد, دەكرێت بەشێكی ئەم فەرامۆشكردنە بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی, ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئەو بابەتە وەك كەرەستەیەكی بانگەشە بەكارنەهێنن, سەرلەنوێ‌ هەڵبژاردنەوەی سەرۆك ئەردۆغانیش, مانای ئەوەیە دۆسیەكە سەرلەنوێ‌ بایەخ پەیدادەكاتەوە. مانگی رابردوو, وەفدێكی وەزارەتی وزەو سەرچاوە سروشتیەكانی توركیا چاویكەوت بە تیمێكی عێراقی لەبەغداد, بە سەرۆكایەتی باسم خزەیر بریكاری وەزیری نەوتی عێراق, نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستانیش تیایدا بەشداربوو, باسوخواسەكان تایبەت بوون بە پرۆسەی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لەباكوری عێراقەوە. لەسەر وێنەكە ئەمە نوسراوە: هەناردەی نەوتی خاوی عێراق بەگوێرەی ئەو ئاڕاستەیەی بۆی هەناردەكراوە لە نێوان ساڵانی (2012-2020) هیند-رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لەئاسیاو ناوچەی ئۆقیانوس-رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لە ئەوروپا- رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لە هەردوو ئەمریكا-خۆرهەڵاتی ناوەڕاست   لەو چوارچێوەیەدا, ئەنقەرە دەستیكردووە بە دانوستان كردن لەبارەی ئەو قەرەبووەی بڕیاڕە بیدات بە عێراق, هاوكات توركیا داوای رونكردنەوەشی كردووە لەبارەی سكاڵایەكی تر لەدادگا كە هێشتا یەكلانەكراوەتەوە. سەرچاوەیەكی توركی ئاگادار ئاشكرایكردووە, ئەنقەرە داوایكردووە قەرەبووەكە بە قیست بدات, بەوتەی سەرچاوەكە, ئەنقەرە بە لایەنی عێراقی راگەیاندووە, چاوەڕوانی رۆڵێكی چالاكتر دەكات لە ئایندەی نەوتی هەرێمی كوردستاندا, توركیا داواكاریەكی تریشی هەیە, كە بەپێویستی دەزانێت لەئایندەدا داشكاندنی بۆ بكرێت لەنرخی نەوت, جێی ئاماژەیە, ئەو نەوتەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەكرد, توركیا بەنرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕ لێی دەكڕی, پێش دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی.   سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشداوە: مەرجێكی تری توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت ئەوەیە, عێراق داوای دووەمی بكێشێتەوە كە لەدادگای ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی بەرزیكردووەتەوە, سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەساڵی (2018)وە تا مانگی نیسانی (2023), كە بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكان, ئەو قەرەبووەی چاوەڕواندەكرێت لە داوای دووەمدا بسەپێنرێت بەسەر ئەنقەرەدا, لەبڕی قەرەبووی داوای یەكەم زیاتربێت و پێویستە ئەنقەرە بیدات بە عێراق. داواكارییەكی تری توركیا لە عێراق, خەرجكردنی تێچووی چاككردنەوەی هێڵی بۆرییەكانە, كە درێژەكەی دەگاتە نزیكەی (350)كیلۆمەتر, بەڵام عێراق ئەمە رەتكردووەتەوە, بەهۆی ئەوەی ئەنقەرە هەناردەی نەوتی راگرتووە, بەغداد دەیەوێت هەناردەكردنەوەی نەوتی پێش دەستپێكردنی دانوستانی تەواوەتی لەبارەی قەرەبووەكە بكەوێت, وەك پیشاندانی جۆرێك لە نیازپاكی.   ئاستەنگی هونەری یان سیاسی؟ سەرەڕای هەوڵی چەند مانگە, ئاماژەیەكی روون نیە لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاو لەباكوری عێراقەوە, پێش هەڵپەساردنەكە, هێڵی بۆرییەكە نزیكەی (400)هەزار بەرمیلی رۆژانەی لەنەوتی خاوی هەرێمی كوردستان لەگەڵ نزیكەی (75)هەزار بەرمیلی رۆژانەی لەو كێڵگانە دەگواستەوە, كە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی فیدڕاڵیدان, خەمڵاندنەكان ئاماژە بەوەدەكەن, راگرتنی هەناردەی نەوت زیاتر لە(2)ملیار دۆلار زیانی بەهەولێر گەیاندووە, رەنگە زیانە داراییەكانی حكومەتی بەغدادیش زۆربێت, بەڵام كاریگەری زۆر كەمترە لەسەری. لەسەر وێنەكە نوسراوە:     لەگەڵ ئەوەشدا, هەندێك ئاماژە هەیە بۆ ئەوەی رەنگە پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوت خرابێتە سەرمێزی گفتوگۆ, حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (4)نیساندا, رێككەوتنێكی كاتیان واژووكرد, بەهیوای دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاو لەڕێی توركیاوە, بەپێی رێككەوتنە, سۆمۆ دەسەڵاتی فرۆشتن و هەناردەكردنی ئەو نەوتەی دەبێت كە لەكوردستانەوە دەنێردرێتە دەرەوە, داهاتەكەشی لە ئەژمارێكی بانكی ناوەندی لەژێر سەرپەرشتی هەولێردا دادەنرێت. بەڵام سەرەڕای ئەو بەرەوپێشچونەی لەلایەنی عێراقی هەیە, پێدەچێت ئاستەنگەكانی توركیا بەردەوامبن, لەمانگی ئایاردا, هەریەك لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی داوایانكرد هێڵی كەركوك جەیهان بكرێتەوە, كە دواتر حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق وتی هیچ وەڵامێكیان لەلایەن كۆمپانیای وزەی حكومەتی توركیا(بۆتاش)وە, پێنەگەیشتووە, ئەوەش لەكاتێكدایە, بەرپرسانی توركیا دواخستنەكەیان گەڕاندەوە بۆ هۆكاری هونەری بەبێ‌ ئەوەی دیاریبكەن, بەغداد نائومێدی بە روونی پێوە دیارە, ئاژانسەكانی توركیا لەزاری بەرپرسێكی عێراقیەوە بڵاویانكردەوە, "مەسەلەكە سیاسیە نەك هونەری". دەكرێت ئەوەی رودەدات, وا لێكبدرێتەوە كە توركیا دۆخەكە دەقۆزێتەوە بۆ ئەوەی فشار لەعێراق بكات تا سازش لە قەرەبووەكە بكات كە لەسەریەتی, دوای ماوەیەكی كورت لە رێكەوتنی نیسانی (2023)نێوان هەولێرو بەغداد, دەنگۆی ئەوە بڵاوبویەوە, توركیا ویستیوتی دانوستان بكات پێش دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت, لەگەڵ ئەوەشدا, دەشێت ئەنقەرە فشاربكات لەپێناو كەمكردنەوەی بڕی قەرەبووەكە. لەكۆبونەوەكەی (19)ی حوزەیرانی بەغدادا, وەفدەكان ئاماژەیان بە رەهەندە سیاسیەكانی پرسەكە كردووەو داوای گفتوگۆی زیاتریان كردووە, رۆژی دوای ئەوە, مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاویكەوت بە سەرۆك كۆماری توركیا لە ئەنقەرەو باسیان لە بڕیاڕەكەی داگای نێودەوڵەتی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كردوە, بەڵام پێدەچێت هیچ بەرەوپێشچونێك نەبێت شیاوی باس بێت. هەڵوێستە جیاوازەكان رێگرن لەهەناردەكردنەوەی نەوت توركیا هەڵوێستێكی توند پیادە دەكات, لەكاتێكدا بەهۆی راگرتنی نەوتەوە, بەدەست كێشەی ئابوریەوە دەنالێنێت, لەلایەكی تریشەوە, عێراق بەوپێیەی بڕیاری دادگای بردووەتەوە, نایەوێت بڕیارەكەی ژووی بازرگانی نێودەوڵەتی لەدەستبدات. لەنێو ئەو گێژاوەدا, سەرۆك وەزیرانی عێراق چاوی لەسەر دۆزینەوەی چارەسەرێكە, رێككەوتنەكی لێبێتە بەرهەم شیاوی جێبەجێكردن بێت, بەڵام وەك هەندێك لە راپۆرتەكان ئاماژەی پێدەكەن, گروپە چەكدارەكان كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن, كێشە بۆ بەرەوپێشچوون لەم دۆسیەیە دروستدەكەن, قسەی ئەوەش هەیە ئەو گروپانە, رێگە بە حكومەتی سودانی نادەن سازش بۆ داواكانی توركیا بكات, لەبارەی دەستبەرداربوون لە سكاڵای دووەم كە عێراق لەدادگای ناوبژیوانی تۆماریكردووە, جێی ئاماژەیە, هەمان ئەو گروپانە, رێگریان لە عادل عەبدولمەهدی, سەرۆك وەزیرانی پێشوتری عێراق كرد, ساڵی (2018-2019) هەوڵی سڕكردنی ئەو دۆسیەیە بدات. ئەم دۆخە, رەنگدانەوەی دیوێكی ململانێی ئیقلیمی نێوان ئەنقەرەو تارانە, بەجۆرێك گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران لە عێراق, بەشێوەیەكی رێكخراو لێدوانی دژ بە توركیا دەدەن و هێرش دەكەن سەر بنەكە سەربازیەكانی لە باكوری وڵات. لەلایەكی ترەوە, قسە لەوە دەكرێت واشنتۆن لەپشتی پەردەوە, فشار لە ئەنقەرەو بەغداد بكات, بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی عێراق لەڕێی باكورەوە, بەڵام تائێستا نەیتوانیوە ئەو دوولایەنە بگەیەنێتە سازان.   راپۆرتەكان ئاماژە بەوەدەكەن, بازرگانی دووقۆڵی نێوان عێراق و توركیا ساڵی رابردوو (24) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە, بەرژوەندی بەهێزی هاوبەش هەردوو وڵات كۆدەكاتەوە, ئەنقەرەو بەغداد وەك یەك هەوڵی پاراستنی پەیوەندیە ئابوریەكانیان دەدەن لە پشێوی, ئەگەر شتێك هەبێت شیاوی باسكردن بێت, دەكرێت بوترێت ناكۆكیەكان لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەڕێی هێڵی بۆری كەركوك جەیهان, تیشك دەخاتە سەر پێویستی ئەنجامدانی دانوستانی سیاسی لە ئاستێكی باڵادا, لەكۆتایدا, بەبێ‌ سازشكردنی هاوبەش, پێدەچێت قەیرانەكە درێژە بكێشێت. سەرچاوە: پێگەی (ئەمواج میدیا)

(درەو):  پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەرەو لەبەردەم دادگای باڵای فیدراڵی عێراقدایە، سكاڵاكارەكان یەكێكیان سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌و ئەوی تریان ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییە، رۆژی 18ی ئەم مانگە دادگا دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایانە بەڕێوەدەبات، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمان تۆماركراون، سەرۆكی پەرلەمان لە پۆستەكەیدا نەماوە، رەنگە ئەمە گرفت بۆ سكاڵاكارەكان دروست بكات‌و دادگا سكاڵاكیان بسپێرێت بە داهاتوو.  سكاڵایان لەسەر چی تۆماركردووە ؟ رۆژی 18ی ئەم مانگە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دانیشتنی دادبینی هەیە لەسەر دوو سكاڵا كە پەیوەندییان بە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە هەیە.   دۆسیەی یەكەم: سكاڵای (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان زیاد جەبار سكاڵاكەی لەسەر هەریەكە لە (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم) تۆماركردووە، داوا دەكات دادگای فیدراڵی حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورین.  دۆسیەی دووەم: سكاڵای (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی رافیدەین لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، ئەمەیش سكاڵاكەی لەسەر (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان) تۆماركردووە، داوا لە دادگای فیدراڵی دەكات حوكم بدات بەوەی ماددەی (36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان نادەستورییە.  ئەو ماددانەی كە سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەر تۆماركردوون ئەمانەن:  ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا.  ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات.  ماددەی بیست و دوو:  1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن.  2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  ماددەی (36)ی یاسای هەڵبژاردن بەهەمان شێوە لەلایەن (ئامانج نەجیب شەمعون) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە سكاڵای لەسەر تۆماركراوە.  دادگا چۆن بڕیار دەدات ؟ بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پەرلەمانی كوردستان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە‌و لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان هەڵوەشایەوە. ئێستا لایەنەكان هیچ دەرفەتێكیان لەبەردەمدا نییە جگە لەوەی قایل بن بە یاسا كۆنەكەو بەبێ هەمواركردن هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی یەك بازنەیی بەڕێوەدەچێت‌و كورسی كۆتای پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە‌و هیچ كورسییەكی بەر پارێزگای سلێمانی ناكەوێت.  سكاڵاكەی یەكێتیی دژی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای فیدراڵی لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  •    دادگا سكاڵاكە پەسەند بكات‌و هەندێك لەو ماددانەی كە یەكێتیی سكاڵای لەدژ كردوون، هەڵبوەشێتەوە، لەم حاڵەتەدا ئەو ماددانە لەناو یاسای هەڵبژاردن لادەبرێن‌و بەوشێوەیە هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت.  •    ئەگەری بەهێز ئەوەیە، دادگا حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتییەوە بەشێوەیە بدات، بۆ داهاتوو ئەو ماددانەی كە نادەستورین لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەموار بكرێنەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یاساكە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو وەكو خۆی بەركارە، بەڵام پەرلەمانی داهاتوو پابەندە بەوەی ماددە نادەستورییەكان هەموار بكاتەوە.  لە هەموو حاڵەتێكدا، دادگای فیدراڵی عێراق ئەوە لەبەرچاو دەگرێت كە هەرێمی كوردستان هیچ دەرەچەیەكی یاسایی بۆ سازادانی هەڵبژاردن نییە جگە لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بۆیە بەبێ دۆزینەوەی دەرەچەی یاسایی هیچ ماددەیەكی یاساكە هەڵناوەشێنێتەوە.  گرفتی بەردەم سكاڵاكان هەریەكە لە (زیاد جەبار)‌و  (ئامانج نەجیب شەمعون) لەبارەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە سكاڵایان لەدژی (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان) تۆماركردووە، ئێستا سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان لە پۆستەكەیدا نەماوە‌و پەرلەمان هەڵوەشاوەتەوە، لەم حاڵەتەدا بەبێ ئەوەی وەكالەتیان لەلایەن سەرۆكی پەرلەمانەوە بۆ بكرێتەوە، پارێزەرەكانی پەرلەمان ناتوانن بچنە بەردەم دادگای فیدراڵی، رەنگە ئەمە هەر لە بنەڕەتەوە گرفت بۆ سكاڵاكارەكان دروست بكات‌و دادگا سكاڵاكەیان دوابخات بۆ خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان.  هەڵبژاردن لە كوردستان بەپێی ئەو وادەی دیاریكراوە بڕیاری 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبچێت، بەهۆی ئەوەی پەرلەمان نەیتوانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان كارابكاتەوە، ئێستا دەبێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات، ئەمڕۆ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بە فەرمی‌و لەرێگەی نوسراوێكەوە داوای لە كۆمسیۆنەكەی عێراق كرد سەرپەرەشتی هەڵبژاردنی كوردستان بكات.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەدەبات، بۆیە ناپەرژێتە سەر هەڵبژاردنەكەی كوردستان، ئەمەش وایكردووە پێشبینی بكرێت هەڵبژاردنی كوردستان بۆ مانگی ئایاری ساڵی داهاتوو دوابكەوێت.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقیش سەرەتای ساڵی داهاتوو وادەی یاسایی تەواو دەبێت، ئەگەر لایەنە عێراقییەكان گرفت بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنەكە دروست بكەن، پێشبینی دەكرێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان زیاتریش دوابكەوێت.   

(درەو): دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵای سەرۆك وەزیرانی عێراق، كارپێكردنی ژمارەیەك ماددەو بڕگەی بودجەی راگرت كە پەیوەندیدارن بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران‌و خانەنشینان‌و تەرخانكردنی پارە بۆ پارێزگاكان، ئەم راگرتنە تا یەكلابوونەوەی ئەنجامی سكاڵاكان، بەردەوام دەبێت.  مادده‌كان چین ؟ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق فەرمانی سالاری "ولائی" لەبارەی ژمارەیەك لە ماددەكانی یاسای بودجەی عێراق دەركرد. بەگوێرەی ئەم فەرمانە، هەموو ئەو ماددانەی بودجە كە سكاڵای یاساییان لەسەرە، كارپێكردنیان رادەگیرێت تا ئەوكاتەی سكاڵاكان یەكلایی دەكرێنەوە. رۆژی 3ی ئەم مانگە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سكاڵای لەسەر (12) ماددەی یاسای بودجە لە دادگا تۆماركرد، بەوپێیەی پەرلەمان بەپێچەوانەی دەستورەوە دەستكاری ئەو ماددانەی كردووە.  ئەو ماددانەی كە دادگای فیدراڵی فەرمانی سالاری بۆ دەركردوون‌و جێبەجێكردنی راگرتوون بریتین لە: •    ماددەی (28/چوارەم: ا-ب): ئەم مادەیە وەكو ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، وەزارەتی دارایی عێراق پابەند دەكات بەوەی رێژەی (یەك لە هەزار)ی موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت (جگە لە وەزارەتی ناوخۆ) ببڕێت‌و بیخاتە (سندوقی شەهیدان)ەوە‌و بەگوێرەی یاسای دەزگای شەهیدان بۆ ئەو كەسانەی خەرج بكات كە ئەو یاسایە دەیانگرێتەوە، بەهەمان شێوە رێژەی (یەك لە هەزار)ی موچەی خانەنشینی بۆ ئەم مەبەستە ببڕدرێت. سەرۆك وەزیرانی عێراق لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر ئەم دوو بڕگەی یاسای بودجە تۆماركردووە‌و دەڵێ" ئەمە پێچەوانەی سیاسەتی دەوڵەتە كە دەیەوێت قورسایی لەسەر شانی فەرمانبەران‌و خانەنشینان كەمبكاتەوە، سەرباری ئەمە یاسای شەهیدانی پۆلیس سەرچاوەی دارایی بۆ سندوقەكە دیاری كردووە، هەروەك رێژەی لێبڕینەكەش لە موچەی فەرمانبەران وەكو ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە ناڕوونە‌و نازانرێت لە موچەو دەرماڵە پێكەوە دەبڕدرێت ؟ ئایا مانگانەیە یان ساڵانە". •    ماددەی (57/ یەكەم-ج): ئەم ماددەیە كە دادگای فیدراڵی كارپێكردنی راگرتووە باس لە دروستكردنی سندوقێك دەكات بۆ وەزارەتی ناوخۆ بەناوی "سندوقی پەرەپێدان‌و پاڵپشتی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ"، ئەم ماددەی بودجە چەند سەرچاوەیەكی دیاریكردووە بۆ پارەداركردنی سندوقەكە، یەكێك لە سەرچاوەكان بریتییە لە لێبڕینی رێژەی (یەك لە هەزار)ی موچەی كارمەندانی وەزارەتی ناوخۆیە (بە مەدەنی‌و سەربازییەوە) بەجۆرێك ئەم لێبڕینە بڕەكەی لە (هەزار دینار بۆ هەر كارمەندێك) زیاتر نەبێت. •    ماددەی (65/دووەم)، كاركردن بەم بڕگەی یاسای بودجە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە راگیراوە تا ئەوكاتەی سكاڵاكەی سەرۆك وەزیران یەكلادەبێتەوە، ئەم بڕگەیە دەڵێ" ئەنجومەنی زانكۆكان دەتوانن گرێبەستی هاوبەشیی لەگەڵ كەرتی تایبەتدا بكەن لەبواری دروستكردنی نەخۆشخانەی فێركاری‌و تاقیگە‌و كارگەی زانستی‌و وەبەرهێنانی كشتوكاڵی‌و ئاژەڵی. سەرۆك وەزیران لە سكاڵاكەیدا، دژی ئەم بڕگەیە، دەڵێ ئەمە دەستوەردانە لە كاری دەسەڵاتی جێبەجێكردن، بەدیاریكراویش ئەنجومەنی وەزیران كە بەرپرسە لە پلان‌و جێبەجێكردنی سیاسەتی گشتیی دەوڵەت، راكێشانی كەرتی تایبەت بۆ دروستكردنی نەخۆشخانەی فێركاری‌و كارگەی زانستی دەكرێت كاردانەوەی نەرێنی لەسەر ئەم كەرتە هەبێت، چونكە كەرتی تایبەت مەحكومە بە بنەمای قازانج‌و زەرەرەوە.  •    ماددەی (70/ دووەم)، ئەم ماددەیە كە دادگای فیدراڵی كارپێكردنی راگرتووە باس لە دابینكردنی پارە دەكات لەلایەن وەزارەتی داراییەوە  بۆ پرۆژە تەواوبووەكانی لە پارێزگاكان لەچوارچێوەی پلانی گەشەپێدانی هەرێمەكان لەماوەی (1/1/2023) بۆ (1/6/2023)‌و ئەم پارانەش وەكو تەرخانكراوی زیادە بۆ پارێزگاكان ئەژمار بكرێت.  سەرۆك وەزیران لە سكاڵاكەیدا دەڵێ پەرلەمان بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەت ئەم بڕگەی زیادكردووەو بەپێی دەستور بۆی نییە، چونكە ئەم بڕگەیە لێكەوتی دارایی لەسەر حكومەت بەجێدەهێڵێت، سەرباری ئەمە حكومەت تێبینی لەسەر ئەو میكانیزمە هەیە كە پەرلەمان بۆ پارەداركردن لەم بوارەدا پشتی پێبەستووە، دەڵێ پێوەری حكومەت لەم بوارەدا بریتییە لە خەرجكردنی پارە بۆ ئەو پرۆژانەی كە زۆرترین بەشیان تەواوكراوە.  •    ماددەی (71)، دادگای فیدراڵی كاركردنی بەم ماددەیەش راگرتووە كە باس لە دەبێت حكومەت تاوەكو رۆژی (30/11/2023) كۆتایی بهێنێت بە بەڕێوەبردنی هەموو فەرمانگەكانی دەوڵەت بەشێوەی وەكالەت، ئەگەر لەدوای ئەو رێكەوتەوە ئەم كارە نەكرا، هەموو تەرخانكراوی دارایی‌و دەسەڵاتی ئیداری لەو فەرمانگانە وەربگیرێنەوە كە بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبرێن. سەرۆك وەزیران لە سكاڵاكەیدا دژی ئەم ماددەیە، دەڵێ ئەمە دەستوەردانی پەرلەمانە لە كاروباری دەسەڵاتی جێبەجێكردن‌و پێچەوانەی بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانە لە یەكتر‌و ئەم بابەتە بەتەواوتی پەیوەندی بە دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە هەیە نەك دەسەڵاتی یاسادانان.  •    ماددەی (75)، ئەم ماددەی بودجە كە دادگای فیدراڵی كارپێكردنی راگرتووە دەڵێ" سەبارەت بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران ژمارە 315ی ساڵی 2019 تایبەت بە وەزارەت‌و ئەو لایەنانەی بە وەزارەتەوە نەبەستراون، لەبری رۆژی 31/12/2019 پشت بە 2/10/2019 دەبەسترێت".  سەرۆك وەزیران لە سكاڵاكەیدا دەڵێ گۆڕینی ئەو رێكەوتە خۆلادانە لە پرۆژەی حكومەت بۆ راگرتنی گرێبەست‌و دامەزراندن، ئەگەر پشتی پێ ببەسترێت خەرجی گشتی زیاد دەكات‌و بارگرانی دارایی دروست دەبێت.   كوردو سكاڵاكەی سودانی سكاڵاكەی سودانی لەبارەی یاسای بودجەوە، هیچ یەكێك لەو ماددانە لەخۆناگرێت كە پەیوەستن بە هەرێمی كوردستانەوە (واتا ماددەكانی 11و 12و 13)، ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم دەڵێ پەرلەمان دەستكاری رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغدادی كردووە تایبەت بە موچە‌و نەوت. بەگوێرەی دەستوری عێراق، دوای ناردنی پرۆژە یاسای بودجە لە حكومەتەوە بۆ پەرلەمان، پەرلەمان جگە لە گواستنەوە‌و كەمكردنەوە، دەسەڵاتی ئەوەی نییە هیچ گۆڕانكارییەك لە دەقەكانی حكومەتدا بكات، سودانی لەسەر ئەم بنەما دەستورییە سكاڵای لەسەر یاسای بودجە تۆماركردووە.  دادگای فیدراڵیش بۆ ئەوەی هیچ بارگرانییەك لەسەر فەرمانبەران‌و حكومەت دروست نەبێت، بەر لەوەی یاسای بودجە لەم مانگەوە بكەوێتە بواری جێبەجێكردنی، بەم بڕیارە وەلائییە كاركردنی بە ژمارەیەك لەو ماددە‌و بڕگانە راگرت كە سەرۆك وەزیران سكاڵای لەسەر تۆماركردوون، تا ئەوكاتەی سكاڵاكە یەكلایی دەبێتەوە.