.jpg)
د. گەنجۆ خەسرەو مامۆستای زانكۆ گه‌رووی ئاوی بریتییه له‌و ته‌نگه‌به‌ره ئاوییه‌ی كه بۆ كه‌شتیوانی ده‌ریایی سودی لێوه‌رده‌گیرێت و ڕووبه‌رێكی ئاوی به ڕووبه‌رێكی تر یاخود چه‌ند ڕووبه‌رێكی تری ئاوی ده‌به‌ستێته‌وه، یاخود درزی سروشتین له‌نێوان چه‌ند ڕووبه‌رێكی ئاوی كه بایه‌خی ستراتیجی و ئابوری و سه‌ربازی گه‌وره‌ی هه‌یه ڕۆڵی كاریگه‌ری هه‌یه له ململانێكان و یه‌كلاكردنه‌وه‌یان، زۆربه‌ی وڵاتانی خاوه‌ن هه‌ژمون هه‌وڵی كۆنترۆڵكردن و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی گه‌رووه‌كان ده‌ده‌ن له‌ڕێگه‌ی دروستكردنی بنكه‌ی سه‌ربازی له‌نزیك گه‌رووه‌كان و جێگیركردنی كه‌شتییه جه‌نگییه‌كان لهپێناو زامنكردنی ئاسایشی كه‌شتیوانی و بازرگانی جیهانی له‌لایه‌ك و به‌كارهێنانی وه‌ك كارتی فشار له ململانێ و ناكۆكییه‌كان، كه گه‌رووی باب المنده‌بیش یه‌كێكه له شوێنه ستراتیجییه‌كان و به‌شێكه له ململانێ جیۆپۆڵتیكییه‌كان لهپێناو فراوانكردنی هه‌ژموون. شوێنی جوگرافی گه‌رووی باب المنده‌ب: گه‌رووی باب المنده‌ب ده‌كه‌وێته ئه‌وپه‌ڕی باشوری ده‌ریای سور، هه‌ردوو كیشوه‌ری ئاسیاو ئه‌فریقیا له‌یه‌كتر جیاده‌كاته‌وه، واته نێوان نوچكه‌ی باشوری رۆژئاوای نیمچه‌دوورگه‌ی عه‌ره‌بی و رۆژهه‌ڵاتی ئه‌فریقیا، له دیوی ئاسیا وڵاتی یه‌مه‌ن كه‌وتوه‌ته سه‌ر گه‌رووه‌كه‌و له دیوی ئه‌فریقیا هه‌ریه‌كه له وڵاتانی جیۆبۆتی و ئه‌ریتریا، واته باب المنده‌ب بریتییه له ڕیڕه‌وێكی ئاوی سروشتی له‌نێوان ده‌ریای سورو كه‌نداوی عه‌ده‌ن، كه ده‌ڕوانێته سه‌ر ده‌ریای عه‌ره‌ب و زه‌ریای هیندی، پانی ئه‌م ڕیڕه‌وه ده‌گاته (32)كم له‌سه‌ری منهالی (رأس منهالي) له كه‌ناره‌كانی ئاسیا (یه‌مه‌ن) بۆ سه‌ری سیان (رأس سیّان) له كه‌ناری ئه‌فریقی (جیویبتی)، دوورگه‌ی بریم ئه‌م كه‌ناڵه ده‌كاته دوو به‌ش، كه‌ناڵی ئه‌سكنده‌ر (قناة إسكندر) كه ده‌كه‌وێـته نێوان دوورگه‌ی بریم و ده‌وڵه‌تی یه‌مه‌ن كه درێژییه‌كه‌ی (3)كم و قوڵییه‌كه‌ی (30)م، به‌شی دووه‌می كه‌ناڵی دقه‌ی مایۆن (قناة دقة المايون) كه دورگه‌ی برێم له ڕۆژهه‌ڵاتیه‌تی و كه‌ناری ئه‌فریقی له رۆژئاوی هه‌ڵكه‌وتوه ئه‌م كه‌ناڵه‌یان گه‌وره‌تره، به‌جۆرێك پانییه‌كه‌ی ده‌گاته (25)كم و قوڵییه‌كه‌ی ده‌گاته (310)م، به‌پێی سه‌رچاوه جیۆلۆجییه‌كان گه‌رووی باب المنده‌ب و ده‌ریای سور ده‌رئه‌نجامی جوڵه ته‌كتۆنییه‌كانی سه‌رده‌می جیۆلۆجی سێیه‌م دروستبووه كاتێك پلیتی عه‌ره‌بی له پلێتی ئه‌فریقی جیابووه‌وه. بنه‌ڕه‌تی ناونانی (باب المندب) مێژوێكی قوڵی هه‌یه، هه‌ندێك له سه‌رچاوه مێژووییه‌كانی هۆكاری ناولێنانی ده‌گێڕنه‌وه بۆ نقومبوونی خه‌ڵكێكی زۆری ئه‌و ناوچه‌یه له‌م ته‌نگه‌به‌ره‌دا، هه‌ر بۆیه مانای ناوه‌كه‌ش به مانای گریان و فرمێسك دێت، هه‌ندێكیان پێی ده‌ڵێن (باب الدموع) به‌هۆی رشتنی فرمێسكی ئا‌فره‌تانی یه‌مه‌نی، كه كه‌سوكاریان له ده‌ستداوه له‌كاتی په‌ڕینه‌وه له‌م ناوچه‌یه. بایه‌خی جیۆستراتیجی گه‌رووی باب المنده‌ب: گه‌رووی باب المنده‌ب داده‌نرێت به یه‌كێك له گرنگرترین ڕیڕه‌وه ئاوییه‌كان له جیهاندا، به‌تایبه‌ت دوای كرانه‌وه‌ی كه‌ناڵی سوێس له (1869)دا، كه بووه هۆی گۆڕینی ئاڕاسته‌ی ڕیڕه‌وی بازرگانی جیهانی و كورتكردنه‌وه‌ی ڕیگاكه بۆ كه‌شتیوانان و بازرگانان، به‌تایبه‌ت له‌نێوان رۆژهه‌ڵاتی ئاسیاو ئه‌وروپا كه زه‌ریای هیندی به ده‌ریای عه‌ره‌ب و دواتر كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سورو ده‌ریای ناوه‌ڕاست و زه‌ریای ئه‌تڵه‌سی ده‌به‌ستێته‌وه، ئه‌مه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌رگایه‌كی چالاك و زیندووه بۆ گه‌رووه‌كانی هورمزو بۆسفۆرو نوكوندی سوێس و گه‌رووی جه‌به‌ل طارق. بایه‌خی ئابوری ئه‌م گه‌رووه ڕۆژ به‌رۆژ له زیادبووندایه، له‌گه‌ڵ زیاتربوون و گه‌وره‌تربوونی قهبارهی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئه‌م ڕیره‌وه گرنگی زیاتری پێده‌درێت و هه‌وڵی زامنكردنی ئاسایشی كه‌شتیوانی زیاتری بۆ ده‌درێت، چونكه ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌سته به ئاسایشی بازرگانی جیهانه‌وه، به‌تایبه‌ت كۆمپانیاكانی گواستنه‌وه‌ی ئاوی، كه ئه‌م ڕێگه‌یه تێچووی كه‌مترو كاتی كه‌متری تێده‌چێت به به‌راورد به ڕێگه كۆنه‌كه، كه ڕیگه‌ی سورانه‌وه بوو به ده‌وری كیشوه‌ری ئه‌فریقیا كه ناسراوه به ڕێگه‌ی (رأس الرجاء الصالح)، بۆیه له‌ئێستادا زیاتر له (12%)ی كۆی جوڵه‌ی كه‌شتیوانی جیهانی به‌م ڕیڕه‌وه ئه‌نجامده‌درێت، به تایبه‌ت جوڵه بازرگانییه‌كانی نێوان ئاسیا له‌گه‌ڵ ئه‌وروپاو ئه‌مریكا. كه‌واته فاكته‌رێكی كاریگه‌ره له ستراتیجی وڵاتانی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی و بووه‌ته بڕبڕه‌ی پشتی گواستنه‌وه‌ی نه‌وت له وڵاتانی به‌رهه‌مێنه‌وه، به‌تایبه‌ت وڵاتانی خه‌لیج بۆ وڵاتانی به‌كارهێن له ئه‌وروپاو ئه‌مریكا، بۆیه ململانێكانی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن و هه‌ژمون له‌سه‌ر ئه‌م گه‌رووه مێژوێكی دوورو درێژی هه‌یه، چونكه به كۆنترۆڵكردن و سه‌رپه‌رشتیكردنی ئه‌م ڕیڕه‌وه، ده‌توانێ به‌شێك له بازرگانی جیهانی بازاڕی وزه‌ی جیهانی كۆنترۆڵ بكرێت. بایه‌خی جیوستراتیجی گه‌رووی باب المنده‌ب له جه‌نگی ئازادی كوێت له ساڵی (1991)و جه‌نگی ئازادی عێراق له (2003) زیاتر ده‌ركه‌وت، چونكه ده‌روازه‌یه‌كی سه‌ره‌كی بوو بۆ گواستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان بۆ كه‌نداوی عه‌ره‌بی و وڵاتانی كه‌نداو له‌ڕیگه‌ی زه‌ریای ئه‌تڵه‌سی و دواتر ده‌ریای ناوه‌ڕاست و تێپه‌ڕبونیان به ده‌ریای سورو گه‌رووی باب المنده‌ب و تا گه‌یشتنیان به كه‌نداوی عه‌ره‌بی، ته‌نها له‌ماوه‌ی نێوان (2/8/1990 بۆ 29/10/1991) ژماره‌ی كه‌شتییه جه‌نگییه تێپه‌ریوه‌كان به‌م گه‌رووه گه‌یشتووه‌ته (262) كه‌شتی جه‌نگیی، له‌لایه‌كی تر ئه‌م گه‌رووه بووبوو به ڕیڕه‌وێك بۆ بنكه سه‌ربازییه ده‌ریاییه‌كان و جێگیركردنیان له ده‌ریای سور بۆ موشه‌كه دوورمه‌وداكانی تۆماهۆك و كروز له‌سه‌ر پشتی كه‌شتییه جه‌نگیی و ژێرده‌ریاییه‌كانی، له جه‌نگی دژی تیرۆرستانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و شام (داعش)شیدا گه‌رووه‌كه بووه ڕێگه‌یه‌كی ستراتیجی بۆ هاوپه‌یمانان بۆ لێدان له تیرۆرستان. له‌لایه‌كی تر كێشه‌ی عه‌ره‌ب- ئیسرائیل بایه‌خی جیۆستراتیجی گه‌رووه‌كه‌ی زیاتركردووه، چونكه هه‌میشه ئیسرائیل ئه‌و ڕێڕه‌وه‌ی به‌ستوه‌ته‌وه به ئاسایشی نیشتمانی خۆیه‌وه‌و عه‌ره‌ب یاخود دژه‌كانی ئیسرائیلیش هه‌میشه ئه‌و ڕیڕه‌وه‌یان وه‌كو چه‌كێك به‌كارهێناوه دژی ئیسرائیل، بۆنمونه له (6/ ئوكتوبری/ 1973) میسر ئه‌م گه‌رووه‌ی له كه‌شتییه ئیسرائیلییه‌كان داخست، دژی داگیركاری نیمچه‌دورگه‌ی سیناو دورگه‌كانی صنافیرو ثيران له لایه‌ن ئیسرائیله‌وه، یاخود له ئێستادا له ئه‌نجامی شه‌ڕی ئیسرائیل و حه‌ماس گه‌رووی باب المنده‌ب بووه‌ته چه‌كێكی كاریگه‌ر له ژێر ده‌سه‌ڵاتی هاوپه‌یمانه‌كانی حه‌ماس، كه ناسراون به حوسییه‌كانی یه‌مه‌ن و ڕۆژانه هه‌ڵده‌كوتنه سه‌ر كه‌شتییه‌كان و ده‌یانڕفێنن، بۆیه به ناچاری كه‌شتییه‌كان یان ڕێڕه‌وی خۆیان ده‌گۆڕن یاخود چالاكی هاتوچۆیان وه‌ستاندوه، بۆیه له‌ئێستادا زیاتر له (40.5%)ی هاتوچۆ بۆ به‌نده‌ری ئیلاتی ئیسرائیلی وه‌ستاوه، چونكه تاكه ڕێڕه‌وی كه‌شتییه‌كان بۆ گه‌یشتن به‌م به‌نده‌ره گه‌رووی باب المنده‌به. چه‌ند كۆمپانیایه‌ك به فه‌رمی هاتوچۆیان به‌م گه‌رووه ڕاگرتووه، ڕێگه‌ی كۆن (رأس الرجاء الصالح) به‌كارده‌هێنن، به‌ڵام كاتی گه‌یشتنی كۆنتێنه‌ره‌كانی بۆ (15) زیادكردووه‌و تێچووی گواستنه‌وه‌ی بۆ سه‌رووی (46%) زیادكردووه، كه ئه‌مه‌ش له بواری بازرگانی و ئابوری زیانی گه‌وره‌ی هه‌یه، دواتر تاك باجی گرانبوونی كه‌لوپه‌له‌كان ده‌دات. بایه‌خی جیۆپۆڵتیكی گه‌رووی باب المندب: جیۆپۆڵتیك له ساده‌ترین ناساندندا بریتییه له بواری زیندوویی (المجال الحیوي) ده‌وڵه‌ت كه به بونه‌وه‌رێكی زیندوو ناسێندراوه، تواناكانی به‌سه‌ر هێز ده‌وڵه‌ت ده‌خاته‌ڕوو له‌ڕێگه‌ی سیاسه‌ت و هونه‌ری ئیداره‌دانه‌وه، بۆیه زانستی جیۆپۆڵتیك له پله‌ی په‌یوه‌ندی نێوان رووداوه‌كان و پێشكه‌وتنه سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ زه‌وی یاخود تایبه‌تمه‌ندییه جوگرافییه‌كان ده‌كۆڵێته‌وه‌و بنه‌ماكانی هێزی ده‌وڵه‌ت شیده‌كاته‌وه لهپێناو زامنكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه زیندووه‌كان، یاخود ده‌كرێ بڵێن سیاسه‌تی واقعی ده‌وڵه‌ته له سایه‌ی ڕاستییه جوگرافییه‌كان، بۆیه ته‌نها له‌چوارچێوه‌ی سنورێكی جێگرو نه‌گۆڕ ناڕوانێته ده‌وڵه‌ت به‌ڵكو ڕوانگه‌ی جیۆپۆڵتیك بۆ ده‌وڵه‌ت بریتییه له كیانێكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری و ته‌كنه‌لۆژی و سه‌ربازی، واته كیانێك قابیلی فراوانبوونی ده‌سه‌ڵات و ڕووبه‌ره یان بچوكبونه‌وه‌و لاوازبوونی ده‌سه‌ڵاته، بۆ به‌رده‌وامبوونی ئه‌م ململانێیه‌ش هه‌ریه‌كه له ره‌گه‌زه‌كانی (ته‌كنه‌لۆژیاو ده‌رامه‌ت و دانیشتوان) ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌گێرن، چونكه كارلێكی دینامیكییه له‌نێوانیان لهپێناو به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان. زۆرێك له وڵاتان له ململانێدان له‌سه‌ر ئه‌م گه‌رووه، به‌ڵام ئێران ڕۆڵێكی باڵای هه‌یه له ڕووداو و گۆڕانكارییه‌كانی ناوچه‌كه، ئینجا به‌شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ بێت یاخود له‌ڕێگه‌ی هاوپه‌یمانه‌كانی بێت، به‌تایبه‌ت دوای ڕووداوه‌كانی شه‌ڕی حه‌ماس و ئیسرائیل، كه چاودێرانی سیاسی پێیانوایه تائێستا له به‌رژه‌وه‌ندی ئیسرائیله‌و به‌ره‌ی ئێران له لاوازبووندایه، بۆیه ئێران بۆ فشارخستنه سه‌ر ئیسرائیل و نه‌یاره‌كانی له‌لایه‌ك و به‌رده‌وامبوون و پاراستنی پێگه‌ی خۆی له شه‌ڕه‌كه‌دا‌و، دوورخستنه‌وه‌ی چاوه‌كان له‌سه‌ر گه‌مارۆكانی سه‌ر ئێران له‌لایه‌كی تر، هه‌وڵی به‌كارهێنانی ڕێگه‌ی تر ده‌دات، وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ی حوسییه‌كان بۆ كه‌شتییه بارهه‌ڵگره‌كان، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی هاتوچۆی ئیسرائیل ده‌كه‌ن، هه‌وڵێكه بۆ فشار دروستكردن و فراوانتركردنی به‌ره‌ی شه‌ڕه‌كه، چونكه ئێران پێیوایه له‌ئێستادا هه‌ریه‌كه له گه‌رووه گرنگه‌كانی جیهان (هورمزو باب المندب) له ژێر هه‌ژموونی خۆیدایه، هه‌ر كاتێك بیه‌وێت ده‌توانێت وه‌ك چه‌كێكی ئه‌منی و سیاسی و بازرگانی به‌كاریبهێنێت، بۆ ئه‌مه‌ش تاڕاده‌یه‌ك سه‌ركه‌وتوو بووه. به‌پێی ئاژانسی بلۆمبێرگ (40%)ی چالاكی كه‌شتیوانی كه‌میكردوه به‌راورد به حه‌فته‌ی ڕابردوو، هه‌روه‌ها زیاتر له (98%)ی بازرگانی ئیسرائیل له‌ڕێگه‌ی ئاوییه‌وه‌یه، له‌م ڕیژه‌یه‌ش (40%)ی به گه‌رووی باب المندبدا تێپه‌رده‌بێت بۆ به‌نده‌ری ئیلات له باشوری ئیسرائیل، به‌مه‌ش هه‌ر مه‌ترسییه‌ك له‌سه‌ر ئه‌م ڕێگه‌یه، جوڵه‌ی بازرگانی ئیسرائیل بۆ نزیكه‌ی نیوه په‌كیده‌كه‌وێـت و ئاسایشی ده‌كه‌وێته مه‌ترسییه‌وه، ئه‌مه‌ش له ڕوانگه‌ی ئێران ده‌ستكه‌وته‌و لێدانه له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئیسرائیل، بۆیه هێرشی حوسییەكان بۆسەر كەشتییەكان وڵاتانی جیهان لە سەرووی هەموشیانە ئەمەریكای هیناوەتە دەنگ، ئەوان هەست بەو مەترسییە دەكەن، لەسەر ئاستی جیهان جموجۆڵیان دەستپێكردووە تا ڕێوشوێنێك بگرنەبەر دژ بە حوسییەكان، ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی هەست بە مەترسییەكی ڕاستەقینە دەكەن، پێیانوایە لەسەر ئاستی ناوخۆی یەمەن دەبێت توانای حوسی سنوردار بكرێت، ڕێگری لە پەلهاویشتنی زیاتری ئەو هێزە بكرێت، بە تایبەت بۆ ناوچەی مەئرەب كە دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز، بۆ ئەو مەبەستەش دەبێت پشتیوانی نەیارانی حوسی لە یەمەن بكرێت، چەكیان پێ بدرێت و مەشقی سەربازییان پێ بكرێت. تەنانەت پێشنیاری ئەوەش هەیە كە ئەمەریكا هێرشێكی سەربازی سنوردار بكاتە سەر حوسییەكان، كه دواتر ئه‌م پێشنیازه چووه بواری جێبه‌جێكردن هه‌ریه‌كه ئه‌مریكاو به‌ریتانیا به ڕاسته‌وخۆ پێگه‌ی حوسییه‌كانیان كرده ئامانج، هه‌روه‌ها گەمارۆی سەربازی توند بەسەر حوسییەكان بسەپێنرێت تا چەك هاوردە نەكەن، بە تایبەت لە ئێرانەوە. هەروەك داواش دەكرێت هاوپەیمانییەكی نوێ لە وڵاتانی سعودیە، میسر، ئوردن و ئیسرائیل پێكبێت بۆ ڕێگریكردن لە موشەكی بالیستی حوسی، كە ئاڕاستەی ئیسرائیلی دەكات و هه‌ڕه‌شه له نه‌یاره‌كانی ده‌كات، هێرشی حوسییەكان لە چوارچێوەی بەرەی موقاوەمەوە كە هێزە وەلائییەكانی سەر بە ئێران ئەنجامی دەدەن، بەپاساوی بەرگری لە غەززەو فەلەستین، ڕەنگە لەگەڵ درێژەكێشانی جەنگی ئیسرائیل و حەماس هێرشی ئەو هێزەش درێژە بكێشێت و مه‌ترسییه‌كانی ئاسایشی كه‌شتیوانی له ده‌ریای سور زیاتر بێـت، بەوەش مەترسیی حوسییەكان بەرفراونتر دەبێت، كە ئەگەری هەیە وڵاتانی زلهێز ناچاربن ڕێوشوێنی توند بەرامبەر حوسیییەكان بگرنەبەر، چونكه به‌پێی خوێندنه‌وه‌كان بێت، ئه‌م ململانێیه‌ی له گه‌رووی باب المنده‌ب و ده‌ریای سور ئه‌نجام ده‌درێت ته‌نها په‌یوه‌ندی به شه‌ری حه‌ماس و ئیسرائیله‌وه نیه، به‌ڵكو بازنه‌ی ڕه‌هه‌نده‌كه فراوانتر ده‌بێـت، بۆ نمونه به ئامانجگرتنی کەشتی گوازەرەوەی ماددەی کیمیایی "سوان ئەتڵەنتیک" بوو، کە خاوەنەکەی کۆمپانیایەکی نەرویجییەو کۆمپانیایەک لە سەنگاپوورە بەڕێوەیدەبات، ئەم کەشتییە بارێکی دەگواستەوە لە فەرەنساوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ئاسیاو هیچ پەیوەندییەکی بە ئیسرائیلەوە نەبوو، نە لە خاوەندارێتی و نە لەو کاڵایانەی کە دەیگوازێتەوە. هەمان شت بۆ کەشتی پلاتینیۆم سێ- ش ڕاستە، کە خاوەنەکەی کۆمپانیایMSCی سویسرییەو بە موشەکێکی بالیستی هێرشیکرایە سەر، لە کاتێکدا ئاڵای لیبریای لەسەر هەڵکرابوو. تا ئێستا حوسییەکان (13) کەشتی نەوتهەڵگریان کردووەتە ئامانج، هێشتاش کەشتیی ئێم ڤی گالاکسی لیدەر بە تیمەکەیەوە کە دەگاتە (25) کەس دەستبەسەره، كه‌واته ده‌كرێ بڵێین په‌یامی ئێرانه بۆ ئه‌مریكا، نیشاندانی تواناكانیه‌تی له له تێكدانی جوڵه‌ی كه‌شتیوانی بازرگانی، به‌تایبه‌ت له ئه‌گه‌ری هێرشی سه‌ربازی بۆسه‌ر ئێران یان زیاتركردنی گه‌مارۆكان. بۆیه لێكه‌وته ئابورییه‌كان ته‌نها له چوارچێوه‌ی ئیسرائیل نامێنێته‌وه، بۆ نمونه چوار لە پێنج گەورەترین کۆمپانیای کەشتیوانی دەریایی لە جیهاندا وەستاندنی کارەکانی کەشتیوانییان لە ڕێگەی باب المنده‌به‌وه ڕاگەیاند، هەروەها ئاڕاستەو ڕێڕەوی بارەکانیان گۆڕی بەرەو ڕەئس ڕەجاء ساڵح لە ئەوپەڕی باشوری کیشوەری ئەفریقا، كه ئەم کۆمپانیایانە نزیکەی 53%ی هاتووچۆی کەشتیوانی جیهانی کۆنتێنەرەکان پێکدەهێنن. کاریگەرییەکانی ئەم هەڕەشانە درێژبووەتەوە بۆ بازرگانیکردن بە نەوت و بەرهەمەکانییەوە وەک سووتەمەنی و گاز، کە لەلایەن کۆمپانیا تایبەتمەندەکانەوە بەڕێوەدەبرێت و تەواو جیاوازن لە کۆمپانیاکانی بازرگانی کۆنتێنەرەکان. دوو لە گەورەترین کۆمپانیاکانی بازرگانی نەوت لە دەریای سور وەستاندنی کارەکانیان ڕاگەیاندووە کە بریتین لە کۆمپانیاکانی (BP) بەریتانی و ئیکوینەری نەرویجی، ئەمەش کاریگەری دەستبەجێی لەسەر نرخی نەوت و گاز هەبوو، کە لە کۆتایی هەفتەی ڕابردووەوە بە شێوەیەکی بەرچاوە بەرزبوونەوەی بە خۆیەوە بینی. ئەم جۆرە کاریگەرییانە دەتوانن زیانێکی زۆر بە ئابوری جیهانی بگەیەنن بەتایبەتی ئەوروپا، چونکە کێشەی دابینکردن پێداویستییەکان نوێدەکەنەوە، کە لە کاتی پەتای کۆرۆناو دواتر لە کاتی شەڕی ئۆکرانیادا سەریانهەڵدا و بووەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵاکان لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووی کەشتیوانی و زیادبوونی تێچووی بیمەی گواستنەوە بەڕێژەی (200%)، ئەمەش پرسی هەڵاوسان دەهێنێتەوە بەر باس و خواس دوای ئەوەی بانکە ناوەندییەکان لەسەرەتای ساڵی (2022)ەوە هەوڵی زۆریان دا بۆ کۆنترۆڵکردنی. له لایه‌كی تر پرسی گرانبوونی سوته‌مه‌نی له ئه‌وروپا چونكه له‌گه‌ڵ دروستبوونی گرژییه‌كانی ده‌ریای سور نرخی گازی سروشتی بۆ زیاتر له (7.8%) به‌رزبوه‌وه. بۆیه گەورەیی کاریگەرییە ئابورییەکان وا لە ئەمەریکییەکان دەکات هەنگاوی خێرا بنێن، چونكه دابه‌زینی ئاستی جوڵه‌ی كه‌شتیوانی له گه‌رووه‌كه بۆ زیاتر له (35%) هه‌نگاوی خێراو كرده‌یی پێویسته، بەڵام ڕەهەندی جیۆپۆلەتیکی ئەو پرسە ئاڵۆزترەو ئیدارەی بایدن دەخاتە بەردەم شکستی تەواوەتی هێڵە گشتییەکانی سیاسەتی دەرەوە، کە لە سەرەتای ساڵی (2021)دا قسەی لەبارەوە کردبوو. له هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا واشنتۆن وه‌ك وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ك جوڵه‌ی به كه‌شتیپه سه‌ربازییه‌كان كرد بۆ خستنه‌خواره‌وه‌ی فڕۆكه بێفڕۆكه‌وانه‌كان و كاركردنی بۆ پێكهێنانی هێزێكی فره نه‌ته‌وه‌یی بۆ زامنكردنی ئاسایشی بازرگانی جیهانی، تا كار گه‌یشته لێدانی ڕاسته‌وخۆی كۆپته‌ره جه‌نگییه‌كانی ئه‌مریكا له گروپێكی حوسییه‌كان له به‌ره‌به‌یانی (31/12/2023) كاتێك ویستیان په‌لاماری كه‌شتییه‌ك بده‌ن، بۆیه ته‌نها بژارده‌ی پاراستنی كه‌شتییه‌كان له‌ڕێگه‌ی كه‌شتی جه‌نگی فڕۆكه‌وه به‌س نیه‌و كاریكی هه‌روا ئاسان نیه، به‌ڵكو پێویستی به جێگیركردن و بنكه‌ی سه‌ربازی هه‌یه، هه‌ر بۆیه وڵاتانی هه‌رێمیی له ده‌وروبه‌ری ئه‌م گه‌رووه كۆمه‌ڵێك بنكه‌ی سه‌ربازی نهێنی و ئاشكرایان دامه‌زراندووه، وه‌ك بنكه‌ی سه‌ربازی توركی له سوماڵ كه تائێستا گه‌وره‌ترین بنكه‌ی سه‌ربازی جیهانییه‌و له ساڵی 2017 كرایه‌وه، بوونی زیاتر له (3) بنكه‌ی سه‌ربازی ئیسرائیلی له دورگه‌كانی ئه‌ریتریا، له‌لایه‌كی تر بنكه سه‌ربازییه‌كانی سعودیه‌و ئیمارات به‌تایبه‌ت له دوای به‌شداری سه‌ربازی هاوپه‌یمانی عه‌ره‌بی به سه‌ركردایه‌تی سعودیه‌و ئیمارات دژی حوسییه‌كان له مارسی (2015)دا، بۆیه سه‌ره‌تا هه‌وڵی كۆنتڕۆڵكردنی گه‌روو و شوێنه ستراتیجییه‌كانیان ده‌دات لهپێناو زامنكردنی ئاسایشی كه‌شتییه جه‌نگیی و بازرگانییه‌كان، بۆیه سێ بنكه‌ی سه‌ربازی گرنگ و پڕ چه‌كی له هه‌ریه‌كه له وڵاتانی جیبۆتی و ئه‌ریتریاو سوماڵ كردوه‌وه‌و سعودیه‌ش بنكه‌یه‌كی له باكوری جیبۆتی نزیك به‌نده‌ری تاجورا دامه‌زراند، له‌لایه‌كی تر ئێران ڕۆڵی باڵای هه‌یه له ناوچه‌ی كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سور، بۆیه به هه‌موو جۆرێك هه‌وڵده‌دات گه‌رووی باب المندبی له‌ژێر كۆنتڕۆڵدا بمێنێته‌وه، بۆیه زیاتر (14) بنكه‌ی سه‌ربازی له ده‌وروبه‌ری ناوچه‌كه دامه‌زراندووه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت وه‌ك چه‌كێكی ئابوری و جیۆپۆڵتیكی به‌كاربهێنێت له دژی نه‌یاره‌كانی و ده‌ستخستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان، له‌لایه‌كی تر ناوچه‌كه بێ به‌ش نه‌بوه له ململانێ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و دامه‌زراندنی بنكه سه‌ربازییه‌كان، به‌جۆرێك ته‌نها ئه‌مریكا زیاتر له (3) هه‌زار سه‌ربازی له‌سه‌ر هه‌ریه‌كه له كه‌شتییه جه‌نگییه‌كانی (USS Bataan) و (USS Carter Hall) له ده‌ریای سور نزیك گه‌رووی باب المندب جێگیر كردووه، هه‌روه‌ها جێگیركردنی بنكه‌ی ده‌ریایی سه‌ربازی چین له‌نزیك قۆچی ئه‌فریقی له جیبۆتی ده‌رئه‌نجامی ململانێ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه له ناوچه‌كه‌و زامنكردنی پێشتنیه‌ی ڕێگه‌ی ئاوریشمه بۆ گه‌یشتن به ئه‌وروپاو ئه‌فریقیا، بۆیه له ئێستادا خه‌ریكی دامه‌زراندنی بنكه‌یه‌كی تۆكمه‌یه له‌سه‌ر خاكی جیۆبۆتی كه چه‌ند میلیك دووره له بنكه‌ی سه‌ربازی ئه‌مریكی له جیۆبۆتی، ئه‌مه‌ش ده‌رخه‌ری ململانێكانی چین و ئه‌مریكایه، هه‌روه‌ها ئیتاڵیاو ئیسپانیا بوونیان هه‌یه له ناوچه‌كه له‌ڕیگه‌ی بنكه‌ی سه‌ربازی ئیتاڵی له‌نزیك فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی جیوبوتی، كه له ساڵی (2014) دایمه‌زراندو ئیسپانیاش له ڕیگه‌ی بنكه‌یه‌كی سه‌ربازی كه له ساڵی (2008) دایمه‌زراند بوونی خۆی سه‌لماند، ڕووسیا دوای گه‌ڕانه‌ی بۆ ڕۆژهه‌ڵات و قۆچی ئه‌فریقی له ڕیگه‌ی ده‌رگه‌ی ئه‌ریتیری، كه له (10 ینایری 2023) له‌ڕێگه‌ی ڕێككه‌وتنێكه‌وه شاری مصوع به بنكه‌ی سه‌ربازی ده‌ریایی (سیفاستوبول) به‌سترایه‌وه، له‌لایه‌كی تر دروستكردنی هاوپه‌یمانی ئاسایش بۆ گه‌رووی باب المندب و كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سور یه‌كێكی تره له ستراتیجه‌كانی وڵاتانی ناوچه‌كه، كه له (ینایری 2020) هه‌ریه‌كه له وڵاتانی (سعودیه‌و میسرو ئوردن و سودان و یه‌مه‌ن و سوماڵ و ئه‌ریتریا و جیوبوتی) هاوپه‌یمانه‌تییه‌كیان پێكهێنا بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان و زامن كردنی ئاسایشی كه‌شتیوانی، له (ئه‌پریلی 2022) هێزی ده‌ریای ئه‌مریكی پێكهێنانی لیژنه‌ی ئه‌ركی هاوبه‌ش (153)ی ڕاگه‌یاند بۆ گه‌ڕان و ڕووبه‌روبونه‌وه‌ی چالاكی تیرۆرستی و هاوكاریكردنی كۆمپانیاكانی گواستنه‌وه‌ی ده‌ریایی له خلیجی عه‌ده‌ن و گه‌رووی باب المندب، له‌لایه‌كی تر بوونی فه‌ڕه‌نسا مێژوویه‌كی دورودرێژی هه‌یه له كیشوه‌ری ئه‌فریقیا، بۆیه ئه‌ویش كۆمه‌ڵێك بنكه‌ی سه‌ربازی له جیۆبۆتی و ئه‌ریتریا دامه‌زراندووه، ئه‌مه جگه له بنكه سه‌ربازیهی‌كانی به‌ریتانیا و یابان له ناوچه‌كه. سه‌ره‌ڕای بوونی هه‌موو ئه‌م چالاكییه سه‌ربازی و سیاسییانه، به‌ڵام هێشتا ناوچه‌كه له په‌ره‌سه‌ندنی مه‌ترسی دایه‌و چاوه‌ڕێ ده‌كرێت لێكه‌وته‌كانی زیاتر كاریگه‌ر بن، چونكه هێشتا سه‌ره‌تای كێشه‌كه‌یه، ئه‌گه‌ره‌كانی هه‌ڵاوئاسان زیاتر ده‌بن به تایبه‌ت له كه‌رتی وزه‌و بازرگانی گشتی، چونكه رۆژانه زیاتر له (6.2) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت به گه‌رووی باب المندبدا تێپه‌رده‌بێت، كه ده‌كاته (9%)ی كۆی گشتی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی رۆژانه‌ی، چونكه گه‌رووی باب المنده‌ب پله‌ی سێیه‌می جیهانی گرتووه له تێپه‌ربوونی نه‌وت و غاز، كه ساڵانه ده‌گاته زیاتر له (20,000) كه‌شتی و یه‌كسانه به (57) كه‌شتی ڕۆژانه‌و دوای هه‌ریه‌كه له گه‌روه‌كانی هورمزو مه‌لقا دێت، ئه‌وه‌ی بایه‌خی ستراتیجی ئه‌م گه‌روه‌ی زیاتر كردووه بریتییه له زیندووبوونی كۆمه‌ڵێك به‌نده‌ری گرنگ له‌ناو ده‌ریای سور، كه ئه‌م گه‌رووه بووه‌ته ده‌رگا‌یه‌ك بۆ به‌نده‌ره‌كان و به‌شێكی گه‌وره له داهاتی وڵات پێكده‌هێنن، گرنترینیان بریتین له به‌نده‌ره‌كانی جده‌ی ئیسلامی له رۆژئاوای سعودیه‌و به‌نده‌ری سوێس له میسرو به‌نده‌ری بورتسدان له رؤژهه‌ڵاتی سودان و به‌نده‌ری به‌نده‌ری مخاو به‌نده‌ری حودیده له یه‌مه‌ن و به‌نده‌ری عه‌قه‌به له ئوردن و به‌نده‌ری مصوع له ئه‌ریتریا و به‌ندری ئیلات له ئیسرائیل. كه‌واته گه‌رووی باب المنده‌ب وه‌ك شاده‌مارێكی زیندووی ئابوری و سیاسی له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ربازی ململانێكانی ناوچه‌كه دایه، له ئه‌گه‌ری به‌رده‌وامبوونی كێشه‌كان، هێنده‌ی تر به‌شێك له قهبارهی بازرگانی ده‌كه‌وێته مه‌ترسییه‌وه، پێشبینیه‌كان ئاماژه‌ی مه‌ترسیدار پیشانده‌ده‌ن، به تایبه‌ت دوای هێرشه خوێناوییه‌كه‌ی سه‌ر بنكه‌ی (البرج 22)ی ئه‌مریكییه‌كان له ئوردن، كه بووه هۆی مردنی (3) سه‌ربازو ده‌یان بریندار، به‌مه‌ش پنتاگۆن بڕیاری تۆڵه‌ی به قۆناغی بۆ هێرشكاره‌كان و سه‌رچاوه‌ی هێرشكاره‌كان ده‌ركردووه، بۆیه ئه‌گه‌ری فراوانبوون و ململانێ جیۆپۆڵتیكیه‌كان له ئارادایه و ئه‌سته‌مه وا به ئاسانی كپبكرێته‌وه.
.jpg)
هیوا ئه‌حمه‌د له شوێنی كه‌مال كه‌ركوكی بۆ كه‌ركوك (دره‌و): كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی ژماره‌یه‌م گۆڕانكاری له پۆسته حزبییه‌كاندا په‌سه‌ندكرد، گۆڕانكارییه ناوخۆییه‌كانی پارتی به‌مشێوه‌یه‌ن: • جه‌عفه‌ر ئیمینیكی بۆ به‌رپرسی (بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردن) له شوێنی رێبوار یه‌ڵدا • رێبوار یه‌ڵدا بۆ (بەرپرسی مەكتەبی جەماوەریی) له شوێنی هیوا ئه‌حمه‌د • هیوا ئه‌حمه‌د بۆ (بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی كەركوك- گەرمیان) له شوێنی كه‌مال كه‌ركوكی • كه‌مال كه‌ركوكی بۆ (بەرپرسی مەكتەبی پەیوەندییەكان) له شوێنی جه‌عفه‌ر ئیمینیكی • ئاری نانه‌كه‌لی بۆ به‌رپرسی لقی (16)ی هه‌ولێر • رێبوار بابكه‌یی بۆ به‌رپرسی لقی (10)ی سۆران • پشتیوان سادق بۆ (مەکتەبی رێکخستنی پارێزگای هەولێر) • بەهرام عەریف بۆ (یاریدەدەری مەکتەب رێخستن له هەولێر) • سەربەست لەزگین بۆ (مەکتەبی رێكخستنی پارێزگای دهۆک)
.png)
(دره‌و): پێنج سه‌رچاوه‌ی ئاگادار رایانگه‌یاند سوپای پاسدارانی ئێران به‌هۆی زنجیره هێرشه كوشنده‌كانی ئیسرائیله‌وه، جێگیركردنی گه‌وره ئه‌فسه‌ره‌كانی له سوریا كه‌مكردوه‌ته‌وه‌و زیاتر پشت به گروپه شیعه هاوپه‌یمانه‌كانی ئێران ده‌به‌ستێت بۆ پارێزگاریكردن له هه‌ژمونی خۆی له‌وێ. له‌دوای هاتنیه‌وه بۆ سوریا به‌ر له یه‌ك ده‌یه، به‌مه‌به‌ستی یارمه‌تیدانی سه‌رۆك به‌شار ئه‌سه‌د له جه‌نگی ناوخۆیدا، سوپای پاسداران روبه‌ڕووی یه‌كێك له سه‌ختترین قۆناغه‌كانی خۆی ده‌بێته‌وه له سوریا، له‌كانونی یه‌كه‌مه‌وه هێرشه‌كانی ئیسرائیل زیاتر له (6) ئه‌ندامی سوپای پاسدارانیان كوشتووه، یه‌كێكیان له گه‌وره فه‌رمانده‌كانی هه‌واڵگری سوپای پاسداران بوو. سێ سه‌رچاوه به (رۆیته‌رز)یان راگه‌یاند، له‌كاتێكدا سه‌ركرده‌كانی ره‌وتی پارێزگاران له تارانه‌وه داوای تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه ده‌كه‌ن، بڕیاری ئێران بۆ كشاندنه‌وه‌ی گه‌وره ئه‌فسه‌ره‌كانی له سوریا بۆ ئه‌وه‌یه ئێران رانه‌كێشرێت بۆ ئه‌و ململانێیانه‌ی كه له‌سه‌رتاسه‌ری خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له په‌ره‌سه‌ندندایه. ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵین، ئێران نیازی نییه له سوریا بكشێته‌وه‌و سوریا به‌شێكی بنه‌ڕه‌تییه له بازنه‌ی هه‌ژموی تاران، بیركردنه‌وه له‌م بابه‌ته تیشك ده‌خاته‌سه‌ر ده‌ره‌نجامه‌كانی ئه‌و جه‌نگه‌ی، كه به‌هۆی هێرشه‌كه‌ی بزوتنه‌وه خوڕاگری ئیسلامی فه‌له‌ستین "حه‌ماس" بۆسه‌ر ئیسرائیل له 7ی ئۆكتۆبه‌ردا، هه‌ڵگیرسا. ئێران كه پاڵپشتیكاری حه‌ماسه، هه‌وڵی خۆدورخستنه‌وه له‌م ململانێیه ده‌دات، ئه‌مه له‌كاتێكدایه ته‌نانه‌ت پشتیوانی له‌و گروپانه‌ش ده‌كات كه له لوبنان و یه‌مه‌ن و عێراق و سوریا له‌چوارچێوه‌ی ئه‌وه‌ی ناوی لێنراوه "به‌ره‌ی موقاوه‌مه" دژ به ئیسرائیل و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكا، چونه‌ته ناو جه‌نگه‌كه‌وه. یه‌كێك له سه‌رچاوه‌كان، كه به‌رپرسێكی ئه‌منیی گه‌وره‌یه له ناوچه‌كه‌و له‌لایه‌نی تارانه‌وه ئاگاداریی هه‌یه وتی:" فه‌رمانده باڵاكانی ئێران له‌گه‌ڵ ده‌یان ئه‌فسه‌ری پله مامناوه‌ند سوریایان به‌جێهێشتووه"، ئه‌مه‌ی به كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی ئاماده‌یی ئێران له سوریا ناوبرد. سه‌رچاوه‌كه ژماره‌ی ئه‌و ئێرانییانه‌ی ئاشكرانه‌كرد كه سوریایان به‌جێهێشتووه، (رۆیته‌رز)یش نه‌یتوانی به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ ژماره‌یان دیاری بكات. ئاژانسی هه‌واڵی (رۆیته‌رز) هه‌روه‌ها نه‌یتوانی ده‌ستی به سوپای پاسداران بگات بۆ زانینی كۆمێنتی ئه‌وان، وه‌زاره‌تی راگه‌یاندنی سوریاش وه‌ڵامی هیچ پرسیارێك له‌رێگای ئیمێڵه‌وه سه‌باره‌ت به بابه‌ته‌كه ناداته‌وه. له‌سه‌رده‌می جه‌نگی سوریاوه، ئێران هه‌زاران جه‌نگاوه‌ری ناردوه بۆ سوریا، له‌كاتێكدا له‌ناو ئه‌وانه‌دا ئه‌ندامانی سوپای پاسداران هه‌ن، به‌ڵام به‌شێوه‌ی فه‌رمی وه‌كو راوێژكار كارده‌كه‌ن، به‌شێكی زۆری ئه‌مانه له گروپه چه‌كداره شیعه‌كانن له‌سه‌رتاسه‌ری ناوچه‌كه. سێ سه‌رچاوه وتیان، سوپای پاسداران به یارمه‌تی هاوپه‌یمانه‌كه‌ی (حزبوڵا) له دوره‌وه پرۆسه‌كانی خۆی له سوریا به‌ڕێوه‌ده‌بات، ئه‌م گروپه لوبنانییه‌ش به‌م په‌له په‌له وه‌ڵامی داواكاری (رۆیته‌رز)یان نه‌دایه‌وه بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر بابه‌ته‌كه. سه‌رچاوه‌یه‌كی تر كه به‌رپرسێكی ناوچه‌یی نزیك له ئێرانه، وتی: ئه‌وان هێشتا له سوریان، به‌ڵام نوسینگه‌و شوێنی مانه‌وه‌یان به‌جێهێشتووه‌و خۆیان له‌به‌رچاو دورخستوه‌ته‌وه. ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" ئێرانییه‌كان ده‌ست له سوریا به‌رناده‌ن، به‌ڵام بوون و جموجوڵی خۆیان تا دواین ئاست كه‌مكردوه‌ته‌وه". سه‌رچاوه‌كان باسله‌وه ده‌كه‌ن، تائێستا گۆڕانكارییه‌كان كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ئۆپراسیۆنه‌كان نه‌بووه، یه‌كێك له سه‌رچاوه‌كان كه ئێرانییه ده‌ڵێ كه‌مكردنه‌وه‌ی قهبارهی ئاماده‌گی راوێژكاره ئێرانییه‌كان یارمه‌تیده‌ری تاران ده‌بێت بۆئه‌وه‌ی تاران نه‌چێته ناو جه‌نگی ئیسرائیل و غه‌ززه‌وه. له‌دوای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی غه‌ززه‌وه، ئیسرائیل هه‌ڵمه‌تی گورزه ئاسمانییه‌كانی زیادكردووه، كه چه‌ندین ساڵه به‌رده‌وامه، ئه‌مه به ئامانجی له‌قاڵبدانی بوونی ئێران له سوریاو هێرشكردنه‌سه‌ر هه‌ریه‌كه له سوپای پاسداران و حزبوڵا، كه ئه‌ویش لای خۆیه‌وه له سنوره‌كانی لوبنانه‌وه له رۆژی 8ی ئۆكتۆبه‌ره‌وه ده‌ستی به شه‌ڕه ته‌قه له‌گه‌ڵ ئیسرائیلدا كردووه. ئیسرائیل زۆر به كه‌می قسه له‌باره‌ی هێرشه‌كانییه‌وه ده‌كات له‌ناو سوریا، به‌رپرسیارێتیی خۆی له گورزه‌كانی ئه‌وێ راناگه‌یه‌نێت. سوپای ئیسرائیل له وه‌ڵامی پرسیارێكی (رۆیته‌رز)دا رایگه‌یاند، وه‌ڵامی راپۆرته رۆژنامه‌وانییه بیانییه‌كان ناداته‌وه.
نه‌بیل مه‌رسومی- شاره‌زای ئابوری ساڵی ١٩٧٣ شا فەیسەڵی سعودیە ڕازی بوو دۆلار وەک تاکە دراو بۆ کڕینی نەوت قبوڵ بکات لەبەرامبەردا ئەمریکا پاراستنی سەربازی بۆ کێڵگە نەوتییەکانی سعودیە دابین بکات.. له ساڵی 1975 وڵاتانی تری ئۆپێك رازی بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نرخی نه‌وت ته‌نیا به دۆلار بێت، له‌م رێككه‌وتنه‌دا ئه‌مریكا سه‌ركه‌وت له‌وه‌ی له‌بری زێڕ، دۆلار ببه‌ستێته‌وه به نه‌وته‌وه. ئه‌م رێككه‌وتنه هەموو وڵاتانی هاوردەکاری نەوتی ناچار کرد دابینکردنی دۆلاری جێگیر بۆ کڕینی نەوت، دروست بکەن. بۆیه ئه‌و وڵاتانه په‌نایان برد بۆ هه‌نارده‌كردنی كاڵا بۆ ئه‌مریكا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا دۆلاریان پێبدات كه جگه له چاپكردنه‌كه‌ی هیچ تێچوویه‌كی تری نییه. لێره‌وه سیسته‌مێكی نوێ ده‌ستیپێكرد كه هه‌ژموونی ئه‌مریكای به‌سه‌ر سیسته‌می دارایی جیهاندا ئه‌هێڵێته‌وه، كه ناوی پترۆدۆلاره. دۆلاره‌كانیش له ئه‌مریكاوه ده‌رده‌چن و هه‌رشتێك ئه‌مریكا پێویستی پێی بێت بۆی دێت و له ئه‌نجامیشدا ئه‌مریكا زۆر ده‌وڵه‌مه‌ند بووه. ئه‌م پرۆسه‌یه هه‌ڵاوسانی لێنه‌كه‌وته‌وه، چونكه وڵاتانی جیهان به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام پێویستان به دۆلاره بۆ كڕینی نه‌وت و به‌شداریكردن له بازرگانی نێوده‌وڵه‌تیدا، بۆیه ئه‌و دۆلارانه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكادا مانه‌وه. دوای به‌ستنه‌وه‌ی دۆلار به نه‌وته‌وه، ئه‌مریكا توانی پاره‌ی زیاتر بۆ هێزه سه‌ربازییه‌كانی خه‌رج بكات كه بوو به یه‌كه‌م هێز له‌سه‌ر ئاستی جیهان. لە ساڵی ٢٠٠٠دا عێراق دەستپێکردنی بەستنەوەی فرۆشتنی نەوتی عێراقی بە یۆرۆوە لەبری دۆلار ڕاگەیاند، ئه‌مه له‌گه‌ڵ چه‌ند هۆكارێكی تردا وایكرد ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به هێزی سه‌ربازی رژێمی سه‌ددام حسێن بڕوخێنێت. له ساڵی 2011دا موعه‌مه‌ر قه‌زافی هه‌وڵیدا دراوی ئاڵتونی له ئه‌فریقا به‌ناوی دیناری ئاڵتونی دروستبكات و سه‌ركه‌وتوو بوو له دروستكردنی بلۆكی وڵاتانی ئه‌فریقا، به‌ڵام ئه‌مریكا رژێمی لیبیای روخاندو قه‌زافییان كوشت، فرۆشتنی نه‌وت به دراوێكی تر جگه له دۆلار له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تێكه‌وه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بچوكیش بێت، ده‌بێته‌هۆی تێكچوونی هێزی دۆلار. له ئێستادا جگه له نه‌وت هیچ شتێك نییه پاڵپشتی له دۆلار بكات، ئه‌مریكاش درێغی ناكات له به‌كارهێنانی هێزی سه‌ربازی بۆ له‌ناوبردنی هه‌ر مه‌ترسییه‌ك له‌سه‌ر دۆلار، به‌ستنه‌وه‌ی نه‌وت به دۆلارو پاراستنی بۆ ماوه‌یه‌كی دورو درێژ ئه‌وله‌ویه‌تی ئه‌مریكایه. دانانی نرخی نه‌وت به دۆلار ته‌نیا به نه‌وتی خاوی پێوانییه‌وه نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه كه به دۆلار داده‌نرێت و بریتییه له خاوی برێنت و خاوی خۆرئاوای ته‌كساس، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه نه‌وت گه‌وره‌ترین بازرگانییه له جیهانداو ته‌نیا له ئاڵوگۆڕی نه‌وت له بازاڕی كاڵادا كورت نه‌بووه‌ته‌وه‌و بازاڕێكی زۆر گه‌وره‌ی به‌رمیلی كاغه‌زیش هه‌یه كه ده هێنده‌ی ئاڵوگۆڕی راسته‌قینه‌یه، به‌تایبه‌تیش له بۆرسه‌ی نیویۆرك و بۆرسه‌ی له‌نده‌ن له‌رێگه‌ی جامبازیی به گرێبه‌سته ئاینده‌ییه‌كانه‌وه، وه‌ك بۆرسه‌ی نیویۆرك كه ساڵانه مامه‌ڵه به نزیكه‌ی 3 ملیار گرێبه‌سته‌وه ده‌كات و به‌تێكڕا به‌هاكه‌ی ده‌گاته (1000) ترلیۆن دۆلار. به‌م پێیه بانگه‌شه‌كان بۆ فرۆشتنی نه‌وتی عێراق به دراوێكی جگه له دۆلار واقیعبینانه نییه‌و ده‌رخه‌ری تێگه‌یشتنی هه‌ڵه‌ن له‌باره‌ی بنه‌ماكانی نرخی نه‌وت له بازاڕی جیهانیداو عێراق روبه‌ڕووی كاردانه‌وه‌ی زۆر توندی ئه‌مریكا ده‌كه‌ن، چونكه ده‌ستبه‌رداربوون له دۆلار به هێڵی سوری ئه‌مریكا داده‌نرێت و هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر پێگه‌ی دۆلار له جیهاندا دروستده‌كات، كه ئێستا رێژه‌ی 60%ی یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌یی جیهان پێكده‌هێنێت و بایه‌خی ئابوری ئه‌مریكا له‌سه‌ر ئاستی جیهان تێكده‌دات.
.jpg)
راپۆرت: دره‌و گۆڕان له‌نێوان خه‌ونی گه‌ڕانه‌وه بۆ سه‌رده‌می ئۆپۆزسیۆن و مانه‌وه له‌ناو حكومه‌تدا توشی گرفتی ناوخۆیی بووه، زیاتر له دوو ساڵه ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه سه‌ری نه‌ماوه، به‌هۆی ناكۆكییه‌كانیشه‌وه ناتوانێت بۆشایی به‌ڕێوه‌بردن له‌ناو خۆدا پڕبكاته‌وه، ئێستا كه كوردستان به‌ره‌و هه‌ڵبژاردنێكی نوێ ده‌ڕوات، گۆڕان له‌به‌رده‌م چه‌ند ئاڵنگارییه‌كدایه كه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر به‌شداریكردنی له هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا ده‌بێت، گۆڕان له نزیكه‌ی (نیو ملیۆن) ده‌نگه‌وه بۆ 22 هه‌زار ده‌نگ له دواین به‌شداری هه‌ڵبژاردندا دابه‌زیوه، ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا. دۆخی حزبه‌كان له‌زنجیره‌یه‌ك راپۆرتدا هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م هه‌ستیارترین هه‌ڵبژاردندایه له مێژووی خۆیدا، ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی 1992 تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی كورد بووبێت له‌وه‌ی ئایا دوای كشانه‌وه‌ی رژێمی به‌عس له ناوچه كوردییه‌كان، كورد توانای به‌ڕێوه‌بردنی خۆی هه‌یه، ئه‌وا هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره تاقیكردنه‌وه ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئایا دوای 32 ساڵی حوكمڕانیی نیمچه سه‌ربه‌خۆی خۆی، كورد ده‌توانێت پارێزگاری له‌و فیدراڵیه‌ت و نیمچه سه‌ربه‌خۆییه بكات كه به‌ده‌ستیهێناوه؟ بۆ تێگه‌یشتن له دۆخی كورد له ئێستادا، خوێندنه‌وه بۆ دۆخی حزبه‌كان له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆی خۆیان و له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌یان، هه‌ندێك ئاماژه نیشان ده‌دات، (دره‌و) به زنجیره‌یه‌ك راپۆرت شیكاریی بۆ دۆخی هه‌موو ئه‌و حزب و گروپه سیاسییانه ده‌كات كه به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌كه‌ن. به‌شی سێیه‌م: بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی و رێبه‌رایه‌تیكردنی خه‌تی "ریفۆرم" له‌ناو یه‌كێتیدا، نەوشیروان مستەفا یه‌كێك له دامه‌زرێنه‌رایه‌نی یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتیی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد. 25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان لەژێر دروشمی دژایەتیكردنی "گەندەڵی" بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە، به‌هۆی ئه‌وه‌ی پارتی و یه‌كێتیی له‌و ساڵه‌دا به‌یه‌ك لیست به‌شداری هه‌ڵبژاردنیان كرد، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان وه‌كو هێزی دووه‌م له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی سیاسی هه‌رێم ده‌ركه‌وت. بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له‌ماوه‌ی ساڵانی 2009 بۆ 2013 وه‌كو ئۆپۆزسیۆنێكی كاریگه‌ر كاریكرد، به یه‌كه‌مجار له مێژووی هه‌رێمی كوردستاندا توانی گوتاری ئۆپۆزسیۆن ریفۆرم بكات بۆ گوتارێكی روون و تاڕاده‌یه‌كیش رادیكاڵ به‌به‌راورد به پێش خۆی، كه ده‌ست ده‌خاته‌سه‌ر وردو درشتی كێشه‌كانی حوكمڕانی و بۆ به‌شێكیش له‌و كێشانه چاره‌سه‌ری روون له‌ڕوانگه‌ی خۆیه‌وه ده‌خاته‌ڕوو، ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ی فراكسیۆنی په‌رله‌مانی و میدیایه‌كی ته‌له‌فزیۆنی (KNN) كه بۆ ئه‌وكات گوتارێكی نوێی هه‌ڵگرتبوو. له‌و چوار ساڵه‌دا، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان هه‌ندێك جار له هه‌ڵمه‌تی سیاسی تونددا بووه له‌به‌رامبه‌ر یه‌كێتیی، هه‌ندێكجار تر له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی رایگرتووه‌و چوه‌ته كه‌مپه‌ین دژ به پارتی، هه‌ندێكجاریش له یه‌ككاتدا له‌گه‌ڵ هه‌ردوو پارته ده‌سه‌ڵاتداره‌كه له ململانێدا بووه، بۆ ئه‌مه‌ش سودی له‌و بنكه جه‌ماوه‌رییه به‌هێزه وه‌رده‌گرت كه ئه‌وكات هه‌یبوو، ئه‌مه له‌پاڵ سودوه‌رگرتن له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان كه ئه‌وكات دیارده‌یه‌كی نوێ بوو له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا. ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه دوای چوار ساڵی ته‌مه‌نی سه‌ره‌تای خۆی له‌سه‌ركردایه‌تیكردنی به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن، ساڵی 2013 دروشمی "به‌ره‌و ده‌سه‌ڵات"و "چاكسازیكردنی له‌ناو حكومه‌ته‌وه" به‌رزكرده‌وه‌و 2014 به فه‌رمی بووه به به‌شێك له حكومه‌ت و پێش یه‌كێتیی ریككه‌وتنێكی سیاسی له‌گه‌ڵ پارتی بۆ به‌شداربوون له ده‌سه‌ڵات ئیمزاكرد. هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ی گۆڕان له‌گه‌ڵ پارتی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه له‌ژێر فشارێكی توندی یه‌كێتیدا بوو، ته‌نیا نزیكه‌ی ساڵ و نیوێكی خایاند، له‌گه‌ڵ هاتنه‌پێشه‌وه‌ی پرسی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی ئه‌وكاتی هه‌رێمی كوردستان له په‌رله‌مانه‌وه (ئه‌وكات یوسف محه‌مه‌د له پشكی گۆڕان پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی به‌ده‌سته‌وه بوو)، په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و پارتی گه‌ڕایه‌وه بۆ خاڵی سفرو خراپتریش، گۆڕان دژی درێژكردنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی بارزانی وه‌ستایه‌وه، له‌مه‌دا به‌دیاریكراوی كه‌وته ژێر كاریگه‌ریی گوتاری خۆی له‌سه‌رده‌می ئۆپۆزسیۆنبووندا، له‌لایه‌كی تریشه‌وه بۆ ده‌فعكردنی گۆڕان به‌م ئاڕاسته‌یه‌دا، یه‌كێتیی له‌سه‌ره‌تاوه هاوشێوه‌ی گۆڕان دژی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی یاسایی بارزانی وه‌ستایه‌وه، دۆخه‌كه‌ی راكێشا بۆ ئه‌وه‌ی پارتی ده‌رگای په‌رله‌مانی له‌سه‌ر سه‌رۆكی په‌رله‌مان دابخات، وه‌زیره‌كانی گۆڕانی له حكومه‌ت وه‌ده‌ربنێت و رێككه‌وتنه سیاسییه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ گۆڕان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه. ئه‌م بارودۆخه دوو ساڵ به‌رده‌وام بووه، نه‌وشیروان مسته‌فا رێكخه‌رو دامه‌زرێنه‌ری بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان نائومێد بوو، دۆخی ته‌ندروستیشی تێكچوو، له 19ی ئایاری 2017 كۆچی دوایی كرد، به مردنی ئه‌و، پارتی هه‌نگاوێك له بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان هاته‌پێشه‌وه، به‌ڵام نه وه‌زیره‌كانی گۆڕان و نه سه‌رۆكی په‌رله‌مانیش نه‌گه‌ڕانه‌وه، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی (به‌رزترین ئۆرگانی بڕیاردان له‌ناو گۆڕاندا) بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفای بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوەو ئیتر لێره‌وه سه‌رده‌می گۆڕانێكی تر ده‌ستیپێكرد. دۆخی ناوخۆیی گۆڕان نه‌وشیروان مسته‌فا كه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانی دروستكرد، بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد بزوتنه‌وه‌كه‌ی جیاوازه له حزبه نه‌ریتییه‌كان، بزوتنه‌وه نوێیه‌كه رێكخستنی نه‌بوو، له‌رێگه‌ی گوتاری میدیاییه‌وه خه‌ڵكی له‌خۆی كۆده‌كرده‌وه، جگه له چه‌ند ژورێك بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباره‌كانی، ئه‌وكات بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان په‌یكه‌ری رێكخستنی نه‌بوو، له‌و سه‌رده‌مه‌دا كه گۆڕان له‌گه‌ڵ پارتی له‌گفتوگۆدا بوو بۆ به‌شداریكردن له حكومه‌ت، نه‌وشیروان مسته‌فا ئه‌م ئارامییه سیاسییه‌ی وه‌كو هه‌لێك قۆسته‌وه بۆ سازدانی یه‌كه‌مین كۆنفرانسی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، كۆنفرانسه‌كه كۆتا رۆژه‌كانی 2013 له هه‌ولێر به‌ڕێوه‌چوو، ئیتر لێره‌وه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بوو به خاوه‌نی یه‌كه‌م ده‌ستوری ناوخۆیی خۆی (له فه‌رهه‌نگی سیاسی گۆڕاندا به په‌یڕه‌وی ناوخۆ ده‌وترێت ده‌ستوری ناوخۆیی)، له‌م ده‌ستوره‌دا په‌یكه‌ری رێكخستنی گۆڕان له خواره‌وه بۆ سه‌ره‌وه دیاریكرا، (جڤاتی نیشتمانی) بوو به به‌رزترین ده‌سه‌ڵاتی بڕیاردان له‌ناو بزوتنه‌وه‌كه‌و (خانه‌ی راپه‌ڕاندن)یش بوو به تاكه ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردنی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، به‌ڵام تائه‌وكاته‌ی نه‌وشیروان مسته‌فا له‌ژیاندا بوو، خانه‌ی راپه‌ڕاندن دروست نه‌كرا، بڕیارده‌ری یه‌كه‌م و كۆتایی هه‌ر خۆی بوو، له‌م سه‌رده‌مه‌وه ئیتر ناكۆكییه‌كان له‌نێوان نه‌وشیروان مسته‌فاو هاوڕێ كۆنه‌كانی به‌دیاریكراویش (كۆچكردوو قادری حاجی عه‌لی و عوسمانی حاجی مه‌حمود) له‌باره‌ی چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی بزوتنه‌وه‌كه‌و بڕیاردانه‌وه قوڵتر بووه‌و تائێستاش به فۆرمێكی جیاوازه‌وه ئه‌م ناكۆكییه هه‌ر به‌رده‌وامه. دوای مردنی نه‌وشیروان مسته‌فا، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له دوو هه‌ڵبژاردندا ده‌نگه‌كانی به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو دابه‌زی، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه كه له 2009 تاوه‌كو 2013 له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی ده‌گه‌یشته نزیكه‌ی (نیو ملیۆن) ده‌نگ، ساڵی 2018 له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی بۆ نزیكه‌ی (200 هه‌زار) ده‌نگ و له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانیشدا له هه‌مان ساڵدا ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی بۆ نزیكه‌ی (187 هه‌زار) ده‌نگ كه‌میكرد، به‌پله‌ی یه‌كه‌م مه‌رگی نه‌وشیروان مسته‌فا وه‌كو كاریزمایه‌ك بۆ ده‌نگده‌رانی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئه‌م پاشه‌كێیه هه‌بوو، به‌ڵام پرسی تاپۆكردنی موڵك و ماڵه‌كان له‌سه‌ر كوڕانی نه‌وشیروان مسته‌فا (به‌تایبه‌تیش تاپۆكردنی گردی زه‌رگه‌ته مه‌كۆی سه‌ره‌كی بزوتنه‌وه‌كه) كه وه‌كو "ته‌وریسی سیاسی" گۆڕان له‌سه‌ر كوڕه‌كان ده‌نگدانه‌وه‌ی گه‌وره‌ی به‌دوای خۆیدا هێنا، هه‌روه‌ها ناكۆكی نێوان سه‌ركرده به‌ته‌مه‌نه‌كان "پیره‌كان" له‌ناو خۆیان له‌لایه‌ك و له‌گه‌ڵ گه‌نجه‌كان له‌لایه‌كی تر، كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌سه‌ر نائومێدبوونی ده‌نگده‌رانی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه هه‌بوو، ئه‌مه له‌پاڵ ئه‌و نائومێدییه‌ی كه به‌شدارییه شكستخواردووه‌كه‌ی بزوتنه‌وه‌كه‌یان له حكومه‌ت دروستی كردبوو. گۆڕان كه له كابینه‌ی هه‌شته‌می حكومه‌تدا له‌گه‌ڵ پارتی توشی بنبه‌ستی سیاسی بوو و له حكومه‌ت و په‌رله‌مان وه‌ده‌رنرا، دوای مردنی نه‌وشیروان مسته‌فا، له‌بری تێهه‌ڵچوونه‌وه به پێگه‌ی جه‌ماوه‌ریی خۆی و هۆكاری داكشانی ده‌نگه‌كانی، بڕیاریدا جارێكی تر بچێته‌وه ناو هاوپه‌یمانێتیی سیاسی له‌گه‌ڵ پارتی و به‌شداری كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌ت بكات، ئه‌م به‌شدارییه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه جێگای ناڕه‌زایه‌تی بوو بۆ به‌شێكی زۆری ده‌نگده‌رانی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه، سه‌ركرده‌كانی بزوتنه‌وه‌كه بۆ به‌رده‌م میدیاو رایگشتی، بابه‌تی چاكسازییان كرد به‌به‌هانه‌ی به‌شداریكردن له حكومه‌ت، به‌ڵام له پشتی په‌رده‌وه هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كه‌یان بۆ لاوازی دۆخی دارایی بزوتنه‌وه‌كه ده‌گه‌ڕانده‌وه، واتا وه‌كو سه‌رچاوه‌یه‌كی دارایی بۆ گۆڕان ته‌ماشای پرۆسه‌ی به‌شداریكردنیان له حكومه‌ت ده‌كرد، ئێستا كه ئیتر كابینه‌ی نۆیه‌م له دواین رۆژه‌كانی ته‌مه‌نی خۆیدایه و چوار ساڵی پڕ له قه‌یران و كێشه‌ی به‌ڕێكردووه، عومه‌ر سه‌ید عه‌لی رێكخه‌ری ده‌ستله‌كاركێشا‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌رپرسیارێتیی به‌شداریكردن له حكومه‌ت ده‌خاته‌ئه‌ستۆی جڤاتی نیشتمانی بزوتنه‌وه‌كه‌ی. له چوار ساڵی رابردوودا، به‌رده‌وام بابه‌تی كشانه‌وه له حكومه‌ت یه‌كێك له پرسه گه‌رمه‌كانی ناوخۆی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بووه، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته له‌لایه‌ك بۆ دروستكردنی فشار له‌سه‌ر پارتی و پڕكردنه‌وه‌ی پۆستی زیاتری حكومی به‌كارهێنراوه، له‌لایه‌كی تر بۆ راگرتنی ده‌نگه ناڕازییه‌كانی ناوخۆی گۆڕان كه دژ به به‌شداریكردن له حكومه‌ت بوون، ته‌نانه‌ت له‌سه‌ره‌تای ئازاری 2022دا جڤاتی نیشتمانی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بڕیاریدا له‌سه‌ر كشانه‌وه له حكومه‌ت، به‌ڵام ئه‌وانه‌ی ده‌بوو بڕیاره‌كه بخه‌نه بواری جێبه‌جێكردن، خۆیان له‌ناو حكومه‌ت بوون و بڕیاره‌كه‌یان په‌كخست. هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی عێراق كه ئۆكتۆبه‌ری 2021 به‌ڕێوه‌چوو، سه‌ره‌تای قۆناغێكی نائومێدكه‌ری تر بوو بۆ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، بۆ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه گۆڕان به هاوپه‌یمانێتیی له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی به‌شداری كرد، هه‌ڵبژاردنه‌كه به‌شێوه‌ی فره‌بازنه‌یی بوو، ده‌نگی گۆڕان توشی داڕمان هات و ته‌نیا (22 هه‌زارو 91) ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا، ئه‌مه دواجار خانه‌ی راپه‌ڕاندن و عومه‌ر سه‌ید عه‌لی رێكخه‌ری گشتی بزوتنه‌وه‌كه‌ی ناچاركرد ده‌ستله‌كاربكێشنه‌وه. له‌وكاته‌وه تائێستا بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان سه‌ری نییه، عومه‌ر سه‌ید عه‌لی پێشوازی له میوانه‌كانی بزوتنه‌وه‌كه ده‌كات، به‌ڵام میدیای گۆڕان وه‌كو رێكخه‌ری گشتی ناوی ناهێنێت، كۆتا رۆژه‌كانی 2023 هه‌وڵێك هه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی خانه‌ی راپه‌ڕاندن و رێكخه‌ری گۆڕان هه‌ڵبژێردرێن، به‌ڵام به‌هۆی ناكۆكی چیا نه‌وشیروان مسته‌فاو عومه‌ر سه‌ید عه‌لییه‌وه ئه‌م هه‌وڵه‌ش شكستی هێنا، له‌بری هه‌ڵبژاردن خانه‌و رێكخه‌ر، دوو به‌ره ناكۆكه‌كه رێككه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كۆنفرانس بكه‌ن، 21ی ئه‌م مانگه كۆنفرانسیان كرد، كۆنفرانسه‌كه به‌پله‌ی یه‌كه‌م بۆ ئه‌وه بوو بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق توشی گرفتی یاسایی نه‌بێت و خۆی نوێ بكاته‌وه، به‌ڵام ناكۆكییه‌كانی نێوان چیا نه‌وشیروان مسته‌فاو عومه‌ر سه‌ید عه‌لی قوڵتر كرده‌وه، سه‌ید عومه‌ر له كۆنفرانسدا بۆچونه‌كه‌ی خۆی چه‌سپاند، خانه‌ی راپه‌ڕاندنی وه‌كو خۆی هێشته‌وه و له ده‌ستوری گۆڕاندا ده‌ستكاری نه‌كرا، چیا نه‌وشیروان مسته‌فا له‌بری خانه‌ی راپه‌ڕاندن داوای ده‌كرد ده‌سته‌یه‌ك بۆ به‌ڕێوه‌بردنی بزوتنه‌وه‌كه دروست بكرێت و ژماره‌ی ئه‌ندامه‌كانی له ژماره‌ی ئه‌ندامانی خانه زیاتر بێت. ئێستا ناكۆكییه‌كانی نێوان ئه‌م دوو به‌ره‌یه گه‌یشتوه‌ته ئاستی ئه‌وه‌ی، بیر له چۆڵكردنی گردی زه‌رگه‌ته ده‌كرێته‌وه، به‌شێك له لایه‌نگرانی سه‌ید عومه‌ر داوا ده‌كه‌ن باره‌گای سه‌ره‌كی بزوتنه‌وه‌كه بگوازرێته‌وه بۆ بینایه‌ك له ده‌ره‌وه‌ی گردی زه‌رگه‌ته، چونكه تاپۆی گرده‌كه به‌ناوی كوڕانی نه‌وشیروان مسته‌فاوه‌یه، به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، له‌دوای كۆنفرانس، چیا نه‌وشیروان مسته‌فا به‌نیاز بووه به‌یاننامه‌یه‌كی توند له‌سه‌ر كۆنفرانسه‌كه‌و به‌ره‌كه‌ی سه‌ید عومه‌ر ده‌ربكات، به‌ڵام نێوه‌ندگیره‌كان پێیان راگرتووه‌و له‌بری ئه‌وه له سایتی (سبه‌ی)ه‌وه راپۆرتێكی رۆژنامه‌وانی بڵاوكرایه‌وه‌و ره‌خنه له كۆنفرانسه‌كه گیرا. هه‌وڵی دوو ساڵی رابردوو له هه‌ردوو ته‌ره‌فی چیا نه‌وشیروان مسته‌فاو عومه‌ر سه‌ید عه‌لی بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ناڕازییه‌كان بۆ ناو بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان شكستی هێناوه، عوسمان حاجی مه‌حمود دوای چه‌ند گه‌ڕێكی گفتوگۆكردن و گۆڕینه‌وه‌ی نوسراوی داواكاری و مه‌رجه‌كان، ده‌رگای گفتوگۆكانی داخست، ناڕازییه گه‌نجه‌كانیش زۆرینه‌یان ئێستا سه‌رقاڵی پرۆژه‌یه‌كی سیاسی نوێن بۆ به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كورستان، دیارترین كاره‌كته‌ره‌كانی ئه‌م به‌ره‌یه (یوسف محه‌مه‌د سادق و عه‌لی حه‌مه‌ساڵح)ن. هه‌ڵبژاردن وه‌كو ئاڵنگاری به‌رده‌م گۆڕان له‌دوای شكسته گه‌وره‌كه‌ی هه‌ڵبژاردنی 2021ی په‌رله‌مانی عێراقه‌وه كه خانه‌ی راپه‌ڕاندن و رێكخه‌ری گشتی ناچار به ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه كردو بۆشایی ده‌سه‌ڵاتی له‌ناو گۆڕاندا لێكه‌وته‌وه، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه ترسی له هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ دروستبووه. بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌به‌هانه‌ی نه‌بوونی یه‌كڕیزی كورد، هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراقی له كه‌ركوك و ناوچه‌كانی تر بایكۆت كرد كه رۆژی 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023 به‌ڕێوه‌چوو، به‌ڵام بۆ هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان كه بڕیاره ئایاری ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌بچێت، ئیتر ده‌بێت خۆی یه‌كلابكاته‌وه. دواین هه‌ڵبژاردن كه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌شداری تێدا كردووه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق بوو له 2021، ئه‌وكاتیش بۆ شاردنه‌وه ئاستی دابه‌زینی ده‌نگه‌كانی، له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی نیشتمانی به لیستێك به‌شداربوو، هیچ یه‌كێك له كاندیده‌كانی سه‌رنه‌كه‌وتن بۆ په‌رله‌مان. ئه‌گه‌ر ئه‌مجاره بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستاندا بكات، دیارترین ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ده‌نگه‌كانی ده‌بێت، ئه‌مانه ده‌بن: • گۆڕان یه‌كێكه له لایه‌نه به‌شداره‌كانی حكومه‌ت، ئه‌م كابینه‌یه له چوار ساڵی ته‌مه‌نیدا دووچاری دوو قه‌یرانی دارایی گه‌وره بووه كه كاریگه‌ری له‌سه‌ر بژێوی و موچه‌ی خه‌ڵك هه‌بوو، قه‌یرانی یه‌كه‌م له 2020وه ده‌ستیپێكردو به‌هۆی بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تای كۆرۆناو دابه‌زینی نرخی نه‌وته‌وه حكومه‌تی هه‌رێم توشی مایه‌پوچی هات و ئاستی قه‌رزه‌كانیشی زیادی كرد، قه‌یرانی دووه‌م له ئازاری 2023وه ده‌ستیپێكردوه‌و تائێستا به‌رده‌وامه، ئه‌مه به‌هۆی راگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم و له‌ده‌ستدانی نزیكه‌ی 80%ی كۆی داهاته‌كانی حكومه‌ت. • سه‌رباری ئه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان پۆستی (وه‌زیری دارایی) به‌ده‌سته‌وه بووه، هیچ چاكسازییه‌كی ئه‌وتۆ له‌بواری داراییدا نه‌كراوه، ئه‌وه‌ی له‌م كابینه‌یه‌دا هه‌بوو یاسای چاكسازی بووه له موچه‌و خانه‌نشینی پله تایبه‌ته‌كان كه په‌رله‌مان ده‌ریكردو ئه‌ویش كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر رێكخستنه‌وه‌ی میلاكات و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی داهات نه‌بووه، هه‌ر چاكسازییه‌كیش له‌م كابینه‌یه‌دا كراوه، مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ت خۆی به‌خاوه‌نی ده‌زانێت و رێگه‌ی نه‌داوه وه‌زیری لایه‌نه به‌شداره‌كان باسی لێوه بكه‌ن، له‌سایه‌ی ئه‌و دۆخه‌ی داراییه‌ش كه دوای راگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وت دروستبوو، وه‌زاره‌تی دارایی وه‌كو ژمێریاریكی لێهاتووه كه چاوه‌ڕوانی هاتنی پاره له به‌غداده‌وه ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی دابه‌شی بكات و ناپه‌ژێته‌سه‌ر داڕشتنی سیاسه‌تی ئابوری هه‌رێم. • وه‌زاره‌تی ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ش كه وه‌زیره‌كه‌ی (دانا عه‌بدولكه‌ریم)ه‌و سه‌ربه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانه، له‌م كابینه‌یه‌دا به باسكردنی دروستكردنی هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ر، له‌سه‌ر ئاستی جه‌ماوه‌ریی گورزێكی تری له بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان دا، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه كه له به‌شداری یه‌كه‌مدا له حكومه‌ت له‌رێگه‌ی وروژاندنی بابه‌تی بڕینه‌وه موچه بۆ (كابانی ماڵ) كه‌وته به‌ر شه‌پۆلی ره‌خنه‌و زۆرجاریش گاڵته‌جاڕی، له‌م كابینه‌یه‌دا به دروستكردنی هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ر دۆخه‌كه‌ی خراپتر كرد، به‌تایبه‌تیش له‌سایه‌ی دۆخێكی دارایدا كه حكومه‌ت توانای دابینكردنی موچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌رانی نییه، دوو گرنگترین پرۆژه له سنوری پارێزگای سلێمانی كه پێشتر مه‌ڵبه‌ندی سه‌ره‌كی ده‌نگده‌رانی گۆڕان بووه، له‌سه‌رده‌می ئه‌م وه‌زیره‌دا به‌ته‌واونه‌كراوی به‌جێهێڵدراون كه ئه‌وانیش رێگای دوو سایدی كه‌لار- ده‌ربه‌ندیخان و رێگای دوو سایدی دوكان- رانیه‌یه، كه دوو رێگای مه‌ترسیدارن و زۆرترین قوربانیانی هاتوچۆیان تێدایه، عومه‌ر سه‌ید عه‌لی له كۆنفرانسی دووه‌می گۆڕاندا وتی:" به‌شێكی شكستی جێبه‌جێ نه‌كردنی كارنامه‌ی حكومه‌ت، رووی تیمه حكومییه‌كه‌ی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ده‌گرێته‌وه". • به‌گشتی نوێنه‌رانی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه له پۆسته حكومییه خۆجێییه‌كان و پۆستی وزاری و راوێژكارو به‌ڕێوه‌به‌ره گشتییه‌كان جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیان نیشان نه‌داوه كه هاوتا له‌گه‌ڵ بانگه‌شه‌كانی بزوتنه‌وه‌كه‌یان بۆ چاكسازیكردن بێته‌وه، سه‌رباری ئه‌مه ژماره‌یه‌كیان به‌تۆمه‌تی گه‌نده‌ڵی لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا كراوه‌و تێیاندایه روبه‌ڕووی دادگا كراوه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش به‌راده‌ی خۆی كاریگه‌ری له‌سه‌ر نائومێدكردنی ده‌نگده‌رانی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه هه‌بووه. • دۆخی ناوخۆیی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ئاڵنگارییه‌كی تره له‌به‌رده‌م ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه بۆ هه‌ڵبژاردن، ئه‌گه‌ر تا ئه‌وكات هه‌ردوو به‌ره ناكۆكه‌كه (عومه‌ر سه‌ید عه‌لی و چیا نه‌وشیروان مسته‌فا) له‌سه‌ر چۆنیه‌تی رێكخستنه‌وه‌ی گۆڕان و هه‌ڵبژاردنی جڤاتی نیشتمانی و دواتریش هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی خانه‌ی راپه‌ڕاندن و رێكخه‌ری گشتیی نه‌گه‌نه رێككه‌وتن، ره‌نگه گۆڕان به‌شداری هه‌ڵبژاردنی داهاتوو نه‌كات. • دروستبوونی لیست و حزبی نوێی هه‌ڵبژاردن، به‌تایبه‌تیش لیستی لاهور شێخ جه‌نگی و لیستی گه‌نجه ناڕازییه‌كانی گۆڕان كه یوسف محه‌مه‌د سادق و عه‌لی حه‌مه‌ساڵح كاری بۆ ده‌كه‌ن. بزووتنەوەی گۆڕان و هەڵبژاردن بە ژمارە بزووتنەوەی گۆڕان لە ساڵی 2009ەوە تائێستا بەشداری لە (8) پرۆسەی هەڵبژاردنی گشتی لە هەرێمی كوردستان كردووە: • لە یەكەم بەشداریدا بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان له 2009دا (25) كورسی بەدەستهێنا، لەكۆی (2 ملیۆن و 518 هەزار) دەنگدەر، (445) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (18%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە. • لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2021، بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (3 ملیۆن و 450 هەزار) دەنگدەر، تەنیا (22) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە، بەرێژەی (0.6%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە. • لە هەڵبژاردنی 2010، گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (298 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2021دا گۆڕان لە سلێمانی (17 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە. • لە هەڵبژاردنی 2010، بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (103 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2021دا بزوتنەوەی گۆڕان لە هەولێر (4 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە. راپۆرتی پەیوەندیدار بەشی دووەم:یه‌كێتیی به خه‌یاڵی كه‌ركوكه‌وه ده‌یه‌وێت كوردستان بباته‌وه بەشی یەكەم: پارتی له یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌ی دوای كۆنگره‌دا
.jpg)
درەو: ژمارەیەك لە مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە هەوڵدان بۆ درووستكردنی لیستێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام مامۆستایانی ناڕازی ئەو لیستە رەت دەكەنەوەو بە سیناریۆی دەسەڵاتی لەقەڵەم دەدەن. ئالان حەمەخەسرەو، یەكێك لەو مامۆستایانەی كە سەرپەرشتی لیستی مامۆستایان و فەرمانبەران دەكات، بە (درەو)ی راگەیاند: ئێمە كۆمەڵێك لە مامۆستایان و فەرمانبەران و چالاكوانانی مافی مرۆڤ هەوڵ دەدەین بۆ درووستكردنی لیستێك بەناوی (مامۆستایان و فەرمانبەران) بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەوڵێكی زۆرمان داوە بۆ كۆكردنەوەی دەنگە ناڕازییەكان لە هەولێر، لە دهۆك ، لە زاخۆ ، سلێمانی، هەوڵ دەدەین بۆ بەدیهێنانی مافی مامۆستایان و فەرمانبەران و بەڵێن دەدەین بەرگریكاری سەرسەختی مافەكانی مامۆستایان و فەرمانبەران بین، ئێستا ئێمە بەردەوام هاوشان لەگەڵ مامۆستایان وفەرمانبەران لە خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكاندا لە پشتی مامۆستایانین و بەرگریكاری مافەكانیانین، لیستەكەی ئێمە كاری سیاسی دەكەین و جیاواز لە كارو بەرنامەی ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی . ئەو مامۆستاو فەرمانبەرانەی سەرپەرشتی لیستی (مامۆستایان و فەرمانبەران) دەكەن: • ئالان حەمە خەسرەو مامۆستا • بەختیار لەتیف عەلی مامۆستا • نەوزاد رەحیم فەتاح فەرمانبەر • رەزا ئەحمەد مەحمود فەرمانبەر • دڵشاد سلێمان بەكر مامۆستا لەبەرامبەردا ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازای دەڵێن: پێكهێنانی لیستی (مامۆستایان و فەرمانبەران) بۆ هەڵبژاردن سیناریۆی دەسەڵاتە دژی خەباتی مامۆستایان درەو: 🔹 ڕوونکردنەوەی ئەنجومەنی مامۆستایانی ناڕازی سەبارەت بە دروستکردنی لیست بۆ هەڵبژاردن مامۆستایان کە ئێستا ڕابەرایەتی ناڕەزایەتییەکانی کۆمەڵگەو شەقامی کوردی دەکەن، خەبات و شۆڕشە سپییەکەیان بووەتە جێگەی تێڕامانی هەموان و هەراسانکردنی دەسەڵات و هەم بوونەتە جێی ئومێدو متمانەی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان. سەرباری فشارو هەڕەشەی جۆراو جۆر، بۆ کۆتایهێنان بە خەباتی ڕەواو شۆڕشی مامۆستایان، بە هۆنینەوەی سیناریۆی جیاواز، دەسەڵاتی کوردی، بەردەوام هەوڵیداوە درزو بۆشایی لە نێوان مامۆستایاندا بسازێنێ و ڕیزی مامۆستایان پەرت بکات. دواهەمین سیناریۆی دەسەڵات دژ بە خەباتی مامۆستایان، بڵاوکردنەوەی دەنگۆی دروستکردنی لیستە بۆ هەڵبژاردن بەناوی " لیستی مامۆستایان و فەرمانبەران"نەوە. ئێمە لە ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی، ئەو دەنگۆ و هەواڵە بەتەواوی ڕەتدەکەینەوەو بە هەموولایەکی ڕادەگەیەنین کە ئەوە هەواڵێکی چەواشەکارانەو سیناریۆیەکی ناشیرینە دژ بە خەبات و داوا ڕەواکانی مامۆستایان. هاوکات، ئەوەش ڕادەگەیەنین کە هەرکەس و گروپێک بەناوی مامۆستایانەوە لیست بۆ هەڵبژاردن دروست بکەن، ئەوە لێدانی ڕاستەوخۆیە لە خەبات و شۆڕشی سپی مامۆستایان و ئێمە دژی دەوەستینەوە. ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی ٣٠/١/٢٠٢٤ تا ئێستا وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاری نەكراوە، بڕیارە لە 4ی شوباتی 2024 دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی لەسەر یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بدات و هەرێمی كوردستان بكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن، پرسی كۆتاكانی پەرلەمانی كوردستانیش هەڵدەوەشێتەوە یاخود دابەشدەكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا. چاوەڕوان دەكرێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتووی كوردستان چەند لیستێكی نوێ درووست بكرێت، چاوەڕوان دەكرێت لیستە نوێیەكان زیاتر لە سنوری پارێزگای سلێمانی بێت ئەمەش كێبەركێی توند لە نێوان لیستەكانی هەڵبژاردن درووست دەكات و كورسیەكان زیاتر دابەش دەكات.
.jpg)
" درەو: ئەمڕۆ جەیمس گۆڵدمان كونسوڵی گشتیی نوێی بەریتانیا لە هەرێمی كوردستان و وەفدی هاوڕێی سەردانەی ئوفیسی دامەزراوەی میدیایی (درەو)یان كرد، بەمەبەستی وەرگرتنی بۆچوونی (دامەزراوەی میدیایی درەو) سەبارەت بە ئازادی رۆژنامەگەری و بیرۆرای ئازاد لە هەرێمی كوردستان، دۆخی موچەو بژێوی خەڵك، داهاتووی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، (درەو) بە راپۆرت و كتێب و بڵاوكراوەكانی خۆی بە ئامار و داتا دۆخی رۆژنامەگەری و موچەو خستە بەردەست كونسوڵی بەریتانیا.
(دره‌و): یه‌كێك له گه‌وره‌ترین پاڵاوگه‌كانی نه‌وت له سنوری هه‌ولێر ئاگری گرت، به‌رگری شارستانی به 8 كاتژمێر ئاگره‌كه‌ی كوژانده‌وه. پاڵاوگه‌ی نه‌وتی "ئه‌مین" ئاگری گرت، ئه‌م پاڵاوگه‌یه ده‌كه‌وێته سه‌ر رێگای هه‌ولێر- گوێرو یه‌كێكه له پاڵاوگه گه‌وره‌كان، به‌هۆیه‌وه سێ كه‌س برینداربوون. ئاگره‌كه به‌ره‌به‌یانی ئه‌مڕۆ كه‌وته‌وه، به‌رگری شارستانی دوای (8) كاتژمێر ئاگره‌كه‌ی كۆنترۆڵكرد. كوره‌یه‌ك له پاڵاوگه‌كه‌دا هه‌یه، پله‌ی ئاگری ئه‌م كوره‌یه زیادكراوه، به‌هۆیه‌وه ئاگركه‌وتنه‌وه‌كه روویداوه، ئه‌مه به‌پێی قسه‌ی موقه‌ده‌م كاروان میراوده‌لی وته‌بێژی به‌رگری شارستانی هه‌ولێر. له 25ی ئازاری 2023وه هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم كه رۆژانه 400 هه‌زار به‌رمیل بوو، بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا راوه‌ستاو له‌وكاته‌وه ده‌ستیپێنه‌كردوه‌ته‌وه، ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم به‌شێكی نه‌وتی به‌رهه‌مهێنراو ره‌وانه‌ی پاڵاوگه‌كان ده‌كه‌ن بۆ ساغكردنه‌وه‌ی له بازاڕه‌كانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستاندا.
(دره‌و): له‌نامه‌یه‌كدا بۆ لیژنه‌ی كاروباری ده‌ره‌وه له ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئه‌مریكا، كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان داوا له ئه‌مریكا ده‌كه‌ن یارمه‌تی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بدات و هه‌رێم وه‌كو هاوپه‌یمانێكی ئه‌منیی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه ناوده‌به‌ن. گروپی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان كه به "ئه‌پیكور" ناسراوه‌و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له‌خۆده‌گرێت، راگه‌یه‌ندراوێكی بڵاوكرده‌وه. ئه‌پیكور داوا له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ده‌كات به‌ر له سه‌ردانه چاوه‌ڕوانكراوه‌كه‌ی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بۆ كۆشكی سپی، حكومه‌تی فیدراڵی عێراق قایل بكات به ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان. ئه‌پیكور ده‌ڵێ" راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاو كه بۆ ماوه‌ی زیاتر له 10 مانگه به‌ردوامه، هه‌روه‌ها پرسی بودجه‌ی فیدراڵی كه چاره‌سه‌ر نه‌كراوه له‌گه‌ڵ مه‌رجه‌كانی گرێبه‌ست و پاره‌ی پێشوو و داهاتووی كۆمپانیاكانی نه‌وت، هه‌ڕه‌شه له سه‌قامگیری دارایی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ن، كه هاوپه‌یمانی ئه‌منیی ئه‌مریكایه له ناوچه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. گروپی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان باس له بایه‌خی ئه‌مریكاو وه‌به‌رهێنانی نێوده‌وڵه‌تی له هه‌رێمی كوردستان ده‌كات و نوسیویه‌تی: كۆی وه‌به‌رهێنانی بیانی له‌م ناوچه‌یه زیاتر له 10 ملیار دۆلاره‌و پێویسته پارێزگاری له‌م به‌رژه‌وه‌ندییانه بكرێت. " بانگه‌واز له كۆنگرێسی ئه‌مریكا ده‌كه‌ین رێوشوێنی خێرا بگرێته‌به‌ر بۆ یارمه‌تیدانی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاوی هه‌رێمی كوردستان، كه بۆ ماوه‌ی زیاتر له 10 مانگه كاریگه‌ریی له‌سه‌ر زیاتر له 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه داناوه‌و ئه‌مه كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئابوری ناوچه‌كه‌و سه‌قامگیرییه‌كه‌ی ده‌بێت، له‌كاتێكدا كه ئاڵۆزی له‌ناوچه‌كه په‌ره‌ده‌سه‌نێت". هه‌ر له‌و نامه‌یه‌دا بۆ كۆنگرێسی ئه‌مریكا، كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان داوا ده‌كات ئه‌مریكا له كۆنگرێسه‌وه سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق هانبدات بۆ چاره‌سه‌ری ته‌نگژه‌ی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌ی نه‌وت و پاڵپشتی له‌و هه‌وڵانه بكات كه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی ته‌واوه‌تی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌ئارادان، ئه‌مه به كارێكی گرنگ بۆ سه‌قامگیری و ئاسایشی ئابوری ناوچه‌كه ناوده‌بات. مایڵز بی كاگینز وته‌بێژی گروپی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان رایگه‌یاند" پێویسته سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بیسه‌لمێنێت كه پابه‌نده به سه‌ركردایه‌تی حكومه‌ته‌كه‌ی بۆ پێشكه‌شكردنی چاره‌سه‌ری سودبه‌خش به‌هه‌ردوولاو بۆ له‌مه‌ودوا له‌ڕووی ئابورییه‌وه هه‌رێمی كوردستان ناخنكێنێت". "ئه‌م چاره‌سه‌ره بریتییه له ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بۆ بازاڕه‌كانی جیهان له‌گه‌ڵ گه‌ره‌نتیكردنی پێدانی پاره‌و گرێبه‌ستی كۆمپانیا خۆرئاوایی و ئه‌مریكییه‌كان بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی كاره‌كانیان" وته‌بێژه‌كه‌ی ئه‌پیكور وا ده‌ڵێ.
.jpg)
درەو: نزیكەی (50) رۆژ بەسەر دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمدا تێپەڕ دەبێت، هەرێم چاوی لە (618) ملیارەكەی بەغدایە، ئێستا كورد خاوەنی (63) پەرلەمانتارە لە بەغداد، مانگانە یەكی (23) ملیۆن دینار دەچێتە سەر ئەژماری بانكیان، بەڵام مامۆستایانی ناڕازی پەرلەمانتاران بەكەمتەرخەمتەر دەزانن لە ئاست بەدەمەوەچوون داواكاری و موچەی موچەخۆرانی هەرێم. مامۆستا شنە عەلی خەیات لە دەستەی مامۆستایانی ناڕازی لە (گفتوگۆی درەو)دا رایگەیاند: بەداخەوە پەرلەمانتارانی كورد لە بەغداد زۆر كەمتەرخەمن، دەبوایە لە بری مامۆستایانی ناڕازی لە بەغداد كاریان بكردایە. كورد (63) پەرلەمانتاری هەیە لە عێراق، (جگە لە وەزیرو پۆستە باڵاكانی كورد) ئەو پارەیەی مانگانە دەچێتە سەر ئەژماری بانكی هەر پەرلەمانتارێك، (23) ملیۆن و 200 هەزار) دینارە. پەرلەمانتارێكی كورد لە بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو پارەیەی دەخرێتە سەر ئەژماری بانكی پەرلەمانتارێك (23 ملیۆن و 400 هەزار) دینارە بەم شێوەیە: 🔹 كۆی موچەی مانگێكی پەرلەمانتار: (6 ملیۆن و 400 هەزار ) دینارە، (4 ملیۆن) دینار موچەی بنەڕەتی و (2ملیۆن و 400) هەزار دینار دەرماڵەی میوانداریی. 🔹مانگانە بڕی ( 3 ملیۆن) دینار بۆ كرێی خانوو یان شوقەی پەرلەمانتار خەرجدەكرێت 🔹 مانگانە بڕی ( 16 ملیۆن و 800هەزار) دینار دەخرێتە سەر ژمارە بانكی پەرلەمانتارێكی عێراق، بۆ ستافێكی (16) كەسی لە ( پاسەوان و سكرتێر و راگەیاندندكار)بۆ پەرلەمانتارێك دابین دەكرێت، موچەی هەر پاسەوانێك ئەگەر هاوسەری هەبێت ( ملیۆن و 80 هەزار) دینار ئەگەر هاوسەری نەبێت (950 هەزار) دینارەو بە نزیكەی كۆی پارەی پاسەوان كە دەخرێتە سەر ئەژماری بانكی پەرلەمانتارەكە زیاتر لە ( 16 ملیۆن و 800 هەزار) دینارە، پەرلەمانتار خۆی ئازادە لە شێوازی دابەشكردنی، بەشێك لە پەرلەمانتاران ئەو بڕە پارەیە نادەنە ئەو ستافەو برێكی كەمیان دەدەنێ و دەوامیان پێناكەن. 🔹 كۆی گشتی ئەو پارەیەی بۆ پەرلەمانتارێكی عێراق مانگانە خەرج دەكرێت بریتیە لە ( 23 ملیۆن و 200 هەزار) دینارە لەگەڵ چەند ئیمتیازێكی تر. 🔹 ژمارەی ئەندامانی پەرلەمانی عێراق (329) كەسە، ژمارەی پەرلەمانتارانی كورد (63) پەرلەمانتارە، كۆی ئەو پارەیەی دەخرێتە سەر ئەژماری بانكیان ( ملیارێك و 461 هەزار) دینار . پەرلەمانتارانی فراكسیۆنە كوردیەكان: - فراكسیۆنی پارتی: 31 پەرلەمانتار - فراكسیۆنی یەكێتی: 18 پەرلەمانتار - فراكسیۆنی نەوەی نوێ: 9 پەرلەمانتار - فراكسیۆنی یەكگرتوو: 4 پەرلەمانتار - فراكسیۆنی كۆمەڵ: 1 پەرلەمانتار نوێنەرانی كورد: - سەرۆككۆماری عێراق جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری دەرەوە - جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق - وەزیری ئاوەدانكردنەوە - وەزیری داد - وەزیری ژینگە - جێگری وەزیری دارایی - جێگری وەزیری نەوت
.jpg)
راپۆرت: دره‌و بەشی دووەم هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كه‌م ئاڵنگارییه روبه‌رووی یه‌كێتیی دوای كۆنگره‌ی پێنجه‌م ده‌بێته‌وه، ئه‌م یه‌كێتییه نوێیه به‌سودوه‌رگرتن له په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئێران، له به‌غداده‌وه فشاری له‌سه‌ر نه‌یاره ناوخۆیی و ده‌ره‌كییه‌كانی توندكردوه‌ته‌وه، له رێگه‌ی گۆڕینی یاسای هه‌ڵبژاردن و به‌كارهێنانی شێوازه‌كه‌ی پارتی بۆ ئیداره‌دان هه‌ڵبژاردن، ده‌یه‌وێت هاوشێوه‌ی كه‌ركوك هه‌ڵبژاردنی كوردستانیش بباته‌وه، لە پارێزگای سلێمانی كە مەڵبەندی سەرەكی دەسەڵاتداریی خۆیەتی، یەكێتیی لەنێوان دوو هەڵبژاردنی رابردوودا ژمارەی دەنگەكانی لە (258) هەزار دەنگەوە بۆ (124) هەزار دەنگ دابەزیوە، بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو، یەكێتیی لەناوچەی خۆی روبەرووی سەرهەڵدانی لانی كەم دوو لیستی نوێ دەبێتەوە، ئه‌و ئاڵنگارییانه چین كه روبه‌ڕووی یه‌كێتیی ده‌بنه‌وه، ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا. دۆخی حزبه‌كان له‌زنجیره‌یه‌ك راپۆرتدا هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م هه‌ستیارترین هه‌ڵبژاردندایه له مێژووی خۆیدا، ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی 1992 تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی كورد بووبێت له‌وه‌ی ئایا دوای كشانه‌وه‌ی رژێمی به‌عس له ناوچه كوردییه‌كان، كورد توانای به‌ڕێوه‌بردنی خۆی هه‌یه، ئه‌وا هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره تاقیكردنه‌وه ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئایا دوای 32 ساڵی حوكمڕانیی نیمچه سه‌ربه‌خۆی خۆی، كورد ده‌توانێت پارێزگاری له‌و فیدراڵیه‌ت و نیمچه سه‌ربه‌خۆییه بكات كه به‌ده‌ستیهێناوه؟ بۆ تێگه‌یشتن له دۆخی كورد له ئێستادا، خوێندنه‌وه بۆ دۆخی حزبه‌كان له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆی خۆیان و له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌یان، هه‌ندێك ئاماژه نیشان ده‌دات، (دره‌و) به زنجیره‌یه‌ك راپۆرت شیكاریی بۆ دۆخی هه‌موو ئه‌و حزب و گروپه سیاسییانه ده‌كات كه به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌كه‌ن. به‌شی دووه‌م: یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان یه‌كێتیی ساڵی 1975 دامه‌زراوه، واتا ئه‌مساڵ ته‌مه‌نی ده‌بێت به (49 ساڵ)و له یوبیلی زێڕینی خۆی نزیكبووه‌ته‌وه، ئه‌م حزبه له كۆی نزیكه‌ی (6 ملیۆن) كه‌س له دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان خاوه‌نی (100 هه‌زار) ئه‌ندامه، واتا به‌گوێره‌ی ئه‌ندام بێت یه‌كێتیی رێژه‌ی نزیكه‌ی 2%ی كۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی كوردستانی عێراق پێكده‌هێنێت. یەكێتیی كه خۆی زاده‌ی جیابوونه‌وه‌و ئینشیقاق بوو له پارتی، لەسەرەتای دامەزراندنییەوە، لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەی سیاسی (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، هێڵی گشتی) دروستبوو، بۆیه له ته‌مه‌نی خۆیدا روبه‌ڕووی چه‌ندین جیابونه‌وه‌و په‌رتبوون هاتووه، دیارترینیان جیابونه‌وه‌ی حزبی سۆسیالیست (حسك) له ساڵی 1981و ئاڵای شۆڕش له 1984و جیابونه‌وه‌ی نه‌وشیروان مسته‌فاو دروستبوونی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له 2009، دواتر جیابونه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵح له 2018، ئه‌م جیابونه‌وانه دواجارو دوای 48 ساڵ له دامه‌زراندنی یه‌كێتیی، بارودۆخێكیان دروستكرد حزبه‌كه به‌ته‌واوه‌تی بكه‌وێته ده‌ست ماڵباتی جه‌لال تاڵه‌بانی، وه‌كو یه‌كێك له دامه‌زرێنه‌ره‌كانی حزبه‌كه، له 8ی ته‌موزی 2021دا له‌ناو ماڵباتی جه‌لال تاڵه‌بانیشدا په‌رتبونێك روویداو ئامۆزاكان (كوڕانی جه‌لال تاڵه‌بانی و شێخ جه‌نگی) له‌یه‌ك ترازان. دۆخی ناوخۆیی یه‌كێتیی یه‌كێتیی 27ی ئه‌یلولی 2023 كۆنگره‌ی پێنجه‌می خۆی به‌ست، ئه‌مه كۆنگره‌ی یه‌كلابونه‌وه‌ی ته‌واوه‌تی یه‌كێتیی بوو بۆ كوڕانی جه‌لال تاڵه‌بانی سكرتێری كۆچكردووی حزبه‌كه، ئه‌م كۆنگره‌یه بافڵ تاڵه‌بانی كرد به خاوه‌نی ده‌سه‌ڵاتی یه‌كه‌م و كۆتایی یه‌كێتیی و هیچ ده‌سه‌ڵاتێكی بۆ ئۆرگانه‌كانی تری حزبه‌كه نه‌هێشته‌وه. له‌م كۆنگره‌یه‌دا گروپێكی تر له سه‌ركرده كۆنه‌كانی یه‌كێتیی له حزبه‌كه‌یان دابڕان و به‌شداری كۆنگره‌یان نه‌كرد، له دیارترینیان (مه‌لا به‌ختیار- به‌رهه‌م ساڵح- مه‌حمود سه‌نگاوی- عه‌دنان حه‌مه‌ی مینا- عه‌دنان موفتی)، ئه‌وانه‌شی كه مانه‌وه‌و به‌شدارییان كرد، له پێگه‌و ده‌سه‌ڵاتیان درا، ئه‌م كۆنگره‌یه كۆتایی به هه‌ردوو گروپی كه‌ركوكی و جافه‌كان هێنا، كوڕه‌كانی كۆسره‌ت ره‌سوڵیش كه له‌دوای 8ی ته‌موزو وه‌ده‌رنانی لاهور شێخ جه‌نگییه‌وه پشتیوانیان له كوڕه‌كانی تاڵه‌بانی كرد، مانه‌وه‌و له مه‌كته‌بی سیاسی و په‌یوه‌ندییه‌كانی یه‌كێتیدا پۆستیان وه‌رگرت، تائێستا شه‌راكه‌ته‌كه‌یان له‌گه‌ڵ كوڕانی تاڵه‌بانی به‌رده‌وامه، له‌كاتێكدا دوو جومگه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی یه‌كێتیی (دارایی+ هێزی چه‌كدار) به‌ته‌واوه‌تی كه‌وته ده‌ست بافڵ تاڵه‌بانی. ئه‌وه‌ی ده‌بینرێت له‌دوای كۆنگره‌ی پێنجه‌مه‌وه جۆرێك له بڕیاری مه‌ركه‌زی بۆ یه‌كێتیی گه‌ڕاوه‌ته‌وه، كه چه‌ندین ساڵ بوو به‌ده‌ست نه‌بوونی ئه‌م شێوازه له بڕیاردانه‌وه ده‌یناڵاند، به‌ڵام جموجوڵه‌كانیش له ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتیی كۆتاییان نه‌هاتووه، لاهور شێخ جه‌نگی له ده‌ره‌وه ئاماده‌كاری بۆ دروستكردنی لیست بۆ هه‌ڵبژاردنی خولی داهاتووی په‌رله‌مانی كوردستان ده‌كات، جافه‌كان به‌دیاریكراویش (مه‌حمود سه‌نگاوی و عه‌دنانی حه‌مه‌ی مینا) چه‌ند رۆژی رابردوو گورزێكیان له‌لایه‌ن (حامیدی حاجی غالی)یه‌وه لێدراو سه‌نته‌ری عێل به‌گی جافیان لێوه‌رگیرایه‌وه، كه ساڵانی رابردوو له‌سه‌ر دارایی یه‌كێتیی به‌كاریانده‌هێنا بۆ كۆكردنه‌وه‌ی خه‌ڵكی هوزی جاف، حامیدی حاجی غالی به دوركه‌وتنه‌وه‌ی له مه‌حمود سه‌نگاوی و عه‌دنانی حه‌مه‌ی مینا هه‌نگاوێك له بافڵ تاڵه‌بانی نزیكبووه‌و دوێنێ بافڵ تاڵه‌بانی پۆستێكی به‌ناوی لێپرسراوی (نوسینگه‌ی پێكهاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان) پێ به‌خشی، كه راسته‌وخۆ سه‌ربه مه‌كته‌بی سه‌رۆكی یه‌كێتییه. كاسته كۆنه‌كه‌ی تری سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتیی كه له‌چوارچێوه‌ی ئه‌نجومه‌نێكدا به‌ناوی (ئه‌نجومه‌نی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی یه‌كێتیی) كۆدەكرێنەوەو جه‌عفه‌ر شێخ مسته‌فا كراوه به سه‌رۆكیان، دوای نزیكه‌ی چوار مانگ له كۆنگره، هێشتا ئه‌نجومه‌نه‌كه‌یان كارا نه‌كراوه، به‌مدواییه بینای كۆنی مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتیی تابلۆی ئه‌نجومه‌نی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له‌سه‌ر دانرا، به‌ڵام ئه‌ندامه‌كانی ئه‌نجومه‌نه‌كه هێشتا دیاری نه‌كراون و بافڵ تاڵه‌بانی دایانده‌نێت، واتا ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ش له‌ژیر كۆنترۆڵی سه‌رۆكی حزبدایه، دیارترین ئه‌و كه‌سانه‌ی بۆ ئه‌ندامێتیی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه كاندیدن بریتین له هه‌ریه‌كه له (مستەفا چاوڕەش- دلێر سەید مەجید- جەمیل هەورامی- فەرید ئەسەسەر- روناك شێخ جەناب- نەرمین عوسمان- سامان گەرمیانی). ئیستا دیارترین ئه‌و كاره‌كته‌ره سیاسیانه‌ی كه له ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتین و جۆرێك له جموجوڵی سیاسییان هه‌یه بریتین له هه‌ریه‌كه له (مه‌لا به‌ختیار) كه جوڵه‌ی ئاشكرا ده‌كات، ئه‌وی تر (به‌رهه‌م ساڵح)ه كه به شاراوه‌یی هه‌نگاوه سیاسییه‌كانی هه‌ڵده‌گریت. سه‌رباری ئه‌وه‌ی تا هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كه بڕیاره ئایاری ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌بچێت، پێشینی ئه‌وه ناكرێت كاره‌كته‌ره ناڕازییه‌كانی یه‌كێتیی هیچ جوڵه‌یه‌كی ئه‌وتۆی سیاسی بكه‌ن و خۆیان له‌ناو گروپ و لیستی سیاسیدا رێكبخه‌ن (جگه له لاهور شێخ جه‌نگی كه هه‌وڵێكی هه‌یه بۆ دروستكردنی لیست له‌گه‌ڵ ناڕازییه‌كانی ناو یه‌كێتیی و ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتیی)، به‌ڵام ده‌كرێت له دورمه‌ودادا ئه‌م گروپانه‌ی ناڕه‌زایه‌تیی له‌ژێر چه‌ترێكدا كۆبكرێنه‌وه، به‌تایبه‌تیش مه‌لا به‌ختیار كه له‌دواین كتێبیی خۆیدا كه چاوپێكه‌وتنێكه، به ئاشكرا باس له‌وه ده‌كات ئه‌گه‌ر گۆڕانكاری له‌ناو یه‌كێتیدا نه‌كرێت، له یادی زێڕینی یه‌كێتیدا (واتا یادی 50 ساڵه‌ی دامه‌زراندنی یه‌كێتیی له 2025دا) بیر له دروستكردنی حزب ده‌كاته‌وه‌و له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ش له‌گه‌ڵ هاوڕێكانیدا به‌رده‌وام له گفتوگۆدایه، به‌رهه‌م ساڵحیش به بێده‌نگی له ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتیی له جموجوڵ و هاتوچۆدایه له‌نێوان به‌غدادو واشنتۆن و ئه‌نكه‌ره‌دا. لەسەرئاستێكی تر، لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021ەوە بافڵ تاڵەبانی هەڵمەتێكی گه‌ورەی بەرێوەبردووە لەناو پێكهاتەی هێزە ئەمنییەكانی سنوری ناوچەی سەوز، لەچوارچێوەی ئەم هەڵمەتەدا هێزی چەكداری نوێی دروستكردووە، لە نمونەی هێزی (كۆماندۆ) كە لەڕووی چەك و پێداویستی سەربازییەوە پۆشتەو پەرداختره لە هێزە فەرمییەكانی دیكه، ئەم جیاكارییە هەندێك نیگەرانی بۆ فەرماندە ئەمنییەكان دروستكردووە، سەرباری ئەمەش هیزی تایبەتی بافڵ تاڵەبانییە نەك هێزێكی حكومەتی و، بەمدواییەش بەشێكی هێزی كۆماندۆی لەنزیك ماڵەكەی خۆی لە دەباشان جێگیركردووە، ناوبەناو بۆ سەركوتكردنی هەر جۆرە سەرهەڵدانێكی ناوخۆیی سودیان لێدەبینێت. یه‌كێتیی و هه‌ڵبژاردن له‌دوای كۆنگره‌ی پێنجه‌مه‌وه، یه‌كێتییه‌كه‌ی بافڵ تاڵه‌بانی یه‌كه‌م سه‌ركه‌وتنی له هه‌ڵبژاردندا له ناوچه جێناكۆكه‌كان تۆماركرد، به‌دیاریكراویش له كه‌ركوك. بۆئه‌م هه‌ڵبژاردنه بافڵ تاڵه‌بانی هه‌مان سیاسه‌تی پارتی په‌یڕه‌و كرد، سیاسه‌تی فشاركردن و دروستكردنی لیست بۆ ناوی ده‌نگده‌رانی یه‌كێتیی و ئاڕاسته‌كردنیان بۆسه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان، به‌تایبه‌تیش له كه‌ركوك. له دوو كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مدواییه‌ی مه‌كته‌بی سیاسی و سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتیدا گفتوگۆ له‌باره‌ی ئاماده‌كارییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كرا، به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، له‌م كۆبونه‌وانه‌دا سه‌ركرده‌كانی یه‌كێتیی جه‌ختیان له‌سه‌ر گواستنه‌وەی فۆرم و ستایلی كاركردنی هه‌ڵبژاردنی كه‌ركوك كردووه بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، واتا دابه‌شكردنی سه‌ركرده باڵاكانی یه‌كێتیی به‌سه‌ر چه‌ند ناوچه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن و دروستكردن و ئاماده‌كردنی لیستی ده‌نگده‌رانی یه‌كێتیی به‌تایبه‌تی هێزه ئه‌منییه‌كانی سنوری زۆنی سه‌وز كه ژماره‌یان نزیكه‌ی (130 هه‌زار) كه‌سه، فشاركردن به‌مه‌به‌ستی ئاڕاسته‌كردنیان بۆسه‌ر سندوقی ده‌نگدان، تاڕاده‌ی دیاریكردنی ئه‌و كاندیده‌شی كه ده‌نگی پێده‌ده‌ن. ئه‌م شێوازه‌ی كاركردن له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن كه یه‌كێتیی به‌نیازه بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانیش هاوشێوه‌ی كه‌ركوك په‌یڕه‌وی بكات، شێوازی كاركردنی پارتییه، واتا یه‌كێتیی دوای ئه‌وه‌ی چوه سه‌ر هێڵی پارتی و حزبه‌كه‌ی له باوكه‌وه راده‌ستی كوڕه‌كانی كرد، ده‌یه‌وێت ورده‌كاری پرۆسه‌یه‌كی هه‌ستیاری وه‌كو هه‌ڵبژاردنیش له پارتییه‌وه كۆپی بكات، ئه‌م شێوازه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه یه‌كێتیی بێئومێد بوو له‌وه‌ی له‌ڕێگه‌ی هه‌ڵمه‌ت بانگه‌شه‌و به‌ڵێنی هه‌ڵبژاردنه‌وه بتوانێت خه‌ڵكی زۆنی ده‌سه‌ڵاتی خۆی ئاڕاسته‌ی سندوقه‌كانی ده‌نگدان بكات، خه‌ڵكێك كه ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكه به‌ته‌واوه‌تی له هه‌ڵبژاردن تۆراون و بایكۆتیان كردووه به باشترین بژارده‌ی خۆیان. به‌ڵام پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه، ئایا به‌كارهێنانی شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنی كه‌ركوك له هه‌ڵبژاردنی كوردستاندا هه‌مان كاریگه‌ریی ده‌بێت بۆ یه‌كێتیی ؟ بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره ده‌بێت ته‌ماشای دۆخی هه‌ڵبژاردن له كه‌ركوك بكرێت و به‌راورد بكرێت له‌گه‌ڵ دۆخی هه‌ڵبژاردنی داهاتووی په‌رله‌مانی كوردستان. له كه‌ركوك به‌شێك له لایه‌نه سیاسییه‌كان و ئه‌وانه‌ی له‌ناو گۆڕه‌پانی یه‌كێتیدا كاری سیاسی ده‌كه‌ن داخڵی هه‌ڵبژاردن نه‌بوون، یه‌كێتیی له كه‌ركوك ركابه‌رێكی به‌هێزی نه‌بوو، سه‌رباری ئه‌مه‌ش هه‌ڵبژاردن بۆ ده‌نگده‌ران له كه‌ركوك واتایه‌كی جیاوازی هه‌بوو، به‌پله‌ی یه‌كه‌م وه‌كو پرسێكی نه‌ته‌وه‌یی ته‌ماشا ده‌كرا، به‌ڵام بارودۆخه‌كه له هه‌رێمی كوردستان جیاوازه، چونكه هه‌موو حزبه سیاسییه‌كان به‌وپه‌ڕی هێزی خۆیانه‌وه به‌شداری ده‌كه‌ن و پێشبینی دروستبوونی دوو لیستی تریش ده‌كرێت كه یه‌كێكیان لیستی (لاهور شێخ جه‌نگی)و ئه‌وی تریان لیستی ناڕازییه‌كانه كه ژماره‌یه‌ك كاره‌كته‌ری سیاسی پیشووی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و لایه‌نه‌كانی تر له‌خۆ ده‌گرێت. به‌م دۆخه‌وه، هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان گه‌وره‌ترین ئاڵنگاری له هه‌مان كاتدا تاقیكردنه‌وه ده‌بێت بۆ ده‌ره‌نجامه‌كانی كۆنگره‌ی پێنجه‌می یه‌كێتیی و شه‌راكه‌تی كوڕانی تاڵه‌بانی و كۆسره‌ت ره‌سوڵ، به‌تایبه‌تیش له هه‌ولێری پایته‌خت كه یه‌كێتیی كۆنترۆڵی به‌سه‌ر هێزه ئه‌منییه‌كاندا نییه‌و ناتوانێت به ستایله‌كه‌ی كه‌ركوك و سلێمانی ژماره‌یه‌كی زۆر ده‌نگده‌ری تایبه‌ت ئاڕاسته‌ی سندوقه‌كان بكات. خاڵی به‌هێزی یه‌كێتیی بۆ هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ئه‌و سكاڵایه كه له دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌باره‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی كوردستان تۆماریكردووه، دادگای فیدراڵی رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ی داهاتوو (4ی شوباتی 2024) بڕیاری خۆی له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی راده‌گه‌یه‌نێت، ئه‌وه‌ی تائێستا له دانیشتنه‌كانی دادبینیدا ده‌ركه‌وتووه ئه‌وه‌یه، دادگای فیدراڵی شێوازی هه‌ڵبژاردنی كوردستان له یه‌ك بازنه‌ییه‌وه ده‌گۆڕێت بۆ (فره‌بازنه‌یی)، یه‌كێتیی له‌م رێگه‌یه‌وه ده‌یه‌وێت ده‌نگه‌كانی پارتی په‌رت بكات و وابكات چیتر كاندیدێكی پارتی له هه‌ڵه‌بجه به ده‌نگی ده‌نگده‌رێكی پارتی له دهۆك سه‌رنه‌كه‌وێت بۆ په‌رله‌مان، به‌ڵام ئه‌مه چه‌كێكی دوو سه‌ره‌یه، ده‌نگه‌كانی یه‌كێتیش هاوشێوه‌ی پارتی دابه‌ش ده‌بن به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا. له‌پاڵ شێوازی هه‌ڵبژاردن، دادگای فیدراڵی ده‌یه‌وێت كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه یان ده‌ستكاری بكات و سه‌رله‌نوێ رێكیبخاته‌وه، یه‌كێتیی له‌مه‌دا سودمه‌ند ده‌بێت، (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان چیتر نابن به به‌شێك له زۆرینه‌ی پارتی له په‌رله‌مانی كوردستان و چه‌ند كورسییه‌كی "كۆتا"ش ده‌كه‌وێته سنوری سلێمانی. یه‌كێتیی له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه یه‌كێتیی به حوكمی ئه‌و ناوچه جوگرافییه‌ی كه كاری سیاسی تێدا ده‌كرد، له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنییه‌وه له په‌یوه‌ندیدا بووه له‌گه‌ڵ ئێران، به‌تایبه‌تیش دوای شۆڕشی ئیسلامی و كه‌وتنی رژێمی شاهنشایی له ئێران، به‌ڵام دوای رووداوه‌كانی 31ی ئابی 1996 كه پارتی هێزی عێراقی هێنا بۆ گرتنی هه‌ولێرو دواتریش سه‌رتاسه‌ری رووبه‌ری ئیستا هه‌رێمی كوردستانی كۆنترۆڵكرد، په‌یوه‌ندی یه‌كێتیی و كۆماری ئیسلامی ئێران چووه قۆناغێكی تره‌وه‌و یه‌كێتیی به پاڵپشتی كاتیۆشاكانی ئێران گه‌ڕایه‌وه‌و ئیتر له‌وكاته‌وه (دێگه‌ڵه) بوو به خاڵی جیاكه‌ره‌وه‌ی نێوان دوو ده‌سه‌ڵاتدارێتی پارتی و یه‌كێتیی. دوای نه‌خۆشكه‌وتن و دواتریش كۆچی دوایی جه‌لال تاڵه‌بانی سكرتێری مێژوویی یه‌كێتیی، په‌یوه‌ندییه‌كانی یه‌كێتیی له‌گه‌ڵ ئێران هه‌ندێك به‌رزو نزمی به‌خۆوه بینی، به‌ڵام له‌دوای كۆنترۆڵكردنی یه‌كێتیی له‌لایه‌ن كوڕه‌كانی تاڵه‌بانییه‌وه له 8ی ته‌موزی 2021وه، یه‌كێتیی به‌ته‌واوه‌تی خۆی بۆ به‌ره‌كه‌ی ئێران یه‌كلاكردوه‌ته‌وه، له‌دوای هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی عێراق له ئۆكتۆبه‌ری 2021 كه ماڵی شیعه به‌سه‌ر دوو به‌ره‌ی ناكۆك (به‌ره‌ی سه‌درو به‌ره‌ی لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی) دابه‌شبوو، یه‌كێتیی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه له به‌ره ئێرانییه‌كه‌دا (واته به‌ره‌ی لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی) راوه‌ستا، ئه‌م هه‌ڵوێسته پێگه‌ی یه‌كێتیی له به‌غداد، به‌دیاریكراویش له‌ناو لایه‌نه شیعه‌كانی دۆستی ئێران به‌هێز كرد، بافڵ تاڵه‌بانی سودی له‌م نزیكایه‌تییه وه‌رگرت بۆ دانانی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر هه‌ندێك بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق، به تایبه‌تی له كه‌یسه یاساییه‌كه‌ی لاهور شێخ جه‌نگی و دواتریش ئه‌و كه‌یسه‌ی كه په‌یوه‌ندی به یاسای هه‌ڵبژاردنه‌وه هه‌یه‌و رۆژی 4ی شوبات دادگا بڕیاری له‌سه‌ر ده‌دات. په‌یوه‌ندییه‌كانی یەكێتی له‌گه‌ڵ به‌ره‌كه‌ی ئێران وایكرد، له كۆنگره‌ی پێنجه‌می یه‌كێتیدا جگه له نوێنه‌ری كۆماریی ئیسلامی ئێران و قه‌یس خه‌زعه‌لی و ره‌یان كلدانی، هیچ یه‌كێك له باڵیۆزو دیپلۆماتكارانی بیانی به‌شداریی نه‌كه‌ن. له‌مه‌ش زیاتر، دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ ئێران گه‌یشته ئه‌و ئاسته‌ی، یه‌كێتیی له یه‌كه‌م رۆژی كۆنگره‌ی خۆیدا، ده‌رگای بۆ (حەسەن دانایی فەڕ)و (ئاغای مسگریان) كرده‌وه بچنه ناو كه‌مپی حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له ناوچه‌ی (زڕگوێز)، دانایی فه‌ڕو مسگریان وه‌كو دوو فەرماندەی سوپای قودس چونه ناو كه‌مپه‌كه بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیا بن له‌وه‌ی یه‌كێتیی هێزه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستانی چه‌ك كردووه. قوباد تاڵه‌بانی هه‌ستی به مه‌ترسییه‌كانی نزیكبوونه‌وه‌ی زۆری بافڵ تاڵه‌بانی له ئێرانییه‌كان كردووه، بۆیه بۆ راگرتنی باڵانس له‌گه‌ڵ ئه‌مریكاو وڵاتانی ئه‌وروپا، هه‌وڵه‌كانی چڕكردوه‌ته‌وه‌و خۆی له دیدارو كۆبونه‌وه له‌گه‌ڵ ئێرانییه‌كان ده‌پارێزێت. یه‌كێتیی له‌كاتێكدا له‌گه‌ڵ ئێران زۆر نزیكبوه‌ته‌وه، به هه‌مان مه‌سافه له توركیا دوركه‌وتوه‌ته‌وه، توركیا له 3ی نیسانی 2023وه گه‌شته‌كانی بۆ فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی راگرتووه‌و ئه‌م راگرتنه هێشتا به‌رده‌وامه، سه‌رباری سه‌ردانێكی بافڵ تاڵه‌بانی و قوباد تاڵه‌بانی بۆ ئه‌نكه‌ره، توركیا قایل نه‌بوو به ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی گه‌شته ئاسمانییه‌كان و ده‌سه‌ڵاتدارانی سلێمانی تۆمه‌تبار ده‌كات به‌وه‌ی ناوچه‌كه‌یان كردووه به په‌ناگه بۆ هێزه‌كانی پارتی كرێكارانی كوردسان (په‌كه‌كه). له‌پاڵ كه‌یسی په‌كه‌كه‌دا، په‌یوه‌ندی یه‌كێتیی و توركیا به‌مدواییه توشی دوو ئاڵنگاری تریش بوه‌ته‌وه، یه‌كه‌میان پرسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان له په‌رله‌مانی كوردستان به‌دیاریكراوی پێكهاته‌ی توركمان، دووه‌میش پرسی هه‌ڵبژاردنی پارێزگاری داهاتووی كه‌ركوك و ئاستی به‌شداری توركمانه‌كانه. یه‌كێتیی له‌ناوخۆی هه‌رێم له‌ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان و به‌دیاریكراوی له‌و ناوچه‌یه‌ی كه یه‌كێتیی كۆنترۆڵی به‌سه‌ردا كردووه، ژماره‌یه‌ك ئاڵنگاری هه‌ن، كه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر پێگه‌ی یه‌كێتیی دروستكردووه‌و بۆ هه‌ڵبژاردنی داهاتووش كاریگه‌رییان ده‌بێت، له‌وانه: • خراپی دۆخی خزمه‌تگوزارییه‌كان له سنوری سلێمانی و راوه‌ستانی به‌شێكی زۆر له پرۆژه‌كان، به‌به‌راورد به پارێزگاكانی هه‌ولێرو دهۆك. • گومان و قسه‌وباسه‌كان له‌باره‌ی قاچاغچێتی و شاردنه‌وه‌ی داهاتی سنوری سلێمانی، كه زیاتر له جارێك له‌سه‌ر زاری مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ته‌وه گوزارشتی لێكراوه‌و بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و گومانانه ساڵی رابردوو قوباد تاڵه‌بانی سایتی "شه‌فافیه‌ت"ی راگه‌یاندووه. • راوه‌ستانی گه‌شته‌كانی فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی سلێمانی. • زیادبوونی جه‌نگی درۆنه‌كانی توركیا له سنوره‌كه‌و زیادبوونی ژماره‌ی قوربانیانی مه‌ده‌نی له‌و هێرشانه‌دا. • زیادبوونی كۆچی گه‌نجانی سنوری ده‌سه‌ڵاتی یه‌كێتیی به‌ره‌و ئه‌وروپاو كه‌نه‌دا، به‌جۆرێك به‌پێی ئاماری كۆمه‌ڵه‌ی په‌نابه‌ران، له ساڵی 2023دا له هه‌رێمی كوردستان به‌گشتی (21 هه‌زار) كه‌س كۆچیان كردووه، له‌م رێژه‌یه (3 هه‌زارو 400) كه‌سیان له ده‌ڤه‌ری راپه‌ڕینی سه‌ربه پارێزگای سلێمانییه‌وه سه‌ری خۆیان هه‌ڵگرتووه‌و وڵاتیان به‌جیهێشووه‌و رێگای مه‌ترسیداریان هه‌ڵبژاردووه. • سه‌رباری په‌یوه‌ندییه به‌هێزه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ئێران، هێشتا ناوبه‌ناو گروپه چه‌كداره شیعه‌كانی عێراق كێڵگه‌ی غازی (كۆرمۆر) له‌ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌ڵاتی یه‌كێتیی ده‌كه‌نه ئامانج، ئه‌م كێڵگه‌یه سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی دابینكردنی غازی ماڵان و غازی وێستگه‌كانی كاره‌بایه له‌سه‌رتاسه‌ری هه‌رێمی كوردستان. • دواین ئاڵنگاریش كه روبه‌ڕووی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی یه‌كێتیی بوه‌ته‌وه له سنوری پارێزگای سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه، بایكۆتكردنی پرۆسه‌ی خوێندنه له‌لایه‌ن مامۆستایانه‌وه، بایكۆتێك كه چاره‌نوسی خویندنی ساڵێكی خستوه‌ته مه‌ترسییه‌وه‌و یه‌كێتیی وه‌كو ده‌سه‌ڵاتداری ناوچه‌كه هیچ چاره‌سه‌رێكی دارایی بۆ ئه‌م قه‌یرانه پێ نییه‌و له‌حاڵی توندكردنه‌وه‌ی فشاره‌كانیشدا له‌سه‌ر مامۆستایان، له هه‌ڵبژاردندا كاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر پێگه‌ی خۆی دروستده‌كات. یه‌كێتیی و هه‌ڵبژاردن به ژماره یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لە ساڵی 1992ەوە تائێستا بەشداری لە (12) پرۆسەی هەڵبژاردنی گشتی لە هەرێمی كوردستان كردووە: • لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1992، یەكێتیی لەكۆی (ملیۆنێك و 112 هەزار) دەنگدەر، (423) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (38%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە. • لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2021، یەكێتیی لەكۆی (3 ملیۆن و 450 هەزار) دەنگدەر، (215) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە، بەرێژەی (6%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە. • لە هەڵبژاردنی 2005، یەكێتیی لە پارێزگای سلێمانی (485 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2021دا یەكێتیی لە سلێمانی (124 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە. • لە هەڵبژاردنی 2005، یەكێتیی لە پارێزگای هەولێر (244 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2021دا یەكێتیی لە هەولێر (65 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە. بەشی یەكەمی یه‌كه‌می ئه‌م زنجیره راپۆرته له‌م ناونیشانه‌ی خواره‌وه بخوێنه‌ره‌وه: پارتی له یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌ی دوای كۆنگره‌دا
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) خۆرھەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی ئەو بەشەی کە دەکەوێتە نێوان میسرو ئێران و تورکیاو ئیسرائیلەوە، ناوچەیەکە پڕ لە جەنگ و ئەگەری جەنگ، پڕ لە کوشتن بڕین و پەلاماردان. شەڕو شۆڕو نائارامیی دیاردەی سەرەکیی ئەو ناوچەیەو لە دوو ده‌یەی رابردوودا بەدەگمەن ساتەوەختێک دەدۆزینەوە خاڵی بووبێت لەم دیاردەیە. جەنگی چەندجارەی ئیسرائیل و فەلەستینییەکان، جەنگی نێوان لایەنە ناکۆکەکان لە یەمەن، جەنگ لە سوریا، جەنگی درێژخایەنی تورکیا لەگەڵ کوردو لەناو سوریادا. جەنگی نێوان میلیشیا ناکۆکەکانی ناو عێراق، جەنگی دەوڵەتی عێراقی لەگەڵ ئەو میلیشیایانەدا، جەنگی نێوان ئەمریکاو میلیشیا جیھادییەکان. جەنگ لە ئێران لەنێوان دەوڵەت و بەشێکی زۆری ناوچەکە، کە زۆربەیان جەنگی لەبرییە، جەنگی دەوڵەتی ئێرانی لەگەڵ پێکھاتە جیاوازەکانی ناو سنورەکانیدا. لە ھەرێمی کوردستانیشدا جەنگ و ئەگەری جەنگ لەنێوان ھێزە سیاسییە ناکۆک و دوژمناکارەکانی ھەرێمدا بەشێکی بەرچاوی مێژووی دوای ڕاپەڕینە، جەنگی ھێزو بزاوتە دیندارە توندڕەوەکان لەگەڵ کۆمەڵگاو لەگەڵ ھێزە نادینییەکاندا، ئینجا ئامادەگیی توندوتیژو خوێناوی وڵاتانی دراوسێ و تەماحە ئیمپراتۆریەتییەکانیان لە ھەرێمداو تێکەڵبوونیان بە بوونی دەیان ھێزی میلیشیایی لە عێراق و ناوچەکەدا. لە سەرووی ھەموو ئەمانەشەوە ئەگەری پێکدادانی نێوان میلەتانی ناوچەکەو ئەو رژێمە گەندەڵ و توندوتیژو خوێناویانەی حوکمڕانیان دەکەن، ئەگەرێکی کراوەیە. لە سەرجەمی ناوچەکەدا بڕێکی گەورە لە توڕەیی و ناڕازیبوون و نائومێدبوون لە ئارادایە، کە ھەریەکێکیان بەشێوەیەکی تایبەت فو بە کورەی جەنگدا دەکەن، دەیان فۆرمی نادادپەروەریی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابوریی و دینیی لە ئارادان کە جەنگ و پێکدادان دەکەنە یەکێک لە دەرەنجامە بەھێزو چاوەڕوانکراوەکان. بە کورتیی، زیاد لە بەشێکی ناوچەکە یان لە دۆخی جەنگێکی خوێناویدایە، یاخود لەبەردەم ئەگەری جەنگێکی لەو بابەتەدایە. کۆمەڵێک ململانێی سەختگیر لە ئارادان، کە بەرە جیاوازەکانی ئەو ململانێیە باکیان بە چارەسەرکردنی سیاسییانەو ھێمنی ئەو کێشانە نییەو جەنگ و پێکدادان بەئاسانی دەتوانێت یەکێک لە دەرەنجامە سەرەکییەکانی ئەو ململانێیانە، بێت. ھاوکات ناوچەکە پڕیشیەتی لە چەکی کۆکوژیی ترسناک، ئیسرائیل و پاکستان دوو ھێزن خاوەنی چەکی ئەتۆمی، ئێرانیش پرۆژەو خەونی بوون بە ھێزێکی خاوەن چەکی ئەتۆمی ھەیە، تورکیا ئەندامی ناتۆیەو لەڕووی تیورییەوە تەواوی ھێزو توانا سەربازییەکەی ناتۆی لەبەردەستدایە. چەندان بنکەی سەربازی ئەمریکیش لە ناوچەکەدا ھەن کە توانای وەگەڕخستنی جبەخانە گەورەکەی چەکی ئەمریکایان ھەیە. ئینجا دەیەھا میلیشیای گەورەش ھەن کە پڕ چەک و پڕ ڕقن و خاوەنی تەکنۆلۆژیای کوشتنی مۆدێرنن، لە فۆرمی بکەری نادەوڵەتیدا ئامادەن و لەھەندێک دۆخدا تواناکانیان لە توانای خودی ئەو دەوڵەتەی تیایدا ئامادەن، بەھێزترە، وەک دۆخی حیزبوڵای لوبنانی و حوسییەکانی یەمەن و حەماسی فەلەستینی. میلیشیاکانی عێراقیش بەھەمان ئاڕاستەدا دەڕۆن و گەشەدەکەن. ئەمە جگە لە بوونی ژمارەیەکی خەیاڵی لە درۆن لەناوچەکەدا کە ھەم لەبەردەستی دەوڵەتەکان و ھەم لە بەردەستی ھێزە میلیشیاکاندایە. دۆخێکی ئابوریی سەختیش لەئارادایە خەڵکانێکی زۆری ناچاردەکات بۆ دابینکردنی نانی رۆژانەیان، ببنە بەشێک لەو نەخشە جەنگاوییە ترسناکەو لەناو ھێزە سەربازیی و میلیشیاکانی ناوچەکەدا دەستبەکاربن. ئەمە جگە لە تێوەگلانی ناوچەکە لە بازرگانی ماددەی ھۆشبەرو وێرانکردنی کەسایەتی و ژیانی بەشێکی گەورەی مرۆڤە خەمبارەکانی ئەو ناوچەیە. لە ھەرێمەکەی ئێمەشدا بەشێکی گەورەی ئەو دیاردانەی باسمکرد ئامادەیە، ھێزی سیاسیی ناتەباو نابەرپرسیار ھەن و حوکمڕانن، ھێزی سەربازیی سەر بە حیزب و کەس و بنەماڵەی سیاسیی ھەن و کاردەکەن، جیھازێکی بیرۆکراسیی گەورەی پڕکراو لە کەسانی بندیار ھەیە، نادادپەروەریی گەورە لە ھەموو بوارەکانی ژیان و حوکمڕانیی و بەڕێوەبردندا ئامادەیەو کاردەکات، سیستمێکی سیاسیی داخراو و دابڕاو لە کۆمەڵگا لەئارادایە، دۆخێکی ئابوریی وێران سەروەرە، بزوتنەوەی کۆمەڵایەتیی بێوەڵام لەسەرشەقامن و داوای مافە ھەرە سەرەتاییەکانی خۆیان دەکەن، بۆ نموونە ناڕەزایی دەربڕینی دەیان ھەزار مامۆستا بۆ چەندان مانگ لەپێناوی وەرگرتنی موچەکانیاندا، ھتد.. ئینجا نفوزی گەورەو ئامادەگی بەرفراوانی وڵاتانی دراوسێ لە ھەرێمەکەدا کە ھەریەکێکیان ھەڵگری پرۆژەی تایبەتی تێکدانی ھەرێمەکەیە، وەک ھەندێک سەرچاوە دەڵێن لە ماوەی ١٠ ساڵی ڕابردوودا سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران و دەوڵەتی تورکیا لەڕێگەی(٢١٥) بنکەو بارەگای سەربازییەوە هاتوونەتە ناو خاکی هەرێمی کوردستانەوەو سەروەری عێراق و ھەرێم و خودی مرۆڤەکانیان پێشێلکردووە. لەسەروو ھەموو ئەمانەشەوە پاشەکشەکردنێکی گەورەو بەرچاوی دۆزی کورد ھەم لەناوخۆو ھەم لە ناوچەکەو ھەم لە جیھاندا. کەچی لەباتی ھەر ھەوڵدانێکی ناوەکیی لە ھەرێمدا بۆ چارەسەرکردنی لانیکەمی ئەو کێشانە، گوێمان لەوەدەبێت کە لە ئایندەیەکی نزیکدا ”حیزبوڵای کوردی“ دروستدەبێت و ھێزێکی دینیی تر، لەسەر مۆدێلی حیزبوڵای لوبنانی، لە ھەرێمەکەدا ئامادەدەکرێت. بێگومان ھێزێک بە میلیشیاو چەکدارو میدیاو بودجەو درۆنی تایبەتیی خۆیەوە. یاخود دەبینین دەزگای میدیایی تازەو تەلەفیزیۆنی ساتالایتی نوێ، بە بودجەیەکی گەورەوە، دادەمەزرێت. یاخود لیستێکی پڕ ناوی چەندبارەو پڕ گەندەڵیی بۆ موچە بۆ بەغدا دەنێردرێت کە وادەکات موچەی بەشە ئیشکەرەکەی وڵاتەکەش بخرێتە مەترسییەوە. یان ھێزی تایبەت بۆ ئەم یان ئەو کەس دروستدەکەن کە سەنگەرگۆڕی دەکات و لەم پارتی سیاسییەوە دەچێتە ناو ئەویتریان، ھتد... لە ڕاستیدا ئەوەی لەم ھەرێمدا دەیبینین تەنھا دەرکەوتە جیاوازەکانی ئەو دیمەنە نییە کە لەسەرەوە باسمکرد، تەنھا ھێرش و پەلاماریی دەرەکیی و ئەگەری جەنگ و بوونی حوکمڕانییەکی تەواو نابەرپرسیارو گەندەڵ نییە، ئەوەی ھەیەو ھەموو جیھان بە ئاشکرا دەیبینێت، دابڕان و ڕووتبوونەوەی ”مەسەلەی کورد“ە، لە سەرجەمی رەھەندە ئەخلاقیی و ویژدانییەکانی. ناشیرینبوونێکی سەرتاسەریی سەرجەمی ئەزموونەکەو سەرجەمی ئەو خواست و چاوەڕوانییە ئینسانیی و ئەخلاقییانەیە کە لەم مەسەلەیەوە ئاڵاوە. ئەمەش دەرەنجامی ئەو ڕاستییەیە کە ئەزموونی حوکمڕانی کوردیی، لەدوای ڕاپەڕینەوە تا ئەمڕۆ، بەتایبەتی لە دۆخی ئەم چەند ساڵەی دواییدا، لە ھیچ تاقیکردنەوەیەکی ئەخلاقییدا دەرناچێت. چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ژیانی گشتیی، چۆنیەتی ئیدارەدانی ناکۆکیی و ململانێکان، شێوازی بەڕێوەبردنی دەزگا سەرەکییەکان لە وڵاتەکەدا، چۆنیەتی بڕیاردان لە مەسەلە ستراتیژیی و گرنگەکاندا، شێوازی مامەڵەکردنی نەیاران و کەسانی جیاواز، جۆری پەیوەندیی ناوەکیی ھێزە حوکمڕانەکان لەگەڵ یەکدا، شێوازی پەیوەندیان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و لەگەڵ خودی کۆمەڵگاکەی خۆیاندا، بارگاوی نین بە لانی ھەرەکەمی ڕەھەندێکی ئەخلاقیی، کە بشێت وەک رەھەندی ئەخلاقیی مەسەلەی میلەتێک نیشانبدرێت، بەتایبەتی میلەتێک کە زیاد لە سەدەیەکە بە کەمینەکراوەو لەو دۆخی کەمینەبوونەوە خەریکی بەرگریکردنە لەخۆی و شوناس و زمان و بوون و مانەوە و مافی گەشەکردن و پێشکەوتنی. خاڵی سەرەکیی لە رەھەندە ئەخلاقییەکانی ھەر دۆزێکی سیاسیدا، بریتییە لە مەسەلەی دادپەروەریی، ھەر سیاسەتێک، بەناوی ھەر مەسەلەیەکەوە ھەبێت و قسەبکات، کاتێک خاڵیی دەبێت لەو لانی کەمەی دادپەروریی کە پێویستە، لەوەدەکەوێت ھەڵگری ئەو لانیکەمە لە رەھەندی ئەخلاقیی بێت کە بشێت بەرگریی لێبکرێت. ھەر سیاسەتێک و ھەر مەسەلەیەک بیەوێت شوێنی ڕێزو نرخ بۆدانان بێت، پێویستیی بەو لانیکەمە لە ڕەھەندی ئەخلاقیی ھەیە کە بیرۆکەی دادەپه‌روەریی بنەما سەرەکییەی دەستنیشاندەکات. لەم چەند ساڵەی ڕابردووشدا ھیچ دیاردەیەک ھێندەی شێوازی مامەڵەکردن و کاردانەوە بە ڕووی ئەو ناڕەزایی دەربڕینە درێژخایەنەی دەیان ھەزار لە مامۆستای بێموچەو بێدەرامەتدا دەرخەری بزربوون و نەبوونی ئەو رەھەندە ئەخلاقیی و ویژدانییە نییە لە حوکمڕانیی کوردیدا. حوکمڕانییەک کە پێیوایە بەناوی مەسەلەی میلەتێکەوە دروستبووەو بەناوی ئەویشەوە حوکمدەکات.
راپۆرتی: درەو 🔹 ئەو داهاتەی بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەی موچەخۆرانەوە لە (8) ساڵی ڕابردوودا بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ (5 ترلیۆن و 996 ملیار و 368 ملیۆن و 800 هەزار) دینار، لە هەردوو کابیەی هەشتەم و نۆیەمدا. 🔹 کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دیناری فەرمانبەرانی هەرێم پاشەکەوتکردووە. 🔹 لە کابینەی نۆیەمدا حکومەتی هەرێم بڕی (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دیناری موچەخۆرانی بڕیوە. 🔹 کەواتە کۆی شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم (27 ترلیۆن و 580 ملیار و 365 ملیۆن و 800 هەزار) دینارە. 🔹 ئەگەر موچەخۆرێک بڕی موچەکەی (ملیۆنێک) دینار بێت، بەهۆی پاشەکەوت، لێبڕین و ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بڕی (48 ملیۆن و 320 هەزار) دیناری لای حکومەتی هەرێمە. یەکەم؛ سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) چییە؟ لە یاسای موچەی فەرمانبەرانی میری و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008 هەموارکراو بە ڕوونی باس لە هەردوو بابەتی سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) کراوە، بەجۆرێک لە؛ (مادەی سێیەم) بڕگەی یەکەم: پلەکانی فەرمانبەران و سەرمووچەی ساڵانەیان و ماوەی پلە بەرز کردنەوەیان بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی مووچەکان و سەرمووچەی ساڵانە هاتووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) سەرمووچەی ساڵانە لە (مادەی پێنجەم)ی یاساکەدا هاتووە: سەرمووچەی ساڵانە دەدرێت بە فەرمانبەر لە کاتی تەواو کردنی (1) ساڵ لە خزمەتی وەزیفی بە رەچاو کردنی مادە (9)ی ئەم یاسایە. هەروەها لە (مادەی نۆیەم)دا هاتووە؛ یەکەم: ئەگەر نەتوانرا فەرمانبەر پلەی بەرز بکرێتەوە بۆ پلەی دواتر یان پێدانی سەرمووچەی ساڵانەی بۆ گەیشتن بە بەرزترین رادەی مووچەی پلەکەی، دەکرێت بەردەوام سەرمووچەی ساڵانەی پێ بدرێت لە پلەی دواتری پلەکەی خۆی. دووەم: فەرمانبەری پایە (11)ی پلە یەکی وەزیفی سەرمووچەی بەردەوام دەبێت کە تێپەڕ نەبێت لە نزمترین رادەی پلە باڵاکان (ب) پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر لە (مادەی شەشەم)ی یاساکەدا هاتووە؛ یەکەم: پلە بەرز کردنەوە بریتییە لە گواستنەوەی فەرمانبەر لەو وەزیفەیەی کە تێیدایە بۆ وەزیفەیەک کە راستەوخۆ دەکەوێتە پلەیەکی بەرزتر دوای پلەی پێشتری لە پلەبەندنی وەزیفی. سەبارەت بە مەرجەکانی پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر هەر لە (مادەی شەشەم) و بڕگەی (دووەم) هاتووە: هەبوونی ئەم مەرجانەی کە لە خوارەوە هاتوون لە کاتی پلە بەرز کردنەوە: ا. هەبووونی پلەی بەتاڵ یان وەزیفەی بەتاڵ لە پلەیەکی بەرزتر لەو پلەیەی کە تێیدایە لەنێو (چمن) میلاکی وەزیفی فەرمانگەکەی. ب. تەواوکردنی ماوەی بڕیاردراو بۆ پلە بەرزکردنەوە کە هاتووە لە خشتەی ژمارە (١). ج. دەبێت فەرمانبەر مەرجەکان و توانای پێویستی هەبێت بۆ ئەو وەزیفەیەی بۆی کاندید دەکرێت بۆ پلە بەرز کردنەوە. د. سەلماندنی تواناکانی فەرمانبەر بۆ وەرگرتنی ئەو وەزیفەیەی کە نیاز وایە پلەکەی بۆی بەرز بکرێتەوە بە راسپاردەی سەرۆکی راستەوخۆ و پەسند کردنی سەرۆکی باڵا. لە بەشێکی تری یاساکە تایبەت بە (پێکهێنانی لیژنەی پلە بەرز کردنەوە) لە (مادەی حەوتەم)دا هاتووە؛ یەکەم: بە فەرمانی وەزیر یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت یان کەسی راسپێردراو لیژنەیەکی پسپۆر پێک دەهێندرێت بە سەرۆکایەتی فەرمانبەرێک کە پلە وەزیفیەکەی لە یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی خوارتر نەبێت و دوو ئەندام کە پلەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەر کەمتر نەبێت بۆ بینینی داواکارییەکانی پلە بەرز کردنەوە لە ماوەی 60 رۆژ لە رێکەوتی وەرگرتنی داواکارییەکە و کاندید کردنی فەرمانبەر بۆ پلە بەرز کردنەوە پاش دڵنیابوون لە هەبوونی مەرجەکانی بڕیاردراو بۆ پلە بەرز کردنەوە کە هاتووە لە بڕگە دووەم لە مادە 6ی ئەم یاسایە. دووەم: فەرمانی پلە بەرز کردنەوە دەردەچێت لە لایەن وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت و پلە بەرز کردنەوەکەشی جێبەجێ دەکرێت لە رێکەوتی شایستە بوونی، ئەگەر خودی فەرمانبەر رۆڵی نەبووبێت لە دواکەوتنی پلە بەرز کردنەوەکەی. مادەی هەشتەم یەکەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو هاوتا بوو لەگەڵ یەکێک لە پایەکانی پلەی بەرزکراوەکە، ئەوا مووچەی پایەتی دواتری پێ دەدرێت کە لەگەڵ مووچەکەی هاوتا بێت. دووەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو کەوتە نێوان دوو پایە (مەرتەبە) لەو پلەیەی کە بۆی بەرز کراوەتەوە، ئەوا مووچەی پایەی بەرزتری پێ دەدرێت. خشتەی ژمارە (١) موچەی بنەڕەتی پلەکانی وەزیفی سیستمی موچە بە هەزار دینار دووەم؛ شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم فەرمانبەران و موچەخۆران دوو جۆر شایستەی داراییان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە، کە ئەوانیش بریتین لە شایستەی (بەرزە موچە)ی فەرمانبەران و موچەی (پاشەکەوت، لێبڕین و چارەکە موچە)، لە خوارەوە ڕاڤەی هەردوو ئەو جۆرە شایستەیە دەکەین و قەبارەی ئەو شایستانە لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕوندەکەینەوە. 1. ڕاگرتنی بەرزە موچەو کاریگەرییەکانی لەسەر فەرمانبەران مامۆستایان لە 1-1-2016ەوە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران، كە مافێكی یاساییە بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. ڕاگیراوە و تا ئێستا هیچ بڕیارێكی حكومەتی هەرێم نییە بۆ پێدانەوەی ئەو مافە بە فەرمانبەران، ئەم پرسە دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە (8) ساڵ. ئەمە لە کاتێکدایە پلە بەرزکردنەوەی هێزەکانی ناوخۆ نەوەستاوەو، پلە بەرزکردنەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە دەستی پێکردووەتەوە کە لەم وەزارەتەش لە ساڵی ٢٠١٧ەوە ڕاوەستابو. کەواتە فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایانی هەرێم زەرەرمەندی یەكەمن، کە بە پێی داتاکانی بایۆمێتری ژمارەی فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایان (710 هەزار و 282) کەسە. جگە لەوەی ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە کێشەی زۆری کارگێڕی وەزیفی دروستکردووە، تەنانەت بە هەزاران فەرمانبەر و مامۆستا هەیه خانەنشین کراون، بەبێ ئەوەی پلەبەرزکردنەوەیان بکرێت، بەمەش ئەو فەرمانبەرانەی مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و پێش وەرگرتنی پلەکەیان خانەنشین بوون بە درێژایی ژیان باجی بڕیاری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە دەدەن کە ژمارەیان بە نزیکەی (50 هەزار) خانەنشین دەخەمڵێندرێت. سەبارەت بەو بڕە پارەیەی کە بەهۆی بڕیاری ڕاگرتنی پلە بەرزکرنەوەی فەرمانبەرانەوە لەسەر حکومەت کەڵەکە بووەو دەبێت، هیچ زانیارییەکی ورد لەبەردەست نییەو حکومەتیش هیچ ڕونکردنەوەکی لەو بارەیەوە نەبووە لەبەر ئەوەی؛ 1. فەرمانبەران و مامۆستایان دوو پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکە بووە،. بەتایبەت ئەو مامۆستا و فەرمانبەرانەی پلە وەزیفییەکانیان لە نێوان (٦-١٠) دایەو (4) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێرەوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 2. بەشێک کەم لە فەرمانبەران و مامۆستایان یەک پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکەبووە، بەتایبەت ئەوانەی لە ساڵانی (2011 بۆ 2015) لەو مافە سودمەند بوونەو پلەی وەزیفیان لە نێوان (١-٥)دایەو (٥) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 3. زانیاری ورد نییە لەبارەی کۆی ئەوەی فەرمانبەران و مامۆستایان (هەڵگری چی بڕوانامەیەکن، لە چ پلە و پلکانەیەکی وەزیفیدان، لە چ پۆستێکی ئیداریدان) چونکە دەرماڵەماڵەکان کاریگەری گەورە لەسەر ڕێژەی بەرزبوونەوەی موچەکانیان جێ دەهێڵێت. بەڵام بەشێوەیەکی گریمانەیی بەهای ئەو قەرزەی "بەرزە موچە" كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، ئەگەر تێكڕای بەرزەموچە بە (50 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، كە بۆ هەندێك پلەی وەزیفی لەم بڕە زیاتر‌و بۆ هەندێك تر كەمترە، لەحاڵی دەستپێكردنەوەی خەرجكردنی بەرزەموچە بۆ فەرمانبەران کە ژمارەیان (710 هەزار و 282) موچەخۆرە، کە بۆ هەر مانگێک دەکاتە (35 ملیار و 514 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەمەش ئەگەر تەنها بۆ فەرمانبەرێک یەک پلە بەرزکردەنەوە و بۆ هەر پلە بەرزکرنەوەیەک (50 هەزار) دینار بخەمڵێنین _چونکە هەر پلە بەرزکردنەوەیەک فەرمانبەر (26 هەزار دینار بۆ 122 هەزار دینار) دەچێتە سەر موچەکەی_ بۆ (8) ساڵی ڕابردوو بەم جۆرەیە؛ • 710 هەزار و 282 موچەخۆری شارستانیX 50 هەزار دینار X 96 مانگ = (3 ترلیۆن و 409 ملیار و 353 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. ئەگەر سێ بەشی ئەو فەرمانبەرانە مافی دوو جار پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەتی هەرێم بێت، ئەوا بەپێی ئەم لێکدانەوەیەی خوارەوە، ئەم بڕەش لە شایستەی دارایی موچەخۆران وەک بەرزە موچە لەسەر حکومەت کەڵەکە دەبێت. • 532 هەزار و 711 موچەخۆری شارستانیX 50 هەزار دینار X 96 مانگ = (2 ترلیۆن و 557 ملیار و 15 ملیۆن و 200 هەزار) دینار. بەم پێیەش کۆی ئەو شایستە داراییەی موچەخۆرانی شارستانی کە بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ • (3 ترلیۆن و 409 ملیار و 353 ملیۆن و 600 هەزار) دینار + (2 ترلیۆن و 557 ملیار و 15 ملیۆن و 200 هەزار) دینار = (5 ترلیۆن و 996 ملیار و 368 ملیۆن و 800 هەزار) دینار 2. پاشەکەت و لێبڕین و ڕاگرتنی بەرزە موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لەسەر شانی حکومەت لە ماوەی (9) ساڵدا، واتا لە (108) مانگدا، هەردوو کابینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تەنها (49) موچەی تەواویان وەگرتووە، (15) موچەیان پێ نەدراوەو (44) موچەشیان بە چارەک و لێبڕین و بەشێک لە پاشەکەوتەوە بۆ خەرج کراوە. کۆی ئەو بڕە پارەیەی وەک شایستەی دارایی موچەخۆران خەرج نەکراوە، قەبارەکەی گەیشتووە بە (21 ترلیۆن و 583 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. بەجۆرێک کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. هاوکات لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار دەخەمڵێندێت. بڕوانە خشتەکانی خوارە تایبەت بە شێوازی خەرجکردنی موچە و بڕو قەبارەی قەرزی کەڵەکەبوی موچەخۆران لە سەر حکومەت. خشتەی ژمارە (2) خشتەی سێیەم (3) سێیەم؛ شایستە داراییەکانی تەنها موچەخۆرێک لای حکومەتی هەرێم لەسەر بنەمای ئەو ڕاستییانەی لە بەشی یەکەم و دووەمدا ئاماژەمان پێدا، ئەگەر گریمانەی ئەوەی بکەین موچەخۆرێک موچەکەی (ملیۆنێک) دینارە، ئەوا؛ 1. (15) موچەی تەواوی وەرنەگرتووە کە دەکاتە (15 ملیۆن) دینار. 2. (23) جار چارەکە موچەی وەرگرتووەو هەر موچەیەک (750 هەزار) دیناری لێبڕاوە، کە دەکاتە (17 ملیۆن و 250 هەزار) دینار. 3. (11) موچەی بە تێکڕا (40%) و (400 هەزار) دیناری لێبڕاوە، کە دەکاتە (4 ملیۆن و 400 هەزار) دینار. 4. (9) موچەی بە لێبڕینی (210 هەزار دینار) بە رێژەی (21%) لێبڕاوە، کە دەکاتە (ملیونێک و 890 هەزار) دینار. 5. (1) موچە بە لێبڕنی (18%) واتە (180 هەزار) دیناری لێبڕاوە. 6. بەهۆی ڕاگرتنی (1-2) بەرزە موچەوە لە ساڵی (2016 - 2024)، بە لانی کەمەوە مانگانە (100 هەزار) دیناری بۆ خەرج نەکراوە بە درێژایی (96) مانگ، بە کۆی گشتی دەکاتە (9 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. کەواتە هەر موچەخۆرێک، ئەگەر موچەکەی (ملیۆنێک) دینار بێت، بەهۆی پاشەکەوت، لێبڕین و ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بڕی (48 ملیۆن و 320 هەزار) دیناری لای حکومەتی هەرێمە، بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە خشتەی ژمارە (4). خشتەی سێیەم (4)
.png)
(دره‌و): له عێراق هه‌ر كه‌سێك ساڵانه بڕی 120 كیلۆ خۆراك وه‌كو پاشماوه فڕێده‌دات، كه‌چی به‌م حاڵه‌شه‌وه ساڵانه زیاتر له (760) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه گیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن، ئه‌مه به‌گوێره‌ی دوو راپۆرت كه گۆڤارێكی تایبه‌تمه‌ندی ئه‌مریكی له بواری داتاكاندا. گۆڤاری CEOWORLDی ئه‌مریكی كه له‌بواری داتا كارده‌كات، دوو راپۆرتی نوێی بڵاوكرده‌وه، راپۆرتی یه‌كه‌م له‌باره‌ی ئه‌و وڵاتانه‌وه‌یه كه (زۆرترین و كه‌مترین رێژه‌ی مردنیان به‌هۆی به‌دخۆراكی)یه‌وه هه‌یه، راپۆرتی دووه‌میش له‌سه‌ر (ئه‌و وڵاتانه‌ی زۆرترین خۆراك فڕێ ده‌ده‌ن). به‌پێی راپۆرتی تایبه‌ت به داتای فڕێدانی خۆراك له وڵاتان، له‌كۆی نزیكه‌ی 200 وڵاتی جیهان، عێراق له ریزبه‌ندی شه‌شه‌مدایه‌و پێش هه‌موو وڵاتانی ناوچه‌كه كه‌وتووه. به‌پێی راپۆرته‌كه، خۆراكی فڕێدراو له عێراق رێژه‌ی نزیكه‌ی 40%ی ئه‌و پاشماوانه پێكده‌هێنێت كه هاوڵاتیانی عێراقی فڕێی ده‌ده‌ن، واتا له كۆی (11 ملیۆن) پاشماوه كه ساڵانه له عێراق تۆمارده‌كرێت، زیاتر له (4 ملیۆن) ته‌نی پاشماوه‌ی خۆراكه. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه، هه‌ر هاوڵاتییه‌كی عێراقی ساڵانه نزیكه‌ی (120 كیلۆ) خۆراك فڕێ ده‌دات، ئه‌م بڕه بۆ هه‌ر رۆژێك ده‌كاته زیاتر له 300 گرام خۆراكی فڕێدراو بۆ هه‌ر تاكه كه‌سێك (واتا هه‌ر تاكێكی عێراقی رۆژانه زیاتر له چاره‌كه كیلۆیه‌ك خۆراك بڕێده‌دات). ئه‌م به‌هه‌ده‌ردانه زۆره‌ی خۆراك له كاتێكدایه، به‌پێی داتایه‌كی تر كه هه‌مان گۆڤاری ئه‌مریكی له‌باره‌ی رێژه‌ی مردن به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه له‌سه‌ر ئاستی جیهان ئاماده‌یكردووه، ده‌ریده‌خات عێراق له‌رێژه‌ی مردن به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه له‌كۆی 193 وڵات له ریزبه‌ندی 110دایه. به‌گوێره‌ی داتاكه، له عێراق له‌كۆی هه‌ر 100 هه‌زار كه‌سێك (1،77) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه ده‌مرن، ئه‌مه به‌واتای ئه‌وه دێت له عێراق ساڵانه زیاتر له (760) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه ده‌مرن.
راپۆرت: دره‌و هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌ی راسته‌قینه‌ی ده‌ره‌نجامه‌كانی كۆنگره‌ی 14یه، ناكۆكی نێوان دوو ئامۆزا میراتگره‌كه‌ی پارتی گه‌یشتوه‌ته ناو كۆبونه‌وه‌كانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، پارتی به 45 كورسی په‌رله‌مانه‌وه 75%ی پۆسته‌كانی هه‌رێمی به‌ده‌سته‌وه‌یه، به‌ڵام دوای ئه‌و دۆخه نوێیه‌ی له چوار ساڵی رابردوودا هاتوه‌ته پێش، ئایا پارتی جارێكی تر زۆرینه‌ی په‌رله‌مان و حكومه‌ت كۆنترۆڵ ده‌كات، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا یاسای هه‌ڵبژاردن گۆڕانكاری به‌سه‌ردا دێت و چاره‌سه‌ری دۆخی داراییش ئاسۆی نادیاره، ورده‌كاری دۆخی ناوخۆو ده‌ره‌وه‌ی پارتی له‌م راپۆرته‌دا، ئه‌مه به‌شی یه‌كه‌می زنجیره‌یه‌ك راپۆرتێكه كه (دره‌و) له‌باره‌ی دۆخی هه‌ریه‌كه له حزبه‌كان بۆ له هه‌ڵبژاردن بڵاویده‌كاته‌وه. دۆخی حزبه‌كان له‌زنجیره‌یه‌ك راپۆرتدا هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م هه‌ستیارترین هه‌ڵبژاردندایه له مێژووی خۆیدا، ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی 1992 تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی كورد بووبێت له‌وه‌ی ئایا دوای كشانه‌وه‌ی رژێمی به‌عس له ناوچه كوردییه‌كان، كورد توانای به‌ڕێوه‌بردنی خۆی هه‌یه، ئه‌وا هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره تاقیكردنه‌وه ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئایا دوای 32 ساڵی حوكمڕانیی نیمچه سه‌ربه‌خۆی خۆی، كورد ده‌توانێت پارێزگاری له‌و فیدراڵیه‌ت و نیمچه سه‌ربه‌خۆییه بكات كه به‌ده‌ستیهێناوه. بۆ تێگه‌یشتن له دۆخی كورد له ئێستادا، خوێندنه‌وه بۆ دۆخی حزبه‌كان له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆی خۆیان و له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌یان، هه‌ندێك ئاماژه نیشان ده‌دات، (دره‌و) به زنجیره‌یه‌ك راپۆرت شیكاریی بۆ دۆخی هه‌موو ئه‌و حزب و گروپه سیاسییانه ده‌كات كه به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌كه‌ن. به‌شی یه‌كه‌م: پارتی دیموكراتی كوردستان له‌و جوگرافیایه‌ی پێی ده‌وترێت "باشوری كوردستان"، پارتی دیموكراتی كوردستان حزبی دایكه، زۆربه‌ی حزبه‌كانی تر له‌ناو عه‌باكه‌ی پارتییه‌وه هاتونه‌ته ده‌ره‌وه، ئه‌م حزبه له 1946 دامه‌زراوه، واتا ئه‌مساڵ ته‌مه‌نی ده‌بێت به (78 ساڵ)، پارتی له‌م ته‌مه‌نه‌دا چه‌ندین نسكۆی به‌سه‌ردا هاتووه‌و هه‌ڵساوه‌ته‌وه، ئه‌م حزبه ئێستا له‌كۆی نزیكه‌ی (6 ملیۆن) له دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان (600 هه‌زار) ئه‌ندامی هه‌یه، واتا به‌گوێره‌ی ئه‌ندام بێت پارتی رێژه‌ی 10%ی تێكڕای دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان پێكده‌هێنێت. دۆخی ناوخۆیی پارتی دوای حه‌وت ساڵ دواكه‌وتن له‌واده‌ی خۆی، رۆژی 3ی تشرینی دووه‌می 2022 پارتی كۆنگره‌ی 14ی خۆی به‌ست، ئه‌م كۆنگره‌یه سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی قۆناغێكی سیاسی نوێ بوو له ناوخۆی پارتیدا، مه‌سعود بارزانی كه له‌دوای مسته‌فا بارزانی باوكییه‌وه، سه‌رۆكی هه‌میشه‌یی پارتییه، له‌م كۆنگره‌یه‌دا نه‌خشه‌ی رێبه‌رایه‌تیكردنی پارتی بۆ دوای خۆی داڕشت. بارزانی كه له‌گه‌ڵ دروستبوونی پارتیدا له ساڵی 1946 له‌دایكبووه‌و به (78 ساڵ) هاوته‌مه‌نی حزبه‌كه‌یه‌تی، له كۆنگره‌ی 14دا سه‌رباری به‌رزبوونه‌وه‌ی ته‌مه‌ن، له پۆستی سه‌رۆكایه‌تیی پارتیدا مایه‌وه، به‌ڵام په‌یكه‌ری سه‌رۆكایه‌تیی پارتی گۆڕی، مه‌سرور بارزانی كوڕی هێنایه پێشه‌وه‌و هاوشان له‌گه‌ڵ نێچیرڤان بارزانی برازای، كردی به جێگری سه‌رۆكی پارتی. هه‌ر له ساتی یه‌كه‌می راگه‌یاندنی جێگری دووه‌می سه‌رۆكی پارتییه‌وه، ئیتر سه‌ره‌تای ناكۆكییه‌كی نوێ، به‌ڵام قوڵتر له‌نێوان نێچیرڤان بارزانی و مه‌سرور بارزانی ده‌ركه‌وت، میدیای نێچیرڤان بارزانی وه‌كو جێگری (دووه‌م)ی سه‌رۆكی پارتی ناوی مه‌سرور بارزانی هێنا، میدیای مه‌سرور بارزانیش ده‌یوت "هه‌ردووكیان جێگرن" واتا كه‌سیان له‌پێش ئه‌وه‌ی تریانه‌وه نییه. سه‌ره‌تای ئه‌م گۆڕانكارییه له‌ناو په‌یكه‌ری ده‌سه‌ڵاتی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی بۆ رۆژی 3ی كانونی یه‌كه‌می 2018 ده‌گه‌ڕێته‌وه، له‌م رۆژه‌دا ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی پارتی، به بڕیاری مه‌سعود بارزانی، مه‌سرور بارزانی بۆ پۆستی سه‌رۆكی حكومه‌ت كاندید كرد، نێچیرڤان بارزانیش دوای 17 ساڵ سه‌رۆكایه‌تیكردنی حكومه‌ت، بۆ پۆستی سه‌رۆكی هه‌رێم كاندید كرا. نێچیرڤان بارزانی ئه‌وكات ئه‌م گۆڕانكارییه‌ی قبوڵ كرد، به‌وئومێده‌ی له پۆستی سه‌رۆكی هه‌رێم و له شوێنه‌كه‌ی مه‌سعود بارزانییه‌وه، بۆ داهاتوو ده‌ستی له پۆستی سه‌رۆكایه‌تیی پارتیش گیر ببێت و ئه‌و هاوكێشه‌یه هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه كه ده‌وترێت " هه‌ركه‌سێك به سلكی ده‌زگای پاراستندا تێنه‌په‌ڕیبێت ناتوانێت ببێت به سه‌رۆكی پارتی"، به‌ڵام دوای كه‌متر له هه‌شت مانگ كه مه‌سرور بارزانی له‌پۆستی سه‌رۆكی حكومه‌ت ده‌ستبه‌كاربوو (10 ته‌موزی 2019)، ئیتر نێچیرڤان بارزانی خۆی له دۆخێكی نوێدا بینییه‌وه كه ره‌نگه هه‌رگیز چاوه‌ڕوانی نه‌كردبێت، مه‌سرور بارزانی هه‌موو كه‌سه نزیكه‌كانی نێچیرڤان بارزانی له حكومه‌ت ده‌رپه‌ڕاندو له‌دوای یه‌كه‌مین قه‌یرانیشه‌وه كه روبه‌ڕووی كابینه‌ی نۆیه‌م بووه‌وه (قه‌یرانی په‌تای كۆرۆناو دابه‌زینی نرخی نه‌وت) یه‌كسه‌ر مه‌سرور بارزانی جه‌نگی دژی نێچیرڤان بارزانی راگه‌یاندو خراپی دۆخی دارایی حكومه‌ت و قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بووه‌كانی خسته ئه‌ستۆی 17 ساڵ حوكمڕانیی نێچیرڤان بارزانی له‌ناو حكومه‌تدا. له‌وكاته‌وه تائێستا په‌یوه‌ندی دوو ئامۆزا میراتگره‌كه‌ی ده‌سه‌ڵاتی پارتی به‌دۆخی كێشمه‌كێشدا تێپه‌ڕده‌بێت، له‌سه‌ره‌تای ململانێكه‌وه نێچیرڤان بارزانی خۆی له كاردانه‌وه ده‌پاراست، به‌ڵام به‌مدواییه دژه هێرشی ده‌ستپیكردووه، له‌رێگه‌ی میدیاكانییه‌وه (به‌دیاریكراویش تۆڕی میدیایی رووداو) فشاری له‌سه‌ر كابینه‌ی مه‌سرور بارزانی توندكردوه‌ته‌وه‌و به‌رده‌وام ده‌ست ده‌خاته‌سه‌ر كه‌موكورتییه‌كانی حكومه‌ت، ئه‌م هه‌ڵمه‌ته میدیاییه به‌ته‌واوه‌تی مه‌سرور بارزانی بێزار كردووه، تائه‌و ڕاده‌ی له ئه‌ندامانی مه‌كته‌بی سیاسی و وه‌زیره‌كانی قه‌ده‌غه‌كردووه چاوپێكه‌وتنی رۆژنامه‌وانی له‌گه‌ڵ كه‌ناڵی (رووداو) بكه‌ن، له‌مه‌ش زیاتر چه‌ند به‌رپرسێكی پارتی سه‌رزه‌نیشت و سزا دراون له‌سه‌ر شكاندنی ئه‌م قه‌ده‌غه میدیاییه، واتا ئێستا دۆخێك له‌ناو پارتیدا دروستبووه، هه‌ر ئه‌ندامێكی ئه‌و حزبه بۆ ئه‌وه‌ی له كێشمه‌كێشی نێوان دوو ئامۆزاكه تێبگات، ته‌نیا پێویستی به‌وه‌یه ته‌ماشای ته‌له‌فزیۆنه‌كانی حزبه‌كه‌ی بكات. پارتی كه جاران به مه‌ركه‌زیه‌تی بڕیاری سیاسی و میدیایی ناسرابوو، ئێستا هاوشێوه‌ی یه‌كێتیی خاوه‌نی زیاتر له میدیایه‌كه، كه هه‌ریه‌كه‌یان گوزارشت له جه‌مسه‌رێكی به‌هێزی ناو پارتی ده‌كه‌ن، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دروستكردنی مینبه‌ری جیاوازی میدیاییه‌وه له‌ناو پارتی، پێشبینی ئه‌وه هه‌بوو پارتی روبه‌ڕووی هه‌مان دۆخی ساڵانی رابردووی یه‌كێتیی ببێته‌وه، به‌تایبه‌تیش بۆ قۆناغێك كه ئیتر چاره‌نوسی شوێنگره‌وه‌ی مه‌سعود بارزانی له‌نێوان كوڕو برازاكه‌یدا یه‌كلاده‌بێته‌وه، به‌جۆرێك به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، ساڵی رابردوو له كۆبونه‌وه‌یه‌كدا له‌گه‌ڵ وه‌زیرو به‌رپرسانی ئیداریی پارتی، مه‌سرور بارزانی وتویه‌تی:" ئێستا ئه‌وه‌ی كه‌ناڵی رووداو به‌رامبه‌ر به حكومه‌ت ده‌یكات، لایه‌نه ئۆپۆزسیۆنه‌كان نایكه‌ن". به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، له كۆبونه‌وه‌ی رۆژی 10ی ئه‌م مانگه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستاندا، ناكۆكیی نێوان نێچیرڤان بارزانی و مه‌سرور بارزانی به‌ئاشكراو له‌به‌رده‌م وه‌زیری لایه‌نه به‌شداره‌كانی حكومه‌تدا ده‌ركه‌وتووه، به‌راوركارییه‌كی كابینه‌ی نۆیه‌م به كابینه‌ی هه‌شته‌می حكومه‌ت له‌لایه‌ن رێبه‌ری ئه‌حمه‌دی وه‌زیری ناوخۆوه، كاردانه‌وه‌ی توندو ده‌نگ به‌رزكردنه‌وه‌ی (فه‌وزی هه‌ریری) سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستانی به‌دوای خۆیدا هێناوه، هه‌ریری له‌به‌رامبه‌ر ره‌خنه‌كانی رێبه‌ر ئه‌حمه‌ددا، به‌نوێنه‌رایه‌تی نێچیرڤان بارزانی و له‌به‌رده‌م مه‌سرور بارزانیدا به‌رگری له كابینه‌ی پێشووی حكومه‌ت كردو ره‌خنه‌ی له كابینه‌ی نۆیه‌م گرت، ئه‌مه مه‌سرور بارزانی ناچاركرد كۆتایی به كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بهێنێت. (فه‌وزی هه‌ریری كه سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێمه، پله‌ی وه‌زیره‌و به‌نوێنه‌رایه‌تی سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێم به‌شداری كۆبونه‌وه‌كانی حكومه‌ت ده‌كات) ئه‌م كێشمه‌كێشه‌ی نێوان دوو جێگره‌كه‌ی سه‌رۆكی پارتی، له‌دواین هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراقدا كه 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023 به‌ڕێوه‌چوو، كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌سه‌ر ده‌نگ و پێگه‌ی پارتی دروستكرد، به‌تایبه‌تیش له پارێزگای نه‌ینه‌واو كه‌ركوك، به‌جۆریك له نه‌ینه‌وا پارتی رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی 50% دابه‌زی، له كه‌ركوكیش به‌به‌راورد به یه‌كێتیی، پارتی له‌ئاستی چاوه‌ڕوانكراوی خۆیدا نه‌بوو. نزیكه‌كانی مه‌سرور بارزانی ده‌ڵێن، نێچیرڤان بارزانی ئیداره‌ی گه‌مه‌یه‌كی سیاسی ده‌دات له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی، به‌دیاریكراویش له‌گه‌ڵ قوباد تاڵه‌بانی، له‌م رێگه‌یه‌وه ده‌یه‌وێت له‌پێگه‌ی مه‌سرور بارزانی بدات، تا ئه‌و ڕاده‌ی له هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستاندا كه بڕیاره له ئایاری داهاتوو به‌ڕێوه‌بچێت، پێگه‌ی پارتی له په‌رله‌مان لاواز ببێت، بۆ ئه‌وه‌ی له‌م رێگه‌یه‌وه په‌یامێك به ناوخۆو ده‌ره‌وه‌ی پارتیش بدات و بڵێ: من كه حكومه‌تم راده‌ستی مه‌سرور بارزانی كرد پارتی خاوه‌نی 45 كورسی په‌رله‌مان بوو، به‌ڵام كه مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌تی وه‌رگرت پارتی كورسییه‌كانی كه‌میكرد". پارتی له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان، پارتی به (45) كورسی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه رێژه‌ی 75%ی پۆسته باڵاو هه‌ستیاره‌كانی هه‌رێمی به‌ده‌سته‌وه‌یه، به‌جۆرێك ئێستا بڕیاری سیاسی هه‌رێم له‌ده‌ستی پارتیدایه‌و 100%ی سه‌رۆكایه‌تییه‌كانی هه‌رێم لای پارتییه (سه‌رۆكی هه‌رێم+ سه‌رۆكی حكومه‌ت+ سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی، سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان كه لای یه‌كێتیی بوو، به‌هۆی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان ئه‌م سه‌رۆكایه‌تییه ئێستا نه‌ماوه). له‌ناو پارتیشدا بڕیاری سیاسی له‌ده‌ستی مه‌سرور بارزانیدایه، بۆ ئه‌مه‌ش هه‌م سود له پۆسته‌كه‌ی وه‌كو سه‌رۆكی حكومه‌ت وه‌رده‌گرێت، هه‌م له پێگه حزبییه‌كه‌ی وه‌كو جێگری سه‌رۆكی پارتی و كوڕی مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی حزبه‌كه. كابینه‌ی نۆیه‌م كه چوار ساڵی ته‌مه‌نی خۆی به‌ڕێكردووه‌و ماوه‌ی ساڵێكیشه وه‌كو كاربه‌رێكه‌ر به‌رێوه‌ده‌چێت، له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان ناڕه‌زایه‌تی و بێئومێدیی دژی ده‌سه‌ڵاتی پارتی زیاتر كردووه، چونكه له یه‌كه‌م ئه‌زمونی مه‌سرور بارزانیدا، هه‌رێمی كوردستان روبه‌ڕووی زنجیره‌یه‌ك فشاربووه‌ته‌وه كه پێشینه‌ی نه‌بووه، له‌وانه: • شوباتی 2020، بڵاوبوونه‌وه‌ی په‌تای كۆرۆناو دابه‌زینی نرخی نه‌وت له كۆتایی كابینه‌ی مه‌سرور بارزانی توشی قه‌یرانێكی دارایی گه‌وره كرد، به‌وهۆیه‌وه حكومه‌ت بۆ ماوه‌ی 10 مانگ به لێبڕینه‌وه موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی دابه‌شكرد، ئه‌مه سه‌ره‌تای نائومێدی خه‌ڵك بوو به‌رامبه‌ر به كابینه‌ی نۆیه‌م و كاریگه‌ریی له‌سه‌ر پێگه‌ی پارتیش دروستكرد. • له 15ی شوباتی 2022دا، دوای 10 ساڵ چاوه‌ڕوانی، دادگای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق سه‌باره‌ت به فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم، بڕیاریدا به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و هه‌ولێری پابه‌ندكرد به‌وه‌ی نه‌وت و غازه‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات. • له تشرینی یه‌كه‌می 2022دا، به‌هۆی كێشه‌ی ئه‌منیی نێوان پارتی و یه‌كێتیی، قوباد تاڵه‌بانی جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم بایكۆتی كۆبونه‌وه‌كانی حكومه‌تی كرد، دواتریش وه‌زیره‌كانی یه‌كێتیی له مانگی كانونی یه‌كه‌می هه‌مان ساڵدا بایكۆتی كۆبونه‌وه‌كانی حكومه‌تیان كرد، ئه‌م بایكۆته ماوه‌ی نزیكه‌ی 6 مانگ به‌رده‌وام بوو، له‌دوای یه‌كخستنی ئیداره‌ی هه‌ولێرو سلێمانییه‌وه ئه‌مه یه‌كه‌مجار بوو تیمی یه‌كێتیی له حكومه‌ت بایكۆتی كۆبونه‌وه‌كان بكات. • 13ی شوباتی 2023 دادگای ناوبژیوانی پاریس دوای چه‌ندین ساڵ چاوه‌ڕوانی، دواجار بڕیاری خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌كه‌وه یه‌كلاكرده‌وه كه حكومه‌تی عێراق له‌سه‌ر توركیا تۆماریكردبوو، له‌م سكاڵایه‌دا عێراق ناڕه‌زایه‌تی نیشاندا بوو له‌باره‌ی به‌كارهێنانی هێڵی بۆری نه‌وتی عێراق- توركیا بۆ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان به‌بێ ره‌زامه‌ندی به‌غداد، له‌سه‌ر ئه‌م سكاڵایه، دادگای نێوده‌وڵه‌تی بڕی نزیكه‌ی (ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلار قه‌ره‌بووی به‌سه‌ر توركیادا سه‌پاند، به‌هۆی ئه‌م بڕیاره‌وه له به‌ره‌به‌یانی 25ی ئازاری 2023دا توركیا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانی بۆ به‌نده‌ری جه‌یهان راگرت و تائێستا هه‌نارده ده‌ستیپێ نه‌كردوه‌ته‌وه، به‌هۆی ئه‌م بڕیاره‌وه حكومه‌تی هه‌رێم رێژه‌ی نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستداو سه‌رله‌نوێ كێشه بۆ موچه‌ی موچه‌خۆران دروستبووه‌وه. • 30ی ئایاری 2023 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنه‌وه‌ی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه، به‌هۆی ئه‌م بڕیاره‌وه په‌رله‌مانی كوردستان نه‌یتوانی یاسای هه‌ڵبژاردن و كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی هه‌رێم كارابكاته‌وه‌و گرفت بۆ به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مان دروستبوو. • كۆتایی ئایاری 2023 یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌ی عێراق كه‌وته بواری جێبه‌جێكردن، له‌م یاسایه‌دا بۆ جاری یه‌كه‌م له‌دوای روخانی سه‌ددامه‌وه حكومه‌تی هه‌رێم قایل بوو به راده‌ستكردنی نه‌وته‌كه‌ی به كۆمپانیای به‌بازاڕخستی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ"و راده‌ستكردنی پاره‌ی كاشی داهاتی نه‌وت به وه‌زاره‌تی دارایی عێراق، ئه‌مه‌ش ته‌نیا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی هه‌رێم به‌شی خۆی له بودجه‌ی گشتی عێراق پێبدرێت، بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵی عێراق و دادگای ناوبژیوانی پاریس كاریگه‌رییان هه‌بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی حكومه‌تی مه‌سرور بارزانی له یاسای بودجه‌دا مل بۆ خواسته‌كانی به‌غداد بكات. • 24ی ئه‌یلولی 2023 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق به بڕیارێك ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه، به‌ڵام له تائێستا ئه‌م بڕیاره جێبه‌جێ نه‌كراوه‌و ئه‌نجومه‌نه‌كان به‌رده‌وامن له‌سه‌ر كاركردنی خۆیان. • كۆتاییه‌كانی 2023، به‌هۆی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وت، حكومه‌تی هه‌رێم توانای دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی نه‌بوو، به‌ناچاری بۆ ماوه‌ی سێ مانگ قه‌رزی (700 ملیار) دیناری له حكومه‌تی فیدراڵی عێراق وه‌رگرت، به‌م قه‌رزه‌شه‌وه حكومه‌ت به سێ مانگ قه‌رزی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌وه ماڵئاوایی له 2023 كرد. • رۆژی 4ی شوباتی ئه‌مساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌كه‌وه یه‌كلایی ده‌كاته‌وه كه یه‌كێتیی نیشتمانی له‌سه‌ر یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی كوردستان تۆماریكردووه، ئه‌م بڕیاره‌ش كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌سه‌ر دۆخی سیاسی هه‌رێم ده‌بێت، به‌تایبه‌تیش له بواری گۆڕینی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن له كوردستان بۆ (فره‌بانه‌یی)و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و گۆڕانكاریكردن له كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان، ئه‌مه‌ش به‌پله‌ی یه‌كه‌م گورزێكه كه له‌سه‌رده‌می حوكمڕانی مه‌سرور بارزانیدا به‌ر پێگه‌ی پارتی ده‌كه‌وێت له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا. هه‌موو ئه‌و قه‌یرانانه‌ی كه له 5 ساڵی ته‌مه‌نی كابینه‌ی نۆیه‌مدا رووی له هه‌رێمی كوردستان كرد، به‌پله‌ی یه‌كه‌م كاریگه‌رییه‌كه‌ی له‌سه‌ر پێگه‌ی پارتی ده‌بێت، پاشان لایه‌نه‌كانی تری به‌شدار له حكومه‌ت، به‌هۆی ئه‌وه‌ی پارتی زۆرینه‌ی جومگه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی به‌ده‌سته‌وه‌یه، بۆ ده‌ربازبوون له‌و فشارانه، له‌دوای راگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وته‌وه، مه‌سرور بارزانی رووی له كه‌مپه‌ینێكی میدیایی كرد بۆ هه‌نارده‌كردنی به‌روبومی كوردی بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات له‌وانه هه‌نگوین و هه‌نارو چه‌ند به‌رهه‌مێكی تر، كه كاریگه‌ریی ئه‌وتۆیان له‌سه‌ر تێكڕای داهاتی ناوخۆیی هه‌رێم نییه. پارتی له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان، به‌مدواییه به‌هۆی پارتییه‌وه هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌تیش هه‌ولێری پایته‌خت كه‌وتوه‌ته ژێر فشاری توندی ئێرانه‌وه، له‌لایه‌كی تره‌وه هه‌ر به‌هۆی سیاسه‌ته‌كانی پارتییه‌وه حكومه‌تی هه‌رێم كه‌وتوه‌ته‌ژێر فشاری دارایی به‌غداده‌وه. پارتی كه خۆی بۆ به‌ره‌ی توركیاو ئه‌مریكا له ناوچه‌كه‌دا ساغكردوه‌ته‌وه، له‌به‌رامبه‌ر فشاره زۆره‌كانی به‌غدادو تاراندا، هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كی ئه‌وتۆی ئه‌مریكا نه‌بینیوه، ئه‌م نائومێدییه له هه‌ڵوێستی ئه‌مریكا له راگه‌یه‌ندراوی كۆبونه‌وه‌یه‌كی سه‌ركردایه‌تی پارتیدا له 12ی ته‌موزی 2023دا گوزارشتی لێكرا، كاتێك سه‌ركردایه‌تی پارتی رایگه‌یاند" سیاسەت و بەرنامەكانی ئەمریكا لە خورهەڵاتی ناوەراست بە شێوەیەكی گشتی بوەتە مایەی نیگەرانی هاوپەیمانەكان، بەشێك لەم لێكەوتانە راستەوخۆ هەندێكیش ناڕاستەوخۆ كاریگەریان لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە"، ئه‌م نیگه‌رانییه‌ی پارتی له ئه‌مریكا بۆ یه‌كێك له ئاژانسه هه‌واڵییه‌كانی روسیا جێگای سه‌ره‌نج بوو، وا لێكدرایه‌وه ئه‌مریكا یه‌كێك له هاوپه‌یمانه‌كانی تری خۆی له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌ده‌ستداوه. پارتی له‌ناو كێشمه‌كێشی ئه‌مریكاو ئێراندا له‌ناوچه‌كه گیری خواردووه، له‌لایه‌ك له‌ژێر فشاری ئێران و لایه‌نه شیعه‌كانی عێراقدایه بۆ كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی، له‌لایه‌كی تر مانه‌وه‌ی ئه‌و هێزانه به گه‌ره‌نتی بۆ مانه‌وه‌ی خۆی و هه‌رێمی كوردستان ته‌ماشا ده‌كات، پارتی به‌شێكه له هاوپه‌یمانی (ئیداره‌ی ده‌وڵه‌ت)، ئه‌مه هاوپه‌یمانێتی ئه‌و لایه‌نانه‌یه كه پێكه‌وه كابینه‌ی حكومه‌تیان له عێراق دروستكردووه، پێكهێنه‌ری سه‌ره‌كی ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگییه كه له‌و شیعانه‌ن، له ئێرانه‌وه نزیكن. له‌كاتێكدا لایه‌نه شیعه‌كانی عێراق فشاره‌كانیان بۆ كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه بیانییه‌كان له عێراق توندكرده‌وه، رۆژی 9ی ئه‌م مانگه مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی ژه‌نه‌راڵ (جۆوڵ ڤاوڵ) فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان له عێراق و سوریا بینی، له‌م دیداره‌دا بارزانی جەختی له‌سه‌ر بەردەوامی کاری هێزەکانی هاوپەیمانان لە عێراق و سوریا كرد، به‌ڵام له‌ناو حكومه‌تی عێراق ناچاربووه پابه‌ندبێت به بڕیاری شیعه‌كانه‌وه بۆ كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانان له عێراق، ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش به‌پله‌ی سه‌ره‌كی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی سه‌رپه‌ره‌شتی ده‌كات كه وه‌زیره‌كه‌ی (فوئاد حسێن)ی ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی پارتییه. یه‌كێك له‌و بنكانه‌ی كه هێزه‌كانی ئه‌مریكای له عێراق تێدا جێگیربووه، بنكه‌ی (هه‌ریره) له‌نزیك هه‌ولێر، سه‌رباری ئه‌مه هاوپه‌یمانان له‌ناو فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی هه‌ولێریشدا بنكه‌یه‌كیان هه‌یه، به‌وهۆیه‌وه له‌دوای ده‌ستپێكردنی جه‌نگی ئیسرائیل و حه‌ماسه‌وه له 7ی ئۆكتۆبه‌ری 2023، زیاتر له 150 هێرش له‌لایه‌ن گروپه چه‌كداره‌كانی نزیك له ئێرانه‌وه كراونه‌ته سه‌ر هه‌رێمی كوردستان. پارتی و هه‌ڵبژاردن پارتی وه‌كو ده‌سه‌ڵاتداری یه‌كه‌می هه‌رێمی كوردستان له دۆخێكی جیاوازدا ده‌چێته ناو هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان، دۆخێك كه له دۆخی هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوو ناچێت، له‌به‌ر ئه‌م هۆكارانه: • دۆخی دارایی هه‌رێمی كوردستان به‌به‌راورد به رابردوو خراپتر بووه، به‌تایبه‌تیش كه هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم وه‌كو سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی داهاتی حكومه‌ت ئێستا ئیتر جڵه‌وه‌كه‌ی له‌ده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵی عێراقدایه‌و هه‌مواری یاسای بودجه‌ش چاره‌نوسی نادیاره‌و ئه‌گه‌ر له په‌رله‌مانیش په‌سه‌ند بكرێت ئه‌وه به حكومه‌تی هه‌رێم نادات كه داوای ده‌كات. • یاسای هه‌ڵبژاردن به‌هۆی سكاڵاكه‌ی یه‌كێتییه‌وه له دادگای فیدراڵی عێراق دڵخوازی پارتی نابێت، شێوازی فره‌بازنه‌یی و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه یان دابه‌شكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان تاڕاده‌یه‌ك زامنی ئه‌وه ده‌كات چیتر پارتی ئه‌و زۆرینه‌یه‌ی له‌ناو په‌رله‌مانی كوردستان نه‌بێت كه له خولی پێنجه‌مدا هه‌یبوو، ئه‌مه پارتی ناچار ده‌كات له‌به‌رامبه‌ر ركابه‌ره سیاسییه‌كانی به‌دیاریكراویش یه‌كێتیی، پاشه‌كشێی سیاسی زیاتر بكات. • ناكۆكی نێوان مه‌سرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی كاریگه‌ری و ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر پێگه‌ی پارتی له هه‌ڵبژاردنی كوردستاندا ده‌بێت، به‌تایبه‌تیش له ئاڕاسته‌كردنی بنكه‌ی جه‌ماوه‌ری پارتی بۆ به‌شداربوونیان له هه‌ڵبژاردن و لێكدانه‌وه‌ی حساباتی پێگه‌و هه‌ژمونی هه‌ریه‌كه‌یان دوای هه‌ڵبژاردن. • سه‌رباری ئه‌م خاڵه نه‌رێنییانه، هێشتا پارتی هێزی یه‌كه‌می ده‌سه‌ڵاته له هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ده‌نگده‌ره‌كانی ده‌بێت، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر تاكاتی هه‌ڵبژاردن حكومه‌تی مه‌سرور بارزانی بتوانێت ریككه‌وتنێكی هاوسه‌نگ له‌باره‌ی یاسای بودجه‌وه له‌گه‌ڵ به‌غداد بكات و به‌مه‌ش هه‌ندێك ئارامی ده‌روونی بۆ موچه‌خۆران و پرۆژه خزمه‌تگوزارییه‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه. پارتی و هه‌ڵبژاردن دەنگی پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەرجەم هەڵبژاردنەكانی (پەرلەمانی كوردستان، ئەنجومەنی پارێزگاكان، پەرلەمانی عێراق) لە هەرێمی كوردستان (1992 – 2021) • بۆ نوسینی ئه‌م راپۆرته شیكارییه (دره‌و) له‌گه‌ڵ چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی ئاگادار له‌ناو پارتی و یه‌كێتیی قسه‌ی كردووه
.png)
.png)
