راپۆرت: درەو دواجار یەكێتیی بڕیاریدا بەر لە هەڵبژاردنی پارێزگاكان‌و پەرلەمانی كوردستان كۆنگرە بكات، ئەم كۆنگرەیە بە پلەی یەكەم بۆ دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگیی و نزیكەكانیەتی، بەڵام لەپاڵ ئەمەشدا پێگەی گروپەكانی تری ناوخۆی یەكێتیی دەستنیشان دەكات. سەركردایەتیی یەكێتیی ژمارەیان كەمدەكرێتەوە، تێكەڵەیەك لە سەركردە كۆن‌و نوێیەكان دروستدەكرێت، ئەوانەی لەگەڵ ماڵی مام جەلالدا نین، چانسیان پێدەدرێت بچنە بەردەم كۆنگرەو بیدۆڕێنن. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرت. كۆنگرەی بەر لە دوو هەڵبژاردن مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لە كەركوكەوە بڕیاریدا لەسەر ئەوەی لە رۆژی 27/9ی ئەمساڵدا كۆنگرە سازبدات، كۆنگرەی ئەمجارەی یەكێتیی دەكەوێتە پێش دوو هەڵبژاردنی گرنگەوە، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە رۆژی 18/12ی ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت هەروەها هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 25/2ی ساڵی داهاتوو بەڕێوەدەچێت. یەكێتیی لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری كەركوكی لەدەستداوە، هەوڵە بەردەوامەكانی بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە بێ ئاكام مایەوە، سەرباری ئەوەی یەكێتیی پۆستی پارێزگای كەركوكی كرد بە مەرج بۆ بەشداریكردنی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، بەڵام لەگەڵ پارتی رێككەوتنەكەی جێبەجێ نەكراو پۆستەكەی وەرنەگرتەوە، ئێستا تاكە دەرفەت لەبەردەمیدا هەڵبژاردنەكەی مانگی 12ی ئەمساڵە، یەكێتیی بۆ ئەم هەڵبژاردنە لە كەركوك تەنیا یەك هاوپەیمانی هەیە كە ئەویش حزبی شیوعی كوردستانە، پارتیش كە ركابەری سەرەكییە تەنیا یەك حزبی كوردستانی هاوپەیمانێتیی لەگەڵدا كردووە كە بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستانە، واتا ركابەرێتیی ئەمجارەی پارتی‌و یەكێتیی لە كەركوك قورس دەبێت. رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە یەكێتیی وادەی سازدانی كۆنگرەی خۆی بۆ مانگی ئەیلول پێشخست، بەتایبەتیش لەكاتێكدا دەنگۆ هەبوو ئەم كۆنگرەیە بكەوێتە كۆتاییەكانی ئەمساڵ. كۆنگرەی پێنجەم كاریگەریی لەسەر پێگەی یەكێتیی لە هەردوو هەڵبژاردنەكە بەجێدەهێڵێت، بەهەمان شێوە پێگەی یەكێتیی لە هەردوو هەڵبژاردنەكە كاریگەریی لەسەر دەرەنجامەكانی كۆنگرەكە‌و ئەگەری پەرتبوونی یەكێتیی لە داهاتوودا دەبێت، بەتایبەتیش ئەگەر یەكێتیی نەتوانێ‌ لەو هەڵبژاردنانەدا پارێزگاریی لە دەنگەكانی بكات.    ئەنجومەنی باڵا نامێنێت ؟ سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، لە كۆنگرەی پێنجەمدا یەكێتیی دەیەوێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی خۆی كەمبكاتەوە (كۆنگرەی چوارەم 124 ئەندامی بۆ سەركردایەتی هەڵبژارد)، بڕیارە كۆنگرەی پێنجەم ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بۆ 50 تا 60 ئەندام كەمبكاتەوە. لەپاڵ ئەمەدا، ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كە لە سەرۆكێك‌و (8) ئەندام پێكدێت، ئەگەر هەیە لە كۆنگرەدا ئەم ئۆرگانەش هەڵوەشێندرێتەوە‌و لەبری ئەوە ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەنجومەنەكە لە مەكتەبی سیاسیدا دابنرێت، بەمەش سەركردایەتییەكی نوێ بۆ یەكێتیی دروستبكرێت لە سەركردە كۆن‌و نوێیەكانی حزب دروستبكرێت، بەڵام تا ئێستا بڕیاری كۆتایی نەدراوە لەسەر ئەو پرسە، چونكە رەئی بەرامبەر وایە كە ئەو ئەنجومەنە وەك خۆی بمێنێتەوە. سەركردە كۆنەكانی یەكێتیی كە ئێستا لەناو ئەنجومەنی باڵای سیاسیدا كۆبونەتەوە، هەموویان چانسی ئەوەیان پێنادێت ببن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی، زانیارییەكان باسلەوە دەكەن چەند كەسێكی دیاریكراویان لەلایەن ماڵی مام جەلالەوە پاڵپشتییان لێدەكرێت بۆ ئەوەی بۆ سەركردایەتی‌و دواتریش بۆ مەكتەبی سیاسی هەڵبژێردرێن، ئەوانەی دەمێننەوە تەنیا چانسی ئەوەیان پێدەدرێت بچنە بەردەم كۆنگرەو خۆیان بۆ سەركردایەتی كاندید بكەن، كۆنگرەیەك كە پێشوەختە ئەندام‌و دەنگدەرەكانی یەكلابوەتەوە‌و هەموو كەسێك چانسی سەركەوتنی بۆ سەركردایەتی تێیدا زامن نەكراوە. چارەنوسی لاهور شێخ جەنگی‌و هاوسەرۆكایەتیی سەرباری ئەوەی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە سیستمی هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا بەشێوەیەكی كرداریی هەڵوەشایەوە‌و بافڵ تاڵەبانی دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییەكان لاهور شێخ جەنگیی دروخستەوە، بەڵام لە فۆرم‌و لەڕووی یاساییەوە هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا هەر بەردەوام بوو، رۆژی 28ی ئایاری 2022 یەكێتیی "دیدار"ی بەست، لەم دیدارەدا بە فەرمی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی ناسێندرا، بەڵام دیدارەكە نەیتوانی لەڕووی یاساییەوە شوێنی كۆنگرە بگرێتەوە، بۆیە لاهور شێخ جەنگیی هەر بەردەوام بوو لەسەر هەوڵە یاساییەكانی لە هەولێرو بەغدادەوە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەرۆكییەكەی، ئەم هەوڵانە بێ ئاكام مانەوە، كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی بەپلەی یەكەم بۆ كۆتایهێنانە بە هەموو ئاسەوارەكانی هاوسەرۆكایەتیی‌و دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگی لەریزەكانی یەكێتیی‌و یەكلاكردنەوەی حزبەكە بۆ بافڵ تاڵەبانی. لاهور شێخ جەنگیی كە تائێستا خۆی وەكو بەشێك  لە یەكێتیی وێنا دەكات، لەدوای كۆنگرەی پێنجەمەوە هیچ بژاردەیەكی لەناوخۆی یەكێتیدا لەبەردەمدا نامێنێت. لاهور شێخ جەنگیی بەمدواییە هەوڵێكی دا بۆ ئەوەی ژمارەیەك لە هێزە سیاسییەكانی دەرەوەی یەكێتیی‌و پارتی لەچوارچێوەی لیستێكدا بۆ هەڵبژاردن لە كەركوك كۆبكاتەوە، ئەم هەوڵەی سەركەوتوو نەبوو، بەڵام لە دوای كۆنگرەی پێنجەمەوە دەبێت ئیتر بڕیاری خۆی یەكلابكاتەوە لەبارەی ئەوەی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لیستی خۆی دەبێت یاخود نا. ماڵی كۆسرەت رەسوڵ‌و كەركوكییەكان لە كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییدا كە كۆتا رۆژەكانی 2019 بەڕێوەچوو، باڵی كۆسرەت رەسوڵ گورزی گەورەی لەلایەن لاهور شێخ جەنگییەوە بەركەوت، كۆسرەت رەسوڵ كە پێشبینی دەكرا گەمە سیاسییەكانی بخاتەگەڕ بۆ پەرتكردنی ركابەرەكانی، بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی لە گەمەكە هاتە دەرەوە، ئەنجومەنەكەشی بوو بە ژێر ململانێی هاوسەرۆكەكان‌و نەیتوانی رۆڵی خۆی بگێڕێت، لەمەشدا بە پلەی یەكەم دۆخی تەندروستی كۆسرەت رەسوڵ رۆڵی هەبوو. لە رووداوەكانی 8ی تەموزەوە كوڕانی كۆسرەت رەسوڵ بەخێرایی بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شكانەوە، تۆڵەی دەرەنجامەكانی كۆنگرەی چوارەمیان لە لاهور شێخ جەنگیی كردەوە، بۆ ئەم پاڵپشتییە لە بافڵ تاڵەبانی چاویان لەوە بوو پۆستی جێگری سەرۆكی یەكێتیی وەربگرن، بەڵام بافڵ تاڵەبانی جێگری بۆ خۆی دانەناو بۆ كۆنگرەی پێنجەمیش هەروا دەكات. لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە كوڕانی كۆسرەت رەسوڵ لە هاوپەیمانێتیدان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی، دەیانەوێت درێژە بەم هاوپەیمانێتییە بدەن‌و لە كۆنگرەی پێنجەمیشدا لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا پێگەی خۆیان لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا زامن بكەنەوە. گروپی كەركوكییەكانیش كە لە كۆنگرەی چوارەمدا لەدوای لاهور شێخ جەنگییەوە براوەی یەكەم بوون، سەرباری ئەوەی ئێستا ئەو پێگە بەهێزەی پێشتریان نەماوە، بەڵام ئەگەر هەمان رۆڵی كۆنگرەی چوارەم بگڕێن، جارێكی تر پێگەی خۆیان مسۆگەر دەكەنەوە. یەكێتی‌و كۆنگرە رۆژی 27ی ئەیلولی ئەمساڵ یەكێتیی كۆنگرە دەكات، ئەمە كۆنگرەی پێنجەمە، دواین كۆنگرەی یەكێتیی لە كۆتا رۆژەكانی 2019دا بەڕێوەچوو، كۆنگرەیەك كە بۆ یەكەمجار سیستمی "هاوسەرۆكایەتی" لەناو یەكێتیدا چەسپاند‌و تەنیا نزیكەی (ساڵ‌و نیوێك) بەردەوام بوو، بەهۆی تەقیتەوەی ناكۆكی نێوان دوو هاوسەرۆكەكەوە (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی)، لە 8ی تەموزی 2021دا ئەم شێوازە لە سەرۆكایەتیكردنی حزب هەڵوەشایەوە كە یەكێتیی لە پەكەكە‌و حزبەكانی نزیك لە پەكەكەوە وەریگرتبوو، لەوكاتەوە یەكێتیی گەڕاوەتەوە بۆسەر شێوازە كۆنەكەی خۆی، بەڵام بە جیاوازییەكی كەمەوە، لەبری سكرتێر، سەرۆك دانراوە‌و سەرۆكیش كە بافڵ تاڵەبانییە، خۆی كەسی یەكەم‌و كۆتایی‌و جێگری نییە.   یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 44 ساڵ تەمەندا تەنیا (4) كۆنگرە‌و دوو پلینیۆم‌و دیدارێكی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، بەڵام كۆنگرەی پێنجەم پێشبینی ئەوەی لێناكرێت پەرتبوون دروست بكات، بەتایبەتیش كە لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا كوڕانی تاڵەبانی بەتەواوەتی هەموو جومگەكانی حزبەكەیان كۆنترۆڵ كردووە‌و دەیانەوێت لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی پێشوەختەدا كۆنگرەكە بەوشێوەیە یەكلابكەنەوە كە دەیانەوێت.   یەكێتی لە سازدانی كۆنگرەدا تەمەڵترین حزبی سیاسییە لە هەرێمی كوردستان، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە ئەم حزبە هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون یان زۆر لاواز بوون، دەنگی ناڕەزایەتیی لەناو یەكێتیدا زۆر بە كزی دەبیسترێت، هەموان دەیانەوێت لەپاڵ ماڵی مام جەلال‌و بە رێككەوتن پێگەی خۆیان لە كۆنگرەی پێنجەمدا بپارێزن، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئابوری‌و چەك‌و پەیوەندییەكانی یەكێتیی لەلایەن كوڕانی تاڵەبانییەوە كۆنترۆڵكراون.  

  درەو: ئەمڕۆ جارێكی تر وەفدێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەچێتەوە بەغداد، بۆ دیاریكردنی پشكی هەرێم و ئەو پارەیەی كە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت لەسەر بنەمای یاسای بودجەی عیراق كە وەزارەتی دارایی هەرێم مانگانە داوای (ترلیۆنێك و 170) ملیار دینار دەكات، مانگانە (917) ملیار دیناری بۆ موچەیەو ئەوەی دیكەش بۆ خەرجی، مانگی رابردوو بەغداد (598) ملیار دیناری رەوانەی هەرێم كرد. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) وەفدەكەی حكومەتی هەرێم وەفدێكی تەكنیكیەو لە بەرێوەبەرە گشتییەكانی وەزارەتی دارایی و چاودێری دارایی هەرێم پێكدێت. ناكۆكی نێوان وەفدی هەرێم و بەغداد لەسەر شێوازی رادەستكردنی داهاتی ناوخۆیی و ژمارەی موچەخۆرانە، كە بەغداد جەخت دەكاتەوە دەبێت هەرێم تەواوی داهاتەكەی رادەست بكات و (50%) داهاتە فیدراڵیەكان بۆ هەرێم بگەڕێنێتەوە، وەفدی هەرێمیش جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كە تەنیا (50%)ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان ببڕدرێت نەك تەواوی داهاتە نانەوتییەكان رادەست بكرێت. مانگی رابردوو لە بەغداوە (598) ملیار دینار بۆ موچە نێردا كە مانگی رابردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان (942) ملیار دیناری بۆ موچە پێویست بووە (25) ملیار دیناری هاوپەیمانان ئەوی تر (917) ملیار دیناری بۆ موچەخۆران خەرجكردووە، بۆیە (319) ملیار دینار بۆ موچە كورتهێنانی هەبووە.  وەفدەكەی هەرێم ئەمڕۆ دەیانەوێت بەتەواوی ئەوەیان بۆ روونبێتەوە كە پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق چەندەو بەغداد چەند بۆ هەرێم دەینَرێت،  بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بە پێی یاسای بودجە مانگانە زیاتر لە (١ ترلیۆن ٣٨٤ ملیار) دینارە، تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران و خانەنشیان و پێشمەرگە مانگانە ( ٩٠٦ )ملیار دینار لە یاساكە تەرخان كراوە. بەپێی ئینفاقی فیعلیش كە لە ئێستادا وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر بنەمای تێكڕای خەرجی مانگانە كاری پێدەكات پێویست بوو (١ ترلیۆن و ١٧٤ ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان ڕەوانە بكات، ئەو بڕە پارەیەی نێردراوە پێچەوانەی یاسای بودجەو هەموو ئەو ڕێكەوتنانەیە كە لەنێوان هەردوولا ئەنجام دراوە، بۆیە وەزارەتی دارایی" ئەو بڕە پارەیەی نێردراوە پێچەوانەی یاسای بودجەو هەموو ئەو ڕێكەوتنانەیە كە لەنێوان هەردوولا ئەنجام دراوە".    

درەو: پێگەی the economist: بۆ ماوەی سێ دەیە کوردستان لەگەشەکردندا بوو، لە کاتێکدا عێراق لەو ماوەیەدا پەرتەوازە بوو، هەرێم خێراترین گەشەی ئابووری لە عێراقدا هەبوو، کۆمەڵگەیەکی مۆدێرینی نەوتی بنیاتنا، هۆتێل و رێگاوبانی دروستکرد. لە ریفراندۆمی ساڵی 2017 بەدەنگدان بە سەربەخۆیی داهاتوو گەشتر دەردەکەوت، بەڵام شەش ساڵ لەدوای ئەو پرۆسەیە خەونی سەربەخۆیی کاڵ بووەتەوە، ئەو تاوەر کرێنانەی کە لە سەرووی شارەکاندا دەسوڕانەوە، ئێستا لەسەر پرۆژە نیوە تەواوکراوەکان وەستاون،  لە کاتێکدا بەغدای پایتەختی عێراق بەهۆی باشتربوونی داهات و دۆخی ئەمنییەوە بەرەو باشتر گەشەی کردووە. دەسەڵاتدارانی کوردستان خەریکن ئەو ئۆتۆنۆمییەی کە هەیانبووە بەرەولەناوچوونی دەبەن، دوای 30 ساڵ لە خۆبەڕێوەبردن ئێستا ئابووری، سنوورەکان، خاکە جێناکۆکەکان و سیاسەتی کوردی تارادەیەکی زۆر گەڕاوەتەوە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی.  دیپلۆماتکارێکی رۆژئاوایی کە لە بەغداوە چاودێری پێشهاتەکان دەکات دەڵێت، “مەترسی ئەوە هەیە کە پڕۆژەی کوردستان شکست بهێنێت”. کوردەکان تا ئاستێکی زۆر خۆیان کەمتەرخەمبوون و هۆکاری ئەو دەرەنجامەی ئێستان، ململانێی نێوان دوو هەردوو بنەماڵە فیۆداڵیەکە یەکەمیان بنەماڵەی بارزانی کە زیاتر مەیلی حوکمڕانی رۆژئاوا دەکات و دووەمیان بنەماڵەی تاڵەبانی بە ئاڕاستەی ڕۆژهەڵات دەچن توندتر بووەتەوە.  لە ساڵی 2017ەوە دەسەڵاتی باوان گواستراوەتەوە بۆ کوڕەکانیان، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی لەسەر کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی داهات دەجەنگن، زۆرجار وەزیرەکانیان لەکۆبوونەوەکانی ئەنجومەنی وەزیرانی بەغدادا لە دژی یەکتر دەوەستنەوە.  یەکێتی بە ئاشکرا بانگەوازی بەغدا دەکات کە پشتیوانی بکات، بافڵ تاڵەبانی، سەرۆکی حزبەکە دەڵێت: “عێراق لە کوردستان باشترە”. سەرەڕای داواکاری رۆژئاوا بۆ یەکگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە، هەردوو حزبەکە رەتیدەکەنەوە هێزەکانی پێشمەرگە یەکبخەن، دەستیانکردووە بە تیرۆرکردنی کادرەکانی یەکتر، دوا دانیشتنی پەرلەمانی کوردستانیان بە شەڕێکی تەلەفزیۆنی کۆتایی پێهێنا، لەگەڵ پەرەسەندنی ناڕەزاییەتییەکان دژی  ململانێ ناوخۆییەکان، سەرکردە کوردەکان سەرکوتی زیاتر دەکەن، هەڵبژاردنی پەرلەمان کە دەبوو ساڵی رابردوو ئەنجامبدرایە، خراوەتە مانگی شوباتی 2024 ، ئازادی میدیا، کە سەردەمانێک نیشانەی جیاکەورەوەو شانازی ناوچەی کوردییەکان بوو بەرتەسک کراوەتەوە. حکومەتی عێراق لە بەغدا ململانێی کوردەکان دەقۆزێتەوە تا ئەو دەسەڵاتەی حکومەتی ناوەندی عێراق لە دوای راپەرینی ساڵی 1991 لە ناوچە کوردییەکان لەدەستیداوە بەدەستبهێنێتەوە، حکومەتی عێراق ئەم کارەی بە پارە دەست پێکرد، سەرەتای ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی سودی لە بڕیارێکی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس وەرگرت تا فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە قەدەغە بکات، هەرێمی لە داهاتی فرۆشتنی 450 هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا بێبەشکرد،  ئێستا مووچەی کورد بەندە بەو پارەیەی کە مانگانە بەغدا بۆ حکومەتی هەرێمی دەنێرێت، ئەو سەرکردە کوردانەی کە سەردەمانێک خۆیان لە بەغدا بەدوور دەگرت، ئێستا  دەچنە پایتەخت بۆ ئەوەی داوای هاوکاری بکەن. نێچیرڤان بارزانی لە ماوەی چوار ساڵی سەرۆکایەتییەکەیدا (10) سەردانی فەرمی بۆ بەغدا کردووە. بەپێی یاسای بودجەی نوێی عێراق کە لە مانگی حوزەیران پەسەندکرا، هەریەکێک لە پارێزگاکانی هەرێم دەتوانێت راستەوخۆ داوای پشکی خۆی لە بەغدا بکات، ئەمەش دەتوانێت پاڵنەرێک بێت بۆ تاڵەبانی داوای  جیابوونەوە لە دەسەڵاتەکەی بارزانی بکات، زیاتر یەکڕیزی ناوچەکە لاوازببێت، حکومەتەکەی بەغداد  سنوورەکانی کوردستانی کۆنتڕۆڵ کردووەتەوە، پاسەوانی لە دەروازەکان و فڕۆکەخانەکانی هەرێم جێگیر کردووە، کە لە راستیدا مافی ڤیتۆی پێداوە لەسەر ئەوەی کێ دەتوانێت بچێتە ناو هەرێم یان لێی دەربچێت،  بنەماڵەی تاڵەبانی هێشتا داهاتی لێشاوی ئۆتۆمبێل و جگەرەی بە قاچاخ لە ئێرانەوە دەخەنە گیرفانیانەوە بەڵام ئەمەش زۆری نەماوە رابگیرێت، بەرپرسێکی عێراقی وای وت، لە باشوورەوە، سوپای عێراق و میلیشیا شیعەکان، دەستیان بەسەر ئەو خاکە جێناکۆکانەدا گرتووە کە لە دوای ڕیفراندۆمەکەی ساڵی 2017 لە کورد وەریانگرتەوە، عەرەبیان لە زۆر ناوچەدا نیشتەجێکردووە ئەگەر ئەمڕۆ جارێکی تر ریفراندۆم بکرێت ئەوا رەنگە کورد لەو ناوچانە  چیتر زۆرینە نەبێت. حکومەتی عێراق لە رێی جەختکردنەوەی لە سەروەری یاسا زۆرترین زیانی بەهەرێم گەیاندووە، لە مانگی ئایاردا دادگای باڵای فیدراڵی بڕیاری کوردستانی بۆ دواخستنی هەڵبژاردنەکان بە نادەستووری ناساند بۆیە بڕیاریدا کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق جێگەی کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی هەرێم بگرێتەوە، کوردستان چیتر پەناگەیەک نەماوە بۆ ئەوچالاکوانە عێراقییانەی لەدەستی حکومەتی عێراق هەڵهاتبوون، ساڵی رابردوو ئاسایشی کورد توێژەرێکی عێراقییان دەستگیرکرد کە لە دامەزراوەیەکی هزری ئەمریکیدا کاری دەکرد و رادەستی بەغدایان کردەوە. لە رووی کولتوورییەوە پێشکەوتنەکانی بەغدا خەریکە کاریگەریی دروستدەکات، سێ دەیەیە کورد زمانەکەی خۆی بەرەوپێش دەبات، تەعریبی بەعسی بنبڕدەکات، یەک نەوە دروستبوبوو کە نەیدەتوانی بە عەرەبی قسە بکات،  بەڵام خەریکە هاوکێشەکە پێچەوانە دەبێتەوە، کوڕی سەرکردەیەکی کورد لە مەراسیمی دەرچوونی لە زانکۆیەکی ناوخۆیی بە زمانی عەرەبی قسەی بۆ ئامادەبووان کرد، لەگەڵ توندبوونەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا، ئێستا کەرتی تایبەتی کوردستان پێویستی بە کارمەندی نوێ هەیە تا لەگەڵ ئەوان قسەبکەن، راوێژکارێکی کورد لە بواری مەترسیدا دەڵێت: "عەرەبەکان دەرفەتێکی بازرگانین". “لەهەمان کاتدا هەرەشەیەکیشن". شتەكان دەڕوخێن لە کاتێکدا کە کاریگەریی عەرەبی عێراقی لە کوردستان زیاتر دەبێت، کاریگەریی کورد لە بەغدادی پایتەخت لاواز دەبێت، شیعەکانی لایەنگری ئێران کە زاڵن بەسەر حکومەتی ناوەندیدا، سەرکردە کوردەکان وەک سوننەو مەسیحییەکان پەراوێز دەخەن، بەرپرسانی بەغدا وەک بوکەڵەیەک سەیری سەرۆککۆمارە کوردەکەی عێراق دەکەن. لە سەردەمێکدا رەنگە کورد بۆ ڕزگاربوون چاوی لە ڕۆژئاوا بووبێت، زلهێزه کانی رۆژئاوا له دوای شه ڕی که نداو له ساڵی 1991 په ناگه یه کی ئارامیان بۆ کوردەکان دروست کرد،  ناوچه ی دژه فڕینیان بۆ دانان بەڵام بەرژەوەندی رۆژئاوا لە کەمبوونەوەدایە، لە دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی 2003  لە لایەن ئەمریکاوە کورد ناوچەی دژە فڕینی لەدەستدا، هەرچەندە ئەمریکییەکان هێشتا بنکەیەکی ئاسمانییان لە هەریر هەیە کە 65 کم لە باکووری هەولێرەوە دوورە، بەڵام کوردەکان گلەیی ئەوە دەکەن کە هیچ پشتیوانییەک پێشکەش ناکەن کاتێک بە وەکالەتی ئێران شیعەکان بە مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هێرشیان دەکەن سەر، دروستکردنی کونسوڵخانەیەکی فراوانی نوێی ئەمریکا لە هەولێر لەوادەی خۆی دواکەوتووە، بێدەنگی رۆژئاوا گومان لەسەر هێزەهاوپەیمانەکان دروستدەکات ، ئەمەش بەرپرسە کوردەکان نیگەران دەکات. کورد هێشتا هەندێک کارتییان ماوە بۆ یاریکردن، ماوەیەکە دەستپێشخەرییان بۆ چینییەکان کردووە، کە بڕیارە بەنداو و کارگەیەکی چیمەنتۆ و خانووبەرە بە بڕی پێنج ملیار دۆلار لە دەرەوەی هەولێر دروست بکەن، کورد دەتوانێ بەهەڕەشەی ژمارەیەکی زۆر لە پەنابەران کەڵک وەربگرێت تا رۆژئاوا رابچڵەکێنێت. زۆربەی کوردەکان نائومێد بوون، "ئێمە تەنها پارێزگایەکی تر دەبین لە عێراق"، شرۆڤەکارێک لە هەولێر وادەڵێت، ئەو چرایەی سەربەخۆیی کە بۆ نزیکەی 30 ملیۆن کورد کە لە سەرانسەری تورکیا و ئێران و سوریادا دەدرەوشایەوە لە ئێستادا دەستی کردووە بە کزبون و پەرتەوازە بوون و کاڵبووەتەوە. ئەم بابەتە لە بەشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا   لە ژێر ناونیشانی "دابەشبووەکان دەکەون" بڵاوکراوەتەوە    

  درەو: محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رەزامەندی دا لەسەر داوایەكی ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵای هەرێم لەبارەی پشكی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە ناردنە دەرەوەی (5) هەزار قوتابی لەلایەن حكومەتی عێراقەوە. بە پێی نوسراوێكی ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 6/6/2023 ئاراستەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقی كردوە بۆ ئەوەی لە پرۆژەی ناردنە دەرەوەی (5) هەزار قوتابی بۆ بەدەستهینانی بروانامەی باڵا لەدەرەوەی عیراق، پشكی قوتابیان و مامۆستایانی هەرێمی كوردستان لەو پرۆژەیەدا لەسەر بنەمای شایستەیی دەستوری لەبەرچاو بگیریت. ‎بەپێی نوسراوەكە هەمان رۆژ محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق داواكارییەكەی وەزیری خویندنی باڵای هەرێمی كوردستانی پەسەندكردوەو لایەنە پەیوەندیدارەكانی راسپاردووە بۆ جیبەجیكردنی ناوەرۆكی  نامەكەی وەزیری خوێندنی باڵای هەریم، بۆ دابینكردنی پشكی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە بەرنامەی نێردراوان كە ژمارەیان (5) هەزار كورسییە .. ‎بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانی عیراق نوسراوەكەی وەزیری خوێندنی باڵای هەرێمی ئاراستەی دەستەی ڕاوێژكارانی ئەنجوومەنی وەزیران و لیژنەی باڵای پەرەپێدانی پەروەردە كرد بۆ كاركردن لە سەری . رۆژیی 14/6/2023   لیژنەیەك لە هەرێمی كوردستانەوە سەردانی بەغدایان كردوو كۆبوونەوەیان لەگەڵ هەردوو لا (دەستەی ڕاوێژكارانی ئەنجوومەنی وەزیران و لیژنەی باڵای پەرەپێدانی پەروەردە )ئەنجامدا و رێكەوتن لەسەر ئەوەی پشكی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی پارێزگاكانی تری عیراق دەبێت و پە پێی ژمارەی دانیشتوانی هەر پارێزگایەك دەبێت، لە حاڵەتێكدا پشكی ئەو پارێزگایە پڕ نەبێتەوە ئەوە مافی پارێزراودەبێت و لە راوندەكانی دواتردا  ئەو مافەیان بۆ دەگەرێتەوە.. لە مانگی ئایاری رابردوودا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە چوارچێوەی بەرنامەی ستراتیژیەتی پەرەپێدانی كەرتی پەروەردەو خوێندنی باڵا ناردنەدەرەوەی (5) هەزار قوتابی راگەیاند لەسەرجەم بوارو پسپۆڕییەكاندا.

درەو:   ئەگەر هەر هاوبەشێکی کارەبا لە عێراق و هەرێمی کوردستان مانگانە (هەزار و 500) یەکەی کارەبا بەکاربەرێت، ئەوا؛ 🔹 بۆ هاوبەشانی ماڵان لە عێراق (15 هەزار) دینار و لە هەرێم (44 هەزار 100) دینار دەدات، کە (194%) نرخەکەی لەوەی عێراق زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون لە عێراق (15 هەزار) دینار و لە هەرێم (234 هەزار) دینار دەدات، کە (1460%) نرخەکەی زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی بازرگانی لە عێراق (100 هەزار) دینار و لە هەرێم (234 هەزار) دینار دەدات، کە (134%) نرخەکە زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی میری لە عێراق (180 هەزار) دینار و لە هەرێم (270 هەزار) دینار دەدات، کە (50%) نرخەکەی زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی کشتوکاڵی لە عێراق (90 هەزار) دینار و لە هەرێم (54 هەزار) دینار دەدات، کە (40%) نرخەکەی کەمترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی پیشەسازی لە عێراق (90 هەزار) دینار و لە هەرێم (180 هەزار) دینار دەدات، کە (100%) نرخەکەی زیاترە. یەکەم؛ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆتێکی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تا (31/12/2020) بریتی بووە لە (ملیۆنێک و 674 هەزار و 764) هاوبەشی کارەبا،  دابەشبوون بەسەر جۆرە هاوبەشەکانی (ماڵان (ماڵان و کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون)، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری) بە جۆرێک ؛ لە پارێزگای هەولێر (610 هەزار و 617) هاوبەش، لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (624 هەزار و 123) هاوبەش، لە پارێزگای دهۆک (366 هەزار و 376) هاوبەش و لە ئیدارەی گەرمیان (73 هەزار و 648) هاوبەش هەیە. بێگومان لە ئێستادا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا روی لە هەڵکشانی زیاتر کردووە، بڕوانە چارتی ژمارە (1).     دووەم؛ نرخی کارەبا لە هەرێمی کوردستان هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان دابەشبوون بەسەر جۆرەکان (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری)، لە ئێستاشدا بەپێی ڕێنماییەکی وەزارەتی کارەبا هاوبەشانی کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون (ستییەکان)ی لە ماڵان جیاکردووەتەوە لە ڕووی پێدان و نرخی فرۆشتنی کارەبا پێیان. پاڵپشت بە ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) وەزارەتی کارەبا، کە لە رۆژنامەی وەقائعی کوردستان ژمارە (274) لە (24/11/2021) بڵاوکراوەتەوە. بەپێی ماددەی (1) بڕگەی (5) هاوبەشانی پۆلێنکردووە بۆ؛ (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری). هاوکات بە ڕێنمایی ژمارە (1)ی ساڵی (2023)ی وەزارەتی کارەبا، کە لە رۆژنامەی وەقائعی کوردستان ژمارە (306) لە (14/6/2023) هەمواری یەکەمی ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) تایبەت بە ڕێنمایی و مەرجەکانی پێدانی وزەی کارەبا بڵاوکراوەتەوە، تێیدا هاتووە بڕیارماندا بە؛ "زیادکردنی بڕگەیەک بۆ خشتەی ژمارە (5) تایبەت بە نرخەکانی کارەبا لە رێنمایی و مەرجەکانی پێدانی وزەی کارەبا ژمارە (2)ی ساڵی 2021، بەم شێوەیە دەبێت: نرخی کارەبای کۆمەڵگەکانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە (156) دینار بۆ یەک کاتژمێر". بەپێی ڕێنماییەکانیش نرخی کارەبا بۆ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەم جۆرەی خوارەوە دەبێت؛ 1.    هاوبەشی ماڵان هاوبەشانی ماڵان لە هەرێمی کوردستان کە بەشی گەورەی هاوبەشانی کارەبا پێکدەهێنن، بەپێی ڕێنمایی وەزارەتی کارەبا، ئەگەر هاوبەشێک لە ماوەی مانگێکدا (1 بۆ 450) کیلۆ واتی بەکارهێنا ئەوا هەر کیلۆ واتێک لێکدانی (18) دینار دەکرێت و بەرامبەر (8 هەزار و 100) دینار دەبێت بۆ مانگێک، خۆ ئەگەر بەشداربووەکە زیاتر لە (450) کیلۆ وات تا (900) کیلۆ واتی بەکاربرد ئەوا (450) کیلۆ واتی دووەمیان لێکدانی (24) دینار دەکرێت و لەگەڵ بڕی بەکاربراوی پێشتردا کۆی نرخەکە دەگاتە (18 هەزار و 900) دینار، ئەگەر هاوبەشێکی ماڵان لە (900) کیلۆ واتە زیاتری بەکارهێنا و تا ئاستی (1500) کیلۆ وات، ئەوا دوای لێدەرکردنی (900) کیلۆ واتی پێشتر (600) کیلۆ وایتەکە نرخی هەر یەکەکی بەرز دەبێتەوە (تصاعد) دەکات بۆ (42) دینار و بەم پێیەش بڕی (25 هەزار و 200) دیناری دیکە دەچێتە سەر ئەو (18 هەزار و 900) دینارەی تر و کۆی پارەی (هەزار و 500) کلیۆ واتەکە دەگاتە (44 هەزار و 100) دینار. پرۆسەکە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەکاربردنی کارەبا لەلایەن هاوبەشەکەوە دەگاتە سەروو (5 هەزار) کیلۆ وات، لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەکەکی بەرکاربراوی کارەبا دەگاتە (180) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 2.    کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا هەمواری یەکەمی ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) وەزارەتی کارەبا تایبەت بە ڕێنمایی و مەرجەکانی پێدانی وزەی کارەبا، تێیدا هاتووە بڕیارماندا بە؛ "نرخی کارەبای کۆمەڵگەکانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە (156) دینار بۆ یەک کاتژمێر". بەم ڕێنماییەش بێت نرخی یەکەی کارەبا بۆ کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان جێگیر دەکرێت لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (156) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی هەر کۆمەڵگایەک (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا دەبێت بڕی (234 هەزار) دینار بدات. لەکاتێکدا هەمان ئەو بڕە کارەبایە بۆ هاوبەشی (ماڵان) بریتیە لە (44 هەزار و 100) دینار _وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا_ واتە هەمان ئەو برە کارەبایە کە لە ستییەکاندا بەکاربراوە نرخەکەی (431%) زیاترە لەوەی لە ماڵان بەکاردەبرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 3.    هاوبەشانی بازرگانی هاوبەشانی کارەبا بۆ مەبەستی بازرگانی لە هەرێمی کوردستان جێگیرە، لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (156) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی بازرگانی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (234 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. کە هاوتایە بەو بڕەی کە لە هاوبەشانی کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون وەردەگیرێت لە هەرێمی کوردستان (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 4.    هاوبەشانی میری هاوبەشانی میری لە هەرێمی کوردستان، دیسان فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (180) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی میری (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (270 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 5.    هاوبەشانی کشتوکاڵی هاوبەشانی کشتوکاڵی لە هەرێمی کوردستان، فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (36) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی کشتوکاڵی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (54 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 6.    هاوبەشانی پیشەسازی هاوبەشانی پیشەسازی تایبەتمەندی جیاوازیان پێدراوەو بە جۆرێک بەرزی (ڤۆڵتیە) دەکرێت بە پێوەر بۆ فرۆشتنی وزەی کارەبا پێیان، بە جۆرێک نرخی یەکەکان بریتی دەبن (144 دینار و 120 دینار) بۆ بەکاربردنی (1) کیلۆ واتەوە بڕی هەرچەندێک بێت. ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی پیشەسازی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بۆ ڤۆڵتییەی بەرز بڕی (216 هەزار) دینار و بۆ ڤۆڵتییەی نزم (180 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)).   سێیەم؛ نرخی کارەبا لە عێراق هاوبەشانی کارەبا لە عێراق دابەشبوون بەسەر جۆرەکان (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری)، بە هیچ شێوەیەک کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون (ستییەکان) لە جۆری هاوبەشانی ماڵان جیانەکراونەتەوە. بەپێی ڕێنماییەکانیش نرخی کارەبا بۆ هاوبەشانی کارەبا لە عێراق بەم شێوەیەی خوارەوەن. 1.    هاوبەشی ماڵان هاوبەشانی ماڵان لە عێراق کە بەشی شێری هاوبەشانی کارەبا پێکدەهێنن، بەپێی ڕێنمایی وەزارەتی کارەبا، ئەگەر هاوبەشێک لە ماوەی مانگێکدا (1 بۆ هەزار و 500) کیلۆ واتی بەکارهێنا، ئەوا هەر کیلۆ واتێک لێکدانی (10) دینار دەکرێت و بەرامبەر دەبێت بە (15 هەزار) دینار بۆ مانگێک، خۆ ئەگەر بەشداربووەکە زیاتر (هەزار و 500) کیلۆ وات تا (3 هەزار) کیلۆ واتی بەکاربرد ئەوا (هەزار و 500) کیلۆ واتی دووەمیان لێکدانی (35) دینار دەکرێت و لەگەڵ بڕی بەکاربراوی پێشتردا کۆی نرخەکە دەگاتە (67 هەزار و 500) دینار. پرۆسەکە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەکاربردنی کارەبا لەلایەن هاوبەشەکەوە دەگاتە سەروو (4 هەزار) کیلۆ وات، لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەکەکی بەرکاربراوی کارەبا دەگاتە (120) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 2.    هاوبەشانی بازرگانی هاوبەشانی کارەبا بۆ مەبەستی بازرگانی لە عێراق هاوشێوەی ماڵان بە زۆری بەکاربردن نرخەکەی بەرز دەبێتەوە دوو جار (تصاعد) دەکات، بە جۆرێک؛ ئەگەر هاوبەشێک لە ماوەی مانگێکدا (1 بۆ هەزار) کیلۆ واتی بەکارهێنا ئەوا هەر کیلۆ واتێک لێکدانی (60) دینار دەکرێت و بەرامبەر دەبێت بە (60 هەزار) دینار بۆ مانگێک، خۆ ئەگەر بەشداربووەکە زیاتر لە (هەزار) کیلۆ وات تا (2 هەزار) کیلۆ واتی بەکاربرد ئەوا (هەزار) کیلۆ واتی دووەمیان لێکدانی (80) دینار دەکرێت و لەگەڵ بڕی بەکاربراوی پێشتردا کۆی نرخەکە دەگاتە (140 هەزار) دینار. پرۆسەکە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەکاربردنی کارەبا لەلایەن هاوبەشەکەوە دەگاتە سەروو (2 هەزار) کیلۆ وات لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەکەکی بەرکاربراوی کارەبا دەگاتە (120) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 3.    هاوبەشانی میری هاوبەشانی میری لە عێراق فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (120) دینار لە هاوبەشەکە وەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی میری (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (120 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 4.    هاوبەشانی کشتوکاڵی هاوبەشانی کشتوکاڵی لە عێراق فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (60) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی کشتوکاڵی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (90 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 5.    هاوبەشانی پیشەسازی هاوبەشانی پیشەسازی بەبێ جیاکاری لە عێراق فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (60) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی پیشەسازی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (90 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)).   چوارەم؛ جیاوازی نرخی کارەبا لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی جیاوازی گەورە هەیە لە نێوان عێراق هەرێمی کوردستان، لەرووی فرۆشتنی وزەی کارەباوە بە هاوبەشەکانیاین، لەم بەشەی ڕاپۆرتەکەدا بە گریمانەی ئەوەی هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان و عێراق ئەگەر هەریەکەیان بڕی (هەزار و 500) کیلۆ وات کارەبا بەکار بەرن، ئەوا جیاوازی کۆی نرخەکان بەم شێوەیەی لای خوارەوە دەبێت؛ 1.    هاوبەشانی ماڵان لە عێراق و هەرێمی کوردستان وەک ئاماژەمان پێدا ئەگەر هاوبەشێکی ماڵان (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (15 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (44 هەزار و 100) دینار و بڕی (29 هەزار و 100) دیناری بەڕێژەی (194%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. خۆ ئەگەر کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون بە نمونە وەربگرین، ئەوا لە عێراق هاوشێوەی ماڵانی ئاسایی کارەبایان پێ دەفرۆشرێت و بۆ بەکاربردنی (هەزار و 500) یەکە لە مانگێکدا تەنها (15 هەزار) دیناریان لێوەردەگیرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان بۆ هەمان بڕی بەکاربراو بڕی (234 هەزار)یان لێوەردەگیرێت لە (219 هەزار)یان بە ڕێژەی (1460%) زیاترە لەوەی لە عێراق وەردەگیرێت. 2.    هاوبەشانی بازرگانی لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەگەر هاوبەشێکی بازرگانی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (100 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (234 هەزار) دینار و بڕی (134 هەزار) دیناری بەڕێژەی (134%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. 3.    هاوبەشانی میریی لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەگەر هاوبەشێکی میریی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (180 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (270 هەزار) دینار و بڕی (90 هەزار) دیناری بەڕێژەی (50%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. 4.    هاوبەشانی کشتوکاڵی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە جیاواز لە هاوبەشەکانی دیکە ئەگەر هاوبەشێکی کشتوکاڵی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (90 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (54 هەزار) دینار و بڕی (36 هەزار) دیناری بەڕێژەی (40%) نرخەکەی کەمتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. 5.    هاوبەشانی پیشەسازی لە عێراق و هەرێمی کوردستان هاوبەشانی پیشەسازی لە هەرێمی کوردستان بەپێی پێدانی ڤۆڵتییەی بەرزتر نرخی یەکەکان گۆڕانکاری بەسەردێت، بۆ نمونە ئەگەر هاوبەشێکی پیشەسازی بە (11، 33، 132) کەی ڤی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (90 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (180 هەزار) دینار و بڕی (90 هەزار) دیناری بەڕێژەی (100%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. جیاوازی نرخەکان لە (خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (2)) رونکراوەتەوە.  

درەو: كۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی لە بەیاننامەیەكدا: 🔹كۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی, ئەمڕۆ دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنانی لە گێڵگەی سەرەكی نەوتی تاوكێ‌  لە كوردستان راگەیاند, دوای داخستنی كە ماوەی چوار مانگ بەردەوام بوو, بەهۆی داخستنی هێڵی بۆرییەكانی نێوان عێراق_توركیا. 🔹مانگی رابردوو, پرۆسەی دەستپێكردنەوەی نەوت ئەنجامدرا بۆ تاقیكردنەوەو دڵنابوون لە سەلامەتی بیرە نەوتەكان و وەڵامی ئەو داواكارییە بەهێزەی دایەوە كە لەسەر نەوتی تاوكێ‌ هەیە. 🔹ناوەندی بەرهەمهێنان لە ئێستادا لە كێڵگەكە (40) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە, كێڵگەی فیشخاپور كە نزیكە لێوەی و هەمان مۆڵەتی هەیە, تائێستا داخراوە. 🔹نیوەی بەرهەمی كێڵگەی تاوكێ‌, رادەستی حكومەتی هەرێم دەكرێت ئەوەی دەمێنێتەوە, لەلایەن (DNO) دەفرۆشرێت لە بری بەڵێندەرەكان(75% بۆ DNO) و (25% بۆ Genel Energy InternationalLimited) بۆ كۆمپانیا ناوخۆییەكان و گواستنەوەی نەوت لەرێی تانكەرەوە. 🔹نرخەكان دەگۆڕێن بە گوێرەی گرێبەستەكە, مامناوەندەكەی دەگاتە (50%) ئاستی پێش داخستن, بەڵام لە ئێستادا شایستەكان بە شێوەیەكی خێراو راستەوخۆ دەگاتە دەست (DNO). 🔹بیجان موسافر رەحمانی, سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای (DNO) رایگەیاندووە: سەرەڕای نەبوونی هیچ گڵۆپێك لە كۆتایی هێڵی بۆرییەكانی هەناردەكردن, بەڵام ئێمە بەردەوام تانكەری زیاترو زیاتر دەبینین, كە نەوت لە تاوكێ_وە دەگوازێتەوەو لەسەر بنەمای كاش و باركردن. 🔹بەهۆی نەبوونی كاتێكی دیاریكراو, بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت, لەڕێی هێڵی بۆرییەكانەوەو بەردەوامی دواخستنی شایستە داراییەكان, لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە, بۆ نەوتی فرۆشراوی پێشوو, كۆمپانیای (DNO) خەرجی وەبەرهێنانی نوێ‌ و ئاستی دامەزراندنی كەمكردووەتەوە.

 درەو: مەسعود بارزانی لە كتێبە نوێیەكەیدا كە چەند رۆژێكە بڵاو كراوەتەوە دەڵێت:  قاسم سلێمانی پەیوەندی پێوەكردم و مەردانە بۆ بەیانییەكەی فڕۆكەیەكی فیشەك و دۆشكاو گوللەی ئاڕ بی جی گەیاندە هەولێر ئێمە ئەوكات سوپاسمانكردن و ئێستاش سوپاسیان دەكەین بەڵام پێویستە هەموو لایەك بزانن، ئەوە خوێنی پێشمەرگە بوو كە هەولێر و هەموو كوردستانی پاراست. مەسعود بارزانی لە بەرگی شەشەمی  كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) كە ئێستا لەبەردەستی (درەو)دایەو چەند بەشێكی لێ بڵاودەكاتەوە، سەبارەت بە رۆڵی قاسم سلێمانی لە شەڕی داعش و پاراستنی هەولێر لەلاپەڕە (441 -442) نوسیویەتی:   لەسەروبەندی هێرشی داعش بۆسەر هەولێر، قاسم سلێمانی، بەتەلەفۆن پەیوەندیی پێوەكردم و پرسیاری بارودۆخ و پێویستییەكانی كرد، منیش لە وەڵامدا پێم راگەیاند" بارودۆخەكە مەترسیدارە، چونكە پێشمەرگە چەك و تەقەمەنی پێویستی لەبەردەستدا نیە، بۆ رێگەگرتن لە هەمەر و ئۆتۆمبێلە گوللە نەبڕەكانی داعش، ئەگەر بكرێت گوللەی ئاڕ بی جی دژە تانك و گوللەی دۆشكای تانكشكێنمان بۆ بنێرن، دوای ئەوە قاسم سلێمانی مەردانە بۆ بەیانییەكەی فڕۆكەیەكی فیشەك و دۆشكاو گوللەی ئاڕ بی جی گەیاندە هەولێر، ئەمە لە بەرەبەیانی رۆژی 8ی ئابی 2014دا بوو، ئەم هاوكارییە بوو بەهۆی راگرتنی هێرش و پێشڕەوییەكانی داعش لە میحوەری گوێڕ، كە هەڕەشەیەكی جدی بوو، دواتر قاسم سلێمانی خۆی سەردانی كرد و دوو مەفرەزەی هاوەنهاوێژو كاتیۆشایەكی (107)ی بۆ پاڵپشتی هێزەكانی پێشمەرگە هێنابوو، دوو كەسی هاوەنهاوێژەكانیان لەگەڵ پێشمەرگە لەبەرەی مەخمور شەهیدبوون. پێویستە لێرەوە ئەمە بەتەواوی روونبكرێتەوە، كە لە زۆر بۆنەدا بەرپرسانی ئێران و تەنانەت سەرۆك كۆماریش هەواڵی ئەوە بڵاو دەكەنەوە، ئەگەر ئێران نەبوایە، هەولێر داگیر دەكرا، و سەردار سلێمانی هەولێری رزگاركرد، ئێمە ئەوكات سوپاسمانكردن و ئێستاش سوپاسیان دەكەین، چونكە بەراستی یارمەتییەكانیان لەوكات و ساتەدا، هاوكارییەكی كاریگەر بوو، بەڵام پێویستە هەموو لایەك بزانن، ئەوە خوێنی پێشمەرگە بوو كە هەولێر و هەموو كوردستانی پاراست، هاوكاری و یارمەتی و پاڵپشتی ئاسمانی هاوپەیمانان كاریگەرییەكی گەورەو بەرچاووی هەبوو، یارمەتییەكانی ئێرانیش جێی خۆیان گرت، بەڵام ناكرێت خەڵكانی تر، لە واقع دەربچن و واقیعەكە لەبەرچاو نەگرن، رۆڵی خۆیان دیار و بەرجەستە بكەن و رۆڵی پێشمەرگە كەم نیشان بدرێت، كە ئەمە بەهیچ شێوەیەك ئینساف نیە.

درەو: مەسعود بارزانی لە كتێبە نوێیەكەیدا كە چەند رۆژێكە بڵاو كراوەتەوە دەڵێت: حەمە تۆفیق رەحیم بە برێت مەكگۆرگی وت ئێوە بۆخۆتان شەڕ دەكەن نەك بۆ ئێمە، یوسف محەمەد و فەخرەدین قادر نەیانتوانی نیسابی یاسایی كۆبوونەوەكەی 19ی ئابی 2015 تەواو بكەن بۆیە یەكێتی توشی شكستی گەورە بوو گۆڕانیش بێهیوابوو، بۆ ئەوەی بیسەلمێنین پارتی بێهێزو بێئیرادە نیە، وەزیرەكانی گۆڕانمان دەركرد و رێگریمان لەسەرۆكی پەرلەمان كرد، كەسیش پرسیاری نەكرد ئەوەی روویداوە چی بوو، لایەنەكانی هاوپەیمانی گۆڕانیش خۆشحاڵبوون، هێمن هەورامیم ناردە لای سەرۆكی پەرلەمان، بەڵام یوسف محەمەد لوتبەرزانە وەڵامی دابووەوە. مەسعود بارزانی لە بەرگی شەشەمی  كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) كە ئێستا لەبەردەستی (درەو)دایەو چەند بەشێكی لێ بڵاودەكاتەوە، سەبارەت بە ناكۆكی لایەنەكان لە بە بابەتی درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە 2015 نوسیویەتی لەلاپەڕە (446 -450) نوسیویەتی: لەوسەروبەندەی ئێمە سەرقاڵی روبەرووبونەوەی داعش بووین، رۆژی 23ی حوزەیرانی 2015 هەوڵی كودەتایاندا، لای من زۆر سەیر بوو بەیەك دەنگی پەرلەمانتاری حزبی شیوعی رێژەی یاسایی تەواو بوو، لە كۆبوونەوەكەدا پەرلەمانتارێكی بزووتنەوەو ئاشوریەكیش ئامادەبوون، بەڵام زۆر باش بۆمان دەركەوت كە كێ لە پشت ئەم پیلانەوەیە! بەر لە كۆبوونەوەكەی پەرلەمان، هێمن هەورامیم ناردە لای سەرۆكی پەرلەمان و هەواڵم بۆ نارد پێویست ناكات ئەو كارە بكەن، ئەمە شەڕ فرۆشتن و كۆدەتایەو بەهیچ شێوەیەك قبوڵناكرێت، ئەگەر بەردەوام بن لەسەر هەڵوێستەكانتان دواتر گلەیی نەكەن، ئێمە باوەڕی تەواومان بە پرۆسەی دیموكراسی هەیە بەڵام بە شێ,ەیەكی تر وەڵامی كودەتا دەدرێتەوە. سەرۆكی پەرلەمان لوتبەرزانە و نابەرپرسانە وەڵامی دابووەوە دیار بوو هێشتا لە دونیا نەگەیشتبوو. لە رۆژی 18ی ئابی 2015 لە هۆڵی مامۆستا سەعد عەبدوڵا كۆبوونەوەیەكی فراوان بە بەشداری نوێنەری نەتەوەیە یەكگرتووەكان و ئەمریكا و بەریتانیا بەرێوەچوو تا بەربەیانی خایاند لە كۆبوونەوەكەدا برێت مەكگۆرك بەناوی ئەمریكاوە رایگەیاندبوو: من نورێنەری ئەمریكام، ئێمە زانیاریمان هەیە كە داعش چی بەرنامەو پلانێكی هەیە بۆ كوردستان) حەمە تۆفیق رەحیم ئەندامی وەفدی گۆڕان وەڵامی داببوەوە كە (ئێوە بۆخۆتان شەڕ دەكەن، نەك بۆ ئێمە) كۆبوونەوەكە تا بەیانی رۆژی 19ی ئاب بەردەوام بوو لەسەر ئەوە رێككەوتبوون كە كۆبوونەوەی پەرلەمان دوابخرێت، بەڵام لە ئەنجامدا بەبەرچاوی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەمریكا و بەریتانیا، بەپێی رێنمایی سەركردایەتییان، یوسف محەمەد و فەخرەدین قادر هەوڵیاندا پەرلەمان كۆببێتەوە، بەڵام رێژەی یاساییان پێتەواو نەكرا، ژمارەی ئامادەبووان بەم شێوەیە بوو(24 پەرلەمانتاری گۆڕان، 18 پەرلەمانتاری یەكێتی، 4 پەرلەمانتاری كۆمەڵ، 5 پەرلەمانتاری یەكگرتوو، پێنج پەرلەمانتاری تری یەكگرتوو بەشدار نەبوون)  رێژەی یاسایی تەواو نەبوو بۆیە یەكێتی توشی شكستی گەورەبوو، گۆڕانیش بەتەواوی بێ هیوا بوو، دوای ئەم بارودۆخە كاتی وەڵامدانەوەیان هات. بۆ ئەوەی پیشانی لایەنەكان و بەتایبتیش گۆڕان بدرێت و بۆیان بسەلمێندرێت، كە هەركاتێك بابەتەكە گەیشتە بێڕێزی و سوكایەتیپێكردن و بەزاندنی هەموو سنورەكان، پارتی ئەوەندە لاواز و بێهێز و بێئیرادە نیە، بۆیە رۆژی 11ی تشرینی یەكەمی 2015 وەزیرەكانی گۆڕان ئاگاداركرانەوە كە لە حكومەت بكشێنەوە، رێگە بەسەرۆكی پەرلەمانیش نەدرێتكە لە پشكی گۆڕان بوو بێتە هەولێر. لەسەر ئەو بڕیارانە هیچ كەسێك لە دەرەوە پرسیاری نەكرد، لەناوخۆی كوردستانیش هەموولایەنەكان تەنانەت ئەوانەی تا دوێنێ هاوپەیمانی گۆڕان بوون، بەو ئیجرائاتانە خۆشحاڵ بوون كە بەرامبەر گۆڕان كراوە. دواتر سەركردەیەكی یەكێتی سەردانی كردم و وتی سەركردایەتی یەكێتی زۆر دڵگران و نیگەرانن لەو بارودۆخەی باڵێكی ناو یەكێتی لە دژی پارتی درووستی كرد، ئەو وتی لە كۆبوونەوەی سەركردایەتی یەكێتی لە دووكان، بڕیاریانداوە شاندێك بنێرنە لای نەوشیروان مستەفا بۆ ئەوەی پێی رابگەیەنن كە ئێمە چیتر رازی نابین دەستبخەنە ناو كاروباری ناوخۆی یەكێتی، سەركردەكانی ناو كۆبوونەوەكەش ئەمانەبوون،: كۆسرەت رەسوڵ، بەرهەم ساڵح، شێخ جەعفەر، حاكم قادر، مستەفا چاوڕەش، شاڵاو عەلی عەسكەری، مەحمود سەنگاوی، نەرمین عوسمان، جەمیل هەورامی.  

  درەو: شوێنگرەوەی دوو ئەندامە دەستلەكاركێشاوەكەی كۆمەڵ لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی هەر لە لیستی كۆمەڵ دەبێت، چاوەڕوان دەكرێت دادگای فیدراڵی سەرەتای مانگی ئەیلول ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم هەڵبوەشێنێتەوە. رۆژی 9/8/2023 ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی  دەستلەكاركێشانەوەی هەردوو ئەندامەكەی كۆمەڵی دادگەری پەسەند كرد (رەمەزان نامیق و میدیا شێخ ئەحمەد) دەستلەكاركێشانەوەی ئەو دوو ئەندامەی كۆمەڵی دادگەری وەك پابەند بوونێك بوو بە بڕیارەكەی عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری. رۆژی (1ی ئایاری 2023) عەلی باپیر ئەمیری سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری داوای لە ئەندامانی حزبەكەی كرد لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان و ئیدارەی سلێمانی دەستلەكار بكشێنەوە لەبەر ئەوەی ئەو دەزگایانە ماوەی یاساییان بەسەرچووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) شوێنگرەوەی ئەو دوو ئەندامەی كۆمەڵ، هەر لە لیستی كۆمەڵ دەبێت و كاندیدەكانی تریان ئامادەن شوێنیان بگرنەوە، هاوشێوەی شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی یەكگرتوو لە پەرلەمانی كوردستان.  ئەگەر لەناو لیستی كۆمەڵ ساڵی 2014، هیچ ئەندامێك ئامادەنەبوو شوێنیان بگرێتەوە، ئەوكات دەبێت بگەڕێتەوە بۆ (باقی اقوی)، لەو حاڵەتەدا بەر لیستی گۆڕان و یەكێتی دەكەوێت. بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتووە، بەشێك لەوانەی ساڵی 2014 لە لیستی كۆمەڵ كاندید بوون بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، ئێستا وازیان لە كۆمەڵ هێناوەو ئامادەن شوێنی دوو ئەندامەكەی كۆمەڵ بگرنەوە، لەو حاڵەتەدا ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە فەرمی داوا لە كۆمسیۆن دەكات، كە بەپێی پلەی دەنگەكانی كاندیدەكانی لیستی كۆمەڵ، دوو كاندید رەوانەی ئەنجومەنی پارێزگا بكات، هەر كاندیدێك ئامادەبوو ئەوا دەبێتە شوێنگرەوەی ئەو دوو ئەندامە. ئەم هەنگاوە لە كاتێكدایە لە ئێستادا سكاڵایەكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لەبەردەم دادگای فیدراڵیدایە سەبارەت بە نایاسایی بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كە لە ساڵی 2019دا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچوو،  دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی لەسەر ئەو سكاڵایەی دواخستووە بۆ 3/9/2023 چاوەڕوان دەكرێت هاوشێوەی پەرلەمانی كوردستان بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم بدات.    

"قیادەی مۆقەتە بە چەكی ئاڕ بی جی سەركردەكانی یەكێتیان كوشت"  درەو: نەوشیروان مستەفا لە كتێبی (كارەساتی هەكاری) باس لە رووداوەكانی هەكاری دەكات و دەڵێت" دەمانویست سەركردایەتی یەكێتی لە ناوزەنگەوە بگوازینەوە بۆ برادۆست و سێكوچكەی سنور، بۆ خۆلادان لەشەڕی قیادە مۆقەتە، نامەمان بۆ حەمایل خان دایكی مەسعود بارزانی و شێخ محەمەد خالید بارزانی نوسی، پاش ماوەیەك قیادە مۆقەتە هەریەكە لە عەلی عەسكەری، خالید سەعید و حسێن بابەشێخیان بە چەكی ئاڕ پی جی كوشت" نەوشیروان مستەفا لە كتێبی (كارەساتی هەكاری) بەم شێوەیە باسی كارەساتی هەكاری دەكات: لە ساڵی 1978 سەركردایەتیی یەكێتی بڕیاریدا هێزەكانی لە ناوچەكانی ناوزەنگ و بناری قەندیل، بگوێزێتەوە بۆ برادۆست لەسەر سێ سنور لە پێناو ئەوەی (بارەگای دەزگا سەركردایەتییەكان لە شوێنێكی ئەمیندا جێگیر ببێ، مەفرەزەكانی بادینان لەوێوە بنێردرێنەوە بادینان و جێگیریان بكەن، كڵپەی شۆڕش لەوێوە هەڵبگیرسێت، بەتایبەت دوای ئەو جەزرەبە قورسانەی كە قیادەی مۆقەتە لە 1976 -1977 لە هێزەكانی یەكێتیان دابوو، پاككردنەوەی ناوچەكە لە چەكدارەكان ئەگەربوونە رێگری پلانەكەی یەكێتی. یەكێتی كەوتە جێبەجێكردنی پلانەكەی و بڕیاریشی دابوو هێزەكانی بە سێ وەجبە بنێرێت. بەرەو بادینان: •    هێزی یەكەم كە (220) پێشمەرگە بوون و (150) یان بێ چەكبوون، بەسەركردایەتی دكتۆر خالید و حسێن بابەشێخ و حامید حاجی غالی. •    هێزی دووەم كە (500) پێشمەرگەبوون  و (150)یان بێ چەك بوون بەسەركردایەتی عەلی عەسكەری و تایەری عەلی والی و سەید كاكە. •    هێزی سێیەم كە نزیكەی (150) كەس بوون ئەبوایە بەسەركردایەتی سكرتێری گشتی و ئەندامانی تری مەكتەبی سیاسی بوایە. بە نیازی خۆلادان لە شەڕی قیادە موەقەتە و خاوكردنەوەی گرژیی نێوان ی.ن.ك و ئەوان، چەند نامەیەك لەلایەن سەركردە و لێپرسراوەكانی ی.ن.ك-ەوە نووسرا بۆ هەندێك لە گەورەكانی بنەماڵەی بارزانی لەوانە مام جەلال و عەلی عەسكەری نامەیان نووسی بۆ شێخ محەمەد خالیدی بارزانی، خالید سەعید (دكتۆر خالید) نامەی نووسی بۆ حەمایل خان دایكی مەسعود بارزانی، شەهید تایەری عەلی والی بەگ نامەی نووسی بۆ رەشید سندی». ناوەڕۆكی نامەكان بریتیبوو لەوەی كە كوردستان لە مەترسی راگوێزان و بەعەرەبكردندایە و لە مەترسیی لەناوچوون و تەفروتوناكردنیدایە، بۆیە ئەبێ كورد هەمووی یەك بگرێ بۆ بەگژاچوونەوەی دوژمنی سەرەكی كە حكومەتی عیراقە و ئەو هێزە بەرەو بادینان ئەكەوێتەڕێ بۆئەوەی هەرچی زووتر رێگەی چەك بكاتەوە و فریای دانیشتوانی ناوچە سنوورییەكان بكەوێ پێش 1/6/1978 كە كاتی دەستپێكردنی راگوێزانیانە و هێزەكە نیازی پەلاماردانی قیادە موەقەتەیان نییە، بەڵكو بۆ ئەو ئامانجە پیرۆزە دەچێ». ئامانج لە ناردنی نامەكان بۆ ئەو كەسایەتییانە ئەوەبوو كاریگەریی و نفوزی خۆیان لەلای مەلا مستەفا و كوڕەكانی دروست بكەن بۆئەوەی قیادە موەقەتە نەبنە رێگر لەبەردەم ئەو هێزەی پێشمەرگە لە بادینان و سنوورەكان و شەڕیان پێ نەفرۆشن. بەڕێكەوتنی ئەم هێزەی یەكێتی لەكاتێكدابوو، كە دوای رێكەوتننامەی جەزائیر لەنێوان شای ئێران و رژێمی بەعسدا، ساڵی 1977یش رژێمی عیراق لەگەڵ دەوڵەتی توركیادا رێكەوتنێكی دیكەی هاوشێوەیان بۆ پاراستنی هەردوو دیوی سنووریی یەكتر ئیمزاكردبوو. هێزەكانی ئێران لە دیوی خۆیانەوە كەوتنە لێدانی هێزەكانی یەكێتی، كە چوونەوە دیوی عیراقیش هێزەكانی عیراق كەوتنە پەلاماردانیان، لە دیوی توركیاش عەشیرەتە كۆنەپەرستەكان كەوتنە خۆئامادەكردن و میت و دەزگا هەواڵگرییەكان كەوتنە پەیجوریان . دوای یەكگرتنەوەی بەشی دووەم و سێیەمی هێزەكەی یەكێتی، بەهۆی بوونی هێزی قیادە موەقەتەی پارتی لەو سنوورە و خۆبەدوورگرتن لە شەڕ و پێكدادان لەگەڵیاندا، هێزەكەی یەكێتی بۆ پشوودان و حەوانەوە دەپەڕنەوە بۆ باكووری كوردستان بۆ ماوەی حەوت رۆژ دەمێننەوە، دواتر هێزەكەی یەكێتی بڕیاردەدەن بۆ نزیكبوونەوە لە شوێنی وەرگرتنی چەك و چەكداركردنی ئەو پێشمەرگە بێ چەكانەی كە لەگەڵیاندایە، بەرەو قووڵایی خاكی باكووری كوردستان و سەر سنوورەكانی رۆژئاوای كوردستان بڕۆن. «قیادە موەقەتە بەشی هەرە زۆری عەشیرەتەكانی باكووری كوردستانیان لە یەكێتی هاندابوو، كە گوایە هێزەكانی یەكێتی گوندەكان تاڵان دەكەن و پیاوەكان دەكوژن و ژنەكان بەدیل دەگرن و هاتوون بۆ بڵاوكردنەوەی كافریی و بێ دینی، ئەمەش وایكردبوو عەشیرەتەكانی ناوچەكانی شەمزینان، چەلێ و ئولودەرە لە دژی هێزەكەی یەكێتی بكەونەخۆ و چەكدار كۆبكەنەوە و ناوچە ستراتیژییەكان كۆنترۆڵ بكەن. رۆژی 1/6/1978 لە ناوچەی بازێ، شەڕ لە نێوان یەكێتی و قیادە موەقەتەدا دروست دەبێت، بەو هۆیەشەوە ژمارەیەكی زۆر لە هەردوولا دەكوژرێن و بریندار دەبن و ژمارەیەك پێشمەرگەی یەكێتیش لە هێزەكە دادەبڕێن. شەوی دواتر، هێزەكەی یەكێتی بەرەو باشووری كوردستان بەڕێ دەكەونەوە، بەهۆی نەشارەزایی لە ناوچەكە لەیەك دادەبڕێن، لەوكاتەدا هێزەكانی پارتی بۆسەیان بۆ دادەنێن تەقەیان لێ دەكەن. بەڵام بەهۆی نەشارەزایی و ماندووبوونی هێزەكەوە نەتوانرابوو كۆنترۆڵی دۆخەكە بكرێت و زیاتر پەرتەوازە بوون، گروپێكیان خۆیان یەكدەخەنەوە و بەهیوای گەیشتنی گروپی دووەم دادەمەزرێن، گروپی دووەمیش بەهۆی نەشارەزاییەوە بەناچاری بڕیار دەدەن بەرەو نزیكترین خاڵی عیراق بگەڕێنەوە و خۆیان تەسلیم بكەنەوە، گروپی سێیەمیش هەر ئەو رۆژە لەلایەن هێزەكانی قیادە موەقەتە و عەشیرەتەكانەوە دەدرێت بەسەریاندا و چەك دەكرێن. لەناو ئەوانەدا كە لە گروپی سێیەم بەدیلگیرابوون، هەریەكە لە عەلی عەسكەری فەرماندەی هێزەكە، تایەری عەلی والی، سەید كاكە، كە دواتر لە 7ی تەمموزی هەمان ساڵدا، هەریەكە لە عەلی عەسكەری، خالید سەعید و حسێن بابەشێخ لەلایەن قیادە موەقەتەوە بە چەكی (ئاڕ پی جی) شەهیددەكرێن. گروپی یەكەمی هێزەكەی یەكێتی، پاش بێ ئومێدبوونیان لە گەیشتنی هێزەكانی دیكە، بە ناچاری دەچن بەرەو گوندی كەهی لە نزیك جۆلەمێرگ، دوای مانەوەیان بۆ ماوەی چەند رۆژێك و خۆ ڕێكخستنەوەیان و بەڕێكەوتنیان، دەكەونە ناو ئەو عەشیرەتانەی كە لێیان هاندرابوو و سەرەنجام پاش شەڕێكی چەند سەعاتی ژمارەیەكی زۆر لە هێزەكەی یەكێتی شەهید و بریندار و بەدیل دەگیرێن و تەسلیم بە قیادە موەقەتە دەكرێن.      

"هێزەكەی یەكێتی بۆ لەناوبردنی پارتی هاتبوونە ناوچەكە" درەو: مەسعود بارزانی لە كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) باس لە رووداوەكەی هەكاری دەكات و دەڵێت: یەكێتی پلانێكی گەورەیان داڕشت بوو بۆ لەناوبردنی پارتی، بەپێی پیلانێكی داڕێژراو كە یەكێتی و سوریا لەسەری رێككەوتبوون، هێزێكی زۆری یەكێتی بەسەرۆكایەتی عەلی عەسكەری بەرەو سنوری یەك دەستیان بە جوڵە كرد، بەو نیازەی پارتی تەواو لەناوببەن و بگەن بە سنوری سوریا، بۆ ئەوەی راستەوخۆ ببنە هاوسنور لەگەڵ سوریا و ئیمكانیات و چەك و پێداویستیەكان راستەوخۆ لە سوریاوە وەربگرن. مەسعود بارزانی لە كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) لە لاپەرە (237 -239) باسی رووداوەكانی هەكاری دەكات و نوسیویەت: یەكێتی لە ساڵی 1978 پیلانێكی گەورەیان داڕشت بۆ لەناوبردنی پارتی، هەواڵێكی وایان بڵاوكردەوە گوایە تەنیا سەد پێشمەرگەی پارتی لە بادینان ماون، ئەگەر ئەو دوو سەد كەسە لەناوببرێن و كۆماتە بگیرێت، ناوچەكە بە تەواوی دەكەوێتە دەستمان و بە ئاسانی دەگەینە سنوری سوریا. ئەوەی راستی بێت هەموو ئامانجەكەشیان ئەوە بوو بگەنە سنوری سوریا، بۆ ئەم مەبەستەش كۆبوونەوەیەكی فراوانیان لە نۆكان كرد، دوای كۆبوونەوەی نۆكان، یەكێتی بەتەواوی خۆیان ئامادەكرد بۆ لێدانی هێزەكانمان لە ناوچەی یەك و دوو، لەبەر رۆشنایی كۆبوونەوەكە كەوتنە جوڵەكردن بەرەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پێشمەرگەكانمان و لەلایەن هەردوو وڵاتی ئێران و عێراقەوە یارمەتی دران. لە چوارچێوەی هەوڵەكانییاندا لە پێناو لەناوبردن و بە قسەی خۆیان پاكتاوكردنی پارتی، ساڵی 1978 دكتۆر خالید سەعید بە هێزێكی زۆرەوە هاتە دۆڵی گەیشتبووە دەستی هەڤاڵانی هەردوولا، رێككەوتننامەكە چەندین خاڵ و بابەتی تێیدا بوو، یەكێك لە خاڵەكان بریتی بوو لە پێكهێنانی لیژنەكانی مەیدانی بۆ تەنسیق و هەماهەنگی نێوان هەردوولا بەتایبەتی لەرووی گواستنەوەی چەك بۆ كوردستان، بۆ ئەم مەبەستە لە هەموو ناوچەكان لیژنەی تەنسیق لە نێوان هەردوولا درووستكرا، بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، تەنانەت لەو ناوچانەدا دكتۆر خالید سەعید، ئەندامی لیژنەی تەنسیق و هەماهەنگی بوو، كەچی بە رێككەوتننامەكەوە پابەند نەبوو، تەنانەت بە هەڤاڵانی پارتی گوتبوو رێككەوتننامەی مەیدانیمان هەڵوەشاندووەتەوە. دوای ماوەیەك خالید سەعید و حسێن بابە شێخ بە هێزێكی 60 كەسیەوە بەرەو ناوچەی خۆشناوەتی جوڵەیان كرد بۆ لێدانی هێزەكانمان لە ناوچەكەدا و هێرشكردنە سەر حەمید ئەفەندی لە رێگەی سیدەكانەوە، بەڵام دیاربوو توانیان نەبوو بۆیە هێرشەكەیان نەكرد. دواتر بەپێی پیلانێكی داڕێژراو كە یەكێتی و سوریا لەسەری رێككەوتبوون، هێزێكی زۆری یەكێتی بەسەرۆكایەتی عەلی عەسكەری بەرەو سنوری یەك دەستیان بە جوڵە كرد، بەو نیازەی پارتی تەواو لەناوببەن و بگەن بە سنوری سوریا، بۆ ئەوەی راستەوخۆ ببنە هاوسنوری لەگەڵ سوریا و ئیمكانیات و چەك و پێداویستیەكان راستەوخۆ لە سوریاوە وەربگرن، مەبەستی یەكێتی لەم جوڵە سەربازییە، ئەوەبوو هەموو پێشمەرگەكانی پارتی لەم سنورە بكوژن، یان بەدیل بگرن، یان ناچاربكرێن ناوچەی هەرێمی یەك جێبهێڵن. بۆیە دوای خۆئامادەكردنی تەواو لە پێناو جێبەجێكردنی پلانە و گەیشتن بە ئامانجەكەیان لە سەرەتاكانی مانگی ئایاری 1978، یەكێتی هێرشێكی بەربڵاویان كردە سەر هێزەكانمان، بە بیانووی هێنانی چەك هاتبوون و بەسەر ناوچەكەدا پەرت و بڵاو ببون، عەلی عەسكەری و دكتۆر خالید و تاهیر عەلی والی سەركردایەتی هێزەكانیان دەكر، هەموویان بەهەموو تواناو هێزەوە هاتبوون و ئامانجیان شەڕ بووـ بەڵام پێشمەرگەكانی پارتی بۆ مانەوەو بەرگریكردن ئامادەكاری باش و بەرچاویان كردبوو كوردەكانی باكوریش هاوكارییەكی زۆری پێشمەرگەكانیان كرد، سەرەتا یەكێتی ئاگادارنامەیەكی نارد و داوای كردبوو پێویستە پارتییەكان خۆیان رادەستبكەن، دیاربوو توشی غروری و لێكدانەوەی هەڵە ببون، بەداخەوە رۆژی 19ی حوزەیرانی 1978 ئەوەی كەس خوازیاری نەبوو لە ئەنجامی هەڵە و سیاسەتی شەڕانگێزەكانی یەكێتی روویدا كە بە شەڕی هەكاری بەناوبانگە، هێزەكانی یەكێتی هیچ جۆرە شارەزاییەكیان لە سروشت و جواگرافیا و بواری كۆمەڵایەتی  ناوچەكە نەبوو، ژمارەیەك شارەزایان لەگەڵدا هاتبوون، بەڵام كاتێك شەڕەكە دەستی پێكرد، بەهۆی لێكدانەوەی هەڵەیان بۆ بارودۆخەكە توشی زیان و شكست هاتن و ژمارەیەكیان بەدیل گیران و ژمارەیەكی زۆریشیان خۆیان رادەستی عێراق كردەوە، خەڵكی ناوچەكە كە هەموویان خۆیان بە دڵسۆزی رێبازی بارزانی دەزانی، كە زانیان شەڕەكە لە دژی بارزانی و پارتیە، لە دژی هێزەكانی یەكێتی راپەڕین. بەداخەوە لەشەڕەكەدا هەریەكە لە هەڤاڵان: مەلا ئەمین حاجی بارزانی، رەشید حاجی بارزانی، عومەررەش كەندیناوەیی، مەردان رۆستەم سورچی، ئەحمەد عەبدوڵا هەركی، یەحیا یوسف شامل سندی، نەنو ئیسماعیل بەرگارەیی، شەهید بوون. یەكێك لەو لاوە خوێنگەرم و پێشمەرگە دلێر و ئازایانەی بەر لە شەڕی هەكاری شەهید بوو، ( سیروان عەبدولڕەحمان حاجی عەلی) بوو، رۆژی 13ی ئایاری 1978 بارەگایان لە دۆڵی (گۆستە) بە مەبەستی هێنانی خۆراك و پێداویستییەكانی بارەگا بە وڵاخ بەرەو سنوری توركیا بەڕێ دەكەوێت، بەڵام لە كاتی پەڕینەوە لە زێ لە وڵاغەكە بەردەبێتەوەو بەهۆی ئەو زەبەری بەر سەری كەوتبوو لەناو زێیەكە گیانی لەدەست دەدات و شەهید دەبێت و دوای چەند كاتژمێرێك جەنازەكەی دەدۆزرێتەوەو هەر لەوێش بەخاك دەستپێردرێت. دوای شەڕەكەی هەكاری بەمەبەستی سارێژكردنەوەی زامەكان و هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێ لە نێوان هەردوڵادا هەوڵێكی زۆردرا بۆ ئەم مەبەستە هەڵانی سەركردایەتی كاتی لەگەڵ مولازم عومەر عەبدوڵا كۆبوونەوە، سامی عەبدولڕەحمان نامەیەكی ئاراستەی سەركردایەتی كۆمەڵە كردبوو، بەڵام نەوشیروان مستەفا نامەكەی پیشانی كەس نەدابوو و دەستی بە هەڕەشەكردن كردبوو. لە دەڤەری سلێمانی، یەكێتی بەهۆی هاوكاری و یارمەتی و ئاسانكاریییەكانی رژێمی عێراق توانی تا رادەیەك گرفت بۆ پێشمەرگەكانی پارتی لە سنوری دەڤەری سلێمانی درووست بكات و ئازاریان بدات، بە جۆرێك كە دەرفەتی چالاكییەكان لەبەردەمدا نەمایەوەو تەنانەت ژمارەیەكی زۆریش لە پێشمەرگەكانمان شەهید كران، ئەمەش دەرفەتی مانەوەی پارتی لە سنوری سلێمانی زەحمەت كرد.

 (درەو): سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان رایدەگەیەنێت لە ماوەی (40) رۆژدا (8) ملیۆن مریشك لە هەرێمی كوردستان مرداربوونەتەوە، بەڵام، بەڕێوبەری ڤێتێرنەری سلێمانی دەڵێت  ئێمە ناتوانین ئەو ئامارە پشت راستبكەینەوە. نازم عەبدوڵا جاف، سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان، لە لێدوانێكیدا بۆ (درەو) سەبارەت بە دۆخی كێڵگە پەلەوەرییەكانی هەرێمی كوردستان رایگەیاند، لە ماوەی (40) رۆژدا زیاتر لە (8) ملیۆن مریشك لە هەرێمی كوردستان مرداربووەتەوە، نازم جاف، هۆكاری مرداربوونەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە مریشك بۆ پەتای نیوكاسڵ دەگێڕێتەوە. سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان دەڵێت: پێویستە حكومەتی هەرێم نمونەی خوێن لە مریشكی نەخۆش وەربگرێت، لە تاقیگەی پێشكەوتودا جۆری نەخۆشییەكە دیاری بكرێت تا بزانرێت چۆن چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە، پێویستە حكومەت هەستێت بە دابینكردنی ڤاكسین تا كێشەكان لە بنەڕەتەوە چارەسەر بكات، بەڵام بەداخەوە حكومەت تا ئێستا هیچ هەنگاوێكی نەناوە. جەمال حسێن والی، بەڕێوبەری سامانی ئاژەڵ لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی سلێمانی سەبارەت بە ئاماری مرداربوونەوەی مریشك بە (درەو)ی راگەیاند، نەخۆشی لە نێو كێڵگە پەلەوەرییەكان شتێكی ئاساییەو روودەدات بەڵام هیچ ئامارێكی فەرمیمان لەبەردەستدا نییە كە چەند مریشك مرداربووەتەوە، پێویستە ئەو ئامارە لەلایەن بەڕێوبەرایەتی گشتی ڤێتێرنەری یەكلا بكرێتەوە. جەمال حسێن والی ئەوەش دەڵێت: راستەوخۆ دوای بیستنی هەواڵەكە پەیوەندیم بە زۆرینەی لقەكانی بەڕێوەبەرایەتییەكەمان كردووە تا بزانین چی پێویستە ئەنجامی بدەین. دكتۆر ئاری سەڵاحەدین، بەڕێوبەری ڤێتێرنەری سلێمانی سەبارەت بە ئاماری مرداربوونەوەی مریشك لە كێڵگە پەلەوەرییەكانی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، ئێمە ناتوانین ئەو ئامارە پشت راستبكەینەوە، من تەنها بەرپرسم لە ڤێتێرنەری سلێمانی ناتوانم ئاماری هەموو هەرێمی كوردستان یەكلا بكەمەوە. بەڕێوەبەری ڤێتێرنەری سلێمانی سەبارەت بە دابینكردنی ڤاكسین بۆ كێڵگە پەلەوەرییەكان رایگەیاند كە ئەمساڵ نەتوانراوە ڤاكسین بۆ كێڵگە پەلەوەرییەكان دابینبكرێت، گرفتەكە بۆ نەبوونی بودجە دەگێڕێتەوە، دكتۆر ئاری وتی، دۆخی ئابووری و دارایی حكومەت بەجۆرێك بوو نەتوانرا ڤاكسین دابین بكرێت.  

   - بــەهــرۆز جەعـفـەر   پوختەی جێبەجێکار یەدەگی نەوت و گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان، دەورە دراوە بە کۆمەڵێک کێشە؛ دابەشبوونە سیاسییە- نێوخۆییەکان و پەککەوتنی دامەزراوەکان، فشارە یەکلەدوای یەکەکانی حکومەتی ناوەندی بەغدا، هەوڵە ناوچەییەکان بۆ دوورخستنەوەی کورد لە پرسی وزە. ئەگەر هەرێمی کوردستان دیدگایەکی نوی بۆ ئاسایشی وزە پێک بهێنێت و دامەزراوەی کارا درووست بکات، گازی سرووشتی هەرێم لە توانایدا گۆڕانێکی جیۆپۆڵەتیکیی بەرجەستە  بکات. نێوەندگیرییەکانی خۆرئاوا (ویلایەتە یەکگرتوەکان و ئەوروپا) هەوڵ دەدات پێگەی هەرێمی کوردستان و ئامانجەکانی لە ئاستی ناوچەییدا جێ بکاتەوەو بپارێزێت. ناساندن هێشتا هەرێمی کوردستان خاوەنی هێڵێکی بۆڕییە بە درێژایی (٤٢٠) کیلۆمەتر، کە لە کۆتایی (٢٠١٣) ەدا بیناکراوە، بە پێی دیزاینی بۆڕییەکە توانای هەیە (٩٥٠) هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا هەناردە بکات.  بە پێی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، هەرێمی کوردستان خاوەنی (٢٠٠) تریلیۆن پێ سێجا گازی سرووشتییە (نزیکەی ٥.٧ تریلیۆن مەتر سێجا)، بەڵام ڕاستییەکەی ئەوەیە، کە هەرێمی کوردستان ڕێبەرایەتی (٢٥) تریلیۆن پێ سێجا گازی سەلمێنراو و (١٩٨) تریلیۆن پێ سێجا گازی نە-سەلمێنراو دەکات. یەدەگی سەلمێنراو ئەو نەوت و غازەیە کە ئێمە لەبارەیەوە دەزانین (واتە ئاستی متمانەمان لەسەروو ٩٠٪ لەسەریان هەیە)، لەکاتێکدا یەدەگی نەسەلمێنراو ئەو نەوت و غازەیە کە کەمتر دڵنیاین لێیان، بەڵام هەندێک ئاماژەمان هەیە بۆ بوونیان و، دەکرێت لە ڕێگەی تەکنیکی نوێی پێشکەوتوەوە ئەوانیش بسەلمێنرێن. پێشبیینیەکان، بەو ئاڕاستەیەدا بەهێزن کە لە داهاتوودا گازی سروشتی دەبێتە فاکتەرێکی گرنگتری بازارەکانی وزە، بە تایبەت لە پێڕەوکردنی سیاسەتی سفر کاربۆن و پاراستنی ژینگە.  لە سێپتەمبەری ٢٠٢١ دا، ویلایەتە یەکگرتوەکان، بە بڕی (٢٥٠) ملیۆن دۆلار پاڵپشتی دارایی کێڵگەی گازیی کۆرمۆری کردوە، ئەوەش بۆ فراوانترکردنی وێستگەکانی کێڵگەکە (کە بە KH250) ناسراوە. چاوەڕێ دەکرێ لە کۆتایی (٢٠٢٤) دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگە سەرەکییە بگاتە (٧٥٠) ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا و، ساڵی دواتریش هەنگاو بنێ بەرەو (١) ملیۆن پێ سێجا گازی سرووشتی ڕۆژانە. ئیمارات لە ڕێگەی کۆمپانیای داناگاز و کرێسنت پیترۆلیۆمەوە لە کێڵگەی کۆرمۆر کە  شادەماری ئابوریی هەرێمی کوردستاندا کاردەکات، کە ڕۆژانە (٥٠٠) ملیۆن ستاندارد- پێ سێجا گازی سرووشتی بەرهەم دەهێنێت. هەروەها لە نیوەی یەکەمی ٢٠٢٣ دا، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت کە لە کێڵگە گازییەکەوە دەست دەکەوێت بە ڕێژەی (٦٪) بەرزبۆتەوە بۆ ١٩٠٠ بەرمیل کۆندێنسەیتی ڕۆژانە.  ئینجا کێڵگەکە، بەشێکی زۆری پێداویستییەکانی گازی شلی ماڵان لە هەرێمی کوردستان پڕدەکاتەوە. بەگشتی داناگاز سەرچاوەی کارەبایە بۆ نزیکەی (٥) ملیۆن هاوڵاتی هەرێمی کوردستان و عێراق. ئەم هەوڵە ئەکادیمییە، نیشانی دەدات کە ئاستی گازی سرووشتی و نەوتی هەرێمی کوردستان، توانای خۆ-گونجاندنی لەگەڵ بازاڕی ئابوریی جیهانییدا هەیە. هەروەها بە دیدێکی ڕیالیستیانە دەگەڕێت، تاوەکو دەرفەتە جیۆپۆڵەتییەکییەکان لە ناو سیسیتەمی هەرێمایەتی نوێدا بۆ گازی سرووشتی کوردستان بدۆزێتەوەو تۆختریان بکاتەوە. چوارچێوە لەکاتێکدا، ململانێ بەردەوامە- نێوخۆییە- حیزبییەکانی هەرێمی کوردستان دیمەنی بەڕێوەبردنی سەرچاوە سرووشتییەکانی تەڵخ کردوە، ئەوەش لەلایەک دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستانی پەکخستوە، لەلایەکیش لە دوای (٢٠٠٣) ەوە، بەهۆی نەبوونی دامەزراوەی بەهێز لە پشت سێکتەری وزەوە ، دیدگا (Vision) ی هەرێمی کوردستانی وەک نا- دیارێک وە پێش چاو خستوە.   ئەم هەوڵە لەگەڵ خۆیدا پەنا بۆ شێوازی (بیرکردنەوەی ڕەخنەیی-Critical Thinking) دەبات. چوونکە بیرکردنەوە کاتێک ڕەخنەییە کە دەرگیر بێت لەگەڵ "لۆژیک" دا، بۆ ئەوەی خودی "بیرکردنەوە" کۆنترۆڵ بکرێت و لەدەست دەرنەچێت. بەمانایەکی دیکە، لێرەدا هزرێک دێت و دەبێتە بەشێک لە پرۆژەی چاکسازیی، چوونکە بیرکردنەوەی ڕەخنەیی بەرهەمی ئەقڵە، لە بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەدا؛ دیدگایەک یان بیرۆکەیەک وەڵامی دیدگاو هەوڵێکی دی دەداتەوە. کاتێک دەزگایەکی جیهانی بەهاندانی حکومەتی عێراق، یان هەر هێزێکی دەرەوەی هەرێمی کوردستان ئارگیۆمێنتێک بەرهەم دەهێنێت بۆ ئەوەی فشۆڵبوونی کەرتی وزەی کوردستان لە ڕووی یاسایی و ئابوریی و سیاسییەوە بخاتەڕوو، لە بەرانبەردا بیرکردنەوەی ڕەخنەیی دێت ئارگیۆمێتێکی دیکە، فیکرێکی دیکە دەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت، کەرتی وزەی کوردستان بواری دەربازبوونی هەیە لەو گیروگرفتانەی هەیەتی، هەڵسەنگاندن دەکات و بەها بۆ فیکر و ئارگیۆمێنتی بەرانبەردادەنێت. ڕۆڵی تورکیا لەناو خوانی هەرێمی کوردستان و سەرچاوە سرووشتییەکانی ناوچەکەدا، بابەتێکی سەرەکییە. لەڕاستیدا پەیوەندی ئەنقەرە لەگەڵ حکومەتی هەرێم لە ماوەی (٢٠٠٧ بۆ ٢٠٢٣)  دەریخستوە کە هاوبەشی نزیکتر لەگەڵ کوردەکانی عێراق دەتوانێت لە چەند ئاڕاستەیەکەوە کاریگەریی دابنێت.  لە عێراق، حکومەتی هەرێم  لوولەیەکی نەوتی پێکهێناوە کە لە ڕێگەیەوە  تورکیا توانیویەتی سیاسەت لە بەغدا لە قاڵب بدات. لە ڕووی جیۆپۆلەتیکییەوە، تورکیا پشتی بە حکومەتی هەرێم بەستووە بۆ ئەوەی کاریگەرییەکانی ئێران و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە سوریا کەمتر بکاتەوە. بۆیە، لەساڵی (٢٠١٣) ەوە، بەغدا سکاڵایەکی لە دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی (ICC) کە لقێکی لە پاریسە تۆمارکردوە، ئەنجامەکەی لە (٢٠٢٣) دا بە قازانجی بەغدا شکایەوەو بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان. جگە لەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە (١٥ ی شوباتی ٢٠٢٢ ) دا، یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (٢٠٠٧) لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووە بە نا-دەستووری چواندوە. هاوتەریب بەغدا نامەی بۆ کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت نارد کە لەهەرێمی کوردستان کاردەکەن، تاوەکو مامەڵە لەگەڵ هەرێم نەکەن. چەندین گەڕی دیکەش لە دژی هەرێمی کوردستان بەڕێوەن. پێوانە-کردنی سیاسەت و ئابوریی لە عێراق؛ بۆچی بەسرەو بەغدا کارەبایان نییە؟ لە تەمموزی ٢٠٢٣ دا، عێراق (٢٠.٨) بیست هەزار و هەشت سەت مێگاوات کارەبای بەرهەم هێناوە، بەڵام دەوڵەتەکە بەگشتی بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی پێویستی بە ٣٤٠٠٠ -  ٣٥٠٠٠ هەزار مێگاوات کارەبایە. بۆ ئەم مەبەستە، نزیکەی (٤٠٪) ی کارەبا لە ئێرانەوە بە زیاتر لە نرخی بازاڕی جیهانی هاوردە-دەکرێ بۆ عێراق.  بەگشتی، ساڵانە عێراق بە بەهای (٤) ملیار دۆلار کارەبای لە ئێران کڕیوە.. عێراق خاوەنی (٦.٤) تریلیۆن پێ سێجا گازە کە لەئەنجامی دەرهێنانی نەوت دەستی دەکەوێت (گازی هاوەڵ-Associated gas) ە. بەڵام بە پێی ڕاپۆرتی ساڵانەی بانکی نێودەوڵەتی، ئەم وڵاتە هەموو سەرە کاتژمێرێک بەبەهای (٢٩٠) هەزار دۆلار گاز بە فیڕۆ  دەدات، ئەمە لە ساڵێکدا دەکاتە نزیکەی (٢.٥) دوو ملیار و نیو دۆلار، ئەوە ژینگە پیس دەکات و ماددەی ژەهراوی دەخاتە بەرگە هەواوە. بە گشتی عێراق، لە ساڵی (٢٠٢٣) دا، بۆ پانزە پارێزگاکەی ناوەڕاست و خواروو ڕۆژانە پێوایستی بە ٢٥ بۆ ٣٠ ملیۆن مەتر سێجا گازە بۆ کارکردنی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا. بە پێی گوتەی پسپۆڕان، بەهۆی کەمی بەرهەمهێنانی وزە، ساڵانە نزیکەی (٤٠) ملیار دۆلار زیان بەر ئابوری عێراق دەکەوێ، ئەو زیانانەش بریتین لە ئەو بڕە پارە زۆرەی کە عێراقییەکان بۆ کڕینی وزە خەرجی دەکەن، زیانەکانی کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ، هەروەها کێشە تەندروستییەکان کە بەهۆی بەردەوامی پچڕانی کارەباوە درووست دەبن. لەچوارچێوەی سزاکاندا، ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، قەدەخەی کردوە، کە دۆلار بگاتە دەستی ئێران و ڕووسیا، هەموو هەوڵێکیش دەدات کە داهاتی فرۆشتنی نەوت و گازی ڕووسیاو ئێران کەمتر بکات. بۆیە دوو ملیارو ٧٠٠ ملیۆن دۆلار ( نزیکەی ١١ تریلیۆن دیناری عێراقی) پارەی ئێران لە بانکی بازرگانی عێراقیی-  TBIدا گیری خوارد. ناوبەناویش چەندین بانک و کەسایەتی عێراقی لەلایەن ئیدارەی ئەمریکاوە دەکەونە لیستی ڕەشەوە، بەهۆی ئەوەی دۆلاریان بۆ ئێران و ڕووسیا حەواڵە کردوە.  حکومەتەکەی بەغدا دوای دوو هەڵبژاردنی پێشوەخت و چەندین خۆپیشاندان، پێکهاتوە. بەهەموو لایەنەکانی بەشدار نوێنەری نزیکەی (٢٠٪) ی عێراقییەکانن. لەکاتێکدا لە هەندێ پارێزگای عێراق پلەی گەرما گەیشتبوە (٥٠) پلەی سیلیزیی، ئێران لە ناوەڕاستی تەمموزی ٢٠٢٣ دا کارەبای لە عێراق بڕی! مەترسیی خۆپیشاندان و هەڵوەشاندنەوەی حکومەتەکە دەبێتە یەکێک لە ئەگەرەکان، لە  دوای چەندین هەوڵی وەزیری دەرەوەی عێراق "د. فواد حوسێن" لەگەڵ ئەمریکییەکاندا، واشنگتۆن هەنگاوی نا بۆ ئەوەی عێراق لە ڕێگەی بانکە نا- عێراقییەکانەوە لەماوەی (١٢٠) ڕۆژدا پارەی قەرزی کارەباکە بداتەوە بە ئێران. بەڵام ئەمە عێراق ڕزگار دەکات؟ لە تەمموزی ٢٠٢٣ دا عێراق و ئێران ڕێککەوتن کە ئاڵوگۆڕی کاڵا بەرانبەر کاڵا بکەن، ئێران گازی سرووشتی بدات بە عێراق و، لەبەرانبەردا عێراقیش ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت بدات بە ئێران. بەڵام پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، ئێران نەوتی عێراقی بۆچی یە لە کاتێکدا خۆی خاوەنی (١٥٧) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگە، چوەرەمین یەدەگی جیهانە؟! لە یەکێک لە بەندەکانی ئەم ڕێککەوتنەدا هاتوە، ئەگەر ئێران گازیش ڕەوانەی عێراق نەکات، دەبێت عێراق ئەو بڕە نەوتەی کە دیاریکراوە بدات بە ئێران! لەکاتێکدا، لە ساڵی (٢٠٢١) ەوە، هەرێمی کوردستان و تورکیا بەیەک بڕو ئاڕاستە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداو بەرەو پێشتر دەبەن، ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە سەرکردایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی ناوەندیی هەبووە لە ئاسانکاری گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نێوان تورکیا و ئیمارات، ئەگەرچی ئەمە ڕەنگە ڕۆڵێکی لاوەکییانە بێت، بەڵام ڕاپۆرتکردن لە سەر بەشدارییەکی هەرێمی کوردستان بەڵگەی هەڵسوڕانی ڕۆڵێکی ناوەندییە لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە. لەگەڵ ئەم ڕووداوانەدا، ئێران و گرووپە شیعییە- میلیشیاکان لە عێراق، بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ چەندین هێرشی ئاشکرایان کردۆتە سەر کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان. لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٢ ەوە تا جانیوەری ٢٠٢٣ سێ جار بە کاتیۆشا و درۆن هێرش کراوەتە سەر کێڵگەی کۆرمۆر.  لە ١٣ ی مارسی ٢٠٢٢ دا ئێران (١٢) مووشەکی نا بە شوێنی نیشتەجێبونی "شێخ باز بەرزنجی" خاوەنی گرووپی کۆمپانیاکانی کار لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان (٤٠٪ ی هێڵی بۆڕی کوردستان کارگرووپ و ٦٠٪ ی ڕووس نەفت خاوەندارێتی دەکەن).  لەبەرانبەر سیاسەتەکانی ئێران دا، تورکیا باشوور و ڕۆژئاوای کوردستانی کردۆتە جێگەی هێرشە چڕوپڕەکانی بە بیانووی لێدان لە پەکەکەوە، لەناوچەی جێ نفووسی ئێران دا، کە پارێزگای سولەیمانییە جۆرێک لە مانۆڕی ئاسمانیی و چالاکی زەمینی نیشان دەدات، هەروەها ئەمە تاقیکردنەوەیەکە، بۆ ئەوەی بازاڕ بۆ چەک و درۆنەکانی پەیدابکات لەسەر ئاستی دونیادا. سێگۆشەی هەرێمی کوردستان- ئەنقەرە- کەنداو وڵاتانی کەنداو یان ئەنجوومەنی هاریکاری کەنداو (GCC) دەتوانن گرینگ بن بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی ناوچەیی و جیهانی بۆ هەولێر. هەروەها دەیانەوێت وەک گەورەترین کوتلەی وزە لەجیهاندا دەربکەون، لەکاتێکدا کە ڕۆژئاوا تینووە بۆ سەرچاوەی گازیی جێگرەوە، لە کاتێکدا شەڕ لە ئۆکرانیا بەردەوامە.   سەرەتای شوباتی ٢٠٢٢، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانی عێراق، گەشتێکی بۆ ئەنقەرە کرد بۆ تاوتوێکردنی پەیوەندییە نزیکەکانی وزە لەگەڵ سەرۆک کۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان.  هەر لەو مانگەدا هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە تۆڕی بۆڕی غازی خۆی بەرەو سنووری تورکیا درێژ دەکاتەوە، لە ڕێگەی بۆرییەکی ١١٢ میلییەوە کە بەڵێنی کردنەوەی یەدەگی بەرفراوانی دابینکردنی غاز دەدات. ئەمە هەنگاوێک بوو وەک بوێریکردنی تواناکانی هەناردەکردنی کورد دەرکەوت، هەروەها ئەوەی نیشاندا، کە پێگەی تورکیا وەک ناوەندێکی سەرەکی دابینکردنی غاز، بەتایبەتی بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا بابەتێکە هەموو کات بیرلێکراوەیە. دوو هەفتە دوای سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنقەرە، لە میانەی سەردانێکدا بۆ قەتەر و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان تاوتوێی تواناکانی غازی کوردستانی کرد. بەجۆرێک لەماوەی دوو مانگدا سەرۆکی حکومەتی هەرێم  دوو جار سەردانی ئیماراتی کردوە، یەکەمیان بۆ بەشداریکردن لە لووتکەی حکومەتەکان لە ١٥ ی شوباتی ٢٠٢٢، دووەمیان بۆ بەشداری لە لووتکەی وزە (٢٨-٢٩ی ئاداری ٢٠٢٣) دا بەڕێوەچوو، تیایدا ئامانجی سەردانەكەی بۆ وڵاتی ئیمارات تایبەت کرد بە كەرتی وزە و گفتوگۆ سەبارەت بە پەرەسەندنە هەرێمییەكان. سەردان و گفتوگۆکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئیماراتی یەکگرتوو، وەک دیاردەیەکی بەردەوام، ئاسۆی سێگۆشەیەکە کە دەتوانێت جیۆپۆلەتیکی ناوچەیی و سیستەمی ئابوریی ناوچەیی بە شێوەیەکی بەرچاو بگۆڕێت، بە سوود- وەرگرتن لە گەرمبوونی پەیوەندییەکانی ئەم دواییەی نێوان تورکیا و دەوڵەتانی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو. بەغدا هەر جووڵەیەک بکات، پێویستی بە ئێران هەیە، تەنانەت بە بێ ڕەزامەندی ئێران هەڵبژاردن کردن لە عێراقدا مەحاڵە. هەرێمی کوردستانیش، بۆ هەر جووڵەیەک ناتوانێت هەڵکەوتەو پێگەی تورکیا ڕەچاو نەکات. تێوەگلانی هەولێر لە تەماسگرتن لەگەڵ وڵاتانی کەنداودا بە بێ تورکیا نییە؛ لەم ڕوانگەیەوە، حکومەتی هەرێم و یەدەگی غازەکەی موژدەیەکی سەرنجڕاکێش بۆ کەنداوییەکان دابین ناکەن، بەڵکو بۆڕییە پلان بۆ داڕێژراوەکەی حکومەتی هەرێم بە درێژایی (١١٢) میل بۆ تورکیا و لەوێشەوە بۆ ئەوروپا پێویستی بە پارەدارکردن و بەدەستهێنانی پشتگیریی بەغدایە. ئەکتەرە هاوبیرەکانی ئێران لە دادگا ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان تەحەدای هەناردەکردنی نەوت و غازی کوردستانیان کردووە، سنووردانان بۆ ئەم ئەکتەرانە پێویستی بە پاڵپشتی و هەوڵەکانی ڕێکخراوی نێودەوڵەتیی جیهانی هەیە بۆ پاڵپشتی ژێرخانی وزەی کوردستان.   لەم چەند ساڵەی دواییدا، ئارەزووییەکی زیاتر لە نێوان وڵاتانی کەنداودا هەیە بۆ ئەوەی ببنە یاریزانی چالاکتر لە عێراق و بەشێوەیەکی کاراتر پەیوەندییەکانی هێز لە عێراقدا لێک بدەنەوە. ئەمەش یەکێک لە هۆکارەکانی دەگەڕێتەوە بۆ  پەیوەندییە درێژخایەنەکانی قەتەر و ئیمارات لەگەڵ سەرکردە یەکەمەکانی ئێستای سووننە لە عێراق وەکو محەمەد حەلبوسی و خەمیس خەنجەر، کە هەردووکیان لە نزیکەوە هاوپەیمان و هاوبیرییان لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە.  زیاتر لەوەش، بەشداریکردنی ئیمارات (بەهۆی داناگازەوە) لە پەرەپێدانی توانای گازیی کوردستان هەیە. هەروەها سعودییەکان بۆ وەبەرهێنان لە ئەنبار(وەک گەورەترین ناوچەی سووننە نشین) بە تەوژمێکی بەهێزەوە هاتونەتە ناوەوە: کۆمپانیای ئارامکۆی سعودی پەرە بە کێڵگەیەکی غاز دەدات لە پارێزگای ئەنبار کە بتوانێت زیاتر لە (٤٠٠) ملیۆن پێ سێجا گاز لە ڕۆژێکدا بەرهەم بهێنێت، هاوکات هەردوو وڵات ڕێککەوتن لەسەر دامەزراندنی ناوچەیەکی پیشەسازی تایبەت بە پیشەسازییەکانی سعودیە و دامەزراندنی یەکەیەکی نوێ بۆ وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکاندا کە گوژمەکەی (٣) ملیار دۆلارە. هەرێمی کوردستان؛ بانگێک بۆ ڕیالیزم لە ڕیالیزمدا، چۆن کنە بکەیت، بابەتەکە پەیوەندیی بە دەستوور و یاساو ڕێکخراوی نێودەوڵەتییەوە نییە. بەڵکو سەراپای تیۆرەکە تیۆری هێزە لە پێناو مانەوەدا، "ناسینی بەرژەوەندیی- Interest"، "دەستخستنی هێز- Power"، تێگەیشتن لە کێبڕکێ-Competition"، "فەوزا-Anarchy" و نەزمی کارکردنی سیستەمی جیهانی و هەرێمایەتی ئەو چەمکە هەرە جەوهەرییانەن کە ڕیالیزمی کلاسیک بە ڕێبەرایەتی هانس مۆرگێنتاو- Hans Morgenthau، ڕیالیزمی نوێ بە ڕێبەرایەتی کینز واڵتز جەختی لێ دەکەنەوە. مۆرگێنتاو، لە شاکارە بەناوبانگەکەی – سیاسەت لە نێوان گەلان: تێکۆشان لە پێناو هێز و ئاشتی " Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace" کە ساڵی (١٩٤٨) چاپی یەکەمی بڵاوبۆتەوە، ڕوانگەیەکی واقیعبینانە بۆ سیاسەت و دەسەڵات دەخاتە ڕوو. ئەم چەمکە ڕۆڵێکی گەورەی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکادا هەبوو، ئەمەش وایکرد کە لە سەردەمی جەنگی سارددا دەسەڵاتی جیهانیی بەرجەستە بێت.  بەلای مۆرگێنتاوەوە: "دەوڵەتمەدار دەبێت لەڕووی بەرژەوەندی نەتەوەییەوە بیربکاتەوە، تا وەک دەسەڵات لەنێو زلهێزەکانی دیکەدا بیری لێ بکرێتەوە. ئەقڵی جەماوەریی بێ ئاگایە لەوەی ڕوودەدات، ڕەنگە تاکێک هەر بۆخۆی بڵێت؛ من دادپەروەریم دەوێ،جا با ئیتر لەولاوە جیهان وێران دەبوو!". ریالیزم پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە پرەنسیپە ئەخلاقییە گشتگیرەکان ناتوانرێت لە کرداری دەوڵەتەکاندا جێبەجێ بکرێت. ئەوەی پێویستە سەنتەری بیرکردنەوەو کارکردن بێت "بەرزڕاگرتنی ئاسایشی نیشتیمانییە"، دەوڵەت یان هەرێم دەبێت ئەمە بکات. لە ژێر کاریگەریی تێزەکانی "تۆماس هۆبز" و "هانس مۆرگێنتاو" دا، زانای ئەمریکی "کینز واڵتز-Kenneth Waltz" بوو بە باوکی تیۆرەی ڕیالیستی نوێ (خۆی بە ستراکچڕاڵ ڕیالیزم) ناوی دەبات، واڵتز لایوایە کۆی هەڕەشەکان لەدەرەوەی سیستەمی ناوخۆیی دەوڵەتەکە یان هەرێمەکەوە دێن، جەخت لە سرووشتی سیستەمی نێودەوڵەتی دەکاتەوە کە فەوزایە، چوونکە هەمووان بە دوای هێز و سەرچاوەی هێزدا دەگەڕێن. بۆ ئەم مەبەستە داوادەکات "بەهێز- حاکمێک" لە جیهاندا وەکو ئەمریکا بە پێوە وەستابێت. هەرێمێکی وەکو کوردستانی باشوور، یان ڕۆژئاوا ئەگەر ئەمریکایەک بە پێوە نەوەستابێت بە چەند کاتژمێرێک ئێران و تورکیا و میلیشیا عێراقییەکان چۆنیان بوێ ئاوها پەلاماری دەدەن. هەرێمی کوردستان ٥١٣ کیلۆمەتر سنووری جوگرافی هاوبەشی لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران هەیە. لەماوەی (٢٠١٤  بۆ ٢٠٢٣) هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بۆڕی جەیهانی تورکی، وەک جێگرەوەیەکی هەرزانتر بۆ نەوتی ئێران وەبەرچاو کەوتوە. لەساڵی (٢٠٢١ و ٢٠٢٢) دا ئێران (١٦٪) ی خواستی تورکیای لە گازی سرووشتی دا پڕکردۆتەوە، بەڵام گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت زیاتر لەو بڕە بۆ تورکیا بخاتە ڕوو، سەقامگیرتر و هەرزانتریشە؛ بۆیە ئێران وەک کێبڕکێکارێکی مەترسیدار لە گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان دەڕوانێت. ئەمە جگەلەوەی، هەرێمی کوردستان (٥٧) بلۆکی نەوتی هەیە، کە تەنها لە (١٢) بلۆکدا کارکردن بەردەوامە. لە ساڵی ٢٠٢٢ دا، کۆی نەوتی هەناردەکراو و بەکاربراو (بەرهەمهێنراو) لە هەرێمی کوردستان گەیشتووەتە سەروو (١٥٨) ملیۆن بەرمیل نەوت، کە رۆژانە لە هەموو کێڵگەکانەوە ٤٣٣ هەزار و ٧٢٦ بەرمیل نەوت بەرهەمهاتووە. سەرباری ژمارەیەک پاڵاوگەی سەرەکی وەکو کەڵەک، لاناز، بازیان و تاوکێ، کە بەپێی زانیارییەکان توانایان دەگاتە ٢٦٥ هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێک دا، بۆ نموونە نوێترین پاڵاوگەیان کە لانازە توانای پاڵاوتنی ٧٥ هەزار بەرمیل نەوتی هەیە لە رۆژێکدا. هەرێمی کوردستان ٤ هەزار و ٢٠٠ بۆ ٤ هەزار و ٣٠٠ مێگاوات کارەبا بەرهەم دەهێنێت، کە ٧٥٪ ـی لە رێگەی سووتەمەنییەوەیە. پرۆژەی گازیی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست لەپاڵ ئەنومەنی هاریکاریی کەنداو دا، لووتکەی گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست (EMGF) هەیە. ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی: تورکیا، سوریا، لوبنان، ئیسرائیل، قوبرس، میسر، ئوردون، دەستەڵاتی فەلەستین دەگرێتەوە. کە هەموویان خاوەنی یەدەگی گازی سرووشتین یان ئەندامن لەو لووتکەکەیەدا لە ساڵی (٢٠١٧) ەوە پێکهێنراوە جگە لە تورکیا، لەو لوتکەیەدا هەریەکە لە فەڕەنساو ئیتاڵیاو یۆنان سێ ئەندامی سەرەکیین (ئەوانیش دەکەونە سەر دەریای سپی). لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە گازی سرووشتی لەکەنارە ئاوییەکانی قوبرس و ئیسرائیلدا دۆزراوەتەوە، هەردوو وڵاتەکەی لە هاوردەکاری وزەەوە کردووە بە هەناردەکار! بە ڕێگەی بۆڕییەکەوە کە دڕێژییەکەی (١٩٠٠) کیلۆمەترە بەسەر پەرشتی ئەمریکاو بە تێجووی (٧) ملیار یۆرۆ بونیادنراوە، گازی سرووشتی قوبرس و ئیسرائیل دەگاتە دوورگەی کریتی یۆنان و لەوێشەوە بۆ وڵاتانی دیکە. ڕۆژئاوا، ئەوەی نەشاردۆتەوە کە وەک جێگرەوەیەک بۆ گازی ڕووسیا پشت بەم پرۆژەیە دەبەستن. ئیمارات لەوێش بەشدارە! ئەگەرچی “ئیمارات” لەڕووی جوگرافییەوە ناکەوێتە سەر دەریای سپی، بەڵام لە ساڵی (٢٠٢٠) دا وەکو ئەندام لە مونتەدای گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی قبوڵکرا ( بەسیفەتی چاودێر) کە بارەگاکەی لە قاهیرەیە. دواتر هەریەکە لە تەلئەبیب و ئەبوزەبی باڵوێزخانەیان لەلای یەکتر کردەوە، ئینجا لە کۆتایی(سێپتەمبەری ٢٠٢١) دا ئیمارات (٢٢٪) پشکەکانی کێڵگەی گازی تیماری ئیسرائیلی بە نزیکەی (١) ملیار دۆلار کڕی. بە بەراورد بە ئیمارات، هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان، لە ڕووی جوگرافییەوە زۆر نزیکترن لە حەوزەی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپییەوە. لێرەشدا، بە بێ تورکیا کارەکە ئاسان نییە؛ چاوەڕێ دەکرێت دوای ئاسایی بونەوەی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئیسرائیل و میسر کە دوو قسەکەری سەرەکیی ناو لووتکە گازییەکەن، تورکیاش بەشداری پێ بکەن. چی ڕوودەدا کاتێک پارچە ئاسنێک گەرم دەکەیت؟ هەرێمی کوردستان لاواز بوە، لەبەرئەوەی دامەزراوەی یەکگرتوی نییە؛ وەکو سووپایەکی یەکگرتووی پۆشتەو پەرداخ، ئابورییەکی هەمەچەشن و سەقامگیر، هەروەها ململانێ سیاسییەکان کاریگەری نا-جۆریان کردۆتە سەر ژیانی خەڵک. هەروەها هەرێمی کوردستان دامەزراوەی بیرکردنەوەو توێژینەوەی زانستیی- پاڵپشتیکراوی نییە. لە بنچینەشەوە، کورد خاکێکی داگیرکراوی هەیە، سەت ساڵ (١٩٢٣- ٢٠٢٣) جەنگ و ناکۆکی بەردەوامی لەگەڵ حکومەتە یەکلەدوای یەکەکانی عێراق هەبوە. هەریەکە لە بەغداو هەولێر لە دوای (٢٠٠٥) لە بۆسەی یەکتردان و متمانەیان بەیەکدی نییە. کاتێک پێگەی کورد لە کەرکوک بەهێز بوو، عێراق هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی  لەسەرانسەری وڵاتەکەدا ئەنجام دەدا جگە لە "کەرکوک". کاتێکیش تەعریبی ئەنجام داوەو، جوتیارانی کوردی لەسەر زەوییەکانیان هەڵکەندوە، دوای هەژدە ساڵ لە دیسەمبەری ٢٠٢٣ دا، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە کەرکوکدا ئەنجام دەدات. عێراق یاسای نەوت و گازی نییە، چوونکە لە هەژدە ساڵی ڕابردوودا پێگەی کورد بەهێز بوو، نەیدەویست.  ئێستا کە کوردو یەدەگی نەوت و گازەکەیان بە یاسا لە قاڵب داوە، هەرێمی کوردستان ڕادەکێشن بۆ دەرچواندنی یاسایەکی نەوت و گاز کە هەموو دەستەڵاتە نەوتیی و گازییەکان لە دەست حکومەتی فیدراڵی بەغدادا چڕبکاتەوە. کورد وەکو ئاسنێکی ڕەق وابوو، بەهۆی نەبوونی دیدگایەکی ستراتیجیی گشتگیرەوە، بەهۆی فشارە هەرێمایەتییەکان و مەترسییە هەمیشەییەکانی بەغداوە، بەتەواوی گەرم کراوە، ئاسنێک یان کانزایەک کە گەرم بکرێت، چەکووشێکی پێدا بکێشیت چی لێ دێت؟ بێگومان شێوەکەی دەگۆڕێت (گۆڕان لە شێوەدا ڕوودەدات). ئایا کورد، وەک گۆڵچییەک لە پاڵ گۆڵەکەدا دەوەستێ و تۆپەکان هەروا بە ئاسانی بێن و بچن بە گۆڵدا؟ یان ئەمیش، هەوڵەکانی خۆی لە هەموو ئاستەکاندا، چڕدەکاتەوە بۆ ئەوەی بەرانبەرەکەی شپرزەو گەرم بکات و، بە چەکووشێک شێوەی بەرانبەرەکەی بگۆڕێت؟ عێراق! لەساڵی (٢٠٠٤ ەوە تا ٢٠٢٢) دەوروبەری یەک تریلیۆن دۆلاری دەستکەوتوە، لەم بڕە (٣٦٥) ملیار دۆلار دیار نەماوە!؟ هەر لەماوەی ئەو هەژدە ساڵەدا بە بەردەوامی ساڵانە لە نێوان (٢٥٪ بۆ ٤٠٪) بوودجەی عێراق بە فێڕۆچوە. تەنها لە کەرتی کارەبادا (٨٠) ملیار دۆلار خەرج کراوە کارەباش نییە و لە ئێرانەوە هاوردە دەکرێت!؟ لە ئابی ٢٠٢٢ دا، پڕۆفیسۆر عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق دەستی لە کارکێشایەوە، لەنامەی دەستلەکارکێشانەوەکەدا دەڵێت؛ مانگانە لە خاڵە سنوورییەکان و گومرکدا ٦- ٧ ملیار دۆلار دیار نامێنێت. دەستەی دەستپاکی لە پەرلەمانی عێراق دەڵێت، مانگانە تەنها لە کۆبوونی خۆراک و خۆراکی هاوڵاتیاندا (٢٠٠) ملیار دینار گەندەڵی دەکرێت. ئەمە جگە لە دزی سەدە کە پارەی باجەکانی عێڕاقە لەسەردەمی حکومەتەکەی "موستەفا کازمی" دا لە بانکەکانی عێراقەوە لەماوەی تەنها دوو مانگدا (٢.٥) دوو ملیار و نیو دۆلار لە عێراق دزراوەو براوەتە دەرەوە. لە (٢٠٢٣) دا عێراق بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت زیاتر لە (١٠٠) ملیار دۆلاری یەدەگی لە بەردەستدایە، ئەمە بەهۆی بوونی ژێرخانێکی ئابوریی بەهێزەوە نییە، لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا، هەموو جۆرە پەیوەندییەک لەناوخۆ و دەرەوەدا گۆڕانکاریی بەسەردادێت. هەروەها لە پرۆژە یاسای بوودجەدا فەوزایەکی زۆر هەیە، دیارترینییان ئەوەیە ٦٣  تریلیۆن دینار کورتهێنان هەیە کە دەکاتە (٢٥٪) ی کورتهێنان و هەڵئاوسان لە بوودجەدا ڕۆژانە نە- فرۆشتنی (٥٠٠) هەزار بەرمیل نەوت لە عێراقدا، بە تەواوی پرۆژە یاسای بوودجەی عێراقی ئیفلیج دەکرد، کە هێشتا نەچۆتە بواری جێبەجێکردنەوە. ڕاپۆرتەکان وەهان، کە لە ڕووی ژینگەییەوە کووڵانی گۆی زەوی لە عێراقەوە دەستی پێکردوە، بە پێی "سەنتەری ئیماراتی بۆ سیاسات" باشووری عێراق چەندین جار ڕووبەڕووی هەڕەشەی گەورە بۆتەوە کە پەیوەندییان بە کەشوهەوا و تێکچوونی ژینگەوە هەیە، لە کاتێکدا وڵاتەکە گۆڕانکارییەکی توند لە شێوازی کەشوهەوادا بەخۆیەوە دەبینێت. بۆ نمونە عێراق لە ماوەی چل ساڵی ڕابردوودا لانیکەم نزیکەی ٥٠٪ ی داهاتی ساڵانەی ئاوی لە ڕووباری فورات و ٤٠٪ی لە ڕووباری دیجلە لەدەستداوە (کە تورکیا گرتویەتیەوە). لە ساڵی ٢٠٢٢ وەزارەتی سامانە ئاوییەکانی عێراق هۆشداری دابوو کە یەدەگی ئاوی وڵات لە ساڵی پێشووەوە بۆ نیوە دابەزیوە. دواتر لە هەمان ساڵدا شەپۆلی گەرمای توند و کەمبوونەوەی بارانبارین و زریانی تۆز و خۆڵبارینی توند و بەردەوام و شووتی بووە هۆی لەدەستدانی (٦٠) هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵی و (٣٠) هەزار نەمام، ئەمەش بووە هۆی ئاوارەبوونی نزیکەی (٣٠) هەزار خێزان لە هەشت پارێزگادا. کاتێک گەرماو بێ ئاویی عێراق دەگەیەنێتە کەناری لەناوچوون، ئایا چاوەڕێ لە تورکیا دەکات لە خنکان قوتاری بکات؟  لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، دەوڵەتەکە هێشتا سەرقاڵە بە ململانێ تایەفییەکان و زیادکردنی بودجەی میلیشیاکان و بەشبەشێنەی سیاسییەوە. دەرئەنجام هەرێمی کوردستان، بۆ پاراستنی ئاسایشی وزەکەی پێویستی بە داڕشتنەوەی سیاسەتەکانییەتی، بۆ ئەوەی دیدگایەکی نوێ بهێنێتە ئاراوە. کلیلی ئەم دیدگا نوێیە بە چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆییەکانی هەرێمدا تێدەپەڕێت. نابێت بەدیار چارەسەر نەکردنی بەربەستە کۆنەکانەوە بوەستن و تەحەدا نوێیەکانیش بێن و کەڵەگە بن. کاتێک دەزانین، ڕێکخراوێک یان حکومەتێک ڕووئیای هەیە، کە ئەو لایەنە وەڵامی سێ پرسیارەی سەرەکی بداتەوە: ئەو خەونە یان ئامانجە چییە کە حکومەتەکە لە پێناویدا تێدەکۆشێت؟ ئەو کێشەیە چی یە کە حکومەتەکە لەپێناویدا هەیە بۆ ئەوەی چارەسەری بکات؟ هەروەها ئێمە کێ و چی بە ئامانج دەگرین تا کاریان لەسەر بکەین؟ بەبێ یەکێک لەو سێ پایەیە، ئەگەر دیدگایەکیش هەبێت، کەمووکورتی هەیە. هەریەکە لە حەوزەکانی وزە لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی و کەنداوی عەرەبی دەتوانن هاریکاریی هەرێمی کوردستان بن بۆ وەرچەرخانێکی جیۆپۆلەتیکیی. لێرەوە، ئەم هەوڵە تیشکی خستۆتە سەر ئاسۆکانی هەستانەوەی کوردستان لە ڕوانگەی گازی سروشتیی، بەڕێگەی لە خۆ-گرتنی سیاسەتێکی ڕیالیستیانەوە بۆ ناسینی سەرچاوەکانی هێزو بەرژەوەندیی نیشتیمانیی هەرێمی کوردستان. دابەشبوونە نێوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان کە بوەتە هۆی لاوازکردنی تواناکانی، ناکۆکی بەردەوام لەگەڵ بەغداو هەڕەشەی ئێران لەو تەحەدا دیارانەن کە هەرێمی کوردستان لە ئان و ساتی بازدانێکی جیۆپۆڵەتیکییدا ڕووبەڕووی دەبێتەوە. زیاتربوونی دەستەڵاتی کەنداوییەکان لە عێراقدا دەبێتە هۆی شڵۆقبونی هەژموونی ئیڕان و لایەنە سیاسییە عێراقییەکان پەرتتر دەکات، بۆیە باشتربوونی پەیوەندیی لەگەڵ بەغداو پاراستنی هاوسەنگی و بەرچاوگرتنی ئێران دەبێتە سیناریۆیەکی چاوەڕوانکراو بۆ هەرێمی کوردستان. هەموو ئاستێک، ئاستی کارکردن و هەموو جێگایەک دەبێت جێگای کار لەسەر کردن بێت بۆ هەرێمی کوردستان. لە دەستپێشخەرییەکی وادا، کە هەرێمی کوردستان، تورکیا، ئیمارات، حەوزەی دەریای سپی، ئەوروپاو ئەمریکا تێیدا بەشدارن، لەو مەترسییە ئەمنی و جیۆپۆڵەتیکییانە کەم دەکرێتەوە کە ئێران لەناوچەکەدا درووستی دەکات. چوونکە نەزمی نوێی جیهانی لەسەردەمی جەنگی ئۆکراینادا، پێویستی بە وزەیە، دوور نییە بنوسرێت "بەخێر بێن بۆ شارستانییەتی گازی سرووشتی".    بەهرۆز جەعفەر،  دکتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان، بەڕێوەبەری پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی-

شیكاری: درەو بەپێی ڕاپۆرتی ساڵانەی ڕێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (ئۆپێک) لە ماوەی ساڵی ڕابردوو (٢٠٢٢)دا؛ # عێراق وەک یەکێک لە وڵاتانی عەرەبی نێو ڕێکخراوی ئۆپێک سەرکەوتوو بووە لە بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوتن و پاڵاوگەکانی (بەسرە، میسان، زیقار، دیوانیە، سەماوە، نەجەف، کەربەلا، دۆرە، گیارە، حەدیسە، کەسک، صینی، کەرکوک و سمود) لە ساڵی (2022)داو توانیویانە ئاستی توانای پاڵاوتنی نەوت بۆ لێگیراوەکانی بگەیەننە (ملیۆنێک و 116 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. # لە عێراق بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ، ساڵانە نزیکەی (5 ملیار) دۆلار تێچووی بەرهەمە نەوتییە هاوردەکراوەکانەو (بەنزین و گازۆیل)یش (3.5 ملیار) دۆلاری ئەو تێچونە داگیر دەکات کە بۆ دەستخستنی ئەو بەرهەمانە بە خەرج دەدرێت. # هەر بەپێی ئامارەکان (عێراق و کوەیت) سەرکەوتوو بوون لە هێنانەکایەی توانای نوێ بۆ سەر نەخشەی بەرهەمهێنان و زیادکردنی بەرهەمە نەوتییەکانیان، بە پێچەوانەی (سعودییەو ئیمارات)ەوە ئاستی بەرهەمه نەوتییەکانیان دابەزیوە، هەریەک لە (لیبیا و جەزائیر)یش توانیویانە پارێزگاری لە تواناکانی خۆیان بکەن. سەرەتا بەپێی ڕاپۆرتی ساڵانەی ڕێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (ئۆپێک)توانای پاڵاوگەکانی نەوت لە وڵاتانی عەرەبیدا لە ماوەی ساڵی (٢٠٢٢)دا، لە نێوان بەرزبوونەوە و دابەزین و سەقامگیریدا، گۆڕانکارییەکی بەخۆیەوە بینیوە و هەندێک وڵات لە نێویشیاندا (عێراق و کوەیت) سەرکەوتوو بوون لە هێنانەکایەی توانای نوێ بۆ سەر نەخشەی بەرهەمهێنان و زیادکردنی بەرهەمە نەوتییەکانیان، بە پێچەوانەی (سعودییەو ئیمارات)ەوە ئاستی بەرهەمه نەوتییەکانیان دابەزیوە، هەریەک لە (لیبیا و جەزائیر)یش توانیویانە پارێزگاری لە تواناکانی خۆیان بکەن و بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەکانیان بە سەقامگیری بهێڵنەوە. لێرەدا دیارترین ئامارەکان لەسەر توانای پاڵاوگەکانی نەوت لە وڵاتانی عەرەبی (ئەندامی ئۆپێک) لە ماوەی ساڵی (2022) بەراورد بە ساڵی (2021) روندەکەینەوە. توانای پاڵاوگە نەوتییەکانی عێراق عێراق وەک یەکێک لە وڵاتانی عەرەبی نێو ڕێکخراوی ئۆپێک سەرکەوتوو بووە لە بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوتن، پاڵاوگەکانی لە ساڵی (2022)دا توانیویانە ئاستی توانای پاڵاوتنی نەوت لە پاڵاوگەکان بگەیەننە (ملیۆنێک و 116 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، چونکە لە ساڵی (2021)دا تێکڕای تواناکەی بۆ پاڵاوتنی نەوتی خاو بریتی بووە لە (976 هەزار) بەرمیل رۆژانە، هۆکاری سەرەکی ئەم بازدانەش لە توانای پاڵاوتن دەگەڕێتەوە بۆ بونیادنان و بەکارخستنی (پاڵاوگەی کەربەلا) بووە بۆ سەر نەخشەی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەکان. عێراق لە ساڵی (2022)دا لە (پاڵاوگەی کەربەلا) دەستی بە بەرهەمهێنانی کرد، بە توانای پاڵاوتنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ئەمەش پاڵپشتیکارێکی گەورەی پشت زیادکردنی بەرهەمە وەرگیراوەکانی نەوتە لە وڵاتدا، بەرپرسانی عێراق چاویان لەوەیە ئاستی بەرهەمی پاڵاوگەکە بە جۆرێک بەرز بکەنەوە کە تا ساڵی (2025)دا عێراق بگاتە ئاستی خۆبژێوی، زیاتر لەوەش لە داهاتوودا بگەنە قۆناغی گواستنەوە بۆ هەناردەکردنی بەرهەم و لێگیراوە نەوتییەکان بۆ دەرەوەی وڵات. لەگەڵ ئەوەی عێراق خاوەن سەرچاوەیەکی گەورەو گرنگی نەوتی خاوە، هاوکات یەکێکە لە بەرهەمهێنەرە دیارەکانی ئۆپێک، بەڵام هێشتا هاوردەکاری بەرهەمە نەوتییەکانە، ئەگەرچی پێشتریش هەوڵ هەبووە بۆ گەیشتن بە ئاستی خۆبژێوی و پشت بەخۆبەستن و دەستبەردان لە هاوردەکردنی لێگیراوە نەوتییەکان، بەڵام بەهۆی ناسەقامگیری و هێرشە تیرۆریستییەکانی ئەم داواییەی داعش، کاریگەری زۆری لەسەر خاوبوونەوە و دواکەوتنی کەرتی پاڵاوتنی نەوت دانا. تا ئێستاش عێراق دەناڵێنێت بەدەست کورتهێنانەوە لە توانای دابینکردنی بەرهەمە نەوتییەکان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەجۆرێک ساڵانە نزیکەی (5 ملیار) دۆلار تێچووی بەرهەمە نەوتییە هاوردەکراوەکانەو (بەنزین و گازۆیل)یش (3.5 ملیار) دۆلاری ئەو تێچونە داگیر دەکەن کە بۆ دەستخستنی ئەو بەرهەمانە بە خەرج دەدرێت. لەماوەی ساڵی (2022)دا توانای پاڵاوتنی زۆربەی پاڵاوگەکانی عێراق سەقامگیر بووەو توانیویانە پارێزگاری لە قەبارەی پاڵاوتنی رۆژانەیان بکەن، دیارترینی پاڵاوگەکانیش بریتین لە (ئەلسمود) کە پێشتر بە (پاڵاوگەی بێجی) ناودەبرا بە توانای پاڵاوتەکردنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی بەسرە) بە پاڵاوتنی (210 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی دۆرە) بە پاڵاوتە کردنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی کەرکوک بە پاڵاوتەکردنی (56 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. پاڵاوتنی پاڵاوگەکانی نەجەف، سەماوە و ناسریە (زیقار) سەقامگیر بوونە بە جۆرێک هەریەکەیان بە تێكڕا (30 هەزار) بەرمیل نەوتیان پاڵاوتە کردووە لە رۆژێکدا. هاوکات توانای پاڵاوتنی پاڵاوگەی میسان بە (40 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی دیوانیە بە (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی مۆدێرن) بە (16 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا جێگیرو بەردەوام بوونە. (بڕوانە توانای دیارترین پاڵاوگە نەوتییەکانی عێراق_بەبێ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان_)   توانای پاڵاوگە نەوتییەکانی کوێت کوێت بە خستنەگەڕی (پاڵاوگەی ئەلزور) توانی توانای پاڵاوگەکانی نەوت لە ماوەی ساڵی (2022) بەرز بکاتەوە بۆ (ملیۆنێک و 5 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی (٢٠٢١)دا رۆژانە پاڵاوگە نەوتییەکانی ئەو وڵاتە توانیویانە (٨٠٠ هەزار) بەرمیل نەوتی خاو پاڵاوتە بکەن. ئەم بەرزبوونەوەیەش پاڵپشت بووە بە کەوتنەکاری نوێترین پاڵاوگەی نەوتی کوێت، چونکە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی (2022)دا (پاڵاوگەی ئەلزور) گەیشتە ئاستی دەستپێکردنی قۆناغی یەکەمی بەرهەم، بە تێکڕای رۆژانەی پاڵاوتەکردنی (205 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو. ئەمە لە کاتێکدایە توانای دیزاینی (پاڵاوگەی ئەلزور) بەخۆرێکە دەتوانێت نزیکەی (٦١٥ هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا بپاڵێوێت، پێشبینیش دەکرێت لە ماوەی چارەکی کۆتایی ئەمساڵدا بە تەواوی تواناوە بخرێتە کار. چونکە لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠٢٣، پاڵاوگەکە گەیشتە قۆناغی دووەمی کارەکانی بۆ ئەوەی بگاتە توانای پاڵاوتنی (٤١٠ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. بەپێی داتا فەرمییەکانی کوەیت، (پاڵاوگەی ئەلزور) گەورەترین پڕۆژەیە لە جیهاندا لە ڕووی قەبارەوە، هەروەها پێنجەم گەورەترین پڕۆژەیە لە توانای هەڵگرتن و عەمبارکردن لە جیهاندا. هاوکات توانای (پاڵاوگەی بەندەری ئەحمەدی) کە یەکێکی دیکەیە لە پاڵاوگەکانی ئەو وڵاتە، توانراوە پارێزگاری لە توانای بەرهەمهێنان و پاڵاوتنی نەوتی خاو بکات و لە ساڵی (2022)دا رۆژانە (346 هەزار) بەرمیل نەوتی گۆڕیوە بۆ لێگیراوەکانی، هەروەها (پاڵاوگەی بەندەری عەبدوڵڵا) بە (454 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا پارێزگاری لە تواناکانی خۆی کردووە. توانای پاڵاوگە نەوتییەکانی سعودیە داتاکان دەریدەخەن کە توانای پاڵاوگەکانی نەوت لە وڵاتی سعودیە لە ماوەی ساڵی (2022)دا دابەزیوە بۆ (3 ملیۆن و 291 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی (2021)دا (3 ملیۆن و 327) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا، هۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ کەمبوونەوەی توانای کارپێکردنی هەردوو  پاڵاوگەی (یەنبوع و ڕیاز). لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا توانای پاڵاوتنی (پاڵاوگەی یەنبوع) لە (252 هەزار) بەرمیلەوە بۆ (220 هەزار) بەرمیلی ڕۆژانە کەمیکردووە، هەروەها توانای پاڵاوتنی نەوتی لە (پاڵاوگەی ڕیاز) بۆ (126 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمیکردووە، لە کاتێکدا لە ساڵی (2021)دا (130 هەزار) بەرمیل بووە. ئەم دابەزینەی ساڵی (2022) دوای ئەو زیادبوونە هات کە سعودیە لە ساڵی (2021) بەدەستی هێنا، لەگەڵ کەوتنەکاری (پاڵاوگەی جازان) هاتنە پێشەوەی بۆ سەر نەخشەی بەرهەمهێنان، کە توانای پاڵاوگەکانی نەوتی لە سعودییە بۆ (3 ملیۆن و 327 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزکردەوە، بە بەراورد بە (2 ملیۆن و 927 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە ساڵی (٢٠٢٠). لەگەڵ ئەوانەشدا توانراوە پارێزگاری لە توانای پاڵاوتنی پاڵاوگەکانی؛ (رەئس تەنورا) بە (550 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی سامرف) بە (400 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی رابیغ) بە توانای (400 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی ساتۆرپ) بە (460 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بکرێت و توانای بەرهەمهێنان و پاڵاوتن بە سەقامگیری بهێڵرێتەوە. هەر وەک چۆن توانای پاڵاوتنی نەوتی پاڵاوگەکانی (یاسریف و ساسریف) هیچ گۆڕانکارییەک بەسەر توانای بەرهەمهێنانیاندا نەهاتووە، بەپێی ئەو داتایانەی یەکەی توێژینەوەی وزە چاودێرییان کردووە، (یاسریف) بە پاڵاوتنی (430 هەزار) و (ساسریف) بە پاڵاوتنی (305 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەردەوام بوونە. توانای پاڵاوگە نەوتییەکانی ئیمارات توانای پاڵاوگەکانی نەوت لە ئیمارات لە ساڵی (2022)دا دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو گەیشتووەتە (ملیۆنێک و ٢٢٧ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ئەمە لە کاتێکدایە توانای بەرهەمی رۆژانەی پاڵاوگە نەوتییەکانی ئیمارات لە ساڵی (2021)دا (ملیۆنێک و ٢٧٢ هەزار) بەرمیل بووە، سەرەڕای زیادبوونی ئاستی بەرهەمی (پاڵاوگەی فوجەیرە ١). ئەم دابەزینەش لە توانای پاڵاوتنی نەوتی ئیمارات دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی (پاڵاوگەی ئوم ئەلنار) کە لە ڕاپۆرتی ئۆپێکدا هیچ توانایەکی پاڵاوتنی بۆ تەرخان نەکراوە لە ماوەی ساڵی (2022)دا، لە کاتێکدا لە ساڵی (٢٠٢١)دا ئەم پاڵاوگەیە نزیکەی (٨٥ هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا پاڵاوتبوو. هاوکات توانای پاڵاوتنی (پاڵاوگەی فوجەیرە)، لە قۆناغی یەکەمیدا لە ماوەی ساڵی (2022)دا تواناکەی بۆ بڕی (120 هەزار بەرمیل) لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە، بە بەراورد بە ساڵی (2021) کە (80 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بووە، بەڵام توانای (پاڵاوگەی فوجەیرە) لە قۆناغی دووەمدا، سەقامگیر بووە بە (80 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. توانای پاڵاوتنی (پاڵاوگەی ڕوەیس)یش لە ئیمارات هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهاتووە، توانای پاڵاوگە کە (817 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا جێگیر بووە، (پاڵاوگەی جەبەل عەلی) بە (210 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بە جێگیری ماوەتەوە. توانای پاڵاوگە نەوتییەکان لە جەزائیر و لیبیا توانای پاڵاوگەکانی نەوت لە جەزائیر و لیبیا لە ماوەی ساڵی (2022) سەقامگیر بووە بە هەمان ئاستی ساڵی (2021) تۆمار کراوە. داتاکانی ئۆپێک دەریدەخەن کە کۆی توانای پاڵاوتنی نەوت لە جەزائیر لە ماوەی ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (٦٧٧ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. (پاڵاوگەی سکیکدا) کە یەکێکە لە پاڵاوگە زەبەلاحەکان لە وڵاتی جەزائیر بە توانای پاڵاوتنی (٣٥٥ هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا سەقامگیر بووە، ئەم پاڵاوگەیە توانای پاڵاوتنی کۆندێنسێتی هەیە بە قەبارەی (١٢٢ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. هاوکات بەرهەمهێنانی (پاڵاوگەی ئەرزیو) بە (87 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی جەزائیر) بە (78 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی حەسی مەسعوود) بە (22 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی ئەدرار) بە (13 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا توانیویانە بەردەوامبن لە پاڵاوتنی نەوتی خاو بۆ لێگیراوەکانی. بە هەمان شێوەی جەزائیر لە لیبیا توانای پاڵاوگەکانی نەوت بە هەمان ئاستی ساڵی (2021) سەقامگیر بووە و لە ماوەی ساڵی (2022)دا (634 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا گۆڕاوە بۆ بەرهەمە نەوتییەکان و بەراورد بە ساڵی (2021) گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ ڕوینەداوە. توانای پاڵاوتنی (پاڵاوگەی راس لانوف) لە ماوەی ساڵی (2022) نزیکەی (٢٢٠ هەزار) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا، بە هەمان ئەو توانایەی لە ساڵی (٢٠٢١)دا تۆمارکراوە، توانای (پاڵاوگەی زاویە) بە (١٢٠ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەردەوام بووە، هەروەها (پاڵاوگەی تەبرەق) بە (٢٠ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا سەقامگیر بووە. هاوکات (پاڵاوگەی زویتینا) سەقامگیری لە توانای پاڵاوتنی خۆیدا تۆمارکردووە کە (68 هەزار) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی بریجا) بە (155 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، (پاڵاوگەی مێلیتا)ش بە (31 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، هەروەها توانای پاڵاوتنی پاڵاوگەکانی (مەرسا، بریقە و ئەلساریر) لە لیبیا جێگیر بوونەو هەریەکەیان (١٠ هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان لە ڕۆژێکدا گۆڕیوە بۆ لێگیراوەکانی.   سەرچاوەکان؛ 1.    وحدة أبحاث الطاقة ، أبرز مصافي النفط في العراق وقدرات التكرير (إنفوغرافيك)، 15/5/2023؛ https://ln.run/3RqyA 2.    وحدة أبحاث الطاقة ، أرقام عن مصافي تكرير النفط لـ4 دول عربية.. الكويت والعراق يحققان إنجازًا (تقرير)، 19/7/2023؛ https://ln.run/X5dk6 3.    السومریة، العراق يحقق إنجازاً.. احصائيات رسمية عن مصافي تكرير النفط في الدول العربية، 20/7/2023؛ https://ln.run/B1X6_  

درەو: راپۆرتی روونبیین کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان کە نوێنەرایەتی کۆمپانیاکانی وەک DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy و ShaMaran Petroleum دەکات، داوا لە حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر دەکات لە گفتوگۆکانیان بۆ داڕشتنی یاسای نوێی نەوت و گاز ڕێز لە مافە گرێبەستییەکانیان بگرن. هەروەها APIKUR داوای کردووە، مافەکانیان بخرێتە ناو بودجەی عێراق و هەر یاسایەک کە لە داهاتوودا نەوت و غاز لە عێراقی فیدراڵ و کوردستاندا بەڕێوە دەبات، بەپێی بەیاننامەیەکی کۆمەڵەکە. ئاماژەی بەوەشکردووە، “زۆر گرنگە بۆ داهاتووی پیشەسازی لەم ناوچانەدا، و ئەو هەلی کارە زۆرانەی کە دابینی دەکات، دەرئەنجامی دانوستانەکان بریتی بێت لە وەرگرتنەوەی ئەو تێچوون و قازانجانەی کە ئەوان (کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان) بەپێی گرێبەستی هاوبەشی کردنلە  بەرهەمهێنان ئێستا مافیان هەیە ” . ڕۆژی 5ی ئاب، حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق کۆبوونەوەیەکیان ئەنجامدا و تاوتوێی داڕشتنی یاسای نوێی نەوت و گازیان کرد. لە ساڵی 2005ەوە پەرلەمانی عێراق نەیتوانیوە ئەو پڕۆژەیاسایە پەسەند بکات و هەرێمی کوردستانیش یاسای خۆی دەرکردووە و لەڕێگەی تورکیاوە دەستی بە هەناردەکردنی سەربەخۆی نەوت کردووە. لە میانی کۆبوونەوەکەدا ڕێککەوتن لەسەر پێکهێنانی لیژنەیەک بۆ داڕشتنی یاسای نەوت و گاز بۆ هاوکاریکردنی چارەسەرکردنی کێشە لەسەر مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر نەوت و داهاتەکانی. ناکۆکی نێوان بەغدا و هەولێر لەسەر هەناردەکردنی نەوت لە مانگی ئازاردا پەرەی سەند، کاتێک دادگای ناوبژیوانی لە پاریس بڕیاری دژی هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆی کوردستان بە پێی یاسای ساڵی 2007 دەرکرد، ئەمەش وایکرد تورکیا هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا (ITP) ڕابگرێت. تا ئێستا گفتوگۆکانی نێوان بەغدا و هەولێر و ئەنقەرە نەیانتوانیوە چارەسەرێک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت بدۆزنەوە. جگە لەوەش بەپێی یاسای بودجەی عێراق هەرێمی کوردستان دەبێت ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەست بکات. مافە گرێبەستییەکان نوێنەری کۆمپانیاکان APIKUR لە 13ی ئاب بە S&P Global Commodity Insights ی وتووە: “کۆمپانیا نێوودەوڵەتییە نەوتییەکان IOC’s دەیانەوێت  دڵنیابن کەمافە گرێبەستییەکانیان ، لەوانەش وەرگرتنەوەی خەرجی تێچوونەکانیان ،لە گفتوگۆکانی نێوان هەولێر و بەغدادا مسۆگەر بکرێن و بپارێزرێن “. دەشڵێت: “پێویستەکۆمپانیاکانی نەوتی کوردستان  IOCs قەرەبووی تێچووی ڕاستەقینە بکرێتەوە هەروەک چۆن لە عێراقی فیدراڵیدا هەیە”. هەروەها لە بەیاننامەکەی ئیپیکۆردا APIKUR  باس لەوە کراوە کە “مۆدێلی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەم  PSC کە لە هەرێمی کوردستان بەکاردێت، پێکهاتەیەکی وەبەرهێنانی کێبڕکێی هەیە کە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە پارێزگا نەوتییەکان لە سەرانسەری جیهاندا بەکاردەهێنرێت”. وتیشی:”بەپێێ گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمی هەرێم  IOC   کۆمپانیا نەوتییەکان هەموو مەترسییە داراییەکان لە ئەستۆ دەگرن وە ئەگەر سەرکەوتوو بن، حکومەتی هەرێم پشکی زۆرینەی قازانجی بۆ دەمێنێتەوە. سەرکەوتنی مۆدێلی PSC بۆ کوردستان دیارە”. لە بەیاننامەکەی ئیپیکۆردا هاتووە: “بۆ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت متمانەیان پێبدرێت کە مافە گرێبەستیەکانیان وەردەگرن لە خەرجی  تێچوونەکان و وەرگرتنی پارەی قازانج لە پڕۆژە سەرکەوتووەکاندا، لەکاتی ناکۆکیدا بەپێی  مۆدێلی گرێبەستی  PSCی کوردستان بۆ چارەسەری کێشەکان  و یەکلاکردنەوەی  ئەوا پەنا بۆ یاسای ئینگلیزی دەبرێت  لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەندەن . هەروەها کۆمپانیا نەوتییەکان ڕایانگەیاندووە کە ناتوانرێت هەرێمی کوردستان ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەغدا دابین بکات، بەبێ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان کاربکەن. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژەیان بەوەشکردووە، “بۆ بەدیهێنانی ئەمە، هەرێمی کوردستان پشت بە بەرهەمهێنانی ئەو کێڵگانە دەبەستێت کە لەلایەن کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانەوە بەڕێوەدەبرێت”. ئیپیکۆر دەڵێت: “سەرەڕای ئاستەنگە سیاسی و ئەمنییەکان و جیۆلۆجییەکانی هەرێم، بەڵام کەرتی بەڕێوەبردنی کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتیەکان  IOC  لە ١٥ ساڵدا بەرهەم هێنانیانی نەوتیان  لەنزیکەی سفرەوە گەشە پێداوە بۆ نزیکەی ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا”. ئاماژەی بەوەشکردووە، “ گرنگترین پیشەسازی لە کوردستان، کە کەرتی نەوت و گازە، ئێستا دەیان هەزار هەلی کاری کوالیتی بەرزی  ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی IOCsکانەوە و هەروەها ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی کۆمپانیا خزمەتگوزارییەکان و بەڵێندەران و لە کۆمەڵگاکانی تەنیشت کارەکانمان و ماڵ و ئۆفیسەکانمان دابین دەکات .” جگە لەوەش بەهۆی وەستانی هەناردەکردنی نەوت، کۆمپانیا بیانییەکانی کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، ناچاربوون ڕێوشوێنی کەمکردنەوەی تێچوون جێبەجێ بکەن، ئەمەش بووە هۆی دەرکردنی فەرمانبەران. APIKUR کێیە ؟ APIKUR کۆمپانیایەکی سنووردارە  کە پێک هاتووە لە هەریەک لە DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy و ShaMaran Petroleum کە بەپێی یاسای ئینگلیزی لە ساڵی ٢٠٢٣ لەلایەن ئەو  کۆمپانیا نێودەوڵەتیانەی  نەوت و غازی کە لە هەرێمی کوردستانی عێراق چالاکن دامەزراوە. کۆمەڵەکە APIKUR دەڵێت:  ئامانج و مەبەستی ئەم کۆمەڵەیە بریتییە لە پێشخستنی هەرێمی کوردستانی عێراق KRI وەک شوێنێکی سەرنجڕاکێش بۆ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت و گاز، پێشکەشکارانی خزمەتگوزاری و وەبەرهێنەران. جگە لەوەش، APIKUR ئامانجیەتی داکۆکیکردن و نوێنەرایەتیکردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی ئەندامەکانی بکات، وەک دەنگێکی هاوبەش و کاریگەر بۆ ئەندامەکانی بەرامبەر بە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان چ لەهەرێم دی کوردستانی عێراق  KRI، یان شوێنەکانی دیکە کاربکات، و مەکۆیەک بۆ ئەندامان دابین بکات بۆ هاوبەشکردنی زانیارییە  پیشەسازییە پەیوەندیدارەکان و بەکارهێنانیان  باشترین شێوە .