راپۆرت: درەو بڕیاری دادگای پاریس دژی توركیا، دەستی حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دەكاتەوە بۆ ئەوەی پێشنیازەكانی خۆی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا بەسەر هەرێمی كوردستاندا بسەپێنێت، بەبێ ئەمە عێراق دەتوانێت هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت كە رێژەی 77% داهاتی گشتی حكومەتی هەرێم پێكدەهێنێت، وردەكاری زیاتر لەبارەی چارەنوسی نەوتی هەرێم لەدوای بڕیارەكەی دادگای پاریسەوە، لەم راپۆرتەدا.  توركیا هەناردەی نەوتی هەرێم رادەگرێت ؟  كۆتاییەكانی كانونی دووەمی ئەمساڵ، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس، دوای نزیكەی (9 ساڵ) چاوەڕوانیی، بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە یەكلاكردەوە كە حكومەتی فیدراڵی عێراق سەبارەت بە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەسەر توركیا تۆماركردبوو.  دەرچوونی حوكمی دادگای پاریس دوای چەندین ساڵ دواخستن، هاوكات بوو لەگەڵ سەردانێكی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ پاریس، هەروەك هاوكاتیش بوو لەگەڵ سەردانی كتوپڕی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ ئەنكەرەو كۆبوونەوەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەبارەت بە كەیسی وزە. ئەوكات وردەكاری حوكمەكەی دادگای پاریس ئاشكرا نەكرا، بەڵام بەپێی هەواڵێك كە سایتی (ئارگۆس)ی تایبەتمەند لەبواری بازاڕی وزە ئاشكرایكردووە" دوێنێ شەو عێراق بەفەرمی لەلایەن توركیاوە ئاگاداركراوە لەوەی لە دۆسیەی هەناردەكردنی نەوتی خاوی هەرێمی كوردستاندا، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی (پاریس)، لە بەرژەوەندی عێراق بڕیاریداوە".  سایتەكە لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە رایگەیاندووە" توركیا لایەنی عێراقی لەوە ئاگاداركردووە چیتر رێگە نادات بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق، نەوتی هەرێمی كوردستان بگاتە بەندەری جەیهان". ئەم بڕیارەی توركیا، حكومەتی سودانی دەستكراوەتر دەكات بۆ ئەوەی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا بۆچونەكانی خۆی بەسەر هەرێمدا بسەپێنێت، بەپێچەوانەوە لەسەر داوای عێراق دەكرێت توركیا هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت.  ئەم بڕیارەی توركیا دژی هەرێمی كوردستان لەكاتێكدایە، بەمدواییە ناوچەكە جموجوڵێكی چڕی دیپلۆماسی بەخۆوە دەبینێت، ئێران‌و سعودیە دوای چەندین ساڵ ناكۆكی‌و دابڕان، بەنێوەندگیری چین رێككەوتنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانیان ئیمزا كرد، ئێستا سعودییەكان سەرقاڵی ئاسایكردنەوەی پەیوەندین لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا‌و توركیاش لەبەردەم هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازدایە بۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان.  نەوت بەرامبەر بە ئاو ! ئەم پەرەسەندنە دوای سێ رۆژدێت لە سەردانەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ توركیا، سەردانێك كە تێیدا رێككەوتن كرا سەبارەت بە دەستپێكردنی پرۆژەی بەستنەوەی (بەسرە) بە توركیاوە لەرێگەی هێڵی ئاسنەوە، پرۆژەیەك كە ئەگەر بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، زیانی گەورە بە داهاتەكانی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل)  دەگەیەنێت.  سەرباری ئەوەی خۆیان هیچ ئاماژەیەكیان بۆ نەكردووە، بەڵام پێشبینی كراوە بابەتی بڕیارەكەی دادگای پاریس سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێم تەوەرێكی سەرەكی گفتوگۆی محەمەد شیاع سودانی بوبێت لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا.  هەر  لەم سەردانەدا بوو، كە رەجەب تەیب ئەردۆغان فەرمانیدا بەوەی بەشە ئاوی عێراق لە رووباری دیجلە زیاد بكرێت. پێشترو بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگای نێودەوڵەتی پاریس، بەرپرسانی توركیا هەوڵیان دەدا بۆ ئەوەی هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی پاریس لەسەر توركیا یەكلابكاتەوەو رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت، لە نمونەی كەیسی بەردانەوەی ئاو لە توركیاوە بۆ عێراق، واتا توركەكان دەیانەوێت رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە ئاو لەگەڵ عێراقدا بكەن‌و بەمە كۆتایی بە مامەڵەی خۆیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنن. لەبارەی دۆسیەكەی پاریسەوە لە پرۆژە بودجەكانی ساڵانی 2013و 2013دا، عێراق لەبەرامبەر پێدانی بەشە بودجەی هەرێم، داوای رادەستكردنی داهاتی (200 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە هەرێمی كوردستانی دەكرد، ساڵی 2014 حكومەتی عێراق رەشنوسێكی نوێی بودجەی هێنایە پێشەوە، ئەمجارە لەبری داهاتی (200 هەزار) بەرمیل، داوای داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەی لە هەرێم دەكرد.  ساڵی 2014 حكومەتی هەرێم رەشنوسی بودجەی عێراق‌و رادەستكردنی داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی بە حكومەتی فیدراڵ رەتكردەوە، ئەمە بوو بەهۆی ئەوەی رەشنوسەكە لە پەرلەمان پەكی بكەوێت‌و پەسەند نەكرێت، دواتریش شەڕی "داعش"ی بەسەردا هات‌و ئیتر یاسای بودجە لە 2014دا دەرنەچوو.  نوری مالیكی لە كۆتاییەكانی ولایەتی دووەمی سەرۆكایەتییەكەیدا‌و لەسەرەتاكانی 2014دا، ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی راگرت، ئیتر لێرەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئەوكات (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ" جێبەجێ  بكات.  هەرێم كە لەساڵی 2003وە بە تانكەر نەوتی هەناردەی دەرەوە دەكرد، لەچوارچێوەی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"دا بەردەوامیدا بە هەناردەكردنی نەوت بە تانكەر بۆ توركیا‌و ئێران، هەناردە لەرێگەی تانكەرەوە تاوەكو 2013 بەردەوام بوو، حكومەتی هەرێم كە لە ساڵی 2010وە پرۆژەی دروستكردنی بۆری نەوتی كوردستانی دەستپێكردبوو، لە كۆتاییەكانی 2013دا پرۆژەكەی تەواوكرد، لەو كاتەوە بۆ یەكەمینجار نەوتی هەرێم بە بۆری گەیەندرایە ناو خاكی توركیا‌و لەوێوە لەرێگەی بۆری هاوبەشی عێراق- توركیاوە گەیەندرایە بەندەری "جەیهان"و رەوانەی بازاڕەكانی جیهان كرا، لێرەوە ناكۆكی لەنێوان حكومەتی عێراق‌و توركیا لەبارەی خاوەندارێتی بۆرییەكە سەریهەڵدا.  خشتەی بڕی ئەو نەوتەی كە حكومەتی هەرێم بە تانكەر فرۆشتویەتی حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لە 2015دا، لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد‌و بەكارهێنانی بۆری عێراق لەم بابەتەدا، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركرد، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبووی لە توركیا دەكرد. كەیسەكە لەسەر ئەوەیە توركیا رێگای داوە نەوتی هەرێم بە بۆری عێراق لەناو خاكی توركیاوە بۆ بەندەری جەیهانی بگوازرێتەوە، عێراق لە سكاڵاكەیدا ئەمەی بە پێشێلكردنی رێككەوتنی ساڵی 1973ی تایبەت بەو بۆریە هاوبەشە ناوبردووە، كە لەنێوان توركیاو عێراقدا هەیە. عادل عەبدولمەهدی 2019 پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی كەیسەكە بەلایەكدا بخەن. سەرباری ئەوەی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو لایەنی سەرەكی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بەشدارن لە كابینەی محەمەد شیاع سودانیدا، بڕیاری دادگای پاریس دژ بە هەناردەی نەوتی هەرێم، لەسەردەمی كابینەی سودانیدا دەرچوو.  نەوتی هەرێم لەژێر گەمارۆدا  رۆژی 4ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی  سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەسەر داوای رەجەب تەیب ئەردۆغان بەشێوەیەكی كتوپڕو پێشتر رانەگەیەندراو گەیشتە ئەنكەرە. ئەردۆغان لەم سەردانەدا داوای لەنێچیرڤان بارزانی كرد، هاوشێوەی نەوت، غازی سروشتی هەرێم رەوانەی توركیا بكات، نێچیرڤان بارزانی كە بە ئەندازیاری رێككەوتنی (50 ساڵە)ی وزە لەگەڵ توركیا ناودەبرێت، بەڵێنی پێدا دوای گەڕانەوەی، لەسەر ئەم بابەتە گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانی عێراقیدا بكات.  11 رۆژ دوای سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنكەرە، رۆژی 15ی شوباتی 2022 دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانیی، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵایەكەوە یەكلاكردەوە كە وەزارەتی نەوتی عێراق لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تۆماریكردبوو.  دادگای فیدراڵی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەند كرد بە رادەستكردنی نەوت‌و غازەكەی بە بەغداد، ئەمە قورسترین بڕیار بوو كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە بەغدادەوە دژی هەرێم دەبچێت، حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەرباری ئەوەی چەندجارێك وەفدی ناردە بەغداد بۆ مامەڵەكردن سەبارەت بە بڕیارەكەی دادگا، بەڵام بەشێوەی ئاشكرا بڕیارەكەی رەتكردەوە‌و بە بڕیارێكی "سیاسی" ناوی هێنا. رۆژی 24ی نیسانی 2022، وەزارەتی نەوتی عێراق لەبەر رۆشنایی ئەو گفتوگۆیانەی لەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێمی كردبووی سەبارەت بە چۆنیەتی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، نوسراوێكی ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم كردو تێیدا داوای رادەستكردنی گرێبەستەكانی نەوت‌و غازی هەرێمی كرد بۆ ئەوەی لەگەڵ گرێبەستەكانی عێراقیان بیانگونجێنێت، هەروەها وەزارەتی نەوت داوای پێكهێنانی كۆمپانیایەكی كرد بەناوی "KORC" بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك كۆمپانیایە لەژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵدا بێت، بەڵام بارەگا سەرەكییەكەی لە هەولێر بێت.  حكومەتی هەرێم داواكارییەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقی رەتكردەوە، ئەمە وایكرد حكومەتی مستەفا كازمی دواتر چەند هەنگاوێك دژی هەرێم‌و لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵبگرێت، لەم چوارچێوەیەدا وەزارەتی نەوتی عێراق نوسراوی بۆ كۆمپانیاكانی نەوت‌و غاز لە هەرێم كرد، داوای لێكردن گرێبەستی كاركردنیان لەگەڵ بەغداد نوێ بكەنەوە، ئەگەرنا عێراق دەیانخاتە لیستی رەشەوە، هەندێك لە كۆمپانیاكان بەهۆی ئەم هەڕەشەیەوە لە هەرێمی كوردستان كشانەوە.  ئیمێڵە بەردەوامەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان خستە ژێر فشاری كۆمپانیاكانی نەوتەوە، مەسرور بارزانی لە تەموزی 2022دا بە ناچاری نامەیەكی بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا نوسی (لەوكاتەدا بایدن بە گەشتێك هاتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).  نامەكەی مەسرور بارزانی كاریگەریی بەجێهێشت، لەسەر داوای ئەمریكییەكان، حكومەتی مستەفا كازمی رێوشوێنەكانی دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی هەولێرو بەغداد لە پرۆژەیاسای بودجەی 2023دا چارەسەر بۆ بڕیارەكەی شوباتی دادگای فیدراڵی دەدۆزنەوە. تشرینی یەكەمی 2022 كابینەیەكی نوێی حكومەت لە عێراق دەستبەكاربوو، كابینەكە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، سودانی بەڵێنی دا بە كورد، لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی كابینەكەی، یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربكات‌و لەم یاسایەدا چارەسەری ریشەیی بۆ ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد سەبارەت بە نەوت‌و غاز بدۆزێتەوە. پێنج مانگی وادەكە تەواو بووە‌و هێشتا یاساكە دەرنەچووە. لە سەرەتای شوباتی ئەمساڵەوە هەولێرو بەغداد دەستیان بە دانوستانێكی نوێ كردووە لەبارەی ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە سەرچاوەیەكی نزیك لە دانوستانەكانەوە لە  بەغداد دەست (درەو) كەوتووە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دانوستانەكاندا رەتیكردوەتەوە هەرێم یاسای نەوت‌و غازو ئەنجومەنی نەوت‌و غازو بۆری تایبەت بە هەناردەی نەوتی خۆی هەبێت، بەڵام دانوستانەكان هێشتا بەردەوامن‌و هیچ لایەك بە فەرمی شكستی دانوستانەكانی رانەگەیاندووە.  یاسای نەوت‌و غاز فیدراڵ یەكێك لەو یاسایانە بوو كە دەبوو ساڵی 2005 دوای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەربچێت، لەماوەی (18) ساڵی رابردوودا دووجارو لە ساڵانی 2007و 2011دا رەشنوسی ئەم یاسایە ئامادەكرا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغداد، یاساكە لە پەرلەمان پەسەند نەكرا.  بەرپرسانی عێراقی، هەرێمی كوردستان تۆمەتبار دەكەن بەوەی رێگر بووە لە تێپەڕاندنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، چونكە بەوتەی ئەوان هەرێمی بە سودوەرگرتن لە ماددەیەكی دەستور هەوڵیداوە دەسەڵاتی خۆی لە كەرتی نەوت‌و غازدا بەسەر دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵدا سەربخات، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان لە ماددەی (115)ی دەستورە كە دەڵێ" هەر شتێك لە سنوری دەسەڵاتە (حەصری)یەكانی حكومەتی فیدراڵدا ئاماژەی بۆ نەكرابێت، ئەوە دەبێت بە دەسەڵاتی هەرێم‌و پارێزگا رێكنەخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا، ئەگەر لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمیش ناكۆكی دروستبوو، ئەوا ئەولەویەت بۆ یاسای هەرێمە".  لەبەرامبەردا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان، هۆكاری دەرنەكردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەخەنە ئەستۆی حكومەتی فیدراڵ‌و ئەمەش بەهۆكاری دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم لە ساڵی 2007 دەدانێن.   ئێستا ئیتر دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، رەنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە لایەنە عێراقییەكان پێویستی بە دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز هەبێت، چونكە بەبێ دەرچوونی ئەم یاسایە، بەردەوام حوكمەكەی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی عێراق وەكو چەقۆیەك لەسەر گەردنی هەرێمی كوردستان دەبێت‌و گرفت بۆ بەرهەمهێنان‌و هەناردەی نەوتی هەرێم دروست دەكات، ئەمە پاڵ دەرچوونی حوكمی كۆتایی دادگای پاریس‌و دەستبەردابوونی توركیا لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێم. دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز، جارێكی تر كەڤەری یاسایی بە پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەداتەوە، بەڵام رەنگە لەدوای پەسەندكردنی ئەم یاساوە، چیتر جڵەوی تەواوەتی نەوتی هەرێم لە دەستی حكومەتی هەرێمدا نەمێنێتەوە.  گرفتی گەورەی ئێستای بەردەم حكومەتی هەرێم، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتییە وەكو دوو هێزی سەرەكی لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، پارتی لەم یاسا نوێیەدا دەیەوێت پارێزگاری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان بكات‌و لەبەرامبەردا یەكێتی دەیەوێت لە یاساكەدا پەرە بە بابەتی لامەركەزی بدات، بەجۆرێك جگە لە هەرێمی كوردستانیش، پارێزگاكان بتوانن مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا بكەن لە بابەتەكانی نەوت‌و غازدا. ئەم دۆخە نوێیە رەنگە پارتی وەكو دەسەڵاتداری یەكەمی هەرێم ناچار بكات هەندێك نەرمی بۆ یەكێتی بنوێنێت، رەنگە بەپێچەوانەشەوە لێكترازانی تەواوەتی لەنێوان هەردوو زۆنەكە دروستبكات.  نەوت وەكو سەرچاوەی سەرەكی داهات لە هەرێمی كوردستان حكومەت بەرێژەی 77% پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت بۆ بەدەستهێنانی داهاتەكانی، رۆژانە نزیكەی (400 هەزار) بەرمیل هەناردە دەكات. لەكاتێكدا مانگی ئازار لە دواین رۆژەكانی خۆیدایە، حكومەتی هەرێم هێشتا بەتەواوەتی موچەی فەرمانبەرانی بۆ مانگی شوبات دابەش نەكردووە، بەگوێرەی راگەیەندراوێكی رۆژی پێنج شەممەی رابردووی وەزارەتی دارایی هەرێم، بۆ مانگی شوبات، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تەنیا رێژەی 50%ی داهاتی نەوتی رادەستی وەزارەتی دارایی كردووە، واتە لە كۆی (680 ملیار) دیناری داهاتی نەوت بڕی (340 ملیار) دینار دراوە بە وەزارەتی دارایی.  بەپێی هەواڵەكەی سایتی (ئارگۆس)، لە كۆتاییەكانی مانگی یەكدا، كۆمپانیای گەورەی (ترافیگۆر) پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان پچڕاندووە، ئەم كۆمپانیایە نەوتی هەرێمی دەگواستەوە بۆ بازاڕەكان. 

درەو: بە گوێرەی (9) راپرسی كە لە توركیا ئەنجامداراوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا شكست دەهێنێت، لە دواین ڕاپرسیدا كە كۆمپانیایەكی توركی ڕۆژی (14)ی ئەم مانگە ئەنجامیداوە, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا دەچێتە خولی دووەم, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%ی دەنگەكان و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ڕێژەی 43.1% دەنگەكان بەدەستدەهێنێت, بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاریش كە لەومایەوەدا بڵاوبوتەوە ئەوە ئاشكرادەكات, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, بەپێی لێكۆڵینەوەكە ڕێژەی دەنگەكانی قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% و ڕێژەی دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5%.  بەپێی ئەنجامی ڕاپرسیەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14)ی ئایاری (2023) لەو وڵاتە بەڕێوەبچێت و لەلایەن (9)كۆمپانیای جیاوازی تایبەت بەبواری ڕاپرسیەوە ئەنجامدراوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت(ئۆپۆزسیۆن) بەڕێژەی جیاواز لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمارەوەیە. خشتەی ڕاپرسیەكان و ڕێژەی دەنگی كاندیدەكان و ناوی كۆمپانیاكانی ڕاپرسی: كۆمپانیای) (AVRASYA: كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 53.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 39.7% كۆمپانیای (MAK): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 47%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42% كۆمپانیای (PAPORU): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5% كۆمپانیای (AR-G): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.1% كۆمپانیای (AKSOY): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.6%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.4% كۆمپانیای (PIAR): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 57.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42.9% كۆمپانیای (ALF): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.9% كۆمپانیای (ORC): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 56.8%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.6% كۆمپانیای (SAROS): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 45.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.2% پێگەی (euronews)بڵاویكردووتەوە: پاڵشت بەلێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاری كە لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا بڵاوبوتەوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, دوای دابەشكردنی دەنگی ئەو دەنگدەرانەی دوودڵن و خۆیان یەكلانەكردووەتەوە لەڕاپرسییەكەدا, قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% دەنگەكانی بەدەستهێناوە, ئەردۆغانیش 45.5%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە.  بەپێی دواین ڕاپرسیەكان كە كۆمپانیای (AR-G Research) لەڕۆژی (14) ئازار ئەنجامیداوە, هەڵبژاردن دەچێتە خولی دووەم, ڕێژەی دەنگەكانی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2% و دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانیش 43.1% دەبێت. هەر بەگوێرەی ڕاپرسی كۆمپانیاكە, موحەرم ئینجە 7.6% دەنگەكان و سینان ئۆغان 1.3% دەنگەگان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا بەدەست دەهێنن. ركابەرێتی ئەمجارە ! ركابەرێتی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی توركیا لەنێوان چەند هاوپەیمانێتییەكدایە كە ئەمانەن:  هاوپەیمانی كۆمار ئەم هاوپەیمانێتییە لە 20ی شوباتی 2018 دامەزراوە، هاوپەیمانێتی نێوان پارتی (دادو گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدارە لەگەڵ پارتی (بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست). ئەم هاوپەیمانێتییە سیستەمی حوكمڕانی توركیای لە سیستەمی پەرلەمانییەوە (كە چەندین دەیە بوو بەركاربوو) گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە لە ساڵی 2017دا.  پارتی "یەكێتیی گەورە" سەرباری ئەوەی بەفەرمی نەبووە بەبەشێك لەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام لەزۆرینەی وێستگەكاندا پشتیوانی خۆی بۆ هاوپەیمانێتییەكە راگەیاندووە‌و ئەم چەند هەفتەی دوایی هەوڵی بۆ ئەوە داوە بچێتە پاڵ پارتەكانی ترەوە.   هاوپەیمانێتی گەل لەسەر رەوتی (راستڕەوی میانڕەو) ئەژماردەكرێت، پێكدێت لە رەوتی پارێزگاری میانڕەو كە پارتی دادو گەشەپێدان نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ رەوتی نەتەوەپەرەستەكان كە دێرینترین رەوتن لەسەر گۆڕەپانی هاوچەرخی توركیا‌و تێڕوانینیان زۆر دور نییە لە تێڕوانینی كۆنەپارێزەكانەوە بەتایبەتیش لەبواری ناسنامەی كەلتوری توركیا‌و رێزگرتن لە میراتی ئیسلامی عوسمانییەكان.  لایەنەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە هاوڕان لەسەر دژایەتیكردنی (پارتی كرێكارانی كوردستان)‌و بزوتنەوەكەی (فەتحوڵا گولەن)‌و وازیان لە هەندێك لە تێزەكانی لیبرالیزم هێناوە.  ئەم هاوپەیمانێتییە یەكەمین هەڵبژاردنی لە 24ی حوزەیرانی 2018دا بردەوە كاتێك كاندیدەكەی (ئەردۆغان) لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە‌و هاوپەیمانێتییەكەش زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا بە رێژەی 53,7%ی كۆی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. ئەمجارەش ئەردۆغان دەبێتەوە بە كاندیدی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری داهاتوودا.   هاوپەیمانێتی میللەت.. مێزە شەشقۆڵییەكە ئەم هاوپەیمانێتییە لە شوباتی 2022دا لەدایكبوو، لەپێناو هەڵبژاردنەكەی ئایاری ئەمساڵ دروستكرا. ئەم هاوپەیمانێتییە (6) پارتی ئۆپۆزسیۆن لەخۆدەگرێت، لە میدیاكانی توركیادا بە "مێزە شەشقۆڵییەكە" ناودەبرێت، پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە ئایدۆلۆژیایان جیاوازە‌و تێكەڵەیەكن لە "عەلمانی ئەتاتوركی"‌و "نەتەوەپەرەست"‌و "رەوتی راستڕەوی نەریتەوان". پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە بریتین لە:  •    پارتی (گەلی كۆماری بە سەرۆكایەتی (كەمال كلیچدارئۆغلۆ) •    پارتی (چاكە) بە سەرۆكایەتی خانم (میراڵ ئەكشنەر) •    پارتی (سەعادەت) بە سەرۆكایەتی (تەمەل كەرەمولائۆغلۆ) •    پارتی (دیموكرات) بە سەرۆكایەتی (گوڵتەكین ئویساڵ) •    پارتی (دیموكرات‌و پێشكەوتن) بە سەرۆكایەتی (عەلی باباجان) كە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە •    پارتی (ئایندە) بە سەرۆكایەتی (ئەحمەد داودئۆغلۆ) كە ئەمەش بە هەمان شێوەی باباجان لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە لە 13ی شوباتی رابردوودا، ئەم لایەنانە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە لەبارەی رێككەوتنیان سەبارەت بە دووبارە گەڕاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی بۆ حوكمڕانی توركیا.  ئەم هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییە سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (كەمال كلیچدارئۆغلۆ)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی مانگی ئایاری داهاتوو كاندید كردووە. هاوپەیمانێتی رەنج و ئازادی كورد پارت‌و رێكخراوە مەدەنییەكانی كورد لە توركیا، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو یەكێتییەكیان لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی گشتگیردا دروستكردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە هەڵبژاردنی داهاتووی توركیادا.  هاوپەیمانێتییەكە پێكدێت لە:  •    پارتی گەلی دیموكرات (HDP) •    پارتی كار توركیا (TÎP) •    پارتی بزوتنەوەی كرێكاری (EHP) •    پارتی رەنج (EMEP) •    پارتی ئازادی كۆمەڵایەتی (TOP) •    یەكێتی ئەنجومەنە سۆسیالیستییەكان (SMF) تائێستا ئەم هاوپەیمانێتییە ناوی هیچ كاندیدێكی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئاشكرا نەكردووە.  هاوپەیمانی "ئەتا" پارتی "سەركەوتن" بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. ئەم هاوپەیمانێتییە بەوە ناسراوە زۆر دژایەتی بوونی پەنابەرانی سوری دەكات لەسەر خاكی توركیا‌و بە دژە عەرەب ناسراوە.  وشەی "ئەتا" دەبەسترێتەوە بە ناوی (كەمال ئەتاتورك)ەوە‌و ئەتاتوركیش بەواتای "باوكی تورك" دێت.  ئەم هاوپەیمانێتییە (سەنان ئۆغان)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كردووە.  ئەردۆغان بومەلەرزە هێنای؛ بومەلەرزە دەیخات ؟  زۆرینەی چاودێرانی دۆخی سیاسی توركیا، ئەم هەڵبژاردنە بە سەختترین هەڵبژاردن بۆ ئەردۆغان ناودەبەن لەدوای گەیشتنی بە دەسەڵات لەماوەی نزیكەی 20 ساڵی رابردوودا.  دواین راپرسییەكان لە توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بە زیاتر لە 10 پۆینت لە پێش ئەردۆغانەوەیە.  راپرسییەكان دەڵێن هاوپەیمانێتی "میللەت" زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دەباتەوە. هاوپەیمانێتی میللەت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی توركیا روبەڕووی پارتی "دادو گەشەپێدان"ی ئەردۆغان‌و هاوپەیمانە راستڕەوە توندڕەوەكەی دەبێتەوە كە پارتی "بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست"ە‌و ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە بباتەوە، روخساری سیاسی توركیا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت.    راپرسییەكان باسلەوە دەكەن، پێناچێت ئەردۆغان بتوانێت بەسەر هاوپەیمانێتی "میللەت"دا سەربكەوێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ناوچەكانی باشوری وڵات (باكوری كوردستان) دروستبوون سەبارەت بە لاوازی حكومەت لە بەدەمەوەچوونەی خەڵك دوای بومەلەرزە وێرانكەرەكەی ئەمدواییە.  بومەلەرزەكە تائێستا نزیكەی 48 هەزار كوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، ئەمە ناڕەزایەتی لە توركیا دروستكردووە سەبارەت بە پلانەكانی حكومەت لە دروستكردنی بیناكانی نیشتەجێبووندا.  بومەلەرزە گەورەكەی پێشووی توركیا (بوڵنت ئەجەوید)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیای خست‌و ئەردۆغان شوێنەكەی گرتەوە، رەنگە بومەلەرزەكەی ئەمدواییەش ئەردۆغان بخات‌و (كلیچدارئۆغلۆ) بخاتە شوێنەكەی.  ساڵی 1999 كاتێك بومەلەرزەیەكی بەهێز ناوچەی (ئیزمیت)ی لە نزیك ئیستانبوڵ هەژاند، رەخنەی توند لە (ئەجەوید) گیرا بەوەی شكستی هێناوە لە دابینكردنی فریاگوزاری بەشێوەیەكی خێرا بۆ خەڵكی ناوچەكە، بومەلەرزەكە نزیكەی (18 هەزار) كەسی كوشت، ناڵەو ئازاری كەسوكاری قوربانییەكان، پارتی دادو گەشەپێدان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، ئێستا لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا دەیانەوێت بەسەر شانی بومەلەرزەكەی ئەمدواییەوە هەمان سیناریۆی ئەردۆغان دووبارە بكەنەوە.  سەرباری بومەلەرزەكە، هاوڵاتیانی توركیا توڕەن لە شكستی سیاسی‌و ئابوری سیاسەتەكانی ئەردۆغان، بەتایبەتیش دابەزاندنی نرخی سود كە بوەتەهۆی بەرزبونەوەی ئاستی هەڵاوسان لە وڵاتدا.  پایزی رابردوو هەڵاوسانی ئابوری توركیا گەیشتە پلەیەكی پێوانەیی لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا، كاتێك  ئاستی هەڵاوسانەكە گەیشتە 85%‌و ئێستا بۆ 55% دابەزیوە.  لە سەرەتای 2021وە بەهۆی رەشەبای پێچەوانەی ئابوری‌و سیاسەتەكانی ئەردۆغانەوە، دراوی توركی رێژەی 60%ی بەهای خۆی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستداوە.  لەپاڵ ئەمەدا، لەڕووی بازرگانییەوە توركیا توشی كورتهێنانێك بوەتەوە كە رێژەكەی دەگاتە 38%‌و فشاری خەرجی بژێویش چینی ناوەندی خستووە‌و لەناو هەژاریدا توشی نائومێدییەكی قوڵ بوەتەوە.  لەماوەی دوو دەیەی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان توركیایەكی نوێی دروستكردووە كە تێیدا سیستەمی "پەرلەمانیی" لاوازكراوە‌و گۆڕی بۆ سیستەمێكی "سەرۆكایەتیی" هاوشێوەی ئەو سیستەمانەی كە تێیاندا تاكە كەسێك حوكمڕانی دەكات،  ئەمە وایكردووە ئەردۆغان بە "سوڵتانی نوێی توركیا" ناوببرێت، بەتایبەتیش كە دادگاكان‌و دامەزراوەكانی جێبەجێكردنی یاسا‌و خزمەتی شارستانی‌و دامەزراوەكانی هەواڵگری‌و هێزە چەكدارەكان‌و میدیاكانی لە نەیارانی خۆی پاككردوەتەوە‌و خەڵكانی لایەنگری خۆی تێدا داناون، بۆ ئەمەش زیاتر لە هەوڵی كودەتا سەربازییە شكستخواردووەكەی 2016 سودی وەرگرت‌و سیستەمێكی سیاسی لە توركیا بەرپا كرد كە بەتەواوەتی دڵخوازی خۆیەتی. خاڵی هێزو لاوازی دوو ركارەبەر سەرەكییەكە  جگە لە ئەنجامی راپرسییەكان، خاڵی هێزو لاوازی تری هەردوو بەرە ركابەرەكەی توركیا بۆ هەڵبژاردن كاریگەری خۆیان لەسەر ئەنجامەكان دەبێت.  پەیمانگای واشنتۆن لە شیكارییەكدا دەڵێ" تاكە رێگەی بەردەم لایەنە ئۆپزسیۆنەكان ئەوەیە بچنە گەڕی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، چونكە لە گەڕی یەكەمدا كاندیدەكان زۆرن، لە گەڕی دووەمیشدا دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن لەیادی 100 ساڵەی دامەزراندی كۆماری توركیادا، سەرەنجی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە ئەتاتوركیان خۆشدەوێت، لەگەڵ راكێشانی دەنگی ئەوانەی كە لایەنگری پارتی دادو گەشەپێدان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستن، بەڵام توڕەن لە سیاسەتی ناوخۆیی پارتەكانیان". بەڵام شیكارییەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی بەهێزی گوتاری میدیایی پارتی دادو گەشەپێدانەوە بەتایبەتیش "گوتاری دەرەوە"، زۆرێك لەو لایەنگرانەی پارتەكە كە توڕە بوون، گەڕێندراونەتەوە بۆ ئامێزی پارتەكەیان بۆ ئەوەی جارێكی تر چانسی سەركەوتنی پێببەخشنەوە.  لەپاڵ ئەمەدا، شیكارییەكەی پەیمانگای واشنتۆن وای دەبینێت، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كێشەی ناوخۆیی نییە، ئەمە بابەتێكە كە بەسەر هاوپەیمانێتی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا "هاوپەیمانێتی میللەت" جێبەجێ نابێت، چونكە پێناچێت هاوپەیمانێتییەكەی پارتی گەلی كۆماری‌و پارتی (چاكە- İyi)و پارتە بچوكەكانی تر زۆر بەرگەی مانەوە بگرێت، بەتایبەتیش كە قسە دێتە سەر دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمان‌و پۆستە وزارییەكان". ئەمە جگە لەوەی هێشتا هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، هێشتا ئاڵنگارییەكی گەورەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، بەوپێیەی پارتی دیموكراتی گەلان ئەجێندای كاركردنی لەگەڵ ئەو پارتانەی تر جیاوازە.

شیكاری: درەو -  بەپێی داتاکانی ئۆپێک عێراق بە تێکڕا لە ساڵی (2015 - 2022) زیاتر لە (3 ملیۆن و 577 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا هەناردە کردووە. تێکڕاش داهاتی هەر ساڵێکی زۆرتر بووە لە (75 ملیار و 265 ملیۆن) دۆلار. پاڵپشت بە یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی (2015 - 2021)؛  -  داهاتی نەوت بە تێکڕا (84.65)%ی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت.  -  داهاتی نەوت بە تێکڕا زیاتر لە (66%)ی خەرجییە گشتیەکان بۆ پێکدەهێنێت.  -  داهاتی نەوت دەتوانێت بە تێکڕا لە ماوەی (2015 - 2021) زیاتر لە دوو هێندە و نیوی بە رێژەی (258%) خەرجی وەبەرهێنان بگرێتەوە -  داهاتی نەوت بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەگەڕخستن زیاتر لە (90%)ە، واتە خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەتوانێت (90%)ی داهاتی نەوت هەڵبمژێت!! عێراق سامانێکی گەورەی نەوتی هەیە کە بە زیاتر لە (145 ملیار) بەرمیلی یەدەگی نەوت دەسەلمێنرێت، بەڵام ئەم سەروەتە بەنرخە وەک پێویست بۆ خزمەتکردنی پایە ئابوورییەکان عێراق بەکارنەهێنراوە. عێراق ڕۆژانە ملیۆنان بەرمیل نەوتی خاو هەناردە دەکات و بە ملیارەها دۆلاری دەستدەکەوێت، کە بووە پایەی سەرەکی داهاتی گشتی و خەرجییە گشتیەکانی دەوڵەت، بەتایبەتی خەرجییەکانی بەکاربردن، خەرجییەکانی وەبەرهێنانیش لە ژێر کاریگەرییەکانی هەڵاوسانی نرخی نەوت و داهاتەکەیەتی. یەکەم؛ هەناردە و داهاتی نەوت عێراق لە ماوەی ساڵانی (2015 – 2022) بە تێکڕا زیاتر لە بڕی (3 ملیۆن و 577 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا هەناردە کردووە، بە تێکڕاش داهاتی هەر ساڵێکی زۆرتر بووە لە (75 ملیار و 265 ملیۆن) دۆلار، وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا دەرکەوتووە و تێیدا پشت بە داتاکانی رێکخراوەی ئۆپێک بەستراوە. خشتەی ژمارە (1)   دووەم؛ داهاتی نەوت و داهاتی گشتی داهاتی نەوت بڕبڕەی پشتی داهاتە گشتیەکانە، ئەمەش زیاتر دەسەلمێت بە بەرزبوونەوەی قەبارەی ڕێژەی یەکەم بۆ دووەم، بەو پێیەی داهاتی نەوت لە ماوەی (2015 - 2021) بە تێکڕا (84.65)%ی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت، یان بە مانایەکی دیکە سەرجەم داهاتەکانی تر کە بە داهاتە نانەوتییەکانیش ناودەبرێت (15.35%)ی داهاتی گشتی بە تێکڕا پێکدەهێنێت بۆ هەمان ماوەی ناوبراو، وەک لە خشتەی ژمارە (2) نیشان دراوەو پشت بە یاساکانی بودجەی ساڵانی نابراو بەستراوە. خشتەی ژمارە (2) ساڵی (2020) لە خشتەی سەرەوەدا ئاماژەی پێنەکراوە بەهۆی نەبوونی یاسای بودجە بۆ ئەو ساڵە، بە هۆکاری سیاسی، دارایی و تەندروستی، ئەگەر ئەو خشتەیەی سەرەوە بگۆڕێن بۆ فۆرمێکی گرافیکی بۆ ئەوەی ڕوون بێتەوە کە داهاتی گشتی تا چەند هاوتەریبە لەگەڵ داهاتی نەوت. ئەوا بڕوانە (چارتی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (1) لەم چارتەی سەرەوە تێبینی ئەوە دەکەین کە کێرف (ئاست)ی داهاتی گشتی هاوتەریب و زۆر نزیکە لە کێرف داهاتی نەوت، بەو پێیەی داهاتی نەوت بڕبڕەی پشتی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت. سێیەم؛ داهاتی نەوت و خەرجی گشتی قەبارەو رێژەی بەشداری داهاتە نەوتییەکان بڕبڕەی پشتی خەرجی گشتی پێکدەهێنن، خشتەی ژمارە (3) ئاستی بەشداری داهاتی نەوت نیشان دەدات لە پڕکردنەوەی خەرجی گشتی لە ماوەی نێوان (2015 - 2021) کە لە یاساکانی بودجەی ساڵانی عێراق ئاماژەیان پێدراوە. خشتەی ژمارە (3) لەم خشتەیەی سەرەوەدا ڕوونە کە داهاتی نەوت بە تێکڕا زیاتر لە (66%)ی خەرجییە گشتیەکان بۆ ماوەی 2015-2021 پێکدەهێنێت و ئەمەش ڕێژەیەکی بەرزە، واتە داهاتەکانی دیکە (داهاتە نانەوتییەکان) لەئاستی پێویست نین و ناتوانن تەریب لەگەڵ داهاتی نەوت بۆ پڕکردنەوەی خەرجییە گشتیەکان بەشداربن چونکە داهاتە نانەوتییەکان شێوەیەکی گشتی تەنها (15%)ی داهاتی گشتی پێکدەهێنن، وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا. هەروەک چۆن داهاتی گشتی هاوتەریب لەگەڵ داهاتی نەوت بەهۆی ڕێژەی بەرزبوونەوەی ئەوەی دووەمیان داهاتی گشتش بەرز دەبێتەوە، بەهەمان شێوە هەست بە هەمان شت دەکەین سەبارەت بە خەرجییە گشتیەکان، چونکە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بە شێوەیەکی هاوتەریب و نزیک لە هەمان ئاست خەرجییە گشتییەکان زیاد دەکەن، وەک لە چارتی ژمارە (2) دا رووندەبێتەوە. چارتی ژمارە (2) هاوسەنگ بوون و لێکنزیکی خەرجییە گشتیەکان لەگەڵ داهاتی نەوت لە ڕووی ئابوورییەوە ئاماژەیەکی ناتەندروستە، چونکە بەهۆی ناسەقامگیری داهاتی نەوت و هەڵاوسانی نرخی نەوت کە ملکەچی بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی وزەیە، هەروەها بێتوانایی دەوڵەت لە کۆنترۆڵکردنی بڕی هەناردەی نەوت بەهۆی ئەندامێتی لە رێکخراوی ئۆپێک کە بڕی بەرهەمهێنان دیاری دەکات بۆ پاراستنی هاوسەنگی نرخی نەوتی نێودەوڵەتی. گەورەترین گرفتی ناسەقامگیری داهاتی نەوت ئاراستەکەیەتی، واتە داهاتی نەوت بەرەو لایەنی خەرجی بەگەڕخستن یان لایەنی وەبەرهێنان ئاڕاستە دەکرێت؟ ئەمەش لەم دوو خاڵەی خوارەوە ڕوون دەبێتەوە، کە ئەوەی لە عێراق هەیە روی لە چی ئاراستەیەکە. چوارەم؛ داهاتی نەوت و خەرجی بەگەڕخستن وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا بە کۆکردنەوەی ئەو داتایانەی لە یاساکانی بودجەی ساڵانی (2015 - 2021)ی عێراق دەڕوانیت، چەند ڕاستییەک روون دەبێتەوە، بۆ نمونە لە خشتەی ژمارە (4)دا کاتێک لە ستوونی کۆتایی خشتەی خوارەوە دەڕوانیت، تێبینی دەکەین کە داهاتی نەوت زۆربەی خەرجییەکانی دەگرێتەوە دەگرێتەوە و لە ساڵی (2015)دا سەرجەم و تەنانەت زیاتریش داهاتی نەوت خەرجییەکانی بەگەڕخستنی گرتووەتەوە! واتە تەنها خەرجییەکانی بەگەڕخستن داهاتی نەوت بە ڕێژەیەکی بەرز هەڵدەمژن، بڕوانە خشتەی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4) وەک لە خشتەکەدا رونکراوەتەوە تێکڕای بەشداری داهاتی نەوت بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەگەڕخستن زیاتر لە (90%)ە لە ساڵانی (2015 -2021) واتە خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەتوانێت (90%)ی داهاتی نەوت هەڵبمژێت!! ئەمەش بەو مانایە نییە کە خەرجییەکانی بەگەڕخستن (90%)ی خەرجییە گشتییەکان پێکدەهێنن، چونکە خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە تێکڕا (73.8%)ی خەرجییە گشتیەکان پێکدەهێنن لە ماوەی ساڵانی (2015 - 2021)، واتە داهاتی نەوت زیاتر لە قەبارەی خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەگرێتەوە. پرسەکە پەیوەندیدارە بەوەوە کە داهاتی نەوت تا چەند خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەگرێتەوە و تا چەند ئەمەی دووەمیان لەگەڵ یەکەمدا دەگونجێت، وەک لە (چارتی ژمارە (3))دا دەردەکەوێت. چارتی ژمارە (3) کاتێک تێبینی دەکەین کە خەرجییەکانی بەگەڕخستن نزیکە لە داهاتی نەوتەوە، ئەمە دەبێتە ئاماژەیەکی گەورەی ناتەندروستی ئابووری، ئەمەش لەبەر زۆر هۆکار، لەوانە؛ ئەوەی نەوت بەشدارە لە دەستخستنی سەرمایەیەک و سەروەت و سامانێک ناتوانرێت بۆ بەگەڕخستن بازرگانی پێوە بکرێت، چونەک نەوت لە نرخدا دەگۆڕێت و کاریگەری لەسەر داهات جێدەهێڵیت، کاتێکیش خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە ئاراستەی دابەزین نەگۆڕن، بۆ نمونە لە ساڵی (2021)دا، کاتێک داهاتی نەوت کەمیکردووە، هاوکات خەرجییەکانی بەگەڕخستنیش کەمیکردووە کە ئەمەش ئاماژەیەکی هەڵەیە، جگە لەو کاریگەرییە نەرێنییانەی کە ڕەنگدانەوەی لەسەر ئەدای گشتی ئابوری دەبێت. پێنجەم؛ داهاتی نەوت و خەرجی وەبەرهێنان پێویستە سەرەتا ئاماژە بەوە بکرێت کە بەشداری داهاتی نەوت بۆ خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە مانای ڕێژەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە خەرجییە گشتییەکان نایەت، چونکە پەیوەندی بەو ڕادەیە هەیە کە خەرجییەکانی وەبەرهێنان داهاتی نەوت هەڵدەمژن و تا چەندی یەکەمیان لەگەڵ ئەم دووەمیاندا دەگونجێت. وەک لە (خشتەی ژمارە (5))دا رونکراوەتەوە داهاتی نەوت دەتوانێت بە تێکڕا لە ماوەی (2015 - 2021) زیاتر لە دوو هێندە و نیوی (258%) خەرجی وەبەرهێنان بگرێتەوە، بەڵام ڕێژەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە بودجەدا لە ئاستێکی نزمدایەوە، تەنها (26%)ی خەرجییە گشتییەکان پێکدەهێنێت! خشتەی ژمارە (5) ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژە پێکردنە پرسی بە قوربانی کردنی وەبەرهێنانە، چونکە خەرجی وەبەرهێنان لە ئابووریی نەوتدا بە گشتی لاوازترین ئەڵقەیە، بەو مانایەی کە هەرکاتێک نرخی نەوت و داهاتی نەوت کەم دەبێتەوە، ئەم دابەزینە بە قوربانیدانی خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی قەرەبوو دەکرێتەوە. بەمەبەستی ڕوونکردنەوەی ئاستی داهاتی نەوت تا چەند خەرجییەکانی وەبەرهێنان دەگرێتەوە و هاوسەنگ بێت، دەتوانرێت خشتەی سەرەوە بگۆڕدرێت بۆ (چارتی ژمارە (4)). چارتی ژمارە (4) وەک تێبینی دەکرێت، لە ڕێگەی ئەو چارتەی سەرەوە، کە خەرجییەکانی وەبەرهێنان هاوتەریب لەگەڵ داهاتی نەوت بۆ ساڵانی (2015 - 2021)، زۆر دوورن لەیەکتر، واتە ئەو داهاتە نەوتییانەی کە دەچنە سەر خەرجییەکانی وەبەرهێنان زۆر کە ئاستی پێویست کەمترن. دەتوانین لەو خاڵانەی سەرەوە بەم دەرەنجامانە بگەین 1.    داهاتی گشتی هاوتەریب لەگەڵ داهاتی نەوتدا دەڕوات، وهەمان شت بۆ خەرجییە گشتیەکان بە گشتی دەگونجێت. 2.    خەرجیەکانی بەگەڕخستن بەشێوەیەکی هاوتەریب و نزیکە لە هاوشانی داهاتی نەوتەوە، وە بەبێ هیچ نەرمی و مرونەتێک بە هەر دابەزین یان بەرزبوونەوەیەک لە ئاستی داهاتی نەوت خەرجی بەگەڕخستن دەکەوێتە ژێر کاریگەرییەوە. 3.    خەرجی وەبەرهێنان هاوتەریب بەڵام نەگونجاو لەگەڵ داهاتی نەوت، ئەمەش گوزارشتە لە بێ بایەخی خەرجی وەبەرهێنان و ناتەبایی لەگەڵ قەبارەی داهاتی نەوت. بەم پێیەش پێوستە کار لەسەر ئەم خاڵانەی خوارەوە بکرێت: 1.    داهاتی گشتی و خەرجییە گشتیەکان بە هاوتەریب لەگەڵ باقی داهاتەکانی تر بەرەوپێش بچێت، بەمەبەستی دوورکەوتنەوە لە کاریگەرییە نەرێنییە گرێدراوەکانی پەیوەست بە داهاتی نەوت. 2.    خەرجی بەگەڕخستن هاوتەریب بێت لەگەڵ داهاتە نانەوتییەکان نەک داهاتە نەوتییەکان. 3.    کاربکرێت بۆ ئەوەی خەرجییەکانی وەبەرهێنانەکان هاوتەریب و هاوشانی داهاتی نەوت بکرێت، بۆ دەستەبەرکردنی مانەوەی سەروەت و سامانی نەوت، و چاندنەوەی لە سەر زەوی ئەوەی لە ژێر زەوی دەرهێنراوە، بە شێوەیەک کە خزمەت بە ئابووری و کۆمەڵگا بکات. سەرچاوە 1.    حامد عبد الحسين الجبوري، النفط والمالية العامة في العراق، مرکز الفرات للتنمية والدراسات الاستراتيجية، 15/3/2023؛ http://fcdrs.com/economical/1822 2.    درەو میدیا هەناردە، نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2022، 7/1/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11799  

(درەو):  توركیا دۆسیەی سكاڵاكەی عێراقی لە دادگای پاریس دۆڕاند، دوێنێ شەو بەڵێنی بە حكومەتی عێراقداوە چیتر بەبێ رەزامەندی بەغداد رێگە بە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان نەدات.   سایتی (ئارگۆس) تایبەتمەند لەبواری بازاڕی وزە ئاشكرایكرد، دوێنێ شەو عێراق بە فەرمی لەلایەن توركیاوە ئاگاداركراوە لەوەی لە دۆسیەی هەناردەكردنی نەوتی خاوی هەرێمی كوردستاندا، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی (پاریس)، لە بەرژەوەندی عێراق بڕیاریداوە.  سایتەكە لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە رایگەیاندووە" ئەم بڕیارە گورزێكی دیكەیە بەر هەرێمی كوردستانی نیمچە سەربەخۆی عێراق دەكەوێت".  هەمان سەرچاوە بە سایتەكەی وتووە: توركیا لایەنی عێراقی لەوە ئاگاداركردووە چیتر رێگە نادات بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق نەوتی هەرێمی كوردستان بگاتە بەندەری جەیهان.  دۆسیەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس ماوەی نزیكەی نۆ ساڵە بەردەوامە، عێراق لەم دادگایە سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە‌و تۆمەتباریكردووە بەوەی لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستاندا، رێككەوتنی ساڵی 1973 تایبەتی بە بۆری نەوتی پێشێلكردووە.   

راپۆرت: درەو سەرۆكی فەڕەنسا ماددەی (49.3)ی دەستوری بەكارهێناو بەبێ دەنگدانی پەرلەمان، یاسای چاكسازی سیستەمی خانەنشینی تێپەڕاند، ئەمە روبەڕووی گەورەترین خۆپیشاندانی كردەوە كە (800 هەزار) كەس بەشداری تێدا كرد، ژنێكی فەڕەنسی دەڵێ" ماكرۆن بیری چووە، خەڵك دەنگیان بە بەرنامەكەی نەداوە، هەڵیانبژارد بۆ نەهێڵێن مارین لۆپان ببێت بە سەرۆك"، مامۆستایەكیش پێشبینی بەردەوامبوونی خۆپیشاندانەكان دەكات‌و دەڵێ" هیوادارم سەرنەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆیی". سەرۆكی فەڕەنسا دەڵێ" لەنێوان دابەزینی ئاستی جەماوەریم‌و بەرژەوەندی گشتی وڵاتدا، دووەمیانم هەڵبژارد"، دۆخی فەڕەنسا دوای تێپەڕاندنی یاسای نوێی خانەنشینی لەم راپۆرتەدا.  ماكرۆن لەبەردەم ناڕەزایەتییەكی گەورەدا سەدان هەزار كەس لە خەڵكی فەڕەنسا (800 هەزار كەس بەگوێرەی قسەی كۆنفیدراڵیەتی گشتی كرێكاران) بەشدارییان لە نۆیەمین خۆپیشاندانی میللیدا كرد لە شاری پاریسی پایتەخت. خۆپیشاندانەكە لە گۆڕەپانی (باستیل) دەستیپێكرد، خۆپیشاندەران داوایان لە حكومەت‌و سەرۆك (ئیمانوێل ماكرۆن) كرد یاسای نوێی خانەنشینی بكێشێتەوە، كە بەگوێرەی ماددەی (49.3)ی دەستور تێپەڕێندرا. خۆپیشاندەران دروشمیان دژی سەرۆكی فەڕەنسا وتەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی "گوێ بۆ خەڵك ناگرێت"‌و لە بورجی عاجیدا دەژی. ئەم خۆپیشاندانە توندوتیژی لێكەوتەوە، بەپێی قسەی وەزارەتی ناوخۆی فەڕەنسا، 441 كەس لە هێزە ئەمنییەكان برینداربوون‌و زیاتر لە 457 كەس لە خۆپیشاندەران دەستگیركراون.  "ئێمە باڵندەی زریانین كە لەئاسۆدا دەردەكەوین" ژمارەیەك لە قوتابیانی ناوەندی "ئیلین بوشیە" لە بازنەی 20ی پاریس ئەم نوسراوەیان لەسەر لافیتەیەك هەڵواسی بە دەرگای خوێندنگەكەیاندا، رێگرییان لە هاوڕێكانیان كرد بچنە ناو خوێندنگەكەوە.  ئەمە لەكاتێكدا بوو كە هێزە ئەمنییەكان دەیانویست رێگای بۆ ئەو خوێندكارانە بكەنەوە كە دەیانەوێت بچنە ژورەوە‌و دەوام بكەن، خوێندكارە مانگرتووەكان هاواریان لێ بەرزبووەوە، داوایانكرد هەموان پەیوەندی بە خۆپیشاندەرانەوە بكەن لە گۆڕەپانی (باستیل). دەیان هەزار كەس لە خەڵكی فەڕەنسا لەبەرەبەیانەوە بەرەو گۆڕەپانەكە بەرێكەوتن، لە 19ی كانونی دووەمی رابردووەوە پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی لە پەرلەمان خرایەڕوو، ئەمە نۆیەمین خۆپیشاندان بوو كە دژی ئەو یاسایە لە فەڕەنسا بەڕێوەچوو.  خۆپیشاندانی ئەمجارە دوای ئەوە هات، یاسای چاكسازی سیستەمی خانەنشینی لەرێگەی بەكارهێنانی ماددەی (49.3)ی دەستورەوە تێپەڕێندرا، ماددەیەك كە رێگا بە حكومەت دەدات بەبێ دەنگدانی پەرلەمان هەندێك لە یاساكان تێپەڕێنێت.  هەروەك ناڕەزایەتییە گەورەكە دوای رۆژێك هات لە وتارەكەی سەرۆك ماكرۆن كە تێیدا رەتیكردەوە پاشەكشێ لە پرۆژەكەی بكات بەبەهانەی ئەوەی "چاكسازی سیستەمی خانەنشینی كارێكی پێویستە".  خۆپیشانده‌ران له‌به‌رده‌م بینای (ئۆپیرا باستیل)دا ئەو بڵێسەی كە ئاگری توڕەیی هەڵكرد ! ئەوەی خۆپیشاندانەكەی دوێنێی فەڕەنسای لە خۆپیشاندانەكانی پێشتری جیاكردەوە، بەشدارییەكی بەرفراوانی قوتابیان‌و لاوان بوو، لە نمونەی خوێندكارانی زانكۆی "سێرجی بونتواز" كە لافیتەیەكیان هەڵكرد بوو، لەسەری نوسرا بوو "ماكرۆن تۆ ماددەی 49.3 بەكارهێنا، ئێمە ماددەی 68 بەكاردەهێنین"، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەو خۆپیشاندانە مێژووییەی كە لە ئایاری 1968دا لە پاریس رویداو ژەنەراڵ (شارل دیگۆل)ی ناچار كرد كۆمەڵەی نیشتمانی فەڕەنسا هەڵوەشێنێتەوە‌و لە 23و 30 تەموزی ئەو ساڵەدا هەڵبژاردنێكی نوێی پەرلەمانی رێكبخات.  خاتوو (ئاگات) كە تەمەنی (58 ساڵ)و دەترسێت هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە، ئەو قسەی بۆ (فرانس 24) كردووەو وتویەتی" لەڕاستیدا فەڕەنسا لە دۆخێكی زۆر خراپدایە، پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی ئەو بڵێسەیە بوو كە ئاگری توڕەیی هەڵكرد.. موچەی هاوڵاتیانی فەڕەنسا زۆر كەمە.. ئاسایش نییە.. فەڕەنسا ئیتر ئەو فەڕەنسایە نییە كە لەمنداڵییەوە دەمانناسی. پێویستە بەردەوام بین لە كۆكردنەوەی خەڵك‌و ژمارەیەكی زیاتر لە خەڵك بڕژێنە سەر شەقامەكان". "كۆمپانیاكان گرێبەستەكانمان هەڵوەشێننەوە چی بكەین؟" ئەو ژنە دەڵێ" بۆ جاری یەكەمە خۆپیشاندان دەكەم، بەڵام پێموایە ئەمە دواجار نابێت. رێژەی 90%ی فەرمانبەران‌و كرێكاران لە فەڕەنسا دژی پرۆژەكەی ماكرۆنن. بۆیە دەبێت ئەوانیش بڕژێنە سەر شەقامەكان بەڵكو حكومەت گوێی لە دەنگیان بێت‌و پاشەكشێ بكات لە بڕیارەكەی".  خاتوو (ئاگات) كە ژمێریارە رەخنەی لە وتارەكەی رۆژی چوارشەممەی سەرۆكی فەڕەنسا گرت‌و ماكرۆنی بە "خۆبەزڵزان‌و خراپ" ناوبرد.  وتی:" ماكرۆن گوێ لە كەس ناگرێت‌و كەس نابینێت. تەنیا ئەو ستراتیژیەتە پەیڕەو دەكات كە خۆی بەتەنیا دایڕشتووە. بیری چووە خەڵك بۆیە هەڵیانبژارد بۆ ئەوەی رێ لە كەسێكی تر بگرن (مەبەستی مارین لۆپان)ە، نەك بەهۆی بەرنامەكەیەوە".  "پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی پرۆژەیەكی دادپەروەرانە نییە، بەتایبەتیش بۆ ئێمەی بەساڵاچوان. چی بكەین ئەگەر ئەو كۆمپانیایانەی كاریان تێدا دەكەین گرێبەستەكانمان هەڵوەشێننەوە. ئایا دەكرێت كارەكەم بگۆڕم یان كارێكی نوێ بدۆزمەوە لەكاتێكدا تەمەنم 58 ساڵ تێپەڕی كردووە. ئەمە لۆژیكی نییە" خاتوو ئاگات بەمشێوەیە كۆتایی بە قسەكانی هێنا.   دوو مامۆستا كه‌ به‌شداری خۆپیشاندانه‌كه‌یان كردووه‌ "گوڵ لەبری غازی فرمێسكڕێژ"  بەپێچەوانەی ئەوانەی پێشترەوە، ژمارەیەكی پێوانەیی لە خۆپیشاندەر بەشدارییان لە رێپێوانەكەی گۆڕەپانی (باستیل)دا كرد‌و لە زۆرێك  لە شەقامەكاندا سوڕانەوە لەوانە شەقامی (بومارشی)، ئەمە لەكاتێكدا كە هێزە ئەمنییەكان بەشێوەیەكی چڕ بڵاوبوونەوە (نزیكەی 5000 هەزار پۆلیس تەنیا لە شاری پاریسی پایتەختدا)، سەرجەم رێبەرانی سەندیكاكانی كرێكاران و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان بەشدارییان لە خۆپیشاندانەكەدا كرد لەوانە پارتی "سەوزەكان" بە  سەرۆكایەتی (یانیك جادو)، كە لەگەڵ ژمارەیەك لە هاوڕێكانیدا بەرەو ڕووی ژمارەیەك لە هێزە ئەمنییەكان رۆیشت‌و گۆڵی پێدان‌و دروشمی "گوڵ لەبری غازی فرمێسكڕێژ"ی بەرزكردەوە.  خاتوو (باربارا) سەرباری ئەوەی خانەنشینە بەڵام لە دەوروبەری پاریسەوە هاتووە بۆ بەشداریكردن لە خۆپیشاندانەكەدا، رەخنەی هەیە لەو رێگایەی كە ماكرۆن گرتویەتیە بەر بۆ تێپەڕاندنی یاسای چاكسازی خانەنشینی‌و بە (فرانس 24)ی وتووە:" تێناگەم بۆچی بەردەوام قسە لەسەر یاسا‌و شەرعیەت دەكەین لە فەڕەنسا. جارێك پەسەندی دەكەن (مەبەستی پەرلەمانتاران) جارێكی تر دەیگۆڕن یان دەیكێشنەوە، لەو سیستەمە دیموكراتیە تێناگەم كە تێیدا دەژین. گەل هەستدەكات تاكە كەسێك دەستدرێژی كردوەتە سەر كۆمارەكە". "ماكرۆن گەلی خۆشبویستایە وەڵامی دەدایەوە"  خاتوو باربارا وتارەكەی رۆژی چوارشەممەی ماكرۆنی بە وتاری كەسێك ناوبرد كە یاری رۆلێتی روسی دەكات، ئەو دەڵێ" هەموو ئەگەرەكان كراون، چونكە ئایندە تاریكە".  لە وەڵامی پرسیاری ئەوەی بۆچی هاتووە بۆ خۆپیشاندان لەكاتێكدا یاسای نوێی خانەنشینی پەسەندكراوەو تێپەریوە، (فریدریك) كە لە ناوەندییەكی دەوروبەری پاریس مامۆستایە دەڵێ" پێموایە گەل لەسەر حەقە نەك حكومەت، دیموكراتیەت ئیرادەی گەلە نەك ئیرادەی تاكە كەسێك. هەستدەكەم ماكرۆن لە خزمەتی گەلدا نییە بەڵكو لە خزمەتی بازنەكانی تردایە، چونكە ئەگەر گەلی خۆشبویستایە‌و هەستی بە ئازارەكانی بكردایە، گوێی بۆ تاكە داواكارییەكەی گەل دەگرت، كە ئەوەش كشاندنەوەی یاسای خانەنشینییە".  "لە فەڕەنسا نمونەیەكی كۆمەڵایەتیمان هەیە، دەبێت بیپارێزین" ئەو مامۆستایە دەڵێ" نازانم لایەنی دەرەكی لە پشت سەپاندنی ئەم یاسایەوەیە بەسەر ماكرۆندا، بەڵام دەزانم گەلی فەڕەنسا هەستاوەتەوە بۆ ئەوەی بڵێ بەسە ئەم هەڵسوكەوتانە.. روبەڕووبوونەوەیەكی سەخت هەیە لەنێوان سەرۆك‌و گەلی فەڕەنسادا، هیوادارم لەمەدا گەل بە سەركەوتووی دەربچێت".  "خۆپیشاندانەكان بەشێوەیەك لە شێوەكان بەردەوام دەبن، هیوادارم سەرنەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆ، چونكە حكومەت پەنای بۆ بازووە بەهێزەكەی بردووە كە پۆلیس‌و هێزە ئەمنییەكانن بۆ ترساندنی خەڵكی ئاسایی، كە بەشێوەیەكی ئاشتیانە خۆپیشاندان دەكەن. لە فەڕەنسا نمونەیەكی كۆمەڵایەتیمان هەیە كە پێویستە پارێزگاری لێبكەین"مامۆستاكە وای وت‌و بەمە كۆتایی بە قسەكانی هێنا" چۆن دەكرێت قوتابیەكانمان فێری بنەماكانی دیموكراتیەت‌و ئازادی‌و سودەكانی هەڵبژاردن‌و دەنگدان بكەین، بەڵام لە هەمان كاتدا  حكومەتی فەڕەنسا‌و ماكرۆن رێز لەو بنەمایانە نەگرن. لەڕاستیدا من وەكو مامۆستایەك گومانم لە كاریگەریی ئەم بنەمایانە هەیە، ئیتر چۆن دەبێت خوێندكارەكانم فێری ئەمانە بكەم؟". "كۆمپانیا گەورەكان لەسەر شانی كرێكاران قازانج دەكەن". هەردوو خوێندكار (ئیمان)ی تەمەن (21 ساڵ)‌و (ناستا)ی تەمەن (22 ساڵ) بۆ جاری یەكەمە بەشداری لە خۆپیشاندانێكی ناڕەزایەتیدا دەكەن، جەخت لەسەر بەردەوامبوونیان دەكەن لە ناڕەزایەتییەكان تا ئەوكاتەی "ماكرۆن یاساكەی دەكێشێتەوە".  ئیمان وتی:" هیچ دەنگێك لە دەنگی گەل بەرزتر نییە. كاتێك سەرۆكی فەڕەنسا دەبینێت ژمارەی خۆپیشاندەران رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر دەبێت، ئیتر ئەوكاتە ناچار دەبێت یاساكە بكێشێتەوە، ئەگەر نا لە چوار ساڵی داهاتوودا مسداقیەت‌و ئاستی جەماوەری خۆی لەدەستدەدات".  ناستا كۆتایی بە قسەكان هێناو وتی:" گەیشتومەتە تەمەنی 22 ساڵ، بیر لەوە ناكەمەوە تا تەمەنی 64 ساڵ كاربكەم، دەمەوێت خوشی لە ژیان ببینم‌و گەشت بكەم‌و دنیا ببینم، دوای ئەوەی بەدەست پەتای كۆرۆنا‌و بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكانەوە ناڵاندمان. داواكارم پارە لە دەوڵەمەندو كۆمپانیا جیهانییەكان وەربگیرێت كە بەسەر شانی كرێكاری ئاسایی فەڕەنساوە قازانجی گەورە دەكەن". هه‌ردوو خوێندكار (ئیمان)و (ناستا) "له‌نێوان خۆم و به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا"  دوای چەند هەفتەیەك لە ناڕەزایەتی‌و ئاڵۆزی، ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا هیوای خواست لە كۆتایی ئەمساڵدا یاسای نوێی خانەنشینی بكەوێتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام دانی بەوەدا نا یاساكە پاڵپشتی خەڵكی لەگەڵدا نییە.   لەبارەی دەركردنی ئەم یاسایەوە، ماكرۆن چەند قسەیەكی بەناوبانگی هەیە  كە دەڵێ:  •    ئەم چاكسازییە پێویستە، بەمە دڵخۆش نیم‌و هیواداربووم ئەم كارە نەكەم، بەڵام پابەندبووم پێیەوە.  •    من هەوڵی ئەوە نادەم جارێكی تر بە سەرۆكی وڵات هەڵبژێردرێمەوە، بەڵام لەنێوان راپرسییەكاندا سەبارەت  بە كەمبونەوەی ئاستی جەماوەریم‌و بەرژەوەندی گشتی وڵاتدا، بەرژەوەندی گشتی وڵات هەڵدەبژێرم.  •    ئەگەر بڕیارە بەرگەی كەمبونەوەی ئاستی جەماوەریم بگرم، بەرگەی دەگرم.  •    هیچ چارەسەرێك نییە جگە لە كاركردنی زیاتر.  یاساكە چی تێدایە ؟ بەگوێرەی ئەو چاكسازییەی لە یاسای خانەنشینی فەڕەنسادا كراوە:  •    تەمەنی خانەنشینی لە 62 ساڵەوە بەرزكراوەتەوە بۆ 64 ساڵ.  •    ئامانج لە چاكسازییە، پارێزگاریكردنە لە بودجەی خانەنیشانی فەڕەنسا.   

 درەو: لەكۆی (954) ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوتی مانگی شوبات كە دەكاتە زیاتر لە (ترلیۆنێك و 480 ملیار) دینار تەنیا (340 ملیار) دیناری داهاتی نەوت خراوەتە سەر حساب بانكی وەزارەتی دارایی. بە پێی نوسراوێكی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) كە ئاراستەی وەزارەتی دارایی عێراقی كردووە سەبارەت بە داهات و فرۆشی مانگی شوباتی نەوتی هەرێمی كوردستان. - لە مانگی شوباتدا هەرێمی كوردستان (12 ملیۆن و 419 هەزارو 713 ) بەرمیل نەوتی فرۆشتووەن بە تێكڕا نرخی (76.83) دۆلار، كۆی داهاتی مانگی شوبات كردوویەتیە (954 ملیۆن و 274 هەزارو 988 ) دۆلار، كە بە نرخی ئەمڕۆ دەكاتە (ترلیۆنێك و 480 ملیار) دینار - ئەگەر بە رێژەی (46%) بۆ خەزێنەی حكومەت و (54%) بۆ خەرجی بێت ئەوا  دەبێت: - بۆ خەرجی كۆمپانیاكان: (515 ملیۆن و 308 هەزار) دۆلار كە دەكاتە (799) ملیار دینار - بۆ خەزێنەی حكومەت: (438 ملیۆن و 966 هەزار) دۆلار كە دەكاتە (680) ملیار دینار. بەڵام بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا (340) ملیار دینار لە پارەی نەوت دراوە بە وەزارەتی دارایی واتا لە كۆی (680) ملیار دینار، تەنیا (340) ملیار دینار دراوە بە وەزارەتی دارایی  واتا (50%)ی كۆی داهاتی نەوتی گەڕاوە بۆ حكومەت  

- ئەو ناوچەیەی ڕۆژێك لەڕۆژان وادەردەكەوت خالێكی ڕووناكی بێت ئەمرۆِ لەتاریكیەكی قوڵدایە - هۆكاری شكستی دیموكراسی و ئابوری لەكوردستان ئەو سەركردانەن كە لەخەمی خۆیاندان - پێویستە خۆرئاوا لێپرسینەوە لەبەرپرسانی كورد بكات لەسەر گەندەڵی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ درەو: پێگەی فۆرن پۆڵەسی  ئەمریكی: 🔹چەمچەماڵ شارێكی هەژارنشین و بە سروشت توندن, دەكەوێتە نێوان ڕێگای كەركوك و سلێمانی, ئەم شارە هەندێك جار بە (تەكساس)یش ناودەبرێت, لەتەنیشت یەدەگێكی گەورەی غازی سروشتیە, بەڵاَم دانیشتوانەكەی بەزەحمەت سود لەو سامانە دەبینین كە لەژێر  زەوییەكەیدایە, بێكاری بەربڵاوە بەتایبەت لەنێو گەنجەكانیدا.   🔹كوردستان وەك نیمچە دورگەیەكی دیموكراسی و گەشەسەندنی ئابوری لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبرا, بەڵام وادەدردەكەوێت ئەمڕۆ لە تاریكایەكی قوڵدابێت. 🔹دامەزراوە سیاسییەكان دابەشبون, بەهۆی ململانێی ئەو سەركردانەی هاوڵاتیانیان بێبەشكردووە لەئازادی رادەربڕین. 🔹 جیاوازی چینایەتی و نەبونی دەرفەتی كاركردن, بووەتە هۆی سەرهەڵدانی دروستبونی شەپۆلی كۆچكردن و گەڕان بەدوای ژیانێكی باشتردا. 🔹ژیانی ڕۆژانەی زۆرینەی كوردەكانی عێراق بەتایبەت لەشارێكی بچوكی وەك چەمچەماڵ, زۆر جیاوازە لەژیانی ئەو دەستەبژێرە سیاسیەی كە لەپرۆژە نیشتەجێبونە ناوازەكانی هەولێرو سلێمانیدا دەژین. 🔹زۆربەی كات ئەم جیاكارییە لەلایەن دیپلۆماتكارەكانی خۆرئاواوە گوێی پێنادرێت, كە بەشێوەیەكی ڕێكخراو لەگەڵ بەرپرسە حزبیەكان و خاوەنكارو گەنجە خوێندەوارەكان كۆدەبنەوە.  🔹ئەگەر جەنگی عێراق و لێكەوتەكانی شتێكی فێركردبێتین, دەبوو پەیوەندییەكانی خۆرئاوا لەگەڵ ناوچەكە لەسەربنەمای بەرژوەندی گەلەكەی بوایە, نەك بەرژەوەندی سەركردە سیاسیەكانی. 🔹لەكاتێكدا كوردستانی عێراق ڕوبەڕوی قەیرانی شەرعیەت بووەتەوە, پێویستە لەسەر خۆرئاوا هەژمون و دەسەڵاتی خۆی بەكاربهێنێت بۆ لێپرسینەوە لەسەركردەكانی كوردی عێراق, لەسەر گەندەڵی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ, لەبری پشتیوانیكردنیان لەڕووی سەربازی و سیاسیەوە. 🔹پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئازادی ڕادەبڕینیان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان كۆتوبەندكردووە, لەڕێی هێزەوە ڕێگری لەسەرهەڵدانی ناڕەزایی دەگرن, ڕۆژنامەنوسان بەشێوەیەكی ڕێكخراو ڕوبەڕوی دەستگیركردن دەبنەوە. 🔹شكستی دیموكراسی و كێشەی ئابوری لەكوردستان, هۆكارەكەی ئەو سەركردایەتیە سیاسیەیە كە لە خەمی بەرژوەندی خۆیدایەو و لەلایەن سەركردەكانی خۆرئاواوە پشتیوانی دەكرێت, كە بەدەگمەن لەسەر پێشێلكاری و خراپی ئیدارەدانیان بەئاشكرا سەرزەنشیان دەكەن.   دەقی راپۆرتەكەی فۆرن پۆڵەسی https://foreignpolicy.com/2023/03/22/iraq-kurdistan-region-democracy-war-invasion-united-states/?tpcc=recirc_latest062921  

(درەو):  ئەمریكا رەتیدەكاتەوە هاوپەیمانان هیچ پەیوەندییەكیان بە رووداوی كەوتنەخوارەوەی هیلیكۆپتەرەكەی سنوری پارێزگای دهۆكەوە هەبێت.  پاتریك رایدەر وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا "پەنتاگۆن" لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ئەمریكا هیچ بەشدارییەكی نەبووە لە گەشتی هێلیكۆپتەری هێزەكانی سوریای دیموكراتدا‌و "هەسەدە" هێزێكی سەربەخۆیە‌و ئۆپراسیۆنی تایبەتی خۆی دەكات.  لەرووداوی كەوتنەخوارەوەی هیلیكۆپتەرەكەی سنوری پارێزگای دهۆك، وتەبێژەكەی پەنتاگۆن وتی:" هێزەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانان هیچ پەیوەندییەكیان بە رووداوی هێلیكۆپتەرەكەوە نەبووە‌و بەر لە جێبەجێكردنی ئەم ئەركە هیچ زانیارییەكیان نەبووە".  "هێزەكانی سوریای دیموكرات هاوبەشێكی گرنگی ئێمە بوون لە روبەڕووبونەوەی داعشدا‌و بەردەوامی دەدەین بەم شەراكەتە، ئێمە لەسەرتاسەری جیهان راهێنان بە زۆر هێز دەكەین، زۆرێك لەوانە ئۆپراسیۆنی تایبەت ئەنجام دەدەن" وتەبێژەكە بەم كۆتایی بە وەڵامی پرسیارەكان سەبارەت بە روداوی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی سنوری پارێزگای دهۆك هێنا. رۆژی 15ی ئەم مانگە لەنزیك ناحیەی (چەمانكێ) لە سنوری پارێزگای دهۆك، هێلیكۆپتەرێك كەوتەخوارەوەو تێكشكا، رۆژی 17ی مانگ هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان لە بەیاننامەیەكدا ئاشكرایكرد، دوو هێلیكۆپتەریان لە سنوری دهۆك بەهۆی خراپی كەشوهەواوە تێكشكاوە‌و (9) شەڕڤانیان شەهید بووە.  هەسەدە ئاماژەی بەوەكرد، ئەو دوو هێلیكۆپتەرە یەكەیەكی هێزی دژەتیرۆریان تێدا بووە‌و بۆ ئەرك بەرێگاوە بوون بۆ پارێزگای سلێمانی.  ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان تائێستا كەوتنەخوارەوە یەك هێلیكۆپتەر پشتڕاستدەكاتەوە‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیش دەڵێت ئەو هێلیكۆپتەرانە لەلایەن "گروپێكی ناو یەكێتییەوە" دراون بە هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و لەوبارەیەوە داوای رونكردنەوە لە هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش دەكات.  ئەمە كەیسێكی تری ئەمنییە كە چوەتە پاڵ كەیسەكانی تر لە پەیوەندی نێوان پارتی‌و یەكێتییدا وەكو دوو هاوبەشی سەرەكی‌و پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم. توركیاش لەرێگەی میدیاكانییەوە یەكێتیی تۆمەتبار دەكات بە هاوكاریكردنی هێزەكانی سوریای دیموكرات.    

به‌دواداچوونی: هێمن خۆشناو له‌ ئێواره‌ی دووشه‌ممه‌ی رابردوو (20 ئاداری 2023) له‌و كاته‌ی خه‌ڵكی كوردستان خه‌ریكی ئاهه‌نگ گێران و پیرۆزكردنی نه‌ورۆز و هاتنی سه‌ر ساڵی نوێی كوردی بوو، له‌ناكاو هه‌واڵێك سۆسیال میدیای كوردی ته‌نیه‌وه‌، تا ده‌هات ده‌نگدانه‌وه‌ی رووداوه‌كه‌ زیاتر ده‌بوو، تا گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی زۆرترین رووبه‌ری میدیا و سۆسیال میدیا له‌ كوردستان و ئه‌وروپا داگیر بكات.  به‌ گوێره‌ی هه‌واڵه‌كه‌:" به‌ بیانووی هه‌ڵكردنی ئاگری نه‌ورۆز عه‌ره‌بێكی هاورده‌ چوار هاوڵاتی كوردی له‌ جه‌ندرێس خه‌ڵتانی خوێن ده‌كات."  (جه‌ندرێس) یه‌كێكه‌ له‌و هه‌شت شاره‌دێیه‌ی سه‌ر شارۆچكه‌ی (عه‌فرین)ﻩ، به‌دووری 22 كم ده‌كه‌وێته‌ رۆژئاوای ئه‌م شارۆچكه‌یه‌. به‌ گوێره‌ی سه‌رژمێری ساڵی 2015 ژماره‌ی دانیشتووانی 50 هه‌زار كه‌س بووه‌ كه‌ زیاتر له‌ 95٪ كورد بوو. به‌ڵام دوای داگیركردنی له‌لایه‌ن توركیا له‌ به‌هاری 2018 دا له‌ رووی دیمۆگرافیه‌وه‌ گۆڕانكاری گه‌وره‌ به‌سه‌ر جه‌ندرێس داهات، 65٪ دانیشتووانه‌كه‌ی له ‌ناوه‌ندی جه‌ندرێس له‌ ترسی ملیشیا چه‌كداره‌كانی سه‌ر به‌ توركیا زێدی باب و باپیرانیان به‌جێهێشت.  رووداوه‌كه‌ له‌ زمانی خه‌ڵكی جه‌ندرێس: به‌گوێره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ناوه‌ندی شارەدێی جه‌ندرێس قسه‌یان بۆ كردین‌، له‌و كاته‌ی جه‌ندرێسیه‌كان خۆیان ئاماده‌ ده‌كرد تا مه‌راسیمی كردنه‌وه‌ی ئاگری نه‌ورۆز ئه‌نجام بده‌ن، ده‌نگی چه‌ند ده‌ستڕێژی ته‌قه‌ ناوچه‌كه‌ ده‌ته‌نێته‌وه‌. دواتر هه‌واڵی كوشتی چوار كه‌س له‌ خانه‌واده‌ی (پێشمه‌رگه‌) كه‌ خانه‌واده‌یه‌كی دیاری جه‌ندرێسن به‌ شاره‌دێیه‌كه‌ بڵاوده‌بێته‌وه‌. به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونەكانمان، خانه‌واده‌ی "پێشمه‌رگه‌ "له‌ ئه‌نجامی بۆمه‌له‌رزه‌ی 66ی شوباتی رابردوو خانووه‌كه‌یان رووخاوه‌. له‌ شوێنی خانووه‌ رووخاوه‌كه‌یان خێوه‌تێكیان هه‌ڵداوه‌ تیایدا ژیان ده‌به‌نه‌سه‌ر. له‌ ده‌وروبه‌ری كاتژمێر شه‌شی ئێواره‌، له‌ به‌رده‌م خێوه‌ته‌كه‌یان له‌ناو ته‌نه‌كه‌یه‌ك ئاگری نه‌ورۆز ده‌كه‌نه‌وه‌ و له‌ ده‌وری ئاگره‌كه‌ كۆده‌بنه‌وه‌.  له‌م ساته‌نه‌دا (عەلی حەبیب خەلەف) كه‌ عه‌ره‌بێكی هاورده‌ی دێره‌زوره‌ و سه‌ر به‌ ملیشیای (سوپای ئه‌لشه‌رقیه‌) یه له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی به‌ناوی (حه‌بیب)‌ به‌ ئۆتۆمبێله‌كه‌ی به‌ به‌ر ئاگره‌كه‌دا ده‌ڕۆن، كه‌ ده‌بینێ ئاگر كراوه‌ته‌وه‌ و چه‌ند كه‌سێك ده‌وری ئاگره‌كه‌یان داوه‌،  ئۆتۆمبێله‌كه‌ی راده‌گرێت و داوایان لێده‌كات ئاگره‌كه‌ بكوژێنه‌وه‌. كاتێك ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌ ئاگره‌كه‌ ناكوژێنه‌وه‌، عه‌لی حه‌بیب كه‌ به‌ (ئه‌بو حه‌بیب) ناسراوه‌ چه‌كه‌كه‌ی راده‌كێشێت و چه‌ند ده‌ستڕێژێك له‌و كه‌سانه‌ ده‌كات. له‌ ئه‌نجامدا ده‌موده‌ست چوار كه‌س له‌ خانه‌واده‌ی پێشمه‌رگه‌ به‌ناوه‌كانی (فه‌رحه‌دین عوسمان پێشمه‌رگه‌ له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی به‌ناوی محه‌مه‌د فه‌رحه‌دین پێشمه‌رگه‌ و هه‌ردوو براكانی به‌ناوه‌كانی نه‌زمه‌دین عوسمان پێشمه‌رگه‌ و محه‌مه‌د عوسمان پێشمه‌رگه‌) گیان له‌ ده‌ست ده‌ده‌ن.  ئه‌بو حه‌بیب كێیه‌؟  چه‌كدارێكی سه‌ر به‌ كه‌تیبه‌ی (خشامه‌) له‌ناو سوپای (ئه‌لشه‌رقیه‌) كه‌ ملیشایێكی جیهادی سوننه‌ی سه‌ر به‌ توركیایه‌. خه‌شام ناوی گوندێكی دێره‌زوره‌، ئه‌م گونده‌ به‌ دڵره‌قی به‌رامبه‌ر به‌ كورد ناسراون، رۆڵیان هه‌بووه‌ له‌ سه‌ركوتكردنی كوردانی رۆژئاوا له‌ رووداوه‌كانی 12 ئاداری 2004 له‌ قامیشلۆدا. به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونه‌كانمان عه‌لی حه‌بیب چه‌ندین پێشینه‌ی تاوانكاری هه‌یه‌. له‌ ساڵی 2018 دوای داگیركردنی عه‌فرین به‌ چه‌ند رۆژێك له‌ گوندی (چه‌قه‌لا جومێ) له‌ناو گۆڕه‌پانی یه‌كێك له‌ قوتابخانه‌كان دوو هاوڵاتی به‌ناوه‌كانی (حوسێن عه‌بدولڕه‌حمان حوسێن 24 ساڵی و وه‌لید جمیل ئه‌لسۆرانی 18 ساڵی) ده‌كوژێت. هه‌ر به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و) عه‌لی حه‌بیب چه‌ندین جار ده‌ستی به‌سه‌ر به‌روبوومی دێهاتیه‌كانی جه‌ندرێس گرتووه‌. دواجار له‌ گوندی (حه‌مام) كه‌ له‌سه‌ر سنووری توركیایه‌، چه‌ندین ته‌نه‌كه‌ زه‌یتی دزیووه‌.  به‌گوێره‌ی زانیاریه‌كان، بێمنه‌تی ئه‌م كه‌سه‌ له‌ پشت ئه‌ستووری به‌ فه‌رمانده‌ باڵاكانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. هه‌ریه‌ك له‌ (حوسێن حه‌ماده‌) فه‌رمانده‌ی سوپای ئه‌لشه‌رقیه‌ و (مه‌حمود خه‌له‌ف) فه‌رمانده‌ی كه‌تیبه‌ی (خشام) ده‌ست له‌ پشتی ئه‌بو حه‌بیب ده‌ده‌ن، ئامانجیش له‌م كاره‌دا ناچاركردنی كورده‌كانه‌ تا جه‌ندرێس و ده‌وروبه‌ری به‌جێبێڵن.  كاردانه‌وه‌ی دوای رووداوه‌كه‌! شه‌هیدكردنی ئه‌م چوار هاووڵاتیه‌ كورده‌ كاردانه‌وه‌ی گه‌وره‌ی لێكه‌وته‌وه‌. به‌هێزترینیشان كاردانه‌وه‌ی كوردانی عه‌فرین به‌ گشتی و جه‌ندرێس به‌ تایبه‌تی بوو به‌ پێشه‌نگی ژنان، كه‌ دوای رووداوه‌كه‌ یه‌كسه‌ر هاتنه‌ سه‌ر شه‌قامه‌كان و هوتافیان دژ به‌ توركیا و ملیشاكان گووته‌وه‌. له‌ رێگای كامیرای مۆبایله‌كانیان داوایان له‌ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی كرد پاراستنی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ناوچه‌كه‌یان بگرێته‌به‌ر. له‌ رۆژی سێشه‌ممه‌شدا كه‌ ده‌كاته‌ رۆژی نه‌ورۆز، تا ناشتنی ته‌رمه‌كان خه‌ڵكی جه‌ندرێس له‌سه‌ر شه‌قامه‌كان به‌دیار ته‌رمه‌كانه‌وه‌ دروشمی دژی داگیركاریان ده‌گووته‌وه‌، خه‌ڵكی كوردیش له‌ ناوچه‌كانی دیكه‌ی عه‌فرین به‌ره‌و جه‌ندرێس ده‌هاتن. هه‌روه‌ها گووته‌بێژی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا سه‌ركۆنه‌ی ئه‌م كرده‌وه‌یه‌ی كرد و بێ ئه‌وه‌ی ناویان بهێنێت داوای له‌ به‌رپرسانی ناوچه‌كه‌ كرد تاوانكاران بدۆزنه‌وه‌ به‌ سزای یاسایی بگه‌یه‌نرێن و ڕێگه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌ی تاوانكاریی به‌م شێوه‌یه‌ بگیرێت. چاوه‌ڕێش ده‌كرێت له‌ رۆژانی داهاتوودا كاردانه‌وه‌ به‌رفراوانتربێت، بڕیاریشه‌ رۆژی چوارشه‌ممه‌ كوردانی ئه‌وروپا له‌دژی ئه‌م تاوانه‌ له‌چه‌ند وڵاتێك گردبوونه‌وه‌ و رێپێوان ئه‌نجام بده‌ن.  داوا ده‌كرێت عه‌لی حه‌بیب ده‌ستگیر بكرێت! پۆلیسی سه‌ربازی، كه‌ ناوه‌ندێكی ئیجرائیه‌ دوای داگیركردنی عه‌فرین له‌لایه‌ن سوپای توركیا دامه‌رزاوه‌، له‌ ئێواره‌ی رۆژی سێشه‌ممه‌دا  له‌ ڤیدیۆیه‌كدا رایگه‌یاند كه‌ ئه‌وان سێ كه‌سیان به‌هۆی تاوانی كوشتنی چوار هاووڵاتی ده‌ستگیركردووه‌. به‌بێ ئه‌وه‌ی عه‌لی حه‌بیب كه‌ تاوانباری سه‌ره‌كی رووداوه‌كه‌یه‌ ده‌ستگیركرابێت. به‌ گوێره‌ی زانیاریه‌كان، عه‌لی حه‌بیب له‌لایه‌ن فه‌رمانداره‌كانیه‌وه‌ داڵده‌دراوه‌، تا كاردانه‌وه‌كان خاو ده‌بنه‌وه‌. له‌ خۆپیشاندانه‌كانی ئه‌مڕۆی جه‌ندرێسیه‌كان له‌ كاتی ناشتنی ته‌رمی قوربانیه‌كاندا هوتافی ده‌ستگیركردنی عه‌لی حه‌بیب و له‌ سێداره‌دانی ده‌گووترایه‌وه‌. له‌ هه‌مان كاتدا تا ده‌چێت كاردانه‌وه‌كان به‌ فراوانتر ده‌بن و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین سه‌كۆ و كه‌مپین دروستكراوه‌، كه‌ گرنگترینیان سه‌كۆی جێبه‌جێكردنی دادپه‌روه‌ریه‌ له‌ جه‌ندرێس، كه‌ چه‌ندین رێكخراوی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و كه‌سایه‌تی سیاسی و یاسایی له‌خۆ ده‌گرێت. ئایا كاردانه‌وه‌كان ده‌بنه‌ زه‌مینه‌ی سنوورداركردنی پێشڵكاریه‌كان؟ ناوه‌ندی راگه‌یاندنی پارتی (وه‌حده‌) كه‌ پارتێكی كوردی سوریه‌ به‌ر له‌ چه‌ند رۆژێك له‌ پێنجه‌مین ساڵیادی داگیركردنی عه‌فرین راپۆرتێكیان له‌باره‌ی پێشێلكاری ملیشیا چه‌كداره‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌دوای داگیركردنی عه‌فرین بڵاوكرده‌وه‌. به‌گوێره‌ی ئه‌م راپۆرته‌، ئه‌م حزبه‌ توانیوویه‌تی له‌ ماوه‌ی پێنج ساڵی رابردوودا، شه‌هیدكردنی 280 هاووڵاتی عه‌فرین له‌سه‌ر ده‌ستی ملیشیا چه‌كداره‌كان به‌ به‌ڵگه‌ پشتڕاست بكاته‌وه‌. هه‌روه‌ها ناوه‌ندی راگه‌یاندنی ئه‌م حزبه‌ پێشبینی ده‌كات ژماره‌ی قوربانیان به‌ چه‌ند قات له‌م ژماره‌یه‌ی خراوه‌ته‌ڕوو زیاتر بێت. هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه‌، پێشێلكاری گرووپه‌ چه‌كداریه‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌ عه‌فرین له‌ رۆژه‌ڤی چه‌ندین ده‌زگای میدیایی و مافی مرۆڤ دایه‌. به‌ڵام ئه‌م به‌ رۆژه‌ڤبوونه‌ سنوورداره‌ و نه‌گه‌یشتۆته‌ ئه‌و ئاسته‌ی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی بێته‌ سه‌رخه‌ت و داوای سزادانی ملیشیاكان و تاوانباران بكات. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ كاردانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵكوژی شه‌وی نه‌ورۆز جیاوازتر دیاره‌ له‌وانه‌ی پێشوو، چونكه‌ دوای داگیركردنی عه‌فرین یه‌كه‌م جاره‌ خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ دێته‌ سه‌ر شه‌قام و به‌ ئاشكرا داوای كۆتایی پێهێنان و ده‌سه‌ڵاتی ملیشاكان و ده‌ركردنیان ده‌كات. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ كۆمه‌ڵكوژی جه‌ندرێس ده‌كرێت ببێته‌ وێستگه‌یه‌ك بۆ گه‌یاندنی ده‌نگی خه‌ڵكه‌كه‌ به‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و زه‌مینه‌ی به‌ نێوده‌وڵه‌تیبوونی ئه‌م دۆسیه‌یه‌ بێنێته‌ ئاراوه‌.

درەو:  كۆمپانیای ئەجیلیتی كوەیتی لەبەیاننامەیەكی ڕۆژنامەوانیدا بڵاویكردووەتەوە: 🔹دادگای ناوبژیوانی بەریتانیا كە  سەربە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتیە, لەدۆسیەی ناوبژیوانیكردن لەنێوان كۆمپانیای "تیلیكۆم عێراق" كە كۆمپانیایەكی سەر بە كۆمپانیای "ئەجیلیتی"یەو داواكەی لەسەر كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆم و سیروان سابر مستەفا بارزانی وەك پشكداری سەرەكی  كۆمپانیاكە تۆماركردووە,  بڕیاریداوە (ملیارێك و 650 ملیۆن) دۆلار وەك قەرەبوو بدەن بەكۆمپانیاكە. 🔹 بەگوێرەی بەیاننامەكەی كۆمپانیای ئجیلیتی, دادگای ناوبژیوانی ڕەزامەندی پیشانداوە لەسەر داواكەی "تیلیكۆم عێراق و "ئینتەرناشناڵ هۆڵدینگ" و, داوا لەسەر تۆماركراوەكانی تۆمەتباركردووە بە ئەنجامدانی كاری ڕێكخراو بە ئامانجی بەرتیلدان و فێڵكردن لەبەرپرسانی دەستەی پەیوەندییەكانی عێراق, بەمەبەستی دەركردنی بڕیاری هەڵەو دەستبەسەراگرتنی پشكی هەردوو كۆمپانیاكە لە كۆڕەك تیلیكۆم.  🔹 دادگا بەریتانیەكە فەرمانیكردووە كە داوا لەسەر تۆماركراوەكان, ئەو بڕە پارەیە وەك قەرەبوو بدەن بەو دوو كۆمپانیایە لەبری زیان و خەرجی یاسایی لەگەڵ سودەكانی, كە (1)ملیارو (329)ملیۆن دۆلاری دەدرێت بە كۆمپانیای "ئینتەر ناشناڵ هۆڵدینگ"و (318.7) ملیۆن دۆلاریشی بۆ كۆمپانیای "تیلیكۆم عێراق" دەبێت. 🔹 كۆمپانیای "تیلیكۆم عێراق" كە كۆمپانیایەكی سەر بە كۆمپانیای ئجیلیتی كوەیتیە, لەگەڵ كۆمپانیای "ئینەرناشناڵ هۆڵدینگ"كە هاوپیشەی كۆمپانیای ئجیلیتیە, داوایەكیان بەتۆمەتی فێڵ و تەڵەكەكردن دژی كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆم و هەردوو پشكدارە سەرەكییەكەی سیروان بارزانی  تۆماركرد, بەوهۆیەوە وەبەرهێنانەكانی هەردوو كۆمپانیاكە, كە بەهاكەی (810)ملیۆن دۆلارە, لەلایەن كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆمەوە دەستیان بەسەردا گیرا. لەمانگی نیسانی (2022)دا, میدیای (درەو) زانیاری وردی لەبارەی ئەم دۆسیەیە بڵاوكردەوە كە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2007), لەوكاتەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە بە كەفیل بۆ ئەوەی سیروان بارزانی  لە كۆمپانیایەكی كوەیتی قەرز بكات بۆ كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)، سیروان قەرزەكەی نەداوەتەوە، ئێستا دەبێت حكومەتی هەرێم وەكو كەفیل قەرزەكەی بۆ بداتەوە.  دادگای تێهەڵچونەوەی كوەیت لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان حوكمێكی دەركرد، بەپێی ئەم حوكمە دەبێت حكومەتی هەرێم بڕی (490 ملیۆن‌و 80 هەزار) دۆلار بدات بە كۆمپانیای (ئەجیلیتی).  كۆمپانیای (ئەجیلیتی) كۆمپانیایەكی كوەیتییە كە لە بۆرسەی كوەیت‌و دوبەی تۆماركراوە، ئەم كۆمپانیایە ئەمڕۆ رایگەیاند، دادگای تێهەڵچونەوە لەبەرژەوەندی كۆمپانیای (كازار كاپیتاڵ بارتنرز) حوكمی داوە، كە سەربە كۆمپانیای (ئەجیلیتی)یە.  دۆسیەكە پەیوەندی بە قەرزێكەوە هەیە كە رۆژی 11ی سێپتێمبەری 2007 كۆمپانیای (كازار) بە كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)ی داوە‌و حكومەتی هەرێم بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە بووە بە كەفیلی كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم).  بڕی ئەو قەرزەی كە كۆمپانیا كوەیتییەكە بە كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)ی داوە (250 ملیۆن) دۆلار بووە، سودی قەرزەكە لەسەر كۆڕەك تیلیكۆم ساڵانە بە بڕی (7%) دانراوە. كۆمپانیای (كازار) دوای دەرچوونی حوكمی دادگا لەسەر كەیسی ئەم قەرزە، لەدژی حكومەتی هەرێم‌و بانكی نیشتمانی كوەیت، داوای تێهەڵچوونەوەی كردووە، دادگا لەبەرژەوەندی كۆمپانیاكە حوكمی داوە بە قەرەبوكردنەوەی بڕی قەرزو سودی قەرزەكەی لەو رۆژەوە كە قەرزەكە كراوە.  دادگاكە حكومەتی هەرێم پابەند كردووە بەوەی %7ی سودی قەرزەكە بە كۆمپانیاكە بداتەوە تا ئەوكاتەی هەموو پارەكە تەواو دەبێت، ئەمە لەگەڵ دابینكردنی خەرخی ماندووبونی پارێزەرە یاساییەكاندا.

درەو: چێنەر عەوڵا- ئەندازیاری چاككردنەوەی فڕۆكەوانی - كالیفۆرنیا 1  بەدواداچونەکان کۆمەڵێک زانیاری دوپات دەکەوە وە کۆمەڵیک پرسیاری لۆجيکیش بە خەیاڵدا دێن کە ڕەنگە رووی ڕاستی ئەم گەمە ئیستخباریەتیە زیاتر دەرخات! هەروەکو لە پۆستێکی پێشوتردا و لە سەرەتای ئەم ڕوداوە وردەکاریمان خستە ڕوو لە بارەی تەکنیکی فرۆکەکە وە دوو ئەگەرمان دوپاتکردەوە کە یان ئەوەتا هی کۆمپانیا سکوریەتیە تورکیەکان کە ئەوجۆرەیان هەیە و لە ناوچەکانی نزیک بیرەنەوتەکان کاریان هەیە. یان ئەوەتا لەو جۆرانەیە کە خاوەنداریەتی لای کۆمپانیای ئیرباس لەسەر سەرۆکایەتی کۆمار و یەکێتی تۆمار کرابوون واتە هی یەکێتیە و چۆن کەوتۆتە دەست لایەنی تر جێگای پرسیار بوو؟! لینکی بابەتەکەی پێشوترە  کە زانیاری زیاتری تێدایە لەو بارەیەوە  https://www.facebook.com/100000813880566/posts/5932441616792909/?mibextid=5zvaxg ئێستا کەمێک لێڵیەکان ڕونتر بونەوە و بەڵام گەمە هەواڵگریەکانی لەگەل ئەم ڕوداور قوڵتر بوون.  - ئەوە ڕوونبوەتەوە کە ئەم کۆپتەرانە لە ڕێی سەرۆکایەتی کۆماری عێراقی کە لەدەست یەکێتیدایە چەند ساڵێک بەر لەئێستا کڕدراون وە لە نێوان پارتی و یەکێتی دابەشکراون چەند دانەیەک بۆ هێزە ئەمنیەکانی سلێمانی و چەند دانەیەک بۆ هەولێر گواستراونەوە بەڵام خاوەنداری سەرەکیان ownership certificate یان لای کۆمپانیای ئیرباس هەر بەناوی دەوڵەتی عێراقەوەن بۆیە پێویستە لەگەل هەر ئاڵایەکی تر ئاڵای عێراقیشیان پێوە بێ . چونکە هەرێم و هێزی ئەمنی و ئەوانە ناتوانن راستەوخۆ خاوەنی فرۆکە و کۆپتەر بن. - ئەو زانیاریانەی کە گەشتون و پشت راستکراونەوە لە دوای کێشەکانی نێوان هاوسەرۆکەکانی یەکێتی و بێ پارە بونی ئیدارەی سلێمانی (یەکێتی حکومەتی مەسرور بارزانی تۆمەتبار دەکات بەوەی بودجەی سلێمانی بڕیوە) بۆیە ئەم دوو کۆپتەرانە کە لەدەست دژە تیرۆردا بوون لەلایەن پاڤێڵ تاڵەبانیەوە فرۆشراون بە هێزە کوردیەکانی ڕۆژئاوا بە پارەیەکی زۆر زیاتر لە نرخی خۆیان ئەم جۆرە فرۆشتنانە نایاساین بۆیە زیاتر وەکو بەکرێدان وایە چونکە تۆماری خاوەنداریەتیان ناگوازرێتەوە وە هێزە کوردیەکانی ڕۆژئاوا مافی بونی فرۆکە و کۆپتەریان نیە بەپێی یاسا دەولیەکانی فرۆکەوانی. کەواتە ئەم کۆپتەرانە هەر لە زممەتی عێراقی و هێزە ئەمنیەکانی  یەکێتیدا بوون کاتێک کوردانی سوریا بەکاریان هێناون. - زانیاریەکی تر کە لە داتا نارەسمیەکانی فلایت رادار و چەند دانەیەکی تر تەئکیدی لێ کراوەتەوە ئەم کۆپتەران لە ئاسمانی ناوچەی چیاکانی گارە بوون، کاتێک دانەیەکیان دەکەوێتە خوارەوە. - راگەیاندنەکانی هێزەکانی سوریای دیموکرات باسکردن لە گیان لە دەستدانی ٩ ئەندامیان لەگەل ئەوەی ناڕونە گومانەکانیش زیاتر دەکای چونکە زانراوە تەنها یەک کۆپتەر بەر بوەتەوە وە یەک کۆپتەریش ٩ کەسی تێدا جێگا نابێتەوە خۆی ٥ کورسی هەیە، ئەوەی لەسەرەتاوە ئاشکرا کرا کە ٧ تەرم دۆزراونەوە زیاتر ئەگەری راستی هەیە. بەدواداچونەکان لە ناسنامەی ٩ شەهیدەکە ئەگەری  ئەوە هەیە دووانیان  پێشتر لە شەری مینبەج شەهید بوبن. - بەربونەوەی دوو کۆپتەر بەهۆی کێشەی ئاو هەواوە زۆر دەگمەنە چونکە کۆپتەر خۆی بۆ حالەتی ئاوهەوای سەخت دروستکراوە شوێنێک کە فرۆکە بۆی نەچێ ئەوا کۆپتەر دەنێردرێن بە بەڵگەی ئەوەی هەمان چۆر کۆپتەر لە لایەن پارکە نیشتیمانیەکان و گاردی دەریاوانی ولایەتەکان لە ئەمریکا و تیمەکانی فریاگوزاری بۆ حالەتەکانی سەختی ئاو هەوا بۆ ڕزگارکردن بەکار دەهێنرێن بۆیە ناچێتە عەقلەوە دوو دانە بەهەمان هۆکار بەربنەوە.  - گومان دەکرێ کە بەم بیانوە هێزەکانی سوریای دیموکرات دانەکەی تریان گێرابێتەوە بۆ یەکێتی دوای ئاشکرا بوونی ئەم ڕوداوە هەر بۆیە دەڵێن هەردوکیان کەوتونەتە خوارەوە. - پارتی کە پارچەکان و تەرمەکانی لەبەردەستە لە ئێستادا ئەمە وەکو کارتێکی فشار بۆ سەر پاڤێڵ تالەبانی بەکار دەهێنێ تا تەنازولی زیاتری پێ بکات بەرامبەر حکومەتەکەی مەسرور بارزانی وازی پێ لەو بەربەرەکانیە بهێنیە کە ماوەیەکە دەستیان پێکردوە ئەمەش لە داهاتوو ڕونتر دەبێتەوە کە ئایە کاریگەرە یان نا؟ - پارتی تورکیای لەم ڕوداور ئاگادار کردۆتەوە بەڵام هێشتا پارچەکان و تەرمەکانی تەسلیمی تورک نەکردوە، بە حوکمی ئەوەی تورکیا بە ملیاران دۆلار و لە ئێستادا بایی ١٥٠ ملیار دۆلار ئۆردەری فرۆکەی لەگەل کۆمپانیای ئیرباس هەیە کە دروستکەری ئەم کۆپتەرانەشە لە بیانویەک دەگەرێ کە ئیرباس تۆمەتبار بکات بەوەی کە ئاسایشی تورکی خستۆتە خەتەرەوە بۆیە باس لەوە دەکرێ کە تورکیا داوا لەسەر ئیرباس و فەرەنسا تۆمار بکات یاخود داوای داشکاندن بکات لەو قەرزەی کە هەیەتی. بۆ ئەمەشیان پارچەکانی وەکو بەڵگە زۆر پێویستن و بەدور نازاندرێ پارتی ناچار بکات شتەکانی تەسلیم بکات. - هەموو ئەو وڵات و کۆمپانیایەنی کە خاوەنی ئەم جۆرە لە فرۆکەن بەدوای وەڵامی هۆکاری کەوتنەخوارەوەی ئەم دوو کۆپتەرەن چونکە ئەگەری ئەوە هەیە هەڵەیەک لە دیزاین یان فەتیگ لە ئیرفرەیمی fatigue in airframe کۆپتەرەکان هۆکاری بەربونەوە بوبن ئەمەش وادەکات هەموو ئەوانە مافی قەرەبویان هەبێ لە کۆمپانیای ئیرباس و وە دەبێ بەپەلە کێشە تەکنیکیە چارەسەر بکرێ.  - ئەوەی من زانیومە دەزگای سەلامەتی ئاسمانی نیشتمانی ئەمریکیش بەدوای ئەم وەڵامەدا خەریکی بەدواداچونن. - لێرەدا پێویستە ئەوە بڵێین جێگای سەر سوڕمانە کە هێزەکانی سوریای دیموکرات چۆن کەوتونەتە ئەم هەڵە ستراتیجیەوە کە کۆپتەری کۆن بە پارەیەکی زۆر و بە بێ رەزامەندی هاوپەیمانان لە پاڤێڵ و یەکێتی بکڕن لەکاتێدا  هاوپەیمانان و ئەمریکا بەتایبەت ساڵانە بە ئاشکرا بای دەیان ملیۆن دۆلار یارمەتی چەک و کەرەسەی سەربازیان دەدات بەڵام هۆکاری خۆی هەیە کە موشەکی دور هاوێژ و درۆنو و فرۆکەو کۆپتەریان پێ نادات، چونکە پاراستن و سیانە کردنی ئەم جۆرە چەکانە گرینگترە لە بونی چەکەکان کە ژێرخانی پێویست ئامادە نەبێ تا فرۆکەو کۆپتەر سیانە بکەی و pri flight check بکەی کەواتە بونیان کارەسات لێکەوتنەوەی حەتمیە. - ئەم روداوە گومان بێ متمانەی بەرامبەر پاڤێڵ و یەکێتی زیاتر دەکات لای هاوپەیمانانیش کاتێک بەو شێوەیە سەفەقاتی ژێر بەژێر لەگەل ئەم و ئەو بکات ئەی دەبێ لەگەل ئێران کە هاوسنوریەتی و گروپە شیعەکانی دژ بە ئەمریکا چ جۆرە بازرگانی و پەیوەندیەکی ژێر بەژێری گرێ دابێ وەڵامی ئەمەش لە هەڵوێستی ئەمریکا  لە داهاتوو زیاتر دەردەکەوێ. —————— وێنەکانیش هەمان جۆر کۆپتەرن لای هێزەکانی یەکێتی و سکێتچی ژمارەی کورسیەکان کە توانای ژمارەی سەرنیشینان ئاشکرا دەکات   2 کۆپتەری دروستکرووی کۆمپانیای ئیرباس هی کێ بوو لە دهۆک کەوتە خوارەوە؟ یەکسەر دوای ئەم ڕوداوە سەرەتا کەناڵی کوردستان ٢٤ ی نزیک لە سەرۆکی حکومەت راپۆرتێکی سەرڤیسی ناوەندە جیهانیەکان کرد کە فرۆکەکە تورکیە و ٧ سەربازی تێدا کوژراون بۆیە کەناڵی عەرەبیە و سەرەچاوە ئینگلیزیەکانی حکومەتی عێراقیش وایان بڵاو کردەوە کە هی تورکیە. چەند ناوەندێکی کەنەدیش هەمان شتیان بڵاو کردەوە. چەند سەعاتێک دواتر وەزارەتی بەرگری تورکیا ڕایگەیاند کە ئەوان هیچ کۆپتەرێکیان لە باکوری عێراق نەکەوتۆتە خوارەوە. هەر دوای راگەیاندنەکەی وەزارەتی شەڕی تورکی کەناڵێ ڕووداوی پارتی و باڵی نزیک لە تورکیا لەناو پارتی هەواڵەکەیان گۆڕی وایان بڵاو کردەوە کە دژە تیرۆرەکەیان لێکۆلینەوەی کردوە دەرکەوتوە کۆپتەرەکە هی پەکەکەیە و کوژراوانیش ٧ ئەندامی پەکەکەن ئەم هەواڵەشیان سەرڤیسی ئاژانسە جیهانیەکان کرد. لە ناوەندەکانی ئەلمۆنیتۆر و دەیان ناوەندی تر هەوالەکەیان گۆری کە سەرەتا پشتی بە کوردستان ٢٤ بەستبوو دواتر پشتیان بە روداو بەست بۆ گۆرینی هەواڵەکە. دواتر بەپێی راپۆرتی واشنتۆن پۆست و ناوەندی ئەی بی سی و ئەلمۆنیتۆر و هەمو وئەوانە باسیان کرد قسەکەری پەکەکە ئەم هەواڵەی رەتکردۆتەوە گوتویەتی ئێمە هیچ کۆپتەرێکمان نیە تا بەر بێتەوە. ئێستا: بەپێی ئەو وێنەی لە پاشماوەی تێکشکانی کۆپتەرەکە بڵاو بوتەوە کە رەقەم سریاڵی کۆپتەرەکە دیارە ئەمەش هەرچەند جێگای گومانە کە چۆن رەقەم سریالەکە دوای سوتان و تێکشکان وا ماوەتەوە! بەڵام با وا دابنێین وێنەی رەقەم سریالی کۆپتەرەکە راستیە، لەسەر ئەم ئەساسە بەدواداچونمان کردوە بە پشتبەستن بە aircraft blue book ی ئەوروپی و تۆماری دەزگای چاودێری ئاسمانی ئەمریکی FAA وە certificate data sheet ی خودی شەریکەی دروستکردنی کۆپتەرەکە بەم ئەنجامانە گوشتوین:- - ئەم کۆپتەرە دروستکراوی بەشی کۆپتەرسازی کۆمپانیای ئیرباسی ئەوروپیە و لە ساڵی ٢٠٠٨ لە فەرەنسا لاشەکەی بەستراوە پەروانەو مەکینە رۆتەریەکەی لە ئەڵمانیا بەستراوە. - تەنها وڵاتانی تورکیا، ئیسپانیا سوید، پورتوگال، بەریتانیا، ئیتالیا خاوەنی ئەم فرۆکەیەن بەم sequence serial number ریزبەندی ژمارەی سیریال، ئەمەش لەلایەن ئاژانسی سەلامەتی فرۆکەوانی ئەوروپی بۆیان دیاریدەکرێ. - ئەم فرۆکەیە سەربازی نیە بۆ بوارەکانی مەدەنی و فریاگوزاری لەلایەن کۆمپانیا ئەوروپی تورکیەکان بەکار دەهێنرێت و جێگای ٧ کەسی تێدا نابێتەوە کۆی گشتی هەستانی لە ٢٢٥٠ کیلۆ زیاتر بێ سەنتەری گراڤیتی بە پێشەوەدا دەچێ و هەڵناستێ. - وردەکاریەکانی ئەم فرۆکەیە: کێشی فرۆکەکە ١١٧٠ کیلۆیە و کۆی گشتی هەستانی نابێ لە ٢٢٥٠ کیلۆ زیاتر بێ. تەنها ٥ کورسی لە خۆ دەگرێ واتە ٥ کەس دەتوانێ سوار بێ. فیوسلاژەکەی درێژی ١٠ مەتر و بەرزی ٣ مەتر شتێک زیاترە. توانای ئەسپی پەروانەکە ٨٤٨ ە تا خێرای ٢٤٠ کلم لە سەعاتێکدا دەروا و تەنها دەتوانێ ٤ سەعات بفڕێ بۆ دەووری ٦٦٠ کلم. تەنها ٤٠٠٠ مەتر بەرز دەبێتەوە. پەپێی ئەو وردەکاریە بێ کە روداو باسی کرد ئەگەر هی کوردانی ڕۆژئاوا بێ واتە یەکێک لە وڵاتانی ئەوروپی پێیانداوە! وە ئەمریکا وەها فرۆکەیەکی نیە وە ئەم فرۆکەیە سەربازیش نیە تا سوپای ئەمریکا بەکاری بهێنێ! خۆ ئەگەر ئەندامانی لە سوریاوە گواستبێتەوە بۆ قەندیل ئەوا دوری ئەو دوو ناوچەیە لە ٦٦٠ کلم زیاترە واتە خاریجی توانای گەشتنی ئەم فرۆکەیە بۆیە ڕێی تێ ناچی و لۆجیکی نیە چونکە ٪١٠٠ دەزانی کە ناگاتە ناوچەکە و بەردەبێتەوە. کۆتا ئەنجام:- بەپێی ئەو زانیاریانەی ئێستا لەبەردەستە ! ئەوەی ئەم فرۆکەیە لە ناوچەیەکی نزیک کۆمپانیای نەوت کەوتۆتە خوارەوە وە فرۆکەکە دروستکراوی ئەوروپیە و کۆمپانیا ئەوروپی و تورکیەکان بەکاری دەهێنن، وە مانگی ١٠ی ساڵی پاریش فرۆکەیەکی هەمان جۆر کەوتە خوارەوە ( وێنەکەی لە خوارەوەیە) لەشاری ئیزمیری تورکیا کە هی کۆمپانیای تایبەتی سەربازی و سکیوریتی تورکی بوو بە ناوی (سادات) کە جەنەراڵی خانەنشینی سوپای تورکیا عەدنان تانریڤەردی لە ٢٠١٢ دامەزراوە بە نزیکیان لە ئەردۆغان ناسراون و کاری سەرەکیان پاراستنی کۆمپانیا تورکیەکان و بیرە نەوتیەکان و سەفارەتی تورکیە لە عێراق و کوردستان و ئیش و کاری گواستنەوە و کەلوپەلی لۆجستییان پێ سپێردراوە هەر لە سوریاو بنکەی سەربازی تورکی لە سودانەوە تا لیبیا. وە ئەم کۆمپانیا سکورتیانە هیچ چەکێکی راستەوخۆی تورکی یان سەربازی بەکار ناهێنن بەڵکو کەرەسە مەدەنیەکان دەکڕن و دەیانگونجێنن لەگەل ئەرکە سەربازیە نهێنیەکان. بۆیە لەوانەیە و پێدەچێ هەمان فرۆکە هی ئەوان بێ بۆ کارێکی نایاسایی بەپێی یاسا دەولیەکان نەدەبوایە لە خاکی عێراقیدابێ ئیتر کە کەوتۆتە خوارەوە وەزارەتی بەرگری تورکی ناچارە حاشایی بکات چونکە ئەمە ئابروچونێکی گەورەیە بەر لەئینتخابات بۆ دەسەڵاتی تورکی. پێویستە ئەم ئەگەرەش بخەمە ڕوو ئەگەر ئەم کۆپتەرە هی کۆمپانیای ساداتی پارا میلیتەری تورکی نەبێ ئەوە تەنها وڵاتێکی تر لە ناوچەکە کە کۆپتەری لەو شێوەیەی هەبێ هێزەکانی تایبەتی سەرۆکایەتی کۆماری عێراقیە کە لەبەردەستی یەکێتیە لەسەردەمی جەلال تالەبانی و وە وەزارەتی سەرچاوە ئاویەکانیش چەند کۆپتەرێکی لەو شێوەیان کڕی لە ٢٠١٠ بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و وە وەزارەتی نەوتی عێراقیش لە ٢٠١٧ هەمان جۆر لە فەرەنسا کڕیوە بەپێی هەواڵی خودی ئیرباس. بۆیە لێرەدا ئەگەر ئەمانە کەوتبنە دەست هەر لایەنێکی تر ئەوا گومان لەوە دەکرێ لەم رێگایەوە بن، ئەمریکیەکانیش لێکۆلینەوە لەم روداوە دەکەن ئەگەر هەیە زانیاری زیاتر ئاشکرا ببێ بەو نزیکانە. لینکی ئەمەش لە کۆمێنتە ————————- لینک و وێنەکان وردەری باسەکە پشتراست دەکەنەوە بۆ زیاتر لە سەر ئەم کۆمپانیا تورکیە سەربازیە لینک لە خواروویە https://aircraftbluebook.com/Navigation.do?product=ABB... https://apnews.com/.../iraq-helicopter-crash-pkk-kurdish... https://beta.ctvnews.ca/.../2023/3/16/1_6315578.amp.html https://nationalinterest.org/.../turkish-private-military...      

راپۆرت: درەو ساڵی 1999 بولەمەرزەیەك 18 هەزار كەسی كوشت‌و ئەمە ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، بومەلەرزەكەی ئەمدواییە نزیكەی 48 هەزار كەسی كوشتووە، ئایا ئەمە ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەخات، كورد هاوپەیمانێتییەكی لەناو خۆیدا دروستكردووە، بەڵام هێشتا لەنێوان دوو ركابەرە سەرەكییەكە (هاوپەیمانێتی گەل‌و هاوپەیمانێتی میللەت)دا خۆی یەكلانەكردوەتەوە، ئەردۆغان لەبەردەم هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازدا، لەم راپۆرتەدا.  بانگەشە هەیە‌و كاندید یەكلانەبوەتەوە ! لە رۆژی شەممەوە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لە توركیا دەستیپێكردووە، ئەم هەڵمەتە تاوەكو رۆژی 13ی ئایاری داهاتوو بەردەوام دەبێت، رۆژی 14ی ئایار لە یەككاتدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتیی لە توركیا بەڕێوەدەچێت. ئەگەر لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا هیچ یەكێك لە كاندیدەكان رێژەی زیاتر لە 50%ی دەنگەكانیان بەدەستنەهێنا، گەڕی دووەم هەڵبژاردن لە 28ی ئایاردا بەڕێوەدەچێت.   بەڵام دەنگدەران هێشتا لیستی كۆتایی كاندیدەكان نازانن، دەبێت تاوەكو رۆژی 31ی ئەم مانگە چاوەڕێ بكەن، چونكە سیاسییەكان دەبێت لە رۆژانی 18 بۆ 23ی ئەم مانگەدا ناوی كاندیدەكانیان پێشكەشی ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردنەكان (دەستەی سەرپەرەشتیاری هەڵبژاردنەكان) بكەن.  ركابەرێتی ئەمجارە ! ركابەرێتی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی توركیا لەنێوان چەند هاوپەیمانێتییەكدایە كە ئەمانەن:  هاوپەیمانی كۆمار ئەم هاوپەیمانێتییە لە 20ی شوباتی 2018 دامەزراوە، هاوپەیمانێتی نێوان پارتی (دادو گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدارە لەگەڵ پارتی (بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست). ئەم هاوپەیمانێتییە سیستەمی حوكمڕانی توركیای لە سیستەمی پەرلەمانییەوە (كە چەندین دەیە بوو بەركاربوو) گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە لە ساڵی 2017دا.  پارتی "یەكێتیی گەورە" سەرباری ئەوەی بەفەرمی نەبووە بەبەشێك لەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام لەزۆرینەی وێستگەكاندا پشتیوانی خۆی بۆ هاوپەیمانێتییەكە راگەیاندووە‌و ئەم چەند هەفتەی دوایی هەوڵی بۆ ئەوە داوە بچێتە پاڵ پارتەكانی ترەوە.   هاوپەیمانێتی گەل لەسەر رەوتی (راستڕەوی میانڕەو) ئەژماردەكرێت، پێكدێت لە رەوتی پارێزگاری میانڕەو كە پارتی دادو گەشەپێدان نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ رەوتی نەتەوەپەرەستەكان كە دێرینترین رەوتن لەسەر گۆڕەپانی هاوچەرخی توركیا‌و تێڕوانینیان زۆر دور نییە لە تێڕوانینی كۆنەپارێزەكانەوە بەتایبەتیش لەبواری ناسنامەی كەلتوری توركیا‌و رێزگرتن لە میراتی ئیسلامی عوسمانییەكان.  لایەنەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە هاوڕان لەسەر دژایەتیكردنی (پارتی كرێكارانی كوردستان)‌و بزوتنەوەكەی (فەتحوڵا گولەن)‌و وازیان لە هەندێك لە تێزەكانی لیبرالیزم هێناوە.  ئەم هاوپەیمانێتییە یەكەمین هەڵبژاردنی لە 24ی حوزەیرانی 2018دا بردەوە كاتێك كاندیدەكەی (ئەردۆغان) لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە‌و هاوپەیمانێتییەكەش زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا بە رێژەی 53,7%ی كۆی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. ئەمجارەش ئەردۆغان دەبێتەوە بە كاندیدی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری داهاتوودا.   هاوپەیمانێتی میللەت.. مێزە شەشقۆڵییەكە ئەم هاوپەیمانێتییە لە شوباتی 2022دا لەدایكبوو، لەپێناو هەڵبژاردنەكەی ئایاری ئەمساڵ دروستكرا. ئەم هاوپەیمانێتییە (6) پارتی ئۆپۆزسیۆن لەخۆدەگرێت، لە میدیاكانی توركیادا بە "مێزە شەشقۆڵییەكە" ناودەبرێت، پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە ئایدۆلۆژیایان جیاوازە‌و تێكەڵەیەكن لە "عەلمانی ئەتاتوركی"‌و "نەتەوەپەرەست"‌و "رەوتی راستڕەوی نەریتەوان". پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە بریتین لە:  •    پارتی (گەلی كۆماری بە سەرۆكایەتی (كەمال كلیچدارئۆغلۆ) •    پارتی (چاكە) بە سەرۆكایەتی خانم (میراڵ ئەكشنەر) •    پارتی (سەعادەت) بە سەرۆكایەتی (تەمەل كەرەمولائۆغلۆ) •    پارتی (دیموكرات) بە سەرۆكایەتی (گوڵتەكین ئویساڵ) •    پارتی (دیموكرات‌و پێشكەوتن) بە سەرۆكایەتی (عەلی باباجان) كە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە •    پارتی (ئایندە) بە سەرۆكایەتی (ئەحمەد داودئۆغلۆ) كە ئەمەش بە هەمان شێوەی باباجان لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە لە 13ی شوباتی رابردوودا، ئەم لایەنانە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە لەبارەی رێككەوتنیان سەبارەت بە دووبارە گەڕاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی بۆ حوكمڕانی توركیا.  ئەم هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییە سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (كەمال كلیچدارئۆغلۆ)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی مانگی ئایاری داهاتوو كاندید كردووە. هاوپەیمانێتی ره‌نج و ئازادی كورد پارت‌و رێكخراوە مەدەنییەكانی كورد لە توركیا، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو یەكێتییەكیان لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی گشتگیردا دروستكردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە هەڵبژاردنی داهاتووی توركیادا.  هاوپەیمانێتییەكە پێكدێت لە:  •    پارتی گەلی دیموكرات (HDP) •    پارتی كار توركیا (TÎP) •    پارتی بزوتنەوەی كرێكاری (EHP) •    پارتی ره‌نج (EMEP) •    پارتی ئازادی كۆمەڵایەتی (TOP) •    یەكێتی ئەنجومەنە سۆسیالیستییەكان (SMF) تائێستا ئەم هاوپەیمانێتییە ناوی هیچ كاندیدێكی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئاشكرا نەكردووە.  هاوپەیمانی "ئەتا" پارتی "سەركەوتن" بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. ئەم هاوپەیمانێتییە بەوە ناسراوە زۆر دژایەتی بوونی پەنابەرانی سوری دەكات لەسەر خاكی توركیا‌و بە دژە عەرەب ناسراوە.  وشەی "ئەتا" دەبەسترێتەوە بە ناوی (كەمال ئەتاتورك)ەوە‌و ئەتاتوركیش بەواتای "باوكی تورك" دێت.  ئەم هاوپەیمانێتییە (سەنان ئۆغان)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كردووە.  ئەردۆغان بومەلەرزە هێنای؛ بومەلەرزە دەیخات ؟  زۆرینەی چاودێرانی دۆخی سیاسی توركیا، ئەم هەڵبژاردنە بە سەختترین هەڵبژاردن بۆ ئەردۆغان ناودەبەن لەدوای گەیشتنی بە دەسەڵات لەماوەی نزیكەی 20 ساڵی رابردوودا.  دواین راپرسییەكان لە توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بە زیاتر لە 10 پۆینت لە پێش ئەردۆغانەوەیە.  راپرسییەكان دەڵێن هاوپەیمانێتی "میللەت" زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دەباتەوە. هاوپەیمانێتی میللەت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی توركیا روبەڕووی پارتی "دادو گەشەپێدان"ی ئەردۆغان‌و هاوپەیمانە راستڕەوە توندڕەوەكەی دەبێتەوە كە پارتی "بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست"ە‌و ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە بباتەوە، روخساری سیاسی توركیا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت.    راپرسییەكان باسلەوە دەكەن، پێناچێت ئەردۆغان بتوانێت بەسەر هاوپەیمانێتی "میللەت"دا سەربكەوێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ناوچەكانی باشوری وڵات (باكوری كوردستان) دروستبوون سەبارەت بە لاوازی حكومەت لە بەدەمەوەچوونەی خەڵك دوای بومەلەرزە وێرانكەرەكەی ئەمدواییە.  بومەلەرزەكە تائێستا نزیكەی 48 هەزار كوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، ئەمە ناڕەزایەتی لە توركیا دروستكردووە سەبارەت بە پلانەكانی حكومەت لە دروستكردنی بیناكانی نیشتەجێبووندا.  بومەلەرزە گەورەكەی پێشووی توركیا (بوڵنت ئەجەوید)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیای خست‌و ئەردۆغان شوێنەكەی گرتەوە، رەنگە بومەلەرزەكەی ئەمدواییەش ئەردۆغان بخات‌و (كلیچدارئۆغلۆ) بخاتە شوێنەكەی.  ساڵی 1999 كاتێك بومەلەرزەیەكی بەهێز ناوچەی (ئیزمیت)ی لە نزیك ئیستانبوڵ هەژاند، رەخنەی توند لە (ئەجەوید) گیرا بەوەی شكستی هێناوە لە دابینكردنی فریاگوزاری بەشێوەیەكی خێرا بۆ خەڵكی ناوچەكە، بومەلەرزەكە نزیكەی (18 هەزار) كەسی كوشت، ناڵەو ئازاری كەسوكاری قوربانییەكان، پارتی دادو گەشەپێدان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، ئێستا لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا دەیانەوێت بەسەر شانی بومەلەرزەكەی ئەمدواییەوە هەمان سیناریۆی ئەردۆغان دووبارە بكەنەوە.  سەرباری بومەلەرزەكە، هاوڵاتیانی توركیا توڕەن لە شكستی سیاسی‌و ئابوری سیاسەتەكانی ئەردۆغان، بەتایبەتیش دابەزاندنی نرخی سود كە بوەتەهۆی بەرزبونەوەی ئاستی هەڵاوسان لە وڵاتدا.  پایزی رابردوو هەڵاوسانی ئابوری توركیا گەیشتە پلەیەكی پێوانەیی لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا، كاتێك  ئاستی هەڵاوسانەكە گەیشتە 85%‌و ئێستا بۆ 55% دابەزیوە.  لە سەرەتای 2021وە بەهۆی رەشەبای پێچەوانەی ئابوری‌و سیاسەتەكانی ئەردۆغانەوە، دراوی توركی رێژەی 60%ی بەهای خۆی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستداوە.  لەپاڵ ئەمەدا، لەڕووی بازرگانییەوە توركیا توشی كورتهێنانێك بوەتەوە كە رێژەكەی دەگاتە 38%‌و فشاری خەرجی بژێویش چینی ناوەندی خستووە‌و لەناو هەژاریدا توشی نائومێدییەكی قوڵ بوەتەوە.  لەماوەی دوو دەیەی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان توركیایەكی نوێی دروستكردووە كە تێیدا سیستەمی "پەرلەمانیی" لاوازكراوە‌و گۆڕی بۆ سیستەمێكی "سەرۆكایەتیی" هاوشێوەی ئەو سیستەمانەی كە تێیاندا تاكە كەسێك حوكمڕانی دەكات،  ئەمە وایكردووە ئەردۆغان بە "سوڵتانی نوێی توركیا" ناوببرێت، بەتایبەتیش كە دادگاكان‌و دامەزراوەكانی جێبەجێكردنی یاسا‌و خزمەتی شارستانی‌و دامەزراوەكانی هەواڵگری‌و هێزە چەكدارەكان‌و میدیاكانی لە نەیارانی خۆی پاككردوەتەوە‌و خەڵكانی لایەنگری خۆی تێدا داناون، بۆ ئەمەش زیاتر لە هەوڵی كودەتا سەربازییە شكستخواردووەكەی 2016 سودی وەرگرت‌و سیستەمێكی سیاسی لە توركیا بەرپا كرد كە بەتەواوەتی دڵخوازی خۆیەتی.  میدیا.. چەكی بەهێزی ئەردۆغان سەرباری پاشەكشێكردنی لە راپرسییەكاندا، ئەو سیستەمە سیاسییەی كە لە توركیا دروستیكردووە، وایكردووە هێشتا هەندێك لە چاودێران پێیانوابێت ئەردۆغان هەڵبژاردنی داهاتووش دەباتەوە، بەتایبەتیش خستنەگەڕی میدیاكانی لەبەرژەوەندی خۆی.  بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە ئاژانسی (رۆیتەرز) كردویەتی" گەورەترین دامەزراوە میدیاییەكان لە توركیا لەژیێر كۆنترۆڵی ئەو كۆمپانیا‌و كەسایەتیانەدان كە نزیكن لە ئەردۆغان‌و  پارتەكەیەوە، ئەمەش دوای زنجیرەیەك دەستبەسەراگرتنی میدیاكان كە لە ساڵی 2008وە لە توركیا دەستیپێكرد".  لە توركیا میدیاكان چاودێرییەكی هەرەمی توندیان هەیە لەسەرەوە، (فەخرەدین ئاڵتون) كە ئەكادیمییەكی نزیك لە ئەردۆغانە، بەڕێوەبەری پەیوەندییەكانی حكومەتە‌و ئەو سەرپەرەشتی هەموو ئەو رێنماییانە دەكات كە رەوانەی ژورەكانی هەواڵ دەكرێن لە میدیاكانی توركیا، بۆ نمونە كاتێك بیرات بەیرەق زاوای ئەردۆغان ساڵی 2020 دوای دروستبوونی ناكۆكییەكی بێ پێشینە لەناو بازنەی نزیك لە ئەردۆغاندا، دەستی لە پۆستی وەزیری دارایی كێشایەوە، فەخرەدین ئاڵتون داوای لە ژوری هەواڵی میدیاكان كرد هەواڵی دەستلەكاركێشانەوەكە بڵاونەكەنەوە تا ئەوكاتەی حكومەت خۆی گڵۆپی سەوزیان بۆ هەڵدەكات.  لەدوای ئەو كۆنترۆڵەی ئەردۆغان بەسەر میدیاكانیدا سەپاندووە، بەپێی توێژینەوەی ناوەندێكی ئەمریكی كە ساڵی 2020 ئەنجامیداوە، هاوڵاتیانی توركیا زیاتر روویان لە سەرچاوەكانی تری هەواڵ كردووە لەرێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە، چونكە حكومەت كەمتر كۆنترۆڵی بەسەر ئەمجۆرە میدیایانەدا هەیە.  توێژینەوەكە ئاماژەی بەوەكردووە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوون بە بەدیلی میدیا لایەنگرەكانی حكومەت بەتایبەتیش تەلەفزیۆن‌و چاپكراوەكان، بەڵام ئەم تۆڕانەش خاكێكی بەپیتن بۆ هەواڵی ناڕاست‌و چەواشەكارانە.  حكومەتی ئەردۆغان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش لێنەگەڕاوە، بەشێكی زۆری كۆنترۆڵ كردووە‌و چاودێری لەسەر داناون، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو پەرلەمانی توركیا پڕ كۆتوبەندترین یاسای تایبەت بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی پەسەند كرد، یاسایەك كە كێشمەكێشی زۆری لەسەر دروستبووە‌و دەسەڵاتی ئەوەی بە لایەنە پەیوەندیدارەكانی توركیا بەخشیوە دەست بەسەر ئەو تۆڕانەدا بگرن، ئەمەش وەكو كۆتوبەندكردنی ئازادی رادەربڕین دادەنرێت لە هەر وڵاتێكی دیموكراتیدا.  ئیتر لەدوای دەرچوونی ئەو یاسایەوە، دەسەڵاتدارانی توركیا دەتوانن بە تۆمەتی قسەوتن یاخود سوكایەتی بە سەرۆكی وڵات یاخود هەر بەرپرسێكی تر، خەڵكانێك لە زیندان بكەن‌و لەوكاتەوە لەسەر ئەم تۆمەتانە 43 رۆژنامەنوس زیندانی كراون، ئەمە جگە لە زیندانیكردنی نەیارە سیاسییەكان.  ئەردۆغان دەسەڵات رادەست دەكات ؟  بەم بارودۆخەوە ئێستا ئیتر كاتی ئەوەیە پرسیار بكرێت لەبارەی ئەوەی ئایا ئەگەر ئەرۆدغان هەڵبژاردنی هەڵبژاردنی بردەوە، جارێكی تر هەڵمەتی لێدان لە نەیارە سیاسییەكانی دەستپێدەكات‌و تۆمەتی گەندەڵییان بۆ دەپێچێتەوە ؟ جارێكی تر پێگەی خۆی لە حوكمڕانیدا قایم دەكات‌و ئەندامانی خێزانەكەی لەناو دامەزراوەی حوكمڕانیدا زیاتر دەكات ؟ ئەمە پێشبینی سەركردەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانە بۆ دۆخی توركیا دوای سەركەوتنەوەی ئەردۆغان لە هەڵبژاردندا.  ئەی ئەگەر هەڵبژاردنی دۆڕاند، ئایا بەشێوەیەكی ئارام ئاڵای سپی هەڵدەكات‌و دەسەڵات رادەستدەكات ؟ ئەمەش بابەتێكە كە جێگەی نیگەرانی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان‌و تەنانەت هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی توركیاشە.  خاڵی هێزو لاوازی دوو ركاره‌به‌ر سه‌ره‌كییه‌كه‌  جگە لە ئەنجامی راپرسییەكان، خاڵی هێزو لاوازی تری هەردوو بەرە ركابەرەكەی توركیا بۆ هەڵبژاردن كاریگەری خۆیان لەسەر ئەنجامەكان دەبێت.  پەیمانگای واشنتۆن لە شیكارییەكدا دەڵێ" تاكە رێگەی بەردەم لایەنە ئۆپزسیۆنەكان ئەوەیە بچنە گەڕی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، چونكە لە گەڕی یەكەمدا كاندیدەكان زۆرن، لە گەڕی دووەمیشدا دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن لەیادی 100 ساڵەی دامەزراندی كۆماری توركیادا، سەرەنجی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە ئەتاتوركیان خۆشدەوێت، لەگەڵ راكێشانی دەنگی ئەوانەی كە لایەنگری پارتی دادو گەشەپێدان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستن، بەڵام توڕەن لە سیاسەتی ناوخۆیی پارتەكانیان". بەڵام شیكارییەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی بەهێزی گوتاری میدیایی پارتی دادو گەشەپێدانەوە بەتایبەتیش "گوتاری دەرەوە"، زۆرێك لەو لایەنگرانەی پارتەكە كە توڕە بوون، گەڕێندراونەتەوە بۆ ئامێزی پارتەكەیان بۆ ئەوەی جارێكی تر چانسی سەركەوتنی پێببەخشنەوە.  لەپاڵ ئەمەدا، شیكارییەكەی پەیمانگای واشنتۆن وای دەبینێت، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كێشەی ناوخۆیی نییە، ئەمە بابەتێكە كە بەسەر هاوپەیمانێتی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا "هاوپەیمانێتی میللەت" جێبەجێ نابێت، چونكە پێناچێت هاوپەیمانێتییەكەی پارتی گەلی كۆماری‌و پارتی (چاكە- İyi)و پارتە بچوكەكانی تر زۆر بەرگەی مانەوە بگرێت، بەتایبەتیش كە قسە دێتە سەر دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمان‌و پۆستە وزارییەكان". ئەمە جگە لەوەی هێشتا هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، هێشتا ئاڵنگارییەكی گەورەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، بەوپێیەی پارتی دیموكراتی گەلان ئەجێندای كاركردنی لەگەڵ ئەو پارتانەی تر جیاوازە.   

ئامادەكردنی: جیهانگیر سدیق گوڵپی (ده‌رزیه‌ك هه‌م جلی بوكێنی ده‌دورێ و هه‌م كفنیش)                                                         ڕه‌سوڵ حه‌مزاتۆڤ ماده‌ و بڕگه‌كانی تایبه‌ت به‌ ماف و پابه‌ندیه‌كان هه‌ریه‌ك له‌ هه‌رێم  و به‌غدا به‌رامبه‌ر یه‌كتری له‌ ڕه‌شنوسی یاسای بودجه‌ی ساڵی 2023ی عێراق به‌جۆرێكی ناڕون و لاستیكی  داڕیژراون كه‌ ئه‌گه‌ر وه‌كو خۆیان له‌ په‌رله‌مانی عێراق په‌سه‌ند بكرێن و پاشتریش به‌ربه‌ستیان بۆ دروست نه‌كرێت ئه‌وا هێشتا له‌كاتی جێبه‌جێكردندا ده‌رفه‌ت هه‌یه‌ كه‌ به‌دو شێوازی پێچه‌وانه‌ به‌ ئه‌رینی یانیش به‌ نه‌رێنی مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت، ئه‌وه‌یش ده‌وه‌ستێته‌ سه‌ر ویستی لایه‌نه‌كان و دۆخی په‌یوه‌ندیه‌كانیان به‌گشتی. هه‌روه‌ك ئه‌و ده‌رزیه‌ی‌ كه‌ هه‌م ده‌توانرێت جلی بوكێنیی پی بدوردرێت و هه‌م كفنیش.   له‌ ماده‌كانی 1و 12و13و14دا باس له‌ ئه‌رك و شایسته‌كانی هه‌رێم كراوه‌: ماده‌ی 1/ یه‌كه‌م/ ب هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاوی عێراق به‌ 3500000 به‌رمیل ڕۆژانه‌ خه‌مڵێنراوه‌، له‌ناویدا 400 هه‌زار به‌رمیل ڕۆژانه‌ی هه‌رێم، وه‌ تێكڕای نرخی نه‌وت به‌ 70 دۆلار بۆ یه‌ك به‌رمیل خه‌مڵێنراوه‌. ئاشكرایه‌ كه‌ هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی به‌كه‌متر له‌ تێكڕای نرخی فرۆشتنی نه‌وتی كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی ده‌فرۆشی، لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا پاشتر چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسه‌ ده‌كرێت؟ ئایا نرخی فیعلی فرۆشتنی نه‌وت له‌سه‌ر هه‌رێم هه‌ژمار ده‌كرێت؟(هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ عێراق به‌ فیعلی نه‌وته‌كه‌ی به‌ چه‌ند نرخێكی جیاواز ئه‌فرۆشێت) ئه‌گه‌ر به‌و جۆره‌ بێت ئه‌وه‌ ڕێگه‌ ئاسان ده‌بێت بۆ جێبه‌جێكردنی بڕگه‌و ماده‌كانی تر، یان تێكڕای نرخی نه‌وتی خاوی فرۆشراوی عێراق له‌سه‌ر هەرێم هه‌ژمار ده‌كرێن؟ ئه‌گه‌ر به‌و جۆره‌ بێت ئه‌وه‌ له‌كاتی مه‌قاسه‌دا پشكی هه‌رێم زۆر كه‌م ده‌كات وده‌بێته‌ هۆكارێك بۆ جێبەجێ نه‌بونی ئه‌و ماده‌و بڕگانه‌ی په‌یوه‌ندیان به‌هه‌رێمه‌وه‌ هه‌یه‌. بۆیه‌  پێویسته‌ ئه‌م خاڵه‌ به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. زۆریش گرنگه‌ كاربكرێت بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ عێراق كۆتوبه‌ند و هه‌ڕه‌شەکان له‌سه‌ر نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی هه‌رێم هه‌ڵبگرێت تاكو بتوانرێت به‌نرخی به‌رزتر بفرۆشرێت، نه‌وه‌ك عێراق خۆی ببێته‌ هۆی دابەزاندنی نرخی نەوتی هەرێم وەک ئێستا، ئایا عێراق ئه‌وه‌ ده‌كات؟! ئه‌بێ چاوه‌ڕێی ڕۆژو مانگه‌كانی داهاتو بین، به‌ڵام پێویسته‌ لایه‌نی هه‌رێم ئه‌و داواكاریه‌ی هه‌بێت. ماده‌ی12/ یه‌كه‌م  تێیدا هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌ كۆی گشتی خه‌رجیه‌ فیعله‌كانی فه‌رمانڕه‌وایی(النفقات الحاكمة) دیاریده‌کرێت.  ماده‌ی12/ دوه‌م تێیدا هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌كۆی گشتی خه‌رجكردنی فیعلی له‌ خه‌رجیه‌كانی ڕه‌وه‌ن و وه‌به‌رهێنان ( النفقات الجاریة و ونفقات المشاریع الاستثمارية) دیاریده‌كرێت، به‌جۆرێك كه‌ زیاتر نه‌بێت له‌ هه‌مان ڕێژه‌ی داهاتە نه‌وتیه‌كان و پشكی گه‌نجینه‌ی عێراق له‌ داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان، ئه‌وه‌یش پاش لی ده‌ركردنی خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان. لێره‌دا چه‌ند خاڵیك جێگه‌ی سه‌رنجن و پێویسته‌ گرنگیان پێ بدرێت: 1-    له‌ تێكسته‌كانی ئه‌م ماده‌ یاسییانه‌دا پشكی هه‌رێم نه‌ به‌ڕێژه‌ دیاریكراوه‌ وه‌ك ساڵانی پێشتر نه‌ وه‌ك ساڵانی 2018-2021 نوسراوه‌ به‌پێی ڕێژه‌ی دانیشتوان، كه‌ پێویسته‌ ئه‌وه‌ ڕون بێت. 2-    له‌ هه‌ردو بڕگه‌ی یه‌كه‌م و دوه‌مدا ئه‌وه‌ هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجی فیــعــلـی دیاریده‌كرێت (ئێمه‌ پێشتر له‌ زیاتر له‌وتارێكدا باسمان له‌ نالۆژیكی بونی هه‌ژماركردنی ته‌رخان كراوه‌كانی ناو یاسای بودجه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلیی هه‌مان ساڵ كردوه‌ و لێره‌دا ناچینه‌وه‌ سه‌ری)، مه‌ترسیی به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی فیعلی لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌ركات به‌غدا بیه‌وێت ئه‌توانێت جگه‌ له‌ خه‌رجیه‌كانی سیادی و حاكیمه‌، ته‌نها به‌م بڕگه‌ یاسایه‌ نزیكه‌ی 25% ی تری ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ لابدات و پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بڕه‌كه‌ی تر خەرج بكات، چونكه‌ به‌درێژایی ساڵانی ڕابوردو هیچ كات ڕێژه‌ی خه‌رجیی فیعلی عێراق 75%ی ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراوی زیاتر نه‌بوه‌، بێگومان بۆ ئه‌مساڵیش هه‌روا ده‌بێت. ئه‌گه‌ر به‌غدا ویستی هه‌بێت ئه‌وا ده‌توانێت له‌رێگه‌ی سود وه‌رگرتن له‌و بڕگه‌یه‌وه‌ نزیكه‌ی 4 ترلیۆن دینار له‌ بودجه‌ی ساڵانه‌ی هه‌رێم كه‌مبكاته‌وه‌. 3-    ئه‌و دێره‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی دوه‌می ئه‌و ماده‌یه‌دا هاتوه‌ كه‌ ده‌ڵێ (نابێت پشكی هه‌رێم زیاتر بێت له‌ ڕێژه‌ی داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و پشكی گه‌نجینه له‌ داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان)، شتێكی تازه‌یه‌ له‌ناو یاسای بودجه‌ی عێراق و جۆرێكه‌ له‌مامه‌ڵه‌ی بازرگانیانه‌، به‌پێی ئه‌و ده‌قه‌ نابێت پشكی هه‌رێم زیاتر بێت له‌و ڕێژه‌یه‌ی كه‌ هه‌رێم له‌ڕێگه‌ی داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كانه‌وه‌ به‌شداری له‌ پێكهێنانی داهاتی گشتی عێراق ده‌كات، واته‌ هه‌میشه‌ ئه‌بێت هه‌رێم زیاتر بداته‌ عێراق یان یه‌كسان بن و هیچ كات عێراق زیاتر له‌وه‌ ناداته‌ هه‌رێم كه‌ لێی وه‌رده‌گرێت، ئه‌مه‌یش چه‌كێكه‌و هه‌ركات به‌غدا ویستی هه‌بێت به‌كاری ده‌هێنێت.  4-    خه‌رجیه‌كانی سه‌روه‌ر‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی دوه‌می ئه‌م ماده‌یه‌دا هاتون 99 بڕگه‌ن، به‌هه‌مان شێوه‌ی ساڵانی پێشو به‌ده‌رده‌كرێن له‌ هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم، ئه‌و خه‌رجیانه‌ زیاتر له‌ 35-40%ی كۆی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كانی بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن، خه‌رجیه‌كانی فه‌رمانڕه‌واییش نزیكه‌ی 10%ی بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن، به‌مجۆره‌ له‌كۆی (199) ترلیۆنی بودجه‌كه‌ نزیكه‌ی 100 ترلیۆنی ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی پشكی هه‌رێمی له‌سه‌ر هه‌ژمار بكرێت، له‌گه‌ڵ به‌شی پێشمه‌رگه‌ له‌خه‌رجیه‌كانی هێزه‌ وشكانیه‌كانی سوپای عێراقی كه‌  له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی دانیشتوان دیاریده‌كرێت و تا ئێستا بڕه‌كه‌ی دیار نیه‌ چه‌نده‌، له‌گه‌ڵ تێچوی به‌گه‌ڕخستنی به‌ر‌هه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی هه‌رێم كه‌ ئه‌ویش هێشتا دیار نیه‌ چه‌نده.  تەرخانکردنی شایسته‌كانی پێشمه‌رگه‌ و تێچوی نه‌وت له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان  ئه‌وانه‌ دو بابه‌تی ئه‌رێنین و ئه‌گه‌ر وه‌ك پێویست جێبه‌جێ بكرێن واده‌كه‌ن هه‌رێمیش له‌ خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان سودمه‌ند بێت كه‌ مافی خۆیه‌تی. به‌ڵام ده‌بێ سه‌رنجی ئه‌وه‌ بدرێت كه‌ سه‌باره‌ت به‌شایسته‌ی پێشمه‌رگه‌ هه‌ر ئه‌و ده‌قه‌ له‌یاسای بودجه‌ی 2018 یش هه‌بو و جێبه‌جی نه‌كرا، له‌یاسای 2019یش به‌جۆرێك هه‌بو و جێبه‌جێ نه‌كرا، له‌یاساكانی 2007-2015 هه‌بو و جێبه‌جێ نه‌كرا، له‌كاتێكدا خه‌رجیی پێشمه‌رگه‌ وه‌ك به‌شێك له‌ دامه‌زراوه‌ی ئاسایشی عێراقی له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان پێویسته‌ په‌یوه‌ست نه‌كرێت به‌ بابه‌تی ڕاده‌ستكردنی داهات و كێشه‌كانی تری پشكی بودجه‌ی هه‌رێم هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌مو بڕگه‌كانی خه‌رجی سیادی به‌ده‌رن له‌و هاوكێشانه‌، گرنگه‌ له‌ یاسای بودجه‌دا بڕێكی دیاریكراو بۆ پێشمه‌رگه‌ ته‌رخان بكرێت وه‌ك به‌شێك له‌ خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان و به‌ده‌ر له‌ هاوكێشه‌ و گرفته‌كانی پشكی هه‌رێم مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت.  خه‌رجیه‌كانی نه‌وتی هه‌رێم ته‌نها خه‌رجیی به‌گه‌ڕخستن و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو نین، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ بۆ عێراق تێچوی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت به‌گشتی هاتوه‌ پێویسته‌ بۆ هه‌رێمیش به‌و جۆره‌ بێت، ئه‌بی میكانیزمی ڕونتر بۆ دیاریكردن و خه‌رجكردنی تێچوی نه‌وتی هه‌رێم دابنرێت، چونكه‌ له‌ساڵی 2010ه‌وه‌ تاكو ئێستا چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ تێچوی نه‌وتی هه‌رێم له‌هه‌مو رێككه‌وتنه‌كان و هه‌وڵه‌كانی رێككه‌وتن و له‌ یاساكانی بودجه‌دا یه‌كێك بوه‌ له‌ گرفته‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كان.  له‌كاتێكدا كۆی نه‌وتی هه‌رێم وه‌ك به‌شێك له‌نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق  بۆیه‌ پێویستیشه‌ بچێته‌ ژێرباری ته‌واوی تێچوه‌كه‌یه‌وه‌، سه‌باره‌ت به‌زۆری تێچوی نه‌وتی هه‌رێم ئه‌وه‌ عێراق ده‌توانێت له‌ڕێگه‌ی هه‌مئاهه‌نگیكردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی گوشارو مه‌ترسیی له‌سه‌ر كۆمپانیاكانی به‌شدار له‌پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم ڕۆڵ بگێڕێت له‌كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌شێكی گه‌وره‌ی تێچوی نه‌وتی هه‌رێم. له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ پێویسته‌ به‌شی هه‌رێم له‌ به‌كاربردنی ناوخۆیی نه‌وتی عێراق ڕه‌چاو بكرێت، چونكه‌ عێراق ڕۆژانه‌ زیاتر له‌ یه‌ك ملیۆن به‌رمیل له‌ به‌رهه‌مه‌كه‌ی ته‌نها بۆ به‌كاربردنی ناوخۆیی ته‌رخان ده‌كات. ماده‌ی 13/یه‌كه‌م له‌ بڕگه‌ی یه‌كه‌می ماده‌ی 13 دا هاتوه‌ كه‌ پاكتاوی شایسته‌ی دارایی نێوان هه‌رێم و به‌غدا بكرێت له‌ 2004-2022، ئه‌م ده‌قه‌ له‌هه‌مو یاسكانی بودجه‌ی عێراق له‌ 2006ه‌وه‌ تاكو ئێستا هاتوه‌، له‌هیچ  یه‌ك له‌و یاسایانه‌یشدا جێبه‌جێكردنی نه‌كراوه‌ته‌ مه‌رجی پیشوه‌خته‌ بۆ ناردنی پشكی هه‌رێم، به‌م ڕه‌شنوسه‌ی ئێستا و به‌یاسای بودجه‌ی ساڵی 2021یشه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنجه‌ كه‌ بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی عێراق بۆ به‌نایاسایی ناساندنی ناردنی 200 ملیار مانگانه‌ بۆ هه‌رێم یه‌كێك له‌ پاساوه‌كانی ئه‌و خاڵه‌ بوو، بۆیه‌ زۆر پێویسته‌ ئه‌و خاڵه‌ش به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. ماده‌ی 13/ دوه‌م /أ تێدا هاتوه‌ حكومه‌تی هه‌ریم پابه‌ند ده‌بێت به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاو به‌بڕێك كه‌ نابێت ڕۆژانه‌ له‌ 400 هه‌زار به‌رمیل كه‌متر بێت. وا باشتره‌ ئه‌و ده‌قه‌ به‌جۆرێكی تر دابرێژرێت كه‌  له‌گه‌ڵ خه‌سڵه‌تی بودجه‌دا بگونجێت، چونكه‌ یه‌كێك له‌ئه‌ركه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی بودجه‌ خه‌مڵاندنه‌ نه‌وه‌ك حكومدان و پابه‌ندكردنی لایه‌نێك به‌ هه‌نارده‌كردنی برێكی دیاركراو چونكه‌ بڕی هه‌نارده‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بڕی به‌رهه‌مهێنان وهه‌لومه‌رجی گواستنه‌وه‌و بازاڕه‌وه‌، هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یش هۆكاری كارتێكه‌ری خۆیان هه‌یه‌و زۆرجاریش له‌ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ته‌كان و كۆمپانیاكانیش نابێت به‌سه‌ر ئه‌و هۆكارانه‌دا زاڵ بن و به‌ته‌واوه‌تی پابه‌ندبن به‌ بڕی به‌رهه‌م یان بڕی هه‌نارده‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆ عێراقیش وایه‌ به‌ڵام عێراق له‌یاساكه‌دا ئه‌و مامه‌ڵه‌یه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌كراوه‌و نه‌نوسراوه‌ نابێت كه‌متر له‌ 3100000 سێ ملیۆن سه‌د هه‌زار به‌رمیل ڕۆژانه‌ هه‌نارده‌ بكات، ئه‌م خاڵه‌ جگه‌ له‌وه‌ی له‌ڕوی لۆژیكی ئابوری و هونه‌ریه‌وه‌ ناكۆكه‌ له‌گه‌ڵ سروشتی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردن و له‌گه‌ڵ خه‌سڵه‌تی بودجه‌ی خه‌مڵێنراویش ناگونجێت، له‌هه‌مان كاتدا ئێمه‌ ئه‌زمونمان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ مامه‌ڵه‌ كردنانه‌ له‌گه‌ڵ به‌رهه‌م و هه‌نارده‌ و بودجه‌ ‌ له‌ڕبوردودا بونه‌ته‌ گرفت و هۆكاری تێكچونی ڕێككه‌وتنه‌كان له‌ نێوان هه‌رێم و به‌غدا، وه‌ك ئه‌و گرفته‌ی كه‌ له‌ چوار مانگی سه‌ره‌تای 2015 بۆ ڕیككه‌وتنی نێوان هه‌رێم به‌غدا دروست بوو. ماده‌ی 13/ دوه‌م/ب تێیدا هاتوه‌ كه‌ هه‌رێم پابه‌نده‌ به‌ ڕاده‌ستكردنی داهاته‌ نانه‌وتیه‌كانی به‌ به‌غدا به‌پێی یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی، بۆ ئه‌وه‌یش دیوانی چاودێری دارایی ئیتیحادی به‌ هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم هه‌ڵده‌ستێ به‌ وردبینیكردنی ئه‌و داهاتانه‌. لێره‌دا دو خاڵ شیاوی له‌سه‌ر وه‌ستانن: 1-     ئایا داهاته‌ ئیتیحادیه‌ نانه‌وتیه‌كان كامانه‌ن؟ ئه‌مه‌ له‌هه‌یچ ده‌قێكی یاساییدا یه‌كلایی نه‌كراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام بۆچونی به‌غدا وایه‌ كه‌ هه‌مو داهاته‌كانی تری جگه‌ له‌داهاته‌ نه‌وتیه‌كان ده‌گرێته‌وه‌، ئه‌مه‌یش دروست نیه‌. ده‌یان و ده‌یان ساڵه‌ له‌هیچ ده‌وڵه‌تێكدا ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر فیدراڵیش نه‌بێت ئه‌و چڕبونه‌وه‌ییه‌ی ده‌سه‌ڵاتی داهات باوی نه‌ماوه‌و كاری پێناكرێت نه‌ك له‌ ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵی،  ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ یاسای پارێزگا نه‌به‌ستراوه‌كان به‌هه‌رێمه‌كان له‌عێراق نه‌گونجاوه‌ كه‌ به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ پارێزگاكان جگه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی ئیتیحادی چه‌ندین داهاتی تری خۆیان هه‌یه‌، شیاوه‌ كه‌ داهاتی گومرگه‌كان و به‌شێك له‌ باجه‌كان به‌تایبه‌تیش باجی ده‌رامه‌ت به‌ داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێن نه‌وه‌ك هه‌مو باج و ڕوسمات و پێبژاردن و كرێیه‌ك له‌هه‌مو شارو شارۆچكه‌و فه‌رمانگه‌یه‌ك به‌ داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێت، یانیش ته‌نها ئه‌و داهاتانه‌ به‌داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێن كه‌ به‌پێی یاسا ئیتیحادیه‌كان ده‌سه‌پێنرێن یان وه‌رده‌گیرێن. 2-     به‌پێی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی ده‌بێ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێریی ئیتیحادی وردبینی ئه‌و داهاتانه‌ بكات، نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م ڕه‌شنوسه‌دا هاتوه‌و ڕۆڵی سه‌ره‌كی به‌دیوانی چاودێری ئیتیحادی دراوه‌. له‌ هه‌ر بڕگه‌و ماده‌یه‌كی تردا ئه‌و بابه‌ته‌ به‌و جۆره‌ هاتبێت ئه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادیه‌. ماده‌ی 13/ دوه‌م/ ج تێیدا هاتوه‌ كه‌ وه‌زاره‌تی دارایی به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ پابه‌ند ده‌بێت به‌ پێدانی شایسته‌كانی هه‌رێم به‌شێوه‌ی مانگانه‌ به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم، وه‌پێویسته‌ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ته‌رازوی پێداچونه‌وه‌ی مانگانه‌ بنرێت بۆ فه‌رمانگه‌ی ژمێركاری له‌به‌غدا، هه‌ر‌وه‌هاو بۆ هه‌ر سێ مانگ جارێك پاكتاوی ئه‌رك و پابه‌ندیه‌كانی هه‌ردولا بكرێت پاش وردبینكردنیان له‌لایه‌ن دیوانی چاودێری داراییه‌وه‌. ماده‌ی 13/ دوه‌م/د تایبه‌ته‌ به‌پاكتاوكردنی ئه‌و قه‌رزانه‌ی بانكی بازرگانیی عێراق كه‌ له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمن له‌ڕیگه‌ داشكاندنی پشكی مانگانه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ماوه‌ی 7 ساڵدا له مانگی كانونی دوه‌می 2023وه‌.  ماده‌ی 14 ئه‌م ماده‌یه‌ له‌ حه‌وت بڕگه‌ پێكهاتوه‌، كه‌ تایبه‌تن به‌ دانان و جوڵه‌پێكردنی داهاتی نه‌وتی خاوی فرۆشراوی هه‌رێم و چاودێری و وردبینیكردنی، هه‌روه‌ها پێكهێنانی لیژنه‌ی پێداچونه‌وه‌ی گشتی بۆ ماوه‌كانی پێشو بۆ پرسه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به‌نه‌وت و گاز. وه‌ ئاماژه‌ كردن به‌وه‌ی كه‌ بڕگه‌كانی ئه‌م ماده‌یه‌ كاریان پێده‌كرێت تاكو ئه‌وكاته‌ی یاسای نه‌وت و گاز ده‌كه‌وێته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌. وه‌ پێك هێنانی لیژنه‌ی تایبه‌ت بۆ هه‌ركێشه‌یه‌ك كه‌ له‌نێوان هه‌ردولایه‌ندا سه‌رهه‌لده‌دات پێشكه‌شكردنی ڕاسپارده‌ له‌لایه‌ن لیژنه‌كه‌وه‌ بۆ سه‌رۆك وه‌زیران بۆ بڕیار له‌سه‌ر دانی. به‌گشتی ڕه‌شنوسی ئه‌م یاسایه‌ سه‌باره‌ت به‌ پشكی هه‌رێم و پابه‌ندیه‌كانی جیاوازیی به‌رچاوی تێدایه‌ له‌گه‌ڵ یاساكانی بودجه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابوردوو، له‌ڕواڵه‌تدا مامه‌ڵه‌كه‌ی ئه‌رێنیتره‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر به‌راورد بكرێت به‌ هه‌ڵوێسته‌ توندو ڕه‌تكه‌ره‌وه‌كانی به‌غدا له‌ سێ ساڵی ڕبوردودا به‌تایبه‌تتریش پاش بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی بۆ به‌نایاسایی ناساندنی پرۆسه‌كانی نه‌وت له‌هه‌رێم. به‌ڵام گرفتی ئه‌م ڕه‌شنوسی یاسایه‌یش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌رك و مافی هه‌ردوو لایه‌نی به‌وردی و به‌ژماره‌ دیارینه‌كردوه‌ و، ده‌رفه‌تی زۆر تێدا به‌جێهێڵراوه‌ بۆ هه‌ردو لایه‌ن به‌تایبه‌تیش بۆ به‌غدا، تاكو به‌پێی ویست و هه‌ڵوێست و ئاستی په‌یوه‌ندیه‌كان لێكدانه‌وه‌ی بۆ بكه‌ن و مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن، هه‌ربۆیه‌ چه‌ند ده‌توانرێت به‌ئه‌رێنیه‌وه‌ سه‌یری ئه‌م ڕه‌شنوسه‌ بكرێت به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌یش ده‌كرێ به‌ هه‌ستیاری و ته‌نانه‌ت به‌ نه‌رێنیش لێی بڕوانرێت.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەم ساڵ، بیست ساڵ بەسەر روخاندنی رژێمەکەی سەدام حوسیندا تێدەپەڕێت. جەنگی ئەمریکا دژ بەم رژێمە لە بەرە بەیانی رۆژی ٢٠ مارتی ساڵی ٢٠٠٣دا دەستپێکرد و سێ هەفتە دواتر، لە رۆژی ٩ نیساندا، بەغدای پایتەختی ولاتەکە گیرا و ئەو حوکمڕانییەی بەعس لە ساڵی ١٩٦٨ ەوە بە تێکەڵەیەک لە ترس و پاداشت، کوشتن و گرتن و ڕاونان، بە هێزی ماشێنەکانی سوپا و ئاسایش و موخەبارات، بە پارەی زۆری ئابوریی رەیعی نەوت و بە کۆمەکی دەیەها وڵاتی ناوچەکە و جیهان، بە کۆمەکی ئایدۆلۆژیای پان عەرەبیزم و دواتریش جۆرێک لە ئیسلامیزم، دروستیکردبوو، کۆتاییپێهات. داگرتن و روخانی پەیکەرە گەورەکەی سەدام حوسەین لە ناوەڕستی شاری بەغدادا رەمزی کەوتنی حومکرانییەکەی ئەم دیکتاتۆرە و پارتە سیاسییەکەی بوو.  لەگەڵ کەوتنی بەعس لە عێراقدا کۆتاییش بە شێوازێک لە دەوڵەتی مەرکەزیی هات کە دیکتاتۆرێکی ئایدیۆلۆژیی، لە پایتەختی وڵاتەکەوە و لە ڕێگای ئەو دەزگایانەی لەسەرەوە باسمکردن، حوکمی سەرجەمی ولاتەکەی دەکرد. دیکتاتۆرێک بەناوی عێراق و ئومەی عەرەبییەوە قسەیدەکرد و خۆی بە هەڵگری پەیامێکی مێژوویی دەزانیی و باسی لە ئازادیی وڵەتەکەیی و جیهانی عەرەبیی، دەکرد. خستنی ئەم سیستمە لەلایەن ئەمریکییەکانەوە هاوشان بوو بە لەدایکبوونی خەونی بە دیموکراسیکردنی وڵاتەکە، دروستبوونی دەوڵەتی یاسا و گەشەدان بە سیستمێک ڕێزی ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ بگرێت، کەمینەکانی ولاتەکە لە پەژارەی کەمینەبوون رزگاریان بێت و ژنان و گروپە پەراوێزییەکان هەلی پێشکەوتنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی یەکسان بەدەستبهێنن و هەمووان ببن بە هاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف.  هەر لەیەکەمین رۆژی کەوتنی بەغداوە دەرکەوت وەدیهێنانی ئەم خەونە  پێویستی بە موعجیزەیەکی گەورە هەیە، لە دوای کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی بەعس بەسەر پایتەختەکەدا، یەکەمین شت کە روویدا تاڵانیی و دزیی و ڕاو و ڕوتێکی هەلایەن و کەم وێنەبوو. ئەوەی قابیکی دزین و تاڵانیکردن بوو دزرا و تاڵانی کرا. تۆڵەی سیاسیی دەستیپێکرد و گروپی چەکداری بچووک لە هەموولایەکەوە دروستبوون.  لە ئێستادا هێلە سەرەکییەکانی مێژووی ساڵانی دوای کەوتنی بەعس لای زۆرینەی عێراقییەکان ئاشکرایە. کابوسی بەعس کۆتایی پێهات، بەڵام خەونی بە دیموکراسییکردن و دادپەروەریی و هاوڵاتی خاوەن ماف و ڕێز هەرزوو پوچ و بەتاڵکرایەوە. ئەوانەی دوای بەعس هاتنە سەر حوکم، نەک تەنها هێزگەلێکی تەواو نادیموکراس و نامۆ بە لانی هەرەکەمی مافەکانی مرۆڤ و ڕێزگرتنی ژیانی دانیشتوانی ئەو وڵاتەبوون. بەڵکو کەوتنە تالانکردنی وڵاتەکە بەهەمان ئەو شێوەیەی بەغدا لەیەکەم رۆژی دوای ئازادبوونیدا، تاڵانکرا. دەرکەوت ئەو نوخبە سیاسییە تازەیەی هاوتنەسەرحوکم نوخبەیەکی تاڵانچیی عەیار بیست و چوارن، یەکێک لەو شتانەی کەوتنە تاڵانکردنی کەرەستەخاوە سەرەکییەکەی ولاتەکە، نەوت، بوو.  زۆربەی ئەوانەی هاتنە سەرحوکم کەسانێک بوون لە ململانێ و جەنگیاندا لەگەڵ بەعسدا، وەک بەعس و خراپتریان لێهاتبووە، بەڵام بەعسێک ئەمجارەیان بە بەرگ و پۆشاکێکی دینییەوە، بە بەرگێکی سەلەفیی و بە بەرگێکی شیعیی و بەبەرگێکی ئیخوانییەوە، هتد... بەڵام بە حوکمی ئەوەی ئەمانە لەناوخۆیاندا نوخبەیەکی دابەش و فرە ئینتیما و فرە مەزهەبی جیاوازبوون، نەیانتوانی ئەو کۆگیریەی بەعس بە هۆی هێز و پارەی نەوت و توندوتیژیی و پاڵپستی دەرەکییەوە دروستیکردبوو، دروستبکەنەوە. وڵاتەکە بە کردەوە دابەشبوو بەسەر کۆی ئەو لایەنانەدا کە هەریەکەیان لەناوچەی نفوزی خۆیدا حوکمران و دەوڵەتێکی سەربەخۆبوون. شتێک لەو سیستمە مەرکەزییە توندڕەوە نەمایەوە کە لە پایتەختەوە هەموو وڵاتەکەی حوکمدەکرد. بە کردەوە ناوچەی نفوزی هەر هەزێکی سیاسیی بوو بە پایتەختێکی بچووک و دەسەڵاتدارانی ناو ئەو هێزە حوکمی ناوچەکە و حوکمی هێزەکانی تری لە خۆیان لاوازتریان، دەکرد. ئەو سیستمی دوو ئییدارەیی و دوو زۆنییەی ساڵانێکبوو لە ژێر دەسەڵاتی دوو حیزب و دوو بنەماڵەی سیاسیدا لە کوردستاندا دروستبووبوو لە سەرتاپای عێراقدا دروستکرایەوە و بە کردەوە وڵاتەکە بوو بە کۆمەڵێک زۆنی جیاواز کە هێزی جیاواز حوکمرانبون لەناویدا.  بە شێوەیەکی گشتی مێژووی ئەم هێزانە لە بیست ساڵی رابردوودا مێژووی بەگژاچوونەوەی یەکتریی و بەگژاچوونەوەی دەوڵەت بەمانا مەرکەزیی و هاوبەشەکەی، مێژووی دروستکردنی میلیشیا و سێنتەری تایبەتی دەسەڵاتە، مێژووی کاری پێکەوەیی نایاسایی و نانیشیتیمانییەی جەندان هێزە لەگەل ولاتانی دراوسێدا. ئێستا، بیست ساڵ دواتر، ئەوەی دەیبینین جۆرێکە لە حومکڕانی لە غیابی بوون و ئامادەگیی هەر سیستمێکی حوکمرانیی کۆگیردا. لە ڕاستیدا شتێک لە عێرقدا بە ناوی سیستمی حوکمڕانییەوە بوونی نییە، ئەوەی هەیە، دوای تێپەڕین بەناو ئەزموونی زەرقاوی و بەغدادی و خەلافەتەکەی داعش و دروستبوونی حەشدی شەعبیی و نموونە کوردییەکەی حوکمرانی لە هەرێمدا، بریتییە لە دروستبوونی کۆمەڵێک تۆڕی پەیوەندیی کە لە راستیدا تۆڕی قازانجی نایاسایی و تۆڕی گەندەڵیی و تۆڕیی میدییایی ئاراستەکراو و تۆڕی ئەمنیی و تۆڕی میلیشیایی و تۆڕی ئیقلیمی هەمەجۆرە. ئەم تۆڕانە کۆمەڵێک حیزب و کەسایەتی سیاسیی و دینیی و سەربازیی و خێڵەکیی خاوەن نفوز و خاوەن گروپی جەکدارن کە هەندێکیان هاریکاریی ئەوانیتریان دەکەن و هەندێکیشیان دوژمنی سەرسەختی ئەوانیتریان، بەلام هەموویان یان زۆربەیان ولاتانی ئیقلیمی ئاراستەیان دەکەن و دەیانپارێزن و بەرگریان لێدەکەن. ئەم تۆرانە لەنێوان خۆیاندا هەم دوژمنی یەکترین هەم دۆست، هەم دژ بەیەکتری کاردەکەن هەم لە کاتی پێویستدا هاریکاری یەکترن. بەپێی قازانج و مەسڵەحەت و فشاری ئیقلیمیش هەم شێوازی پەیوەندیی و هەم جۆری کارەپێکەوەییەکانیان و هەم شێوازی دوژمنایەتیکردنیان گۆرانی بەسەردا دێت.  ئەم دۆخە وایکردوە عێراق نە دەولەت بێت بەمانای دەوڵەت و نە کۆمەڵگاش بە مانای کۆمەڵگا، بەڵکو  چەندان تۆڕی پەیوەندیی جیاواز و ناکۆک بەیەکتریی و سەرزەمینی تەڕاتێنی هێزە ئیقلمیەکان و درێژکراوە ناوەکییەکانیان بن لە وڵاتەکەدا. ئێران و تورکیا و سعودەیە و ولاتانی خەلیج بە شێوازی جیاواز لەناو سیاسەت و کۆمەڵگای عێراقیدا ئامادەن، هەرە بەهێزەکەیان و ئامادەترینیان ئێرانە، دوای ئێرانیش تورکیایە. لە راستیدا ئەم دوو ولاتە تەنها دوو دراوسێی فەرمی عێراق نین، بەڵکو دوو وڵاتن خۆیان بە خاوەنی عێراق بە گشتیی یان بەشێکی دەزانن. ئێران تەنها خۆی وەک پارێزەری هێز و دەسەلاتدارێتی شیعەکانی عێراق نابینێت، بەڵکو خۆی بە خاوەنی عێراق دەزانێت و وەک خاوەنی عێراقیش هەڵسوکەوت و مامەڵەدەکات. تورکیاش بە هەمانشێوە لانیکەم خۆی بە خاوەنی ویلایەتی موسڵ دەزانێت و وەک خاوەنی ویلایەتی موسڵیس مامەڵەدەکات. تا ئەم ساتەش جەندانجار هەم خودی ئەردۆغان خۆی و هەم کەسانیتری ناو دەسەڵاتدارێتیەکەی، جەختیان لەم خاوەندارێتییە کردۆتەوە.  بە کورتییەکەی، بیست ساڵ دوای رزگاربوون لە بەعس ئەوەی هەیە و دروستبووە نە وڵاتە بە مانای وڵات و نە دەوڵەتە بە مانای دەوڵەت، بەڵکو کۆی ئەو تۆڕانەیە کە لەسەرەوە باسمکردن، کۆمەڵێک  تۆڕ لە ململانێیەکی سەختدان لەگەڵ یەکتریدا، ململانێ لەسەر پارە و دەسەڵات و نفوز و دەسکەوت. ئەم دۆخە زۆرینەیەکی تورە و نائومێدیشی دروستکردوە کە بە خێراییەکی گەورە ژمارەیان زیاددەکات و لەگەڵ زیادبوونیشیاندا کێشەکانی ولاتەکە گەورەتر و قووڵتر دەبێتەوە.   

(درەو): جۆرج بوشی كوڕ كە سەركردایەتی جەنگی كرد بۆ روخانی رژێمی سەدام، ئێستا زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی وێنەكێشانە، مونتەزەر زەیدی ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە پێڵاوەكانی لە جۆرج بوش گرت،  ساڵی 2018 خۆی بۆ پەرلەمانی عێراق كاندید كرد، دەرنەچوو، دیك چینی جێگری بوش، لەسەردەمی جەنگی عێراقدا سەرقاڵی راوكردن بوو، بەهەڵە فیشەكی بە هاوڕێیەكی خۆیەوە نا، رامسفێڵد وەزیری بەرگری بوش ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا نوسیەوەو دوای ئەوە بە شێرپەنجە مرد، كۆڵن پاوڵ بە كۆر‌ونا مرد، خاتوو كۆندالیزا رایس وەزیری دەرەوەی بوش گەڕاوەتەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆرد، پۆل بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق، بووە بە راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان، محەمەد سەعید سەحاف كە نازناوی "عەلی كۆمیدی" لێنرا، شوێنەكەی نادیارە بەڵام دەوترێت ئێستا لە ئیماراتی عەرەبییە.  20 ساڵ دوای جەنگ بیست ساڵ تێپەڕی بەسەر هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد، ئەو جەنگە بووە هۆی شڵەژاندنی سەقامگیری نەك تەنها لە عێراق بگرە لەناوچەكەش، كە تا ئەمڕۆ بەڕوونی پێوەی دیارە، بەدوایدا ململانێیەكی درێژی یاخیبوون‌و جەمسەربەندی سیاسی هاتە ئاراوە، سەدام توانی بۆ نزیكەی نۆ مانگ هەڵبێت، بەرلەوەی لەمانگی كانونی یەكەمی هەمان ساڵدا دەستگیربكرێت. بەڵام چی بەسەر یاریزانە سەرەكییەكانی تری جەنگدا هات، كە تا ئەمڕۆش مشتومڕ لەبارەیانەوە گەرمە؟   سەدام حسێن لەساڵی (1979) بۆ (2003) بەمشتێكی پۆڵاین حوكمی عێراقی كرد، لەهێرشی ئازاری (2003) دوای سێ‌ هەفتە لەهێرشی هاوپەیمانان، هێزەكانی هەرەسیهێنا. دیكتاتۆر خۆی شاردەوە، تا لە رۆژی (13) كانونی یەكەمدا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگركیرا، لەساڵی (2006)دا لەبەغداد لەسێدارەدرا.  جۆرج بوشی كوڕ لەساڵی (2003) جۆرج بوشی كوڕ بووە دووەم سەرۆك كە جەنگ دژی عێراق بەرپابكات، بەشوێنپێی جۆرج بوشی باوكیدا كە لەساڵی (1989-1993) سەرۆكی ئەمریكا بووە. بوشی (75)ساڵ لەدوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتییەكەیەوە پێگەیەكی لاوازی هەیە، بەڵام لەدەركەوتنە میدیاییە دەگمەنەكانیدا بەرگری لەبڕیاری هەڵگیرساندنی جەنگ دەكات دژی عێراق.  بوش تەنها لەبۆنە فەرمییەكانی وەك مەراسیمی دەستبەكاربوونی سەرۆكایەتی‌و پرسەدا دەردەكەوێت، زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی خولیاكانێتی لەنمونەی وێنەكێشان، لەساڵی (2021) كتێبێكی وێنە تایبەتییەكانی بڵاوكردەوە.   دیك چینی جێگری سەرۆك جۆرج بوشی كوڕ بوو، لەسەرسەخترین پشتیوانەكانی ئەنجامدانی هێرشی سەربازی بوو بۆ سەر عێراق، لەچەندین لێدوانی ئاشكرادا رژێمی سەدام حسێنی بەوە تۆمەتباركردووە كە خاوەنی چەكی كۆمەڵكوژە، ئەوەش بانگەشەیەك بوو كە واشنتۆن كردی بە پاساو بۆ ئەنجامدانی جەنگ. لەكاتێكدا عێراق لەساڵی (2006)دا سەرقاڵی جەنگی تائیفی بوو، چینی بە ئەنجامدانی توندوتیژی تۆمەتباركرابوو كاتێك بەهەڵە لەكاتی ڕاودا فیشەكی نا بەهاوڕێكەیەوە، سەرەنجام هاوڕێكەی نەمردو چینیش ڕزگاری بوو. چینی تەمەن (82)ساڵ، بەپێچەوانەی سەردەمی بوش لەئێستادا قسە لەسەر پرسە سیاسییەكان‌و گردبونەوەكانی هەڵبژاردن دەكات، بەئاشكرا رەخنەی لە دۆناڵد ترەمپ گرت لەبارەی ئەو كارە تێكدەرانەیەی لەبارەگای كاپیتۆڵ لەساڵی (2021) رویدا.  دۆناڵد رامسفیڵد دۆناڵد رامسفیڵد وەزیری بەرگری بوش لە ساڵاَنی (2001-2006) رۆڵێكی دیارو جێی مشتومڕی هەبوو لەجەنگی ئەفغانستان‌و عێراقدا. رامسفیڵد بەوە تۆمەتباركرا هەڵسەنگاندنی نادروستی هەواڵگری پێشكەشەكردووە بۆ پشتیوانیكردنی روخاندنی سەدام حسێن‌و چاپۆشی كردووە لە ئەشكەنجەدانی بەدیلگیراوانی جەنگ لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە.  رامسفیڵد لەساڵی (2006)، كاتێك پۆستەكەی جێهێشت ناڕەزاییەكی جەماوەری‌و سیاسی فراوان هەبوو لەبارەی مامەڵەكردنی ئەمریكا لە عێراق دوای جەنگ. لەگەڵ ئەوەشدا رامسفیڵد خۆی بەدورنەگرت، ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا بڵاوكردەوە، بەشداریكرد لە فیلمێكی بەڵگەنامەیی لەبارەی ژیانی پیشەیی‌و چووە پاڵ وەزیرەكانی پێشووی بەرگری لە هۆشداریدان بە ترەمپ لە هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی شكستەكەی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەساڵی (2020)دا.  رامسفیڵد لەمانگی حوزەیرانی ساڵی (2021) بەنەخۆشی شێرپەنجە كۆچی دوایكرد.  كۆندۆلیزا رایس رایس وەك یەكەم ژنە راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی دەستبەكاربووە، دواتر بووە بە وەزیری دەرەوە لەماوەی هەشت ساڵی سەرۆكایەتی بوشدا، یەكەم ژنی رەشپێست بووە لەمێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو پۆستە باڵایەی هەبێت. وێڕای ئەوەی لەوانەبوو پشتیوانی جەنگی دەكرد دژی عێراق، فشاری لەسەر میدیاكانی ئەمریكاش دروستدەكرد لەبارەی ئەو مەترسیانەی رژێمی سەدام حسێن هەیەتی. دوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتی بوش، رایس گەڕایەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆردو لەوێ‌ وەك بەڕێوەبەری دامەزراوەی هۆڤەری هزری كاردەكات. پۆل بریمەر بریمەر لەمانگی ئایاری (2003)دا لەلایەن جۆرج بوشەوە بە سەرۆكی كاتیی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عێراق دیاریكرا، كە بووە باڵاترین دەسەڵات لە وڵاتدا.  بڕیارەكەی بەهەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق رووبەڕووی رەخنەی توندی كردەوە، ئەوەشی درایە پاڵ كە پارە تەرخانكراوەكانی بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق خراپ بەكارهێناوە. بریمەری (81) ساڵ، لە ولایەتی فێرمۆنت ژیانێكی ئارام بەسەردەبات، لەساڵی (2018) مانشێتی رۆژنامەكانی ئەمریكای داگیركرد، كاتێك دەركەوت  وەك راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان كاریكردووە.  كۆڵن پاوڵ جەنەراڵ پاوڵ لەكاتی جەنگی عێراقدا وەزیری دەرەوە بوو، یەكەم رەشپێست بوو ئەو پۆستە وەربگرێت.بەپێچەوانەی ئەندامانی تری حكومەتەكەی بوشی كوڕ، پاوڵ دژی پلانی هێرشكردنە سەر عێراق بوو، بەڵام لەمانگی شوباتی (2003)دا داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكان كرد دەستوەردانی سەربازی بكات، تەنانەت بەڵگەی ئەوەی خستەڕوو گوایە رژێمی سەدام حسێن چەكی كۆمەڵكوژی شاردووەتەوە.  لەساڵی (2004)دا دەستیلەكاركێشایەوەو لەبەردەم كۆنگرێسدا دانی بەوەدانا كە ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەی بەر لە ساڵێك پێشكەشكراوە ورد نەبووە. لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2008)دا لەكۆمارییەكان جیابوەوەو پشتیوانی باراك ئۆباما كاندیدی دیموكراتەكانی كرد. لەساڵی (2021)داو لە تەمەنی (84) ساڵیدا بەهۆی تووشبونی بەپەتای كۆرۆنا گیانی لەدەستدا.  تۆنی بلێر دەكرێت بوترێت ناوبانگی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا زیانی زیاتری بەركەوت وەك لەناوبانگی جۆرج بوشی كوڕ بەهۆی پشتیوانیكردنی لەجەنگی عێراق. بلێر رووبەڕووی رەخنەی توندبووەوە لەلایەن لێكۆڵینەوەی فەرمی لەدۆسییەكە، كە لەساڵی (2016) ئاماژەی بەوەكرد بلێر زیادەڕۆیی كردووە لەقەبارەی ئەو هەڕەشەیەی رژێمی سەدام حسێن دروستیدەكات، لەگەڵ ناردنی هێزی سەربازی نائامادەكراو بۆ جەنگ‌و نەبونی پلانی پێویست بۆ دوای ئەوە. بلێری (69)ساڵ، لە (2007)دا دەستیلەكاركێشایەوە، لەوكاتەوە ژیانی تەرخانكردووە بۆ پەیمانگای تۆنی بلێر بۆ گۆڕانی جیهانی، كە ڕێكخراوێكی ناحكومییە، بەڵام بڕیاری جەنگ هێشتا باڵی بەسەر كەلەپوری بلێردا كێشاوە، ساڵی رابردوو زیاتر لە (500) هەزار كەس نوسراوێكیان واژوكرد دژی ئەوەی بلێر مەدالیای سوارچاكی حكومەتی بەریتانیا وەربگرێت. هانس بلێكس دیپلۆماتكارو سیاسی سویدی سەرۆكایەتی لیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكانی كرد بۆ چاودێری‌و لێكۆڵینەوەو پشكنین، كە لە عێراق بەدوای چەكی كۆمەڵكوژدا دەگەڕا، هیچی نەدۆزییەوە پێش ئەو جەنگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە (2003)دا سەركردایەتی كرد.   بلێكسی (94) ساڵ لەئێستادا لە ستۆكهۆڵم دەژی‌و هێشتا چالاكە لە گفتۆگۆكان لەبارەی سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و لەسەروبەندی بڵاوكردنەوەی كتێبێكی نوێدایە. عەلی حەسەن مەجید "عەلی كیمیاوی" ئەو فەرماندە سەربازییەی پێشووی عێراقە كە نازناوێكی خراپی لێنرا "عەلی كیمیاوی"، بەهۆی ئەو رۆڵەی هەیبوو لەهێرش بۆ سەر كوردەكان بەغازی ژەهراوی، كە بەهۆیەوە هەزاران كەس كوژران. لەمانگی ئابی (2003)دا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگیركرا، بەتۆمەتی كۆمەڵكوژی‌و تاوانی دژی مرۆڤایەتی لە مانگی كانونی دووەمی (2010) لەسێدارەدرا. محەمەد سەعید سەحاف- عەلی كۆمیدی سەحاف لەكاتی هێرشەكەی ساڵی (2003)دا وەزیری راگەیاندنی عێراق بوو، هەر زوو میدیاكانی خۆرئاوا نازناوی "عەلی كۆمیدی"یان لێنا، بەهۆی دەركەوتنی بەجلی رەنگاو رەنگ لەكۆنگرە رۆژنامەوانییە رۆژانەكانیدا، وێڕای ئەوەی زانیاری ناڕاستی لەسەر دۆخی مەیدانی جەنگ بڵاودەكردەوەو بەڵێنی شكستپێهێنانی ئەمریكییەكانی دەدا. شوێنی نیشتەجێبونی ئێستا نەزانراوە، پێدەچێت هەڵاتبێت بۆ ئیماراتی عەرەبی. موقتەدا سەدر دوای هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق ئەو پیاوە ئاینییە دەركەوت، گروپەكەی "جەیشی مەهدی" شەڕی هێزە بیانییەكانی كرد، بەوە تۆمەتباركراوە كە سەركردایەتی تیمە تائیفییەكانی مەرگی كردووە. لەوكاتەوە واخۆی نمایشدەكات كە پیاوێكی نەتەوەیی‌و چالاكێكی دژە گەندەڵییە، لیستەكەی لە هەڵبژاردنەكانی (2018و 2021)دا زۆرترین كورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوە. نوری مالیكی یەكەم سەرۆك وەزیری عێراقە كە ماوەی تەواوەتی خۆی تەواوكردووە لەدوای روخاندنی رژێمی سەدامەوە، لەمانگی ئایاری (2006)دا پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە. رەخنەگرانی تۆمەتباری دەكەن بەدورخستنەوەی سیاسییەكانی سوننەو كورد، لەساڵی (2007)دا، داوای لابردنی كرا بەڵام لە پۆستەكەی مایەوە تاساڵی (2014)، دوای زنجیریەك شكست لەشەڕی دژ بە رێكخراوی داعش.  مالیكی (72)ساڵ تائێستا سەرقاڵی سیاسەتە لە عێراق. ئایەتوڵا عەلی سیستانی بەوپێودانگەی باڵاترین دەسەڵاتی ئاینیی شیعەیە لە عێراق، سیستانی رۆلێكی سەرەكی گێڕاوە لە سیاسەت‌و ئاین لەدوای (2003)وە، بەپێچەوانەی سەدرەوە ئەم ئاڕاستەی سیاسی هەڵبژارد لەبری یاخیبوون.  تەمەنی (92) ساڵە، بەڵام هێشتا كەسایەتییەكی خاوەن كاریگەرییەكی گەورەیە لە عێراق.  مونتەزەر زەیدی مونەتەزەر زەیدی رۆژنامەنوسی عێراقی بووە خاوەنی ناوبانگێكی جیهانی لەمانگی كانونی یەكەمی (2008)دا، كاتێك پێلاوەكەی گرتە جۆرج بوشی كوڕ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی لە بەغداد كە بەبۆنەی دواین گەشتی سەرۆكی ئەمریكا رێكخرا بەسیفەتی داگیركەر لە عێراق.  زەیدی شەش مانگ زیندانی كراو بانگەشەی ئەوەیكرد كە رووبەڕووی ئەشكەنجە بووەتەوە، دوای ئازادكردنی روویكردە لوبنان‌و دواتر گەڕایەوە بۆ عێراق، لەهەڵبژاردنی (2018)ی پەرلەمانی عێراق شكستیخوارد. زەیدی بەمدواییانە بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە:" ئەو دیمەنە بەڵگەی ئەوەیە كەسێكی ئاسایی رۆژێك لەڕۆژان توانی بەو كەسە خۆسەپێنە (جۆرج بوش) بڵێت نا، سەرەڕای  ئەو هەموو هێزو تواناو چەك‌و پارەو میدیاو دەسەڵاتەی هەیەتی". سەرچاوە: بی بی سی