شیكاری: درەو بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەواوی ساڵی (2022)دا؛ # زیاتر لە (144 ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو بە تێکڕای ڕۆژانەی (395 هەزار و 628) بەرمیل لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە.  # تێکڕای بەهای بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (100.78) دۆلار بووە، بەڵام حکومەتی هەرێم بەتێکڕا نەوتی بە (85) دۆلار فرۆشتووە. # کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە زیاتر بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار) دۆلار. بڕی (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار و 807) دۆلاری بەڕێژەی (54%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلاری بەڕێژەی (46%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حکومەتی هەرێم. # کرێی بۆری نەوتی هەرێم بە ئاستێکی پێوانەیی دابەزیوە بۆ کەمتر لە (2) دۆلار و بە ڕێژەی (2.2%)ی هەر بەرمیلێک نەوتی خاوی هەناردەکراو. # بڕی (1 ملیۆن و 466 هەزار و 797) بەرمیل نەوتی خاو بە تێکڕای رۆژانەی (4 هەزار و 18) بەرمیل، بە تێکڕای نرخی نزیکەی (61.4) دۆلار و بە کۆی بەهای (90 ملیۆن و 843 هەزار و 46) دۆلار لەناوخۆدا فرۆشراوە. # زیاتر لە (10 ملیۆن و 758 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ڕادەستی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان کراوە، بۆ پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ. داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2022) ڕۆژی (14/2/2023) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتەکانی خۆی بۆ دوو چارەکی کۆتایی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە، بەم بڵاوکراوانەش کۆتایی بە سەرجەم وردبینییەکانی دیلۆیت بۆ ساڵی ناوبراو هات. بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022)دا بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ساڵەکەدا بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای رۆژانەی (395 هەزار و 628) بەرمیل لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕوکانی جیهان کردووە، بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (85) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە ترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بەهاکەی بریتی بووە لە (12 ملیارو 422 ملیۆن و 260 هەزار و 894) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار و 807) دۆلاری بە ڕێژەی (54%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، تەنها بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلاری بە ڕێژەی (46%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2022) بەپێی وردبینیەکانی کۆمپانیای دیلۆت، کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، لە ڕابردوودا یەکێك بوو لەو خەرجییە گەورانەی سەرنجی چاودێرانی بوارەکەی ڕاکێشابوە، بەڵام لە ساڵی (2022) بەڕادەیەکی باش کرێی برێی گواستنەوە دابەزیوە _ئەگەر حکومەتی هەرێم تەواوی ئەو کرێیەی خەرج کردبێت و بە قەرز لەسەری کەڵەکە نەبووبێت؟_ چونکە بە تێکڕا لە تەواوی ساڵی (2022)دا (2.2%)ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ کرێی گواستنەوە بۆری خەرج کراوە، ئەمەش دابەزینێکی گەورەیە لە خەرجی کرێی بۆری بەراورد بە ساڵی (2021) کە ڕێژەی (10%)ی داهاتی نەوتی هەناردەکراو بۆ ئەو مەبەستە تەرخان کرابوو. بەم پێیەش گواستنەوەی هەر بەرملێک لە (6) دۆلارەوە دابەزیوە بۆ  (1.9) دۆلار لە ساڵی (2022)دا (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). بەجۆرێک ئەو (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریکی بڕی (274 ملیۆن و 818 هەزار و 646) دۆلاری دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) کە لە خاکی هەرێمی کوردستاندا هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفت)ن لە خاکی تورکیاشدا خاوەندارێتییەکەی بۆ (کۆمپانیای وزەی تورکی) دەگەڕێتەوە. خشتەی ژمارە (3) خشتەی ژمارە (4) هەراج کردنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت هەرزان فرۆشتن و هەڕاجکردنی نەوتی هەرێم بەردەوامەو لە ساڵی (2022) نەوتی هەرێم بە تێکڕا (15.79) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە (خشتەی ژمارە (5)) ئەو ڕاستییە زۆرتر ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (5) نەوتی هەرێم و پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێویستیان بۆ دابین ناکات. بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لە ماوەی ساڵی (2022) پێیان دراوە، کە بۆ تەواوی ساڵەکە (10 ملیۆن و 758 هەزار و 288) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەیە کە دەکاتە (365) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (29 هەزار و 474) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (6) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2022) دا بڕی (1 ملیۆن 466 هەزار و 797) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (61.36) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 18) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (90 ملیۆن و 843 هەزار و 46) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7) سەرچاوەکان -    سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی 2022 تاکو ٣١ی ئاداری 2022. •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی 2022 تاکو ٣٠ی حوزەیرانی 2022. •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی 2022 تاکو٣٠ ئەیلوولی 2022. •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تشرینی یەکەمی 2022 تاکو٣١ کانونی یەکەمی 2022. -    Country economy, Crude Oil Brent US Dollars per Barrel  https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?year=2022  

 وەرگێرانی: ئەنوەرکەریم    پێش هەڵگیرسانی جەنگ و تا سەرەتاکانی دەستپێکی پەلاماردانی ئۆکرانیا لە لایەن رووسیاوە. پوتین بەڕادەیەکی زۆر پێی وابوو بەهۆی ئەو توانا گشتییەی روسیا لە ووزەدا هەیەتی. دەتوانێت ئابوری جیهان بە بارمتە بگرێت. هەر بۆیە لە هاوینی ساڵی پاردا گازی لە ئەوروپا بڕی، چاوەڕوانبوو کە ئەوروپییەکان لەسەرمای زستاندا هەڵبلەرزێن و گەلەکانیان لەسەرکردەکانیان هەڵبگەڕینەوە تا بەردەوامنەبن لە یارمەتیەکانیان بۆ ئۆکرانیا. لەسەرەتاوە هەرەشەکان بەهێزبوون لەسەر ئەوروپا، چونکە لە ساڵی 2021دا (83%)ی گازی ڕووسیا هەناردەی ئەوروپا دەکرا. کە ڕووسیا رۆژانە زیاتر لە (7 ملیۆن) بەرمیل نەوت و (200 ملیار) مەتر سێجا گازی لە ساڵەکەدا لە رێگەی بۆرییەوە هەناردەی ئەوروپا کردبوو، ئەمەش داهاتی نیوەی ووڵاتی پێکدە‌‌هێنا، دوای ئەوە هەناردەی شتومەکی ڕوسی کە دەورێکی کاریگەری هەبوو لە زنجیرەی خستنەڕوودا.  هاوکات ئەوروپا بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی لە غازی سروشتی بە ڕێژەی (46%) پشتی بەستبوو بە هاوردەی گازی ڕووسیا. لەگەڵ ئەوەشدا بە رادەیەکی زۆر ئەوروپا پشتی بەستبوو بە بەرهەمی (ئاسن و سەمادی کیمیاوی) رووسی، ئێستا ساڵێک تێدەپەڕێت بەسەر بەردەوامی جەنگدا، وا دەردەکەوێت کە ڕووسیا لەڕووی ئابورییەوە بەتەواوی جێگاکەی پڕکراوەتەوە لە بازاڕی جیهانیدا.    ئێستا قوربانی گازی ڕووسیا تەنها پوتین خۆیەتی، ئەو هیوایەی کە پوتین بە گازە سروشتیەکەی هەیبوو بوونی نیە، نە جیهان و نە ئەوروپا چیتر پێویستیان پێی نیە.  دوور لە ڕەقبونەوەی ئەوروپیەکان، ئەوروپا توانی بەزوترین کات دابینکردنی پێویستی خۆی لە گازی سروشتی پڕ بکاتەوە بەهۆی خستنەڕوی زیاتری گازی سروشتی جیهان، ئەمەش بە هۆی خستەڕووی (55 ملیار مەتر سێجا) گازی سروشتی لە ساڵی (2022)دا لە لەلایەن ئەمریکاوە، کە ئەم ژمارەیە دوو هێندەی پێش دەستپێكردنی شەری ئۆکرانیایە، وە دوو هیندە زیاترکردنی ووزە نوێیە پاکەکان و هێزی ئەتۆمی و خەڵوزەوە، ئەمانە وایانکرد کە پشتبەستن بە ڕووسیا کەمبکرێتەوە لە لایەن ئەوروپاوە. ئیستا ئەوروپا گازی سروشتی زیاتر دەکڕی وەک لەوەی کە پێشتر لە ڕووسیای ئەکڕی. زستانە گەرمەکەی ئەوروپا ئەو سیناریۆ خراپەی کە پوتین ئاواتی بۆ دەخواست شكستپێهێنا، ئێستا کۆگاکانی ئەوروپا زۆر بەکەمی بەکارهێنراوە و ئەتوانریت بەکاربهێنرێت بۆ زستانی داهاتوو،. لە مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا کۆگاکانی ئەڵمانیا بە ڕیژەی (91%) پڕبوو بەراورد بەساڵی 2022، کەواتە بۆ ساڵی 2023 ئە ڵمانیا پێویستی بە کڕینی کەمتری گاز هەیە، ئێستا دڵنیایی تەواوی ئەورپیەکان هەیە بەلایەنی کەمەوە هەتا ساڵی 2024، ئەمەش یارمەتی ئەوروپا ئەدات کە جێگرەوەی تەواوی گازی ڕووسی بگرنەوە. ئیتر ئەو ڕۆژە كۆتایی هات، کە ڕوسیا بتوانێت بە ئارەزاوی خۆی ئەوروپا بگوشێت. جگە لەوەی کە ئیتر ئەوروپا کەمتر پێویستی بە گازی سروشتی دەبێت.  چین لە تەوەری گازی سروشتی جیهانی دور کەوتۆتەوە زیاتر پشت بە سەرچاوەکانی ناوخۆی خۆی دەبەستێت، بۆیە سەیر نیە کە نرخی غاز لە داهاتوودا هەرزانتر بێت لە پێش دەستپێکردنەکەی شەری ئۆکرانیا. پوتین ئێستا هیچی بەدەستەوە نەماوە کە بتوانێت کاریگەری غازی هەبێت بۆ بەکاربەران لە ئەوروپادا، ئەو کەرەسە خاوانەی کە لە ڕوسیادا هەیە کاریگەری گەورەی نابێت لەسەر ئەوروپادا، پوتین هیچ قازانجێکی لە گازی سروشتی دەستناکەوێت ئەو (150) ملیار مەتر سێجایەی کە بە بۆری هەناردەی ئەوروپا دەکرا، پڕکراوەتەوە بە (16) ملیار مەتر سێجا بۆ چین ئەڕوات، ئەمەش داهاتێکی زۆر کەمە بۆ ڕوسیا، ئەگەر بەراورد بکرێت بە بازاڕی جیهان بۆ گازی سروشتی، هیچ بازاڕێک نیە بۆ ڕوسیا کە بتوانێت جێگای گازی ئەوروپا بگرێتەوە، نەبوونی بۆری گازی سروشتی گواستنەوە بۆ چین کە چەندین ساڵی ئەوێت بۆ دروستکردن. هەروەها چین بە باشی ئەزانێت کە سەرچاوەکانی وزەی لە چەند شوێنێکەوە دابینبکات، بە هۆی سزاکانەوە ڕوسیا ناتوانیت تەکنلۆژیای پێویست دابین بکات بۆ گۆڕینی شێوەی هەناردەی گازە سروشتیەکەی.  ئەو چەکی نەوتەی کە بەدەست پوتینەوە بوو ڕۆیشت و کاریگەری نەما، ئەو کاتەی بازاڕ ترسیان هەبوو لەوەی پوتین هەناردەی بوەستێنێت، نرخی نەوت بە رێژەی (40%) بەرز بووە لە ماوەی 2 هەفتەدا، بەڵام کاتێک وڵاتانی (G7) بە نرخدانان لەسەر نەوتی ڕوسیا، پوتین وەڵامەکەی ئەوە بوو کە نەوت بەو وڵاتانە نافرۆشێت کە نرخیان داناوە لە سەر نەوتی ڕووسی، لەو کاتەوە نرخی نەوت دابەزییەوە، ئەمەش دەرکەوت کە بازاڕی نەوت پشتنابەستێت بە نەوتی ڕوسیا، بازاڕی نەوت لە بەرژەوەندی لە کڕیاردایە  نەک لە فرۆشیاری نەوت، بەهۆی زیادبوونی بەرهەمەوە کە بتوانێت جێگرەوەی نەوتی ڕوسیا بێت، هەر بۆیە وەزیری نەوتی ڕوسی لە مانگی دیسەمبەری (2022) ووتی؛ "ڕوسیا ئامەدەیە بەرهەم کەمبکاتەوە بە بڕی (700 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا"، نرخی نەوت ئێستا کەمترە لە پێش دەستپێکردنی شەرەکەوە بەرهەمی نەوت بە بری (4 ملیۆن) بەرمیل ڕۆژانە زیادیکردوە لە لایەن (ئەمریکا، کەنەدا، فەنزوێلا و بەرازیل)ەوە، چاوەڕوان دەکرێت ئەمساڵ بەرهەمی نەوت زیاتریش بێت. هەموو کەمکردنەوەیەکی بەرهەمی نەوت لە ڕوسیاوە لە ماوەی هەفتەیەکدا جێگرەوەی بۆ پەیدائەبێت، ئیتر پوتین ناتوانێت زۆر لە سعودیەی عەرەبی و ئۆپێک پڵاس بکات بەرهەم بە ڕیژەیەکی زۆر دابەزێنێت، وەک ئەوەی کە لە مانگی ئۆکتۆبەری ڕابردوودا کردیان.  بە هۆی ئەوەی ئەمریکا گرێبەستێکی گەورەی چەکی سعوودیەی ڕاگرتوەو ناهێڵیت تەکنەلۆژیای تازە بڕوات بۆ سعودیە بەهۆی کرژی پەیوەندی نێوان سعودییەو ئەمریکا. ئاواتە بەرزەکانی پوتین بوون بە هەڵم لەدوای دانانی نرخەوە لەسەر نەوتی ڕوسی، ئێستا پوتین بژاردەکەی کراوەیە بەئارەزای خۆی دەتوانێت بەرهەمی نەوت بوەستێنێت یان بەو نرخە بیفرۆشێت، چین و هیندستان بەبێ ئەوەی بەشداری بکەن لە نرخی دانراودا لەسەر نەوتی ڕوسی خۆیان داوای زۆرترین داشکاندن ئەکەن بە ڕیژەی (50%) و هیندستان ڕیژەی کڕێنی نەوتی ڕووسی بە (33) جار بەرزکردۆتەوە بەروارد بە پێش دەسپێکردنی شەرەکە.  ڕوسیا قازانجەکەی زۆر کەمە چونکە تێچووی بەرمیلێک نەوت (44) دۆلار ئەکەوێت لەسەر ڕووسیا، بەڵام ئەگەر پوتین بەرهەمی نەوتی کەمبکاتەوە ئەو کاتە بەتەواوی پشکی لە بازاڕیی نەوتدا کەم ئەبێتەوە، ئەمە لە کاتێکدایە خۆی زۆر پێویستی بە پارەی نەختی هەیە، کەئەمەش داهاتی ووڵات کەمدەکاتەوە.  کارتەکانی تری پوتین هەموویان سووتان وەک خۆراک کە ویستی وەک چەک بەکاری بهێنێت. تەنانەت دۆستەکانی کە بە ڕوکەش دۆستی بوون پشتیان تێکرد، ئەو کەرەسە خاوانەی کە زۆر دەمێکە روسیا کۆنتڕۆڵی بازاڕی پێکردووە وەک (نیکڵ، پالادێۆم و تیتانێۆم)، ئەم کانە کانزایانە زۆر زۆرن لە ئەمریکای باکورو ئەمریکای خوارو و ئەفریقا. کەرتی تایبەت  دەستیانکردوە بەو کانانەی کە هەتا ئیستا هەر دەستیان تیوە نەدرابوو،  هەروەها کانزای گرنگی وەک  (نیکڵ و کۆبڵات) بەرهەمی ئەم کانە کانزایانە لە دوو ساڵی داهاتوودا زۆر زیاتر ئەبێت بۆ ئەوەی جێگای بەرهەمی ڕوسیا بگرێتەوە بەشێوەیەکی هەمیشەیی.  خوێندنەوە هەڵەکەی پوتین وەک خوێندنەوە هەڵەکەی بۆ ئابوری ڕوسیا ئەمەشی چووە سەر لیستەکە، کە پێی وابوو خەڵكی ئۆکرانیا پشتیوانی ڕوسیا دەکەن و ئەو یەکێتیەی کە لەدەوری ئۆکرانیا کۆبووەوە هەڵدەوەشێتەوە.  دیارە ئەم هەموو خوێندنەوە هەڵەیەی پوتین ، کاریگەریەکەی لە دەستدانی گیانی هەزاران کەس بوە، هاوکات ڕێرەوی بازرگانی گۆڕی، ڕێرەوی خستنەڕووی کەرەسە خاوەکانی گۆڕی و کاریگەری لەسەر گیرفانی هەموو هاوڵاتیەک بەجێهێشت لە جیهاندا و بۆ دۆزینەوەی چارەسەریش ماوەیەکی زۆری پێدەچێت.  ئەوەی گرنگە ئێستا پوتین جارێكی تر لە دۆخێکدا نابێت کە بتوانێت کێشەو بەربەست بۆ ئابوری جیهان دروستبکات. لە بەرئەوەی بۆ هەمیشە پێگەی دەستە بەهێزەکەی روسیای لە ووزەدا لاوازکرد بۆ جارێکی تر ووزەو کەرەسە خاوەکانی ڕووسیا لە پشتی نۆژەنکردنەوەیە. شەڕ بەردەوامە لە ڕوسیا تا ئێستا بەڵام لە ڕوی سەرکەوتنەوە لە ئابوریدا بینین بەدیدەکرێت بەرامبەر ڕوسیا.  The World Economy No Longer Needs Russia https://foreignpolicy.com/2023/01/19/russia-ukraine-economy-europe-energy/  

  شیكاری: درەو پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، حکومەتی هەرێم لە نیوەی دووەمی (2022)دا  # بڕی (71 ملیۆن و 853 هەزار و 667) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی (390 هەزار و 500) بەرمیل لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە. # بڕی نەوتی فرۆشراو بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ (6 ملیۆن و 233 هەزار) بەرمیل نەوتی تێپەڕاندووە، بە تێکڕای رۆژانەی (33 هەزار و 878) بەرمیل. # بەتێکڕا لە چارەکی سێیەمدا بەرمیلێک نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە بە (83.36) دۆلار فرۆشراوە، ئەم نرخەش (17.35) دۆلاری کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی برێت لە بازاڕەکانی جیهان، لە چارەکی چوارەمدا هەرزانکردنەکە بۆ (19.11) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بەرزبووەتەوە. # خەرجی تێچوونی پرۆسەی نەوت لە چارەکی سێیەمدا لە (49%) بووەو لە چارەکی چوارەمدا بەرزبووەتەوە بۆ (51%) زیادی کردووە. واتە بە تێکڕا لە نیوەی دووەمی (2022)دا لە کۆی (5 ملیار و 569 ملیۆن دۆلار) بڕی (2 ملیارو 793 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (50%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەت. یەکەم؛ بەراوردی نەوتی هەرێم لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 1.    جیاوازی فرۆشی نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) بڕی (35 ملیۆن و 977 هەزار و 571) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، هاوکات لە چارەکی چوارەمدا بڕی (35 ملیۆن و 876 هەزار و 96) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بەم پێیەش لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی سێیەم تەنها (101 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی کەمتر فرۆشتووە، ئەمەش جۆرێک لە هاوسەنگی بڕی نەوتی هەناردەکراو دەردەخات. بەڵام بڕی ئەو نەوتەی کە فرۆشراوە بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ لە چارەکی سێیەمدا (2 ملیۆن و 319 هەزار و 88) بەرمیل بووەو لە چارەکی چوارەمدا بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 914 هەزار و 536) بەرمیل نەوت، بەم پێیەش لە چارەکی چوارەمدا بڕی (1 ملیۆن و 595 هەزار و 448) بەرمیل نەوتی بە ڕێژەی (41%) زیاتری فڕۆشتووە بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ. 2.    جیاوازی بەهای نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 پاڵپشت بە زانیارییەکانی دیلۆیت کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو لە چارەکی سێیەمی (2022)دا لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە (3 ملیار و 96 ملیۆن و 914 هەزار و 127) دۆلار. بەڵام کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو لە چارەکی چوارەمی (2022)دا لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە (2 ملیار و 429 ملیۆن و 153 هەزار و 973) دۆلار. بەم پێیەش لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی سێیەم (667 ملیۆن و 760 هەزار و 154) دۆلار بە ڕێژەی (22%) داهاتی نەوت لە رێگەی بۆرییەوە کەمی کردووە. هەرچی داهاتیشە لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ لە چارەکی سێیەمی (2022) بەهاکەی بریتی بووە لە (19 ملیۆن و 976 هەزار و 44) دۆلار، بەڵام لە چارەکی چوارەمدا بەهاکەی زیادی کردووە بۆ (23 ملیۆن و 569 هەزار و 580) دۆلار و بە ڕێژەی (18%) و بڕی (3 ملیۆن و 593 هەزار و 536) دۆلار زیادی کردووە.   3.    جیاوازی خەرجی نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 لە چارەکی یەکەمدا بڕی (1 ملیار و 513 ملیۆن و 801 هەزار و 875) دۆلار بە ڕێژەی (49%) چووە بۆ شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن، بەڵام لە چارەکی چوارەمدا بڕی (1 ملیار و 261 ملیۆن و 934 هەزار و 269) دۆلار بە ڕێژەی (51%) چووە بۆ خەرجییەکان. واتە لە چارەکی چوارەمدا بە ڕێژەی (2%) خەرجی و پرۆسەی نەوتی هەرێم زیادی کردووە. 4.    داهاتی گەڕاوەی نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 لە چارەکی سێیەمدا بڕی (1 ملیار و 603 ملیۆن و 88 هەزار و 296) دۆلار بە ڕێژەی (51%)ی داهاتی گشتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵام لە چارەکی چوارەمی (2022)دا بڕی (1 ملیار و 190 ملیۆن و 789 هەزار و 284) دۆلاری بە ڕێژەی (49%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەت، بەڵام داهاتی گەڕاوەی نەوت لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی سێیەم بڕی (412 ملیۆن و 299 هەزار و 12) دۆلار و بەڕێژەی (26%) داهاتی گەڕاوەی نەوت کەمی کردووە کردووە. بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1)      دووەم؛ نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی 2022 بەپێی ڕاپۆرتەکانیی دیلۆیت کە لە (14/2/2023) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ واتە لە نێوان (1ی تەموزی 2022 بۆ 30ی ئەیلولی 2022) بڕی (35 ملیۆن و 977 هەزار و 571) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووەو کۆی بەهاکەی (3 ملیار و 96 ملیۆن و 914 هەزار و 127) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (83.36) دۆلار فرۆشتووە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (100.71) دۆلار بووە. واتە لە چارەکی سێیەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (17.35) دۆلار هەزانتر فرۆشراوە. هاوکات (2 ملیۆن و 319 هەزار و 571) بەرمیل نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە، کۆی بەهاکەی (19 ملیۆن و 976 هەزار و 44) دۆلار و هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای (45.84) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی هەرێم بەشێوەی (بۆری + ناوخۆ) بریتی بووە لە (3 ملیار و 116 ملیۆن و 890 هەزار و 171) دۆلار، لەو بڕەش (1 ملیار و 513 ملیۆن و 801 هەزار و 875) دۆلاری بە ڕێژەی (49%) چووە بۆ خەرجی شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن. بڕی (1 ملیار و 603 ملیۆن و 88 هەزار و 296) دۆلاری بە ڕێژەی (51%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).  خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ نەوتی هەرێم لە چارەکی چوارەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی چوارەمی ئەمساڵ واتە لە نێوان (1ی تشرینی یەکەمی 2022 بۆ 31ی کانونی یەکەمی 2022) بڕی (35 ملیۆن و 876 هەزار و 96) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووەو کۆی بەهاکەی (2 ملیار و 429 ملیۆن و 153 هەزار و 973) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (69.47) دۆلار فرۆشتووە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان لە ماوەی ناوبراودا بەهاکەی (88.58) دۆلار بووە. واتە لە چارەکی چوارەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (19.11) دۆلار هەزانتر فرۆشراوە. هاوکات (3 ملیۆن و 914 هەزار و 536) بەرمیل نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە، کۆی بەهاکەی (23 ملیۆن و 569 هەزار و 580) دۆلار و هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای (45.84) دۆلار فرۆشراوە، بەم جۆرەش بێت هەر بەرمیلێک نەوت بە نزیکەی نیوەی نرخی خۆی بە پاڵاوگە نەوتییەکان دراوە، ئەمەش جۆرێک لە پاڵپشتی حکومەت دەردەخات بۆ پاڵپشتی پاڵاوگەکان و پێداویستی ناوخۆ. هاوکات کۆی بەهای نەوتی هەرێم بەشێوەی (بۆری + ناوخۆ) بریتی بووە لە (2 ملیار و 452 ملیۆن و 723 هەزار و 553) دۆلار، لەو بڕەش (1 ملیار و 261 ملیۆن و 934 هەزار و 269) دۆلاری بە ڕێژەی (51%) چووە بۆ دانەوەی شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن. بڕی (1 ملیار و 190 ملیۆن و 789 هەزار و 284) دۆلاری بە ڕێژەی (49%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. (بڕوانەی خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3)  چوارەم؛ نەوتی هەرێم لە نیوەی یەکەمی 2022 پاڵپشت بەو داتایانەی هەردوو چارەکی یەکەم و دووەمی (2022)، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی دووەمی ئەمساڵ واتە لە نێوان (1ی تەموزی 2022 بۆ 31ی کانونی یەکەمی 2022) بڕی (71 ملیۆن و 853 هەزار و 667) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی (390 هەزار و 509) بەرمیل نەوت و  کۆی بەهاکەی (5 ملیار و 526 ملیۆن و 68 هەزار و 100) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (76.42) دۆلار فرۆشتووە، ئەمە لە کاتێکدایە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی بە تێکڕا (94.65) دۆلار بووە. واتە لە نیوەی دووەمی (2022)دا هەر بەرمیلێک نەوت بە (18.23) دۆلار هەزانتر فرۆشراوە. هەر بەپێی داتاکان (6 ملیۆن و 233 هەزار و 624) بەرمیل نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە، بە تێکڕای رۆژانەی (33 هەزار و 878) بەرمیل، کۆی بەهاکەی (43 ملیۆن و 545 هەزار و 624) دۆلار و هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای (53.57) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی هەرێم بەشێوەی (بۆری + ناوخۆ) بریتی بووە لە (5 ملیار و 569 ملیۆن و 613 هەزار و 724) دۆلار، لەو بڕەش (2 ملیار و 775 ملیۆن و 736 هەزار و 144) دۆلاری بە ڕێژەی (50%) چووە بۆ دانەوەی شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن. بڕی (2 ملیار و 793 ملیۆن و 877 هەزار و 580) دۆلاری بە ڕێژەی (50%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)). (چارتەکانی ژمارە (1، 2 و 3)) خشتەی ژمارە (4)   چارتی ژمارە (1)   سەرچاوە: راپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت 

راپۆرت: درەو پەیوەندیەكانی یەكێتی و پارتی بەرەو لێكترازانی تەواوەتی دەچێت، یەكێتی نیگەرانە  لە دەستوەردانەكانی پارتی،  پارتیش بێمنەتە لە هەنگاوەكانی یەكێتی، تیمی یەكێتی بەردەوامن لە بایكۆتی ئەنجومەنی وەزیران، لە حاڵەتی كشانەوەی تەواوەتی تیمی یەكێتیی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەپێی یاسا كابینەكە دەكات بە كابینەیەكی هەڵوەشاوەو كاربەڕێكەر، بەڵام مەسرور بارزانی دەتوانێت بۆ پارێزگاری لە كابینەكەی، دەستلەكاركێشانەوەی تیمی یەكێتی پەسەند نەكات تا ئەوكاتەی بڕیاری سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەدرێت، دۆخی ئێستای پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی لەم راپۆرتەدا.    لە پارتییەوە بۆ یەكێتیی ! بەپێچەوانەی ئەوەی چاوەڕوان دەكرا لەچارەسەر نزیك ببنەوە، پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو پێكهێنەری سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێم، تادێت بەرەو گرژی زیاتر دەڕوات.  بەمدواییە چەند هەنگاوێك بەئاڕاستەی چارەسەری ناكۆكییەكان هەڵگیرا، مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی كرد‌و بڕیار بوو كۆبونەوەكان درێژەی هەبێت، وەكو خۆیان  باسیان كرد لە یەكەم كۆبونەوەدا زۆر بە "راشكاوی" گفتوگۆیان لەگەڵ یەكتر كردووە، بەڵام پشتیوانی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر لە كەیسی لاهور شێخ جەنگیی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیی، جارێكی تر هەوڵەكانی ئاشتەوایی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی گەڕاندەوە بۆ خاڵی سفر‌و كۆبونەوەی دووەم لەنێوان مەكتەبی سیاسی هەردوو حزب  تەگەرەی تێكەوت.  یەكێتیی نیگەرانە لە بڕیارەكەی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر كە تێیدا لاهور شێخ جەنگی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیی دەناسێنێت‌و دان بە گۆڕانكارییەكانی ناوخۆی یەكێتیدا نانێت، یەكێتیی‌و بە دیاریكراویش بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی ئەو حزبە، ئەم بڕیارەی دادگای هەولێر وەكو دەستوەردانی پارتی لە كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتیی لێكدەداتەوە‌و لەمبارەیەوە یەكێتی بەفەرمی نیگەرانی خۆی بە پارتی گەیاندووە.  لەبەرامبەردا، پارتی نیگەرانە لەو هەنگاوانەی بەمدواییە یەكێتیی لە بەغداد هەڵیگرتووە، بەدیاریكراویش لە پرسی داڕشتنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ‌و یاسای بودجەی 2023ی عێراق، بەتایبەتیش لەوەدا یەكێتی دەیەوێت لەو دوو یاسایەدا لە مەركەزیەتی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم بدات‌و پەرە بە لامەركەزیەتی پارێزگاكان‌و مامەڵەی سەربەخۆ بدات لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا، . بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی  وەڵامی نیگەرانییەكانی یەكێتیی داوەتەوە‌و  بێباكیشی پێوە دیارە: ئەگەر یەكێتیی بەبێ مەرج دەگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، دەتوانێت بگەڕێتەوە، ئەگەر یەكێتیی ناگەڕێتەوە، هەر هەنگاوێك كە پێی باشە، دەتوانێت بیگرێتەبەر.  لە بایكۆتەوە بۆ كشانەوە ! زیاتر لە چوار مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت نەچوەتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و (بایكۆت)ی كردووە، رۆژی 11ی كانونی یەكەمیش، واتە كۆتا مانگی ساڵی رابردوو، هەموو تیمی یەكێتی لە حكومەت لە گروپی "واتساپی" ئەنجومەنی وەزیران كشانەوە‌و بایكۆتی كۆبونەوەكانی حكومەتیان كرد، بەڵام هێشتا وەزیرەكانی یەكێتیی كە ژمارەیان (6) وەزیرە، لە بینای وەزارەتەكانیان دەوامی فەرمی خۆیان دەكەن‌و بەتەواوەتی لە حكومەت نەكشاونەتەوە، جگە لە (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە كە دەستلەكاركێشاوەتەوە هەروەها (خالید شوانی) كە شوێنەكەی وەكو وەزیری هەرێم بۆ كاروباری بەغداد بەتاڵ بووە بەهۆی ئەوەی پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرتووە‌و  هێشتا پۆستەكەی پڕنەكراوەتەوە. چوار مانگە ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتیی تەقیوەتەوە‌و هێشتا دوو هێزە دەسەڵاتدارەكە نەگەیشتوونەتە چارەسەر، پارتی هۆكاری تەقینەوەی ناكۆكییەكان دەگێڕێتەوە بۆ كەیسی كوژرانی عەقید (هاوكار جاف) لە تەقینەوەكەی هەولێردا، یەكێتیش هۆكارەكەی بۆ "تاكڕەوی لە حوكمڕانی"دا دەگێڕێتەوەو لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستی لە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانە.  ئەگەری گەڕانەوەی تیمی یەكێتی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت تادێت دورتر دەكەوێتەوە، بەتایبەتیش بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا، لەبەرچاوی سەركردەی لایەنە عێراقییەكان‌و فوئاد حسێن ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی وتویەتی" حكومەتی هەرێم حكومەتی پارتییە‌و یەكێتیی تاوتوێی كشانەوە لە حكومەت دەكات".  یەكێتیی بكشێتەوە حكومەت هەڵدەوەشێتەوە ؟  ئێستا كە پەیوەندییەكان گرژی زیاتری تێكەوتووە، ئەگەر وەكو ئەوەی بافڵ تاڵەبانی لە كۆبونەوەكەی بەغداد وتویەتی، یەكێتیی كۆتایی بە (بایكۆت) بهێنێت‌و یە یەكجاری لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم (بكشێتەوە)، ئایا بەگوێرەی یاسا كابینەكە بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت یاخود نا؟  ئەو یاسایەی كە وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە، یاسای ژمارەی (3) ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانە كە لە 16ی ئەیلولی ساڵی 1992دا دەرچووە‌و (10) جار هەموار كراوە، بەڵام ئەو بڕگەیەی ناو ماددە یاساییەكە كە تایبەتە بە كشانەوەی وەزیرەكان، وەكو خۆی ماوەتەوە‌و هیچ هەموارێكی تێدا نەكراوە.  بڕگەی (1) لە ماددەی (یانزەیەم)ی ئەم یاسایە دەڵێ" لە حاڵەتی لادانی سەرۆكدا یا وازهێنانی، یاخود وازهێنانی زۆربەی ئەندامانی ئەنجومەن، وا دادەنرێ كە وەزارەت وازی لە كار هێناوە، بەڵام ئەگەر وەزارەتەكە (مەبەستی لە كابینەكەیە) هاوپەیمانی بوو لەنێوان دوو دەستە سەرەكییەكەی ناو پەرلەمانی كوردستان، ئەگەر وەزیرانی هەر لایەكیان بە كۆمەڵ لە وەزارەت كشانەوە، وا دادەنرێت كە وەزارەتەكە وازی لە كارهێناوە". بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، لەحاڵی كشانەوەی یەكێتیدا لە حكومەت، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت، بەوپێیەی ئێستا یەكێتی یەكێكە لە دەستە سەرەكییەكانی ناو پەرلەمان‌و لە دوای پارتییەوە لەناو پەرلەمانی كوردستاندا زۆرترین كورسی هەیە.  بەڵام بەگوێرەی بڕگەی (2) لە هەمان یاسا، تەنانەت ئەگەر یەكێتیش لە حكومەت بكشێتەوە‌و حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار بكرێت، كابینەی نۆیەم هەر بەردەوام دەبێت، چونكە بڕگەی (2)ی ماددەكە دەڵێ" ئەندامانی ئەنجومەن تا كاتی پێكهێنانی  وەزارەتێكی نوێ (مەبەستی كابینەیەكی نوێیە)، لەسەر بەڕێوەبردنی ئەركە رەسمییەكانیان بەردەوام دەبن". بەڵام لە ساڵی 1999دا، پەرلەمانی كوردستان هەموارێكی لەم ماددەی (یانزەیەم)ی ئەنجومەنی وەزیراندا كردووە‌و بڕگەی (3)ی بۆ ماددەكە زیادكردووە. بڕگەی (3)ی ماددەی (یانزەیەم)ی ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ" سەرۆك بۆی هەیە دەستلەكاركێشانەوەی وەزیر قبوڵ بكات". بەپێی ئەم بڕگەیە، لەحاڵی كشانەوەی بەكۆمەڵی وەزیرەكانی یەكێتیی لە كابینەی نۆیەم، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بۆی هەیە لەژێر هەر بەهانەیەكدا دەستلەكاركێشانەوەكەیان قبوڵ نەكات، ئەمە وادەكات كابینەی نۆیەم بەبێ یەكێتیش وەكو خۆی بەردەوام بێت‌و بە كابینەی كاربەڕێكەر ئەژمار نەكرێت، سەرۆكی حكومەت دەتوانێت ئەم بڕگەیە بەكاربهێنێت بۆ ناچاركردنی یەكێتیی بە ملدان بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ. خۆ ئەگەر مەسرور بارزانی دەستلەكاركێشانەوەكانەوەی بەكۆمەڵی تیمی یەكێتیی لە حكومەت قبوڵ بكات، بەپێی دواین هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، دەبێت پەسەندكردنی دەستلەكاركێشانەوەكان ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بكات، سەرۆكی هەرێم دوای دەركردنی نوسراوی قبوڵكردنی دەستلەكاركێشانەوەكان، بەپێی یاساكە دەبێت داوا لە وەزیرەكانی یەكێتی بكات لە ئەرك‌و فەرمانی خۆیان بەردەوام بن تا ئەوكاتەی كابینەیەكی نوێی حكومەت پێكدەهێنرێت.  واتە لە هەموو حاڵەكاتدا كابینەی نۆیەم بەبێ یەكێتیش دەتوانێت بەردەوام بێت، تەنانەت ئەگەر بەشێوەی كاربەڕێكەریش بێت. لەبارەی كابینەی نۆیەمەوە  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی  گۆڕان)ە، لە رۆژی 10ی تەموزی 2019دا دەستبەكاربوو، كابینەكە هەر لەسەرەتاوە بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان‌و یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكەوە، پێكهێنانی لەوادەی دیاریكراوی خۆی دواكەوت.  كابینەی نۆیەم كە ئێستا بەهۆی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە، تەمەنی ئەویش لەماوەی درێژكراوەدایە، لەسەروبەندی چەند گۆڕانكارییەكی وزاریدایە، دوو پۆستی یەكێتیی چۆڵ بووە (وەزیری پێشمەرگە‌و شوێنەكەی خالید شوانی وەزیری هەرێم)‌و پارتیش بەنیازە وەزیرێكی خۆی (پشتیوان سادق وەزیری ئەوقاف) بگۆڕێت، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەوە پەرلەمان ناتوانێت كۆبونەوە بكات بۆ پەسەندكردنی گۆڕانكارییەكان.  سەرباری ئەمە هەستیارترین وەزارەتی كابینەكە كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانە‌و سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هەرێمی كوردستانە، وەزیرەكەی دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و لەلایەن وەزیری كارەباوە بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبرێت.   كابینەی نۆیەم بەم دۆخە خراپەوە دەچێتە گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد لەسەر نوسینەوەی هەستیارترین یاسا لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە، كە ئەویش یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە‌و بڕیارە لەم یاسایەدا دەسەڵاتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە، ئەم یاسایە رەنگە كەڤەرێكی نوێ بە  حكومەتی هەرێم ببەخشێت بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لە وەبەرهێنان‌و هەناردەی نەوت، رەنگیشە بەپێچەوانەوە ببێت بە سەرەتایەكی خراپ بۆ حكومەتەكانی داهاتووی هەرێمی كوردستان‌و دەسەڵاتی مامەڵەی سەربەخۆ بە سامانە سروشتییەكانەوە لە هەرێم بسەنێتەوە.  بەهۆی ناكۆكییەكانیان لەناوخۆی هەرێم، ئێستا پارتی‌و یەكێتی دوو روانگەی جیاوازیان هەیە لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی یاساكە، ئەمە دەرفەت بۆ لایەنە شیعەكان خۆش دەكات، بۆچونی خۆیان بسەپێنن، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە حكومەتی هەرێم بەپێچەوانەی ساڵانی رابردووەوە، لە هەموو كات زیاتر پێویستی بە دەرچوونی ئەم یاسایە هەیە، چونكە ئەگەر ئەم یاسایە دەرنەچێت، حكومەتی عێراق بۆ مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان، پەنا بۆ بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی ساڵی 2022ی دادگای فیدراڵی دەبات، حوكمێك كە هەرێم ناچار دەكات نەوت‌و غازی خۆی رادەستی بەغداد بكات، ئەمەش ئەو بابەتەیە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و پارتی وەكو پێكهێنەری سەرەكی حكومەتەكە، خوازیاری نین.  سەرباری ئەمە، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو پێكهێنەری سەرەكی حكومەت، ئاستەنگی بۆ سازدانی پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دروستكردووە‌و دوای ساڵێك  دواخستنی هەڵبژاردنەكە لەوادەی خۆی، هێشتا هیچ ئاسۆیەك بۆ بەڕێوەچوونی هەڵیبژاردنێكی نوێ لە هەرێم بەدی ناكرێت، ئەمەش زیاتر سیمای دوو ئیدارەیی تۆخكردوەتەوە‌و دەسەڵاتی كابینەكەی لاواز كردووە.  كابینەی نۆیەم كە یەكەم ئەزمونی مەسرور بارزانییە لە پۆستی سەرۆك وەزیران تەنیا كابینەی قەیرانە سیاسییەكان نییە، لەڕووی دارایشەوە بە قەیران دەستیپێكرد، دەستبەكاربوونی كابینەكە هاوكات بوو لەگەڵ بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆنا، كە لەسەر ئاستی جیهان نرخی نەوتی خست‌و ئەمەش بۆ ناوچەیەكی وەكو هەرێم كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكانی نەوتە، بەزیانی گەورە بۆ موچەخۆران كۆتایی هات‌و ئاستی پرۆژە خزمەتگوزراییەكانیشی لاواز كرد. 

درەو: سەرچاوەیەكی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی بە (درەو)ی راگەیاند: كەیسەكەی لاهور شێخ جەنگی لە دادگای تەمیزی تایبەت بە كاروباری هەڵبژاردنە لە بەغدادو لای كۆمسیۆن نەماوە، بافڵ تاڵەبانی هەڕەشەی كشانەوەی كردووە لە بەغداد، ئەگەر بڕیارەكەی دادگا لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بێت.  سەبارەت بەو نوسراوەی كە كۆمسیۆن كردویەتی، ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد: ئەو نوسراوە لەلایەن بەڕێوەبەری كاروباری حزبو رێكخراوەكانی سیاسیەكانی سەربە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كراوە بۆ دادگای ئاسایشی هەولێر و بڕیاری كۆتایی نیە لەسەر كەیسەكەی لاهور شێخ جەنگی، چونكە لاهور شێخ جەنگی لە رێگەی پارێزەرەكانیەوە تانەی لە بڕیارەكەی پێشتری كۆمسیۆن داوەو لە ئێستادا كەیسەكە لە دادگای تەمیزی بەغدایە. ئەو سەرچاوەیەی نزیك لاهور شێخ جەنگی ئاماژەی بەوەشكرد: بافڵ تاڵەبانی لەبەغداد فشاری زۆری كردووەو زۆربەی سەركردەی لایەنە شیعە عێراقیەكانی بینیوەو هەڕەشەی كشانەوەی كردووە لەبەغداد ئەگەر بڕیارەكەی دادگا لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی دەربچێت.  (درەو) بە پشت بەستن بە نوسراوێكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە لە 7/2/2023 ئاراستەی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمیك وردستانی كردووە لەبەغداد بڵاویكردەوە كە كۆمسیۆن لە بەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی بڕیارێكی تری دەركردووە.  لە رۆژی 31/1/2023 كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕیاریدا گۆڕانكارییەكانی ناوخۆی یەكێتی یاسایین و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیە، بەڵام لەلایەن پارێزەرەكانی لاهور شێخ جەنگیەوە تانە لە بڕیارەكە دراو چاوەڕوانی بڕیاری كۆتایین لەسەر كەیسەكە.   دادگای ئاسایشی هەولێر لە 1/2/2023 لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریداو لاهور شێخ جەنگی وەك هاوسەرۆكی یەكێتی ناساند" یەكێتی لەلایەن دوو هاوسەرۆكەوە بەڕێوە دەبرێت ئەوانیش هاوسەرۆك(بافڵ جەلال حسامەدین) و هاوسەرۆك ( لاهور جەنگی بورهان)"  لە رێگەی ئەم نوسراوەوە لاهور شێخ جەنگی تانەی دا لە نوسراوەكەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق كە یەكێتی هاوسەرۆكی هەڵوەشاندووەتەوەو ئێستا لەلایەن (بافڵ تاڵەبانی)یەوە سەرۆكایەتی دەكرێت    

درەو: سەرچاوەیەك لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند: ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە رۆژی سێشەممە 7/2/2023 وەڵامی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كرودستانیان لە بەغداد داوەتەوە ( سەبارەت بە بڕیارەكەی دادگای ئاسایشی هەولێر و تانەكەی لاهور شێخ جەنگی لە بڕیارەكەی پێشوی كۆمسیۆن) رایانگەیاندووە" گۆڕانكارییەكانی ناو یەكێتی یاساییەو دادگای ئاسایشی هەولێر دەتوانێت موفاتەحەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بكات كە بەڵگەنامە تایبەتەكانی حزبی بۆ بنێرێت"  ئەمە دووەم بڕیاری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقە كە لەبەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی دەردەچێت، لە رۆژی 31/1/2023 بڕیاریدا گۆڕانكارییەكانی ناوخۆی یەكێتی یاسایین و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیە. نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی بە (درەو)یان راگەیاند: بافڵ تاڵەبانی فشاری زۆری كردووە كە نابێت كۆمسیۆن لەدژی بڕیار بدات و سەردانی لایەنە عێراقیەكانی كردووە بۆ ئەو مەبەستە.  دادگای ئاسایشی هەولێر لە 1/2/2023 لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریداو لاهور شێخ جەنگی وەك هاوسەرۆكی یەكێتی ناساند" یەكێتی لەلایەن دوو هاوسەرۆكەوە بەڕێوە دەبرێت ئەوانیش هاوسەرۆك(بافڵ جەلال حسامەدین) و هاوسەرۆك ( لاهور جەنگی بورهان)"  لە رێگەی ئەم نوسراوەوە لاهور شێخ جەنگی تانەی دا لە نوسراوەكەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق كە یەكێتی هاوسەرۆكی هەڵوەشاندووەتەوەو ئێستا لەلایەن (بافڵ تاڵەبانی)یەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق جارێكی تر تانەكەی لاهور شێخ جەنگی و بڕیارەكەی دادگای ئاسایشی هەولێری رەتكردەوە.   

(درەو):  لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانی كوردستان لە مالیزیایە بۆ ئەوەی ئەزمونی ئەو وڵاتە لەڕوبەڕووبونەوەی گەندەڵیدا بگوازێتەوە بۆ كوردستان، مالیزیا لەبواری گەندەڵیدا تۆماری باشی نییە، ملیاران دۆلاری سندوقی وەبەرهێنانی ئەو وڵاتە دزراوە، سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە بەبەڵێنی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی دەنگی هێناوە‌و پۆستەكەی وەرگرتووە.  وەفدێكی لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانی كوردستان ئێستا بە سەردانێك لە مالیزیایە، ئەم وەفدە چوون بۆئەوەی سود لە ئەزمونی مالیزیان وەربگرن لە روبەڕووبونەوەی گەندەڵیدا. وەفدەكە بەڵێن ئیسماعیل سەرۆكی لیژنەی دەستپاكیی سەرۆكایەتی دەكات كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە، راوێژكارانی لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانیش لەگەڵ وەفدەكەدا چوون بۆ مالیزیا.  وەفدەكەی پەرلەمانی كوردستان ئەمڕۆ لە بوتراجایا-ی پایتەختی سیاسیی مالیزیا، سەردانی كۆمیسیۆنی دژە گەندەڵیی ئەو وڵاتەكەی كردووە كە بە (macc) ناسراوە. ئەم دامەزراوەی مالیزیا كە لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانی كوردستان سەردانی كردووە بۆ ئەوەی ئەزمونی لێوەبگرێت، خۆی لە ئەیلولی ساڵی رابردوودا سەردانی قەتەری كردووە بۆ ئەوەی ئەزمونی قەتەر لەروبەڕووبونەوەی گەندەڵیدا بۆ مالیزیا بگوازێتەوە. بەپێی راپۆرتی ساڵی 2022ی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی سەبارەت بە ئاماژەكانی گەندەڵیی، مالیزیا یەكێك لەو وڵاتانەی جیهانە كە لە ساڵی 2017وە لە بواری روبەڕووبونەوەی گەندەڵیدا پاشەكشێی كردووە‌و راپۆرتەكە بە یەكێك لە "دۆڕاوە دیارەكان" ناوی مالیزیای هێناوە.  بەگوێرەی روپێوییەك كە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2013دا لە مالیزیا كردویەتی، زۆرینەی خێزانەكانی ئەو وڵاتە باوەڕیان وایە حزبە سیاسییەكانی وڵاتەكەیان زۆر گەندەڵن، ئەمە لەكاتێكدایە مالیزیا بەبەراورد بە وڵاتانی تری ناوچەی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا لەڕووی گەندەڵییەوە بە ناوچەیەكی خاوێن ئەژماردەكرێت.  ئەنوەر ئیبراهیم كە تشرینی دووەمی ساڵی رابردوو پۆستی سەرۆك وەزیرانی مالیزیای وەرگرت، تەوەری سەرەكی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكەی بریتی بوو لە "رزگاركردنی وڵات لە گەندەڵی‌و مەحسوبیەت‌و بەهێزكردنی حكومەت‌و روبەڕووبونەوەی گەندەڵی‌و سەروەركردنی دادگاكان"، بەڵێنی ئەوەشی دا  بوو موچەی خۆی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا وەرنەگرێت. نەجیب رەزاق سەرۆك وەزیرانی پێشووی مالیزیا، یەكێك لە دیارترین ئەو كەسانەیە كە تۆمەتباركراوە بە "سپیكردنەوەی پارەی سندوقی وەبەرهێنانی مالیزیا"، داواكاری گشتی ئەمریكا جارێك لەبارەی گەندەڵییەوە لە مالیزیا وتویەتی" ملیاران دۆلاری سندوقی وەبەرهێنان لە مالیزیا دزراوە"‌و دۆخی ئەو وڵاتەی بە "حوكمڕانی دزەكان" ناوبردووە. 

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) (٢-٢) لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا باسم لەو وێنەیە کرد کە ژمارەیەکی زۆر لە بانگخواز و چالاکەوانە ئیسلامییەکان بۆ خودا دروستیانکردوە. خودا وەک کەسێک کە مرۆڤ ئەتوانێت بێزار و بێتاقەت و توڕەیبکات. کە توڕەشبوو ئیتر ڕەحم بە هیچ شتێک نەکات و تەڕ و وشک بەیەکەوە بسوتێنێت. مزگەوت و مەلها، منداڵ و زیناکەر، تاوانبار و بێتاوان بەیەکەوە بکوژێت. کوشتنی ئاساییش نا، بەڵکو کوشتنێکی تەواو بەئازار، بۆ نموونە، بومەلەرزە و گڕکان و لافاو بگرێتە مرۆڤەکان. توڕەبوونەکانی خوداش لە ئینسان بەهۆی کۆنترۆڵنەکردنی ئینسانەوەیە بۆ غەریزە سێکسییەکەی و بۆ شەرواڵەکەی. ئەمەش وایکردوە سەرەتاو کۆتایی چەمکی ئەخلاق لای ئەم بانگخواز و چالاکەوانە ئیسلامییانە پەیوەندیی بە سێکس و ژیانی سێکسییەوە هەبێت. هاوکێشەکەش لای ئەم بانگخوازانە تەواو سادەیە: لە کوێدا زیناو فەسادی ئەخلاقی کرا، ئەخلاق بە مانا سێکسیەکەی، لەوێدا خودایەک لەسەر وێنەی عەلی حەسەن مەجید و ژەنەڕالە دڵرەقەکانی سوپا ئامادەیە، کە بێ هیچ جیاکارییەک هەمووشتێک بەسەریەکەوە وێرانبکات. بۆ سەلماندنی ئەم وێنەیەش لەسەر خودا، لە پەیوەندیدا بە ڕووداوی بەمەلەرزەوە، بۆ چەند کتێبێک دەگەڕێنەوە کە هەندێک مەلا و بانگخوازی ئاینی وەک خۆیان، زیاد لە هەزار ساڵ لەمەوبەر و بەر لەدایکبوونی زانستە سروشتیەکان، بە تایبەتی زانستی زەویناسیی، جیۆلۆجیا، نووسیویانە. هەندێک مەلا و بانگخواز و خوێندەواری دونیای کۆن کە فڕیان بەسەر لێکدانەوەی زانستییانەی دیاردە سروشتییەکانەوە نییە. لەوانەش، بۆ نموونە، گەرانەوە بۆ کتێبی «سەحیحی بوخاری»ی و بۆ «گێڕانەوەکانی ئەبو هورەیرە» و بۆ هەندێک قسەکانی ئیمامی ئەنەس و ئیبن حەنبەل و ئیبن تیمییە و ئەوانیتر. ئەگەر شتێک هەبێت مرۆڤ بە مانا دینییەکەی گوناهبار بکات جەهلە. ئاخر بە پێی لۆژیکە دینییەکە خۆی، خودا عەقڵ و هەست و ئیرادەی بە مرۆڤ بەخشیوە، بەکارنەهێنانی ئەو شتانەش بۆ ناسینی خود و بۆ ناسینی سروشت و بۆ ناسینی جیهان، بۆ ناسینی ئەو ژینگەیەی مرۆڤ لەناویدا دەژیی، بەر لەوەی تاوانێک بێت بەرامبەر بە خود و بەرامبەر بە جیهان، تاوانە بەرامبەر بە خودا خۆی.   ئەم بانگخوازانە لەباتی بێدەنگبوون، یان کە بێدەنگنابن لەباتی گەڕانەوە بۆ کتێبە زانستییەکانی بواری زەویناسیی، ئەوان وەک پیشەی هەمیشەییان خەریکی دوو شتن. یەکەمیان بەرهەمێنانی ترس و تۆقاندن لە ڕێگای دروستکردنی وێنەیەکی سەدامی و هیتلەرییەوە بۆ خودایەکی بێدڵ و بێڕەحم و بێ بەزەیی. دووهەمیان دروستکردنی  وێنەیەک بۆ مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی گوناهبار و زیناکار و فاسد و بەدڕەوشت، کە نوقمبوونی لەناو ئەم شتانەدا پاڵ بەو خودا توڕەیەوە دەنێت  بەر لە هاتنی قیامەت و لێپرسینەوە لە قیامەتدا، مرۆڤەکان بداتە بەر غەزەبی بومەلەرزە و کارەساتی سروشتیی. ڕێک لەو ساتەشدا کە باس لە ئەخلاق دەکەن، بەزۆرمانا بەدئەخلاقییەکی کەموێنە بەرامبەر بە قوربانیەکانی کارەساتە سروشتییەکان دەکەن. ئەم بانگخوازانە لە گرێدانی بومەلەرزەکەی ئەمجارەوە بە زیاناکردن و فەسادی ئەخلاقییەوە، سەرجەمی قوربانییەکان دەخەنە خانەی کەسانی زیناکەر و بەدئەخلاقەوە. قوربانییەکان ئەو زیناکار و بەدئەخلاقانەن کە خودایان توڕەکردوە و وایانکردوە خودا بە بومەلەرزە سزایانبدات. ئەمەش جگە لە بەدئەخلاقییەکی گەورە بەرامبەر بەو کەسانەی لەگەڵیاندا دەژین ناوێکی تری نییە لێیبنێین.   بەگەرانەوە بۆ مەسەلەی ئەخلاق دەمەوێت لێرەدا چوار سەرچاوەی سەرەکیی بۆ ئەخلاق لەیەکتری جیابکەمەوە، بەو هیوایەی ئەخلاق تەنها بە دین و بە ژیانی سێکسییەوە گرێنەدەین. ئەو سەرچاوانەش ئەمانەن: یەکەم، دین. دووهەم، نادین. سێهەم  ویژدانی گشتیی ناو کۆمەڵگا. چوارەهەم، ئەخلاقی مرۆڤایەتیی. یەکەم: دین وەک سەرچاوەی ئەخلاق. ئەخلاق لە دیندا پەیوەندیی بەهێزی بە فەرمایش و بە ئەمر و نەهییە ئاسمانییەکانەوە هەیە و سەرچاوەکەی غەیبیی و دەرەمێژووییە. ئەگەر جەوهەری ئەخلاق بریتیبێت لەو پەیوەندییەی مرۆڤ لەگەڵ خودی خۆی و لەگەڵ ئەوانیتردا دروستیدەکات، ئەوا ئەم پەیوەندییە لە دیدگا دینییەکە و بەبپێی بەها دینییەکان پەیوەندیی درۆنەکردن و فرەڕوویی و دەمامکدارنەبوون و نەخڵەتاندن و دزینەکردن و نەبڕین و نە کوشتنی مرۆڤەکانی ترە. غەدر و زوڵم نەکردنە لە خود و لەوانیتر بەیەکەوە. ئازارنەدانی خود و ئەوانیترە. ڕێزگرتنە لە ژیان و لە جیاوازیی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا. ئینجا ئەخلاق هاوکاریی و هاریکاریکردن و بەدەمەوەچونە، ئەخلاقی گونجاندنی بەرژەوەندیی خودە لەگەڵ بەرژەوەندی ئەوانەدا کە مرۆڤ لەگەڵیاندا دەژیی. بەهای لێبوردن و لێخۆشبوون و گەردن ئازادیی و هاوسۆزیی. رەنگە لوتکەی روانینی ئەخلاقیانەی دین ئەو باوەڕەبێیت کە پێیوایە خودا مرۆڤی لەسەر وێنەی خۆی دروستکردوە و عەقڵ و هۆش و ویژدان و ئیرادەی هەڵبژاردنی سەربەخۆی پێبەخشیوە. هاوکات  پێداگرتن لەسەر ئەوەی کە خودا مرۆڤەکانی لە شێوەی میلەت و خەڵکانی جیاوازدا دروستکردوە، بۆئەوەی پێکەوەبژین و یەکتری بناسن. سەرجەمی ئەم بەهایانە دەشێت لە دینەوە وەربگیرێن بکرێن بە بنەمای ئەو سیستمە ئەخلاقییەی لە کۆمەڵگادا ئامادەیە. بەڵام دەشێت کۆمەڵێک بەهای تر هەڵبهێنجرێت کە لەسەر دڵرەقیی و دوژمنایەتیی و جیهادی مرۆڤە دینییەکان دروستبووبێت دژ بە مرۆڤە نادنییەکان و دژە بەوانەش کە دینێکی جیاوازیان هەیە، مامەڵەنەکردنی هەموو ئەمانەش وەک مرۆڤی نووقسان و ناکامڵ و کەمتر. وەک زۆرێک لە بانگخوازەکانی دونیای ئێمە، ئەنجامیئەدەن.  دین کاتێک دەبێت بە دینێکی ئەخلاقیی کە ئازادیی هەڵبژاردن بە مرۆڤەکان ببەخشێت، خودا ببێت بە شتێک مرۆڤ بیدۆزێتەوە نەک بەسەریدا بسەپێنرێت، موقەدەس پێدراوێکی پێشین و پێبەخشراو نەبێت، بەڵکو دەرەنجامی گەڕانێکی ئازادانە بێت و مرۆڤ بەر لە هەمووشتێک لەناوەوەی خۆیدا بیدۆزێتەوە و پێیبگات. هەموو ئەو خودایانەی بەزۆر بە سەر مرۆڤدا دەسەپێنرێن، خودایەکن هێزی دروستکردنی کەسێکی ئەخلاقیی لەدەستئەدەن و هەر لە بنەڕەتیشەوە شانسی بوون بە مرۆڤێکی ئەخلاقیی لە مرۆڤدا دەسڕنەوە. سەپاندن هەڵبژاردنی تێدانییە، ئەخلاقیش بەبێ توانای هەڵبژاردن مانایەکی نامێنێت.    دووهەم: ئەخلاقی نادینیی. پرسیاری سەرەکیی ئەخلاق لە فیکر و بیرکردنەوەی دەرەوەی دیندا ئەوەیە ئایا مرۆڤ چۆن دەبێت بە کەسێکی چاکەکار بەبێ باوەڕبوون بە دین و بە قیامەت بە سزادان و پاداشتەکانییەوە.  ئەخلاق لێردا ڕاستەوخۆ لە عەقڵ و ویژدانی ئینسانییەوە سەرچاوەدەگرێت، لەو ڕاستییەوە کە مرۆڤ بوونەوەرێکە هەم خاوەنی عەقڵ و هەم خاوەنی ویژدان، ئەم دووانەش دەتوانن سەرچاوەی چەندەها بەهای ئەخلاقیی گرنگبن کە پەیوەندیی مرۆڤەکان لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ ئەوانیتردا ڕێکبخات.  لەم جۆرە ئەخلاقەدا شتێک بەناوی قیامەت و زیندوبوونەوە و لێپرسینەوە و سزا و پاداشی دوای ژیان، بوونی نییە. ئەوەی ئامادەیە خۆدروستکردنی مرۆڤە بۆ خودی خۆی بە هاریکاریی مرۆڤەکانی تر و لە چوارچێوەی ژیانێکی پێکەوەیی عەقڵانیی و ویژدانیدا. دیدگای ئەخلاقی لێردا دیدگایەکە پێ لەسەر بەگژاچونەوەی خۆپەرستیی و ئەنانیەت و حەزە ناماقوڵ و ناعەقڵانییەکانی مرۆڤ، دادەگرێت. لەم دیدگایەدا عەقڵ هێزی ئەوەی تێدایە بە ئینسان بڵێت خراپە و خراپەکاریی کامەیە و چییە، باشە و چاکەکارییش کامانە و چین. لێرەدا مرۆڤ پێویستی بەوە نییە بە فیکرەی زیندوکردنەوە و حیساب لەگەڵداکردن بترسێنرێت، بۆئەوەی خراپەکار نەبێت و خراپە بەرامبەر بە خۆی و بەرامبەر بە ئەوانیتر، ئەنجامنەدات. توانای ناسینەوەی خراپەکاریی وەک خراپەکاریی و ناسینەوەی چاکەکاریی وەک چاکەکاریی، توانایەکە لەناو ئینسان خۆیدا هەیە، بەشێکە لە بوونی ئینسان وەک ئینسان، پەیوەندیی بەو راستییەوە هەیە کە مرۆڤ خاوەنی عەقڵ و بیرکردنەوە و ویژدان و خواستیی بەیەکەوەبوون و بەیەکەوەژیانە. مرۆڤ مادامەکی بوونەوەرێکی کۆمەلایەتیی و گروپخوازە، بۆیە خۆیشی توانای بەرهەمهێنانی ئەو بەها ئەخلاقییانەی هەیە کە ژیانێکی هێمن و ماناداریان بۆ دروستبکات.  ئەگەر ئینسانی دینیی ئینسانێکبێت واهەستبکات خودا بە بەردەوامی چاودێریی و ئاراستەی دەکات، ئینسانی نادینیی ئینسانێکە پێیوایە عەقڵ و ویژدان و هەستی پێکەوەبوون لەگەڵ مرۆڤەکانی تردا، چاودێریی و ئاراستەی دەکات. واتە ئەو کۆمەڵە یاسا و ڕێسا و بەهایانە چاودێریی مرۆڤ دەکەن کە لەسەری ڕێکەوتونن و بەیەکەوە بۆ ڕێکخستنی پەیوەندییەکانیان لەگەڵیەکتریدا دایانهێناوە. ئەوەی لێردا باڵادەستە وەڵامدانەوەی پرسیارگەلێکی ئەخلاقیی لەم جۆرەیە: مرۆڤەکان چۆن غەدر و زوڵم و خراپەکاریی بەرامبەر بەیەکتری نەکەن و چۆن بتوانن هاریکار و هاوسێ و دۆست و هاوسۆزیی یەکتربن.     سێهەم: ویژدانی گشتیی  لە پەیوەنیدا بە ئەخلاقەوە شتێکی دیکە هەیە ناوی «ویژدانی گشتییە» کە مێژوویەکی هاوبەش و پێکەوەیی مرۆڤەکان لە کۆمەڵگادا بەیەکەوە دروستیدەکەن. ئەمەش ئەو تۆرە لە بەها و قەناعەت و بیروبۆچونی گشتییە کە خەڵک لە کۆمەڵگادا هەیانە و هاوبەشن تیایدا. ئەمانەش لەناو خێزان و قوتابخانە و ڕووبەر و دەزگا گشتییەکانی کۆمەڵگادا دروسدەبن. «ویژدانی گشتیی» دەشێت هەم  دین و هەم نادینی هەمەجۆری تێدابێت و لە پەیوەندیشدا بە یەکترییەوە دروستبووبێت. ویژدانی گشتیی هێما بۆ کۆمەڵێک بەها و نۆرم و شێوازی هەڵسوکەوت و کاردانەوە دەكات، کە بە شێوەیەکی گشتیی لە کۆمەڵگادا دروستدەبێت. ئەم ویژدانە گشتییە ئەو سنوورانە دەستنیشاندەکات کە ناتوانرێت لە کۆمەڵگادا ببەزێنرێن و تێبپەڕێندرێن. بۆ نموونە رەفزکردنی گشتیی سوکایەتیی و جنێودان و خراپەکردن بەرامبەر بەیەکتریی و بەرامبەر بە ئەوانیتر. رەفزکردنی کوشتن و بڕین لەسەر بنەمای نەتەوە و چین و ئەندمانبوون لە گروپێکی تایبەتەدا، رەفزکردنی پاکتاوکردن لەسەر هەر بنەمایەک، رەفزکردنی توندوتیژیی لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیا و دین و باوەڕ، رەفزکردنی ڕاونان و گواستنەوەی بەزۆری خەڵک، ڕەفزکردنی دەستدرێژی سێکسیی و لاقەکردن و هەراسانکردن، رەفزکردنی جیاکارییکردن لەسەر بنەمای نێربوون و مێبوون و ڕەشبوون و سپیبوون و هتد... ئەم ویژدانە گشتییە بەپێی سەردەمە مێژووییە جیاوازەکان گۆرانی بەسەردادێت و سەرلەنوێ دادەڕەژرێنەوە.   چوارهەم، ئەخلاقی مرۆڤایەتیی.  شتێک هەیە ناوی «کەلەپوریی ئینسانیی هاوبەش»ە کە بەرهەمی ژیانی هاوبەشی مرۆڤەکانە لە ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا بە درێژایی هەزاران هەزار ساڵ لەسەر ئەم هەسارەیە بەیەکەوە.  ئەوەی لێرەدا مرۆڤەکان بەیەکەوە کۆدەکاتەوە ئینتیمایە بۆ مرۆڤبوون هەستی بەشکردنی ئەم هەسارەیەیە لەگەڵ یەکدا. شتێک هەیە ناوی مرۆڤایەتیی و بەدەمەوەچونی مرۆڤەکانە بۆ یەکتریی وەک مرۆڤ. بەدەمەوەچونی مرۆڤەکان بۆ یەکتری بەبێ گوێدانە دین و باوەڕ و زمان و ڕەنگ و شێوەژیانی جیاوازیی یەکتری. بەبێ گوێدانە ئەوەی ئەو مرۆڤانە لە کوێی زەویدا دەژین. ئەوەی لێرەدا کاردەکات کۆمەڵێک بەهای گەردونییە کە پابەست نییە بەم یان بەو دین و بەم یان بەو ئایدیۆلۆژیاوە. لەوانە بۆ نموونە، مافی هەموو مرۆڤێکە بەختەوەربێت، سەربەخۆ بژیی، دەستنەخرێتە ناو ژیانییەوە، ڕێزی جیاوازبوون و تاکبوونی بگیرێت، جاوساغێکی دەسەڵاتدارای لێ پەیدانەبێت مافی بەکارهێنانی ئازادانەی عەقڵ و تێگەیشتنی لێبسێنێتەوە، هتد... ئەم مرۆڤایەتییەش کۆمەڵێک پێوەر و بەهای هاوبەشی دروستکردوە کە ناکرێت لەژێر هیچ ناوێکدا، لە ژێر هیچ جۆرە پێداگرتنێک لەسەر خسوسیەت و تایبەتمەندیی و ڕەسەنایەتیدا، پشتی تێبکرێت و وەک نەبوو و نامۆ مامەڵەبکرێت. هەموو کۆمەڵگایەک لە دونیای ئەمڕۆدا بەشێکە لەو مرۆڤایەتییە هاوبەشە کە دەیان سەدەیە پێغەمبەران و نووسەران و فەیلەسوفان و شاعیران و عاریفان و زانایان و سیاسییە بە ویژدان و ڕاستگۆکان و مرۆڤە سادە پاکژەکانی سەر ئەم هەسارەیە، لە بەشە جیاوازەکانی جیهاندا، بەیەکەوە دروستیانکردوە و دروستیدەکەن. مرۆڤایەتییەکی هاوبەش کە بەشە جیاوازەکانی جیهان بەیەکەوە گرێئەدات.   لە دونیای ئەمڕۆدا هەر چوار سەرچاوەکەی ئەخلاق بە خەستی ئامادەن، هیچ شوێنێک نییە لە دەرەوەی ئەم چوار سەرچاوەیەدا بژیی. بۆیە بۆئەوەی مرۆڤێکی ئەخلاقیی بین پێویسستە هەم بەم سەرچاوانە ئاشنابین و هەم لە مێژووییبوون و توانای گۆرانکاریی و پێشکەوتنی هەریەکێک لەو سەرچاوانە، بەئاگابین. رەنگە دڵی مرۆڤێک نەدۆزینەوە موقەدەسێکی تێدانەبێت، بەڵام مەرج نییە موقەدەس هەمیشە موقەدەسێکی دینیی بێت. ئەخلاقیش ئەو پەیوەندییەیە کە یەکەمجار کەسێک لەگەڵ خۆیدا دروستیدەکات بۆئەوەی کەسێکی تایبەت بێت، ئینجا لەگەڵ ئەو کۆمەڵگا و ژینگە و کۆمەڵگا و مرۆڤایەتیدا کە لەناویاندا دەژیی.

درەو:   عێراق لەساڵی (2022)دا, داهاتێكی قەبەی لەهەناردەكردنی نەوت دەستكەوت, سودی لەبەرزبونەوەی نرخی نەوت بینی بەهۆی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا, هاوكات زیادكردنی بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراویش بۆ بازاڕەكانی دەرەوە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق, داهاتی هەناردەكردنی نەوت لەساڵی ڕابردودا بازیداوە بۆ (115.4) ملیار دۆلار, لەكاتێكدا ساڵی (2021) بڕكەی (75.7) ملیار دۆلار بووە. عێراق لەساڵی (2022)دا, سەركەوتوو بووە لەبەرزكردنەوەی بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ بازاڕە دەرەكییەكان, كە بڕكەی گەیشتووەتە (1.2)ملیار بەرمیل, كە دەكاتە هەناردەكردنی (3.31) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو لەڕۆژێكدا.   هەریەك لەچین و هیندستان و كۆریای باشورو توركیاو یۆنان و ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەریتانیاو فەرەنساو روسیاو ئیتاڵیاو ئیسپانیاو هۆڵنداو, هەندێك وڵاتی عەرەبی, لەدیارترین ئەو وڵاتانەن كە نەوتی خاوی عێراقیان بۆ هەناردەكراوە.  مانگی حوزەیرانی (2022), نرخی بەرمیلێك نەوتی خاوی عێراقی بەرزترین ئاستی تۆماركرد, كە بە (113.7) دۆلار فرۆشرا, لەمانگی كانونی یەكەمی ڕابردوشدا نزمترین نرخی تۆماركردو بەرمیلێك نەوتی خاوی عێراق بە (73.64) دۆلار فرۆشرا. ئەم ئینفۆگرافیكە داهاتی نەوتی عێراق لەساڵی (2022)دا ڕوندەكاتەوە:     

 راپۆرت: درەو حەمدیە جاف ئەو لە ئیمارات دەستگیركراوە‌و رادەستی عێراق دەكرێتەوە، لەوكاتەی كە بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق بووە، لە شاری سلێمانی باڵەخانەیەكی بەبڕی (15 ملیۆن) دۆلار لە (حسێنی مەلا ساڵح زڕگوێزی) كڕیوە، ئەمە یەكێكە لەو مامەڵانەی كە دەوترێت گەندەڵی گەورەی تێدا كراوە.   حەمدییە خان لە ئیماراتەوە بەرەو بەغداد رۆژی 9ی ئەم مانگە، دەستەی دەستپاكی عێراق دەستگیركردنی ژنێكی كوردی بە ناوی (حەمدیە جاف) راگەیاند، حەمدیە پێشتر بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق (TBI) بووە. ئەم ژنە كە دەوترێت نزیك بووە لە پارتی دیموكراتی كوردستان، دۆسیەی گەندەڵی زۆری لەسەرە، كانونی دووەمی 2021 دادگای كەرخی بەغداد كە تایبەتە بە دۆسیەكانی گەندەڵی، بەبێ ئامادەبوونی خۆی ماوەی (5 ساڵ) زیندانی بەسەردا سەپاند.  پێشترو لە 16ی ئایاری 2020دا، دادگا بەتاوانی "زیانگەیاندن بە دارایی گشتیی" ماوەی (7) ساڵ زیندانی بەسەر حەمدیە جافدا سەپاندبوو، بەڵام بەهەمان شێوە بەبێ ئامادەبوونی خۆی لەبەردەم دادگادا، ئەوكات دەستەی نەزاهەی عێراق حەمدیە جافی بە "هەڵاتوو لە یاسا" ناوبرد، ئێستا ئەم ژنە وەكو یەكێك لە سەرە گەورەكانی گەندەڵی لە عێراق ناودەبرێت، 17 دۆسیەی یاسایی لەسەرەو دەستەی دەستپاكی دەڵێ زیاتر لە ملیارێك‌و 100 ملیۆن دۆلار زیانی بە دارایی گشتی گەیاندووە.  ئەم ژنە بەهۆی ئەو تۆمەتانەی كە ئاڕاستەی دەكران، ساڵی 2015 لە عێراق چووە دەرەوە‌و لەگەڵ خێزانەكەیدا لە ئیمارات نیشتەجێ بووە، بەپێی زانیارییەكان، دەستگیركردنی حەمدیە جاف لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئیماراتەوە، لەسەر داوای محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بووە لە سەردانەكەی چەند رۆژی رابردوویدا بۆ ئەو وڵاتە.  محەمەد شیاع سودانی كە تەمەنی كابینەكەی (100) رۆژی تێپەڕاندووە، یەكێك لە بەڵێنە دیارەكانی گەڕاندنەوەی پارە دزراوەكانی عێراق‌و سزادانی گەندەڵكارانە.  موڵكێك بە 15 ملیۆن دۆلار لە سلێمانی یەكێك لەو بەڵگەنامانەی كە لەسەر حەمدیە جاف هەیە، پەیوەندی بە كڕینی موڵكێكەوە هەیە لە سلێمانی بە بەهای (15 ملیۆن) دۆلار. ناوەڕاستی ئایاری 2013، حسێن ساڵح شەریف كە ناسراوە بە "حسێنی مەلا ساڵح زرگوێزی" موڵكی ژمارە (260/136)ی لە گەڕەكی چوارباخ فرۆشتووە بە حەمدیە جاف، بەڕێوەبەری پێشتری بانكی بازرگانی عێراق.  روبەری ئەم موڵكە (96/2030) مەتر چوارگۆشەیە، پێكهاتووە لە باڵەخانەیەك كە (127) ژوور‌و (55) شوقە‌و رستۆرانتێك‌و چوار دوكانی بازرگانی لەخۆدەگرێت، حەمدیە جاف بڕی (15 ملیۆن) دۆلاری بە حسێنی مەلا ساڵح داوە بۆ كڕینی ئەم موڵگە، گوایە دەیەوێت بیكات بە بینای لقی بانكی بازرگانی عێراق لە شاری سلێمانی.  هەندێك لە میدیاكانی عێراق كاتی خۆی‌و لەسەردەمی مامەڵەكەدا باسیان لەوە كردووە، سەرەتا كوڕێكی حەمدیە جاف بەناوی (شوان عەبدولكەریم فەرمان) ئەو موڵكەی لە كەسێك بەناوی (عەبدوڵا) بە بڕی (3 ملیۆن) دۆلار كڕیوە، فرۆشیاری موڵكەكە كەسێك بووە كە كڕیاری بانكەكەی حەمدیە جاف بووە‌و قەرزداری ئەوان بووە، پاش ئەم مامەڵەیە كوڕەكەی حەمدیە جاف موڵكەكەی فرۆشتووە بە "حسێنی مەلا ساڵح"‌و دوای ئەمە بانكی بازرگانی عێراق موڵكەكەی لە "حسێنی مەلا ساڵح" بە بڕی (15 ملیۆن) دۆلار كڕیوەتەوە.  ئەوانەی ئاگاداری كڕین‌و فرۆشتنەكانی ئەم موڵكە بوون دەڵێن: لەم مامەڵەیەدا حەمدیە جاف وەكو بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی وەبەرهێنانی كردووە‌و یاسای بانكی بازرگانی‌و بانكی ناوەندیی عێراق رێگە بەم كارە نادات،بەڵام  بەپێی بەدوادادچوونەكانی (درەو) لە نزیكەكانی خاوەنی موڵكەكەی سلێمانی دەوترێت: موڵكەكە هیچ كێشەیەكی تێدا نیەو لیژنەی تایبەت لە بەغدادەوە هاتوون و پیداچوونەوەیان بە گرسَبەستەكەدا كردووەو دەركەوتووە مامەڵەكە لەرووی نرخ و شێوازی عەقدەكەوە هیچ كێشەیەكی تێدا نیەو لەكاتی خۆیدا ئەو نرخەی دیاریكراوە گونجاوبووە. حەمدیە جاف كێیە ؟  ئەوەی لەبارەی ئەم ژنە كوردەوە دەزانرێت ئەوەیە ناوی تەواوەتی (حەمدیە مەحمود فەرەج)ە، لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە ناوی ئەم ژنە لە بواری بانك‌و پارەدا دەركەوتووە، ئەمەش بەهۆی هاوسەرەكەیەوە (كەریم فەرمان) كە پیاوێكی بەناوبانگ بووە‌و لە بۆرسەی (كیفاح)  لە بەغداد كاریكردووە. وەكو ئەوەی باسدەكرێت، حەمدیە جاف لەرێگەی هاوسەرەكەیەوە پێی خستوەتە ناو بواری كاری بانكی‌و ئاڵوگۆڕی دراوەوە‌و پۆستی بەڕێوەبەری بانكی رافیدەین- لقی (حارسیە)ی وەرگرتووە، ئیتر لەوكاتەوە لەكاری نایاسایی تێوەگلاوە‌و دەوترێت بەرتیلی وەرگرتووە‌و ئاسانكاری كردووە بۆ پاكتاوی چەكی بانكیی‌و لەسەر ئەم كارانە جارێك سزای وەرگرتووە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی بڕێكی زۆر پارەی بە كڕیارێك داوە بەبێ ئەوەی چەكی ئەو كریارە لە حسابەكەیدا هەبێت، بەڵام بەهۆی ئەو پاڵپشتییەی ئەوكات لەلایەن بەڕێوەبەری بانكەكەوە هەیبووە، سزاكەی هەر ئەوە بووە ماوەیەك دوركەوتوەتەوە‌و دیار نەماوە.  بەڵام ساڵی 2003 دوای كەوتنی رژێمی سەددام جارێكی تر دەركەوتووەتەوە‌و لەلایەن بەرپرسانەوە راسپێدراوە بەوەی لقە سوتاوەكەی بانكی رافیدەین لە ناوچەی (مەنسور) بكاتەوە، ئەوكات لقی بانكەكە گونجاو بووە بۆ كاركردن، چونكە دوای كەوتنی رژێم، ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی ئەو بینایەی وەكو بارەگای خۆی بەكارهێناوە، حەمدیە جاف لەگەڵ هێزێكی ئەمریكا چوەتە بیناكەو دەستی بەكاركردن كردووە.  دەوترێت ئەم لقەی بانكی رافیدەین، بەر لە رووخانی رژێم، لەلایەن دیوانی سەرۆكایەتی كۆماری عێراق‌و فەرمانگەكانییەوە وەكو هەژماری بانكی‌و هەژماری تایبەتی خێزانی سەددام حسێن بەكارهێنراوە. كاتێَك حەمدیە جاف ئەم بانكەی وەرگرتووە، بەهۆی ئەو شارەزاییەی لە كاری بانكیدا هەیبووە، دیوارێكی دۆزیوەتەوە لە شوێنێكدا كە دەبوو بچێتە سەر خەزێنەیەك  لەژێر زەویدا، ئیتر بۆی دەركەوتووە ئەمە شتێكی ئاسایی نییە، داوای لە هێزەكانی ئەمریكا كردووە دیوارەكە بڕوخێنن، لێرەوە سوپرایزە گەورەكە دەركەوتووە، هەموو زێڕو سەروەت‌و سامانەكانی خێزانی سەددام دۆزراوەتەوە لەگەڵ ئەو كاتژمێرانەی كە سەددام وەكو دیاری دەیبەخشین هەروەها شمشێرە زێڕەكان‌و هەموو ئەو كاسێتە ڤیدیۆیانەی كە چالاكییەكانی سەددامی ئەرشیفكردووە لەوكاتەوە بووە بە جێگری سەرۆك كۆمار تا كاتی روخانی، ئەمە لەپاڵ ئەو دیارییانەی كە پێشكەشی سەددام كرابوون، بانكەكە لەدوای روخانی سەددامەوە تاڵانكرابوو، بەڵام تاڵانچییەكان ئەم شوێنە نهێنییەیان نەدۆزیبووەوە. كاتێك حەمیدیە جاف خەزێنەكەی دۆزیوەتەوە توشی سەرسامی بووە بەو بڕە زۆرەی دراوی بیانی‌و خشتی ئاڵتون، لەم كەیسەدا گومان هەیە حەمدیە بێ دەستكەوت نەبووە.  هەر بەپێی ئەو قسەوباسانەی لەناو میدیاكانی عێراقدا هەیە، لەسەردەمی گۆڕینی دراوی عێراقیدا دوای كەوتنی سەددام، بانكەكەی حەمدیە خان یەكێك لەو بانكانە بووە كە ئاڵوگۆڕی دراوە كۆنەكەی بە دراوە نوێیەكە "دیناری بریمەر" تێدا كراوە، باسلەوە دەكرێت لەم سەردەمەدا ئەم خاتوونە كوردە بڕێكی زۆر پارەی ساختەی دیناری عێراقی گۆڕیوەتەوە بە دیناری نوێی واتە ئەو دینارەی ئێستا كاری پێدەكرێت، هاوسەرەكەی ئەم پارانە لە چەند ئەژمارێكی خۆی‌و هاورێكانیدا لەهەمان بانكدا هەڵگرتووە. زیا خیون كە لەسەردەمی سەددامدا بەڕێوەبەری بانكی رافیدەین بوو، دوای كەوتنی سەددامیش بەهۆی ئەو شارەزاییەی كە هەیبوو، جارێكی تر وەكو بەڕێوەبەری بانكەكە دانرایەوە، خیون لە هاوڕێ دێرینەكانی خاتوو حەمدیە بووە، بۆیە هەر دوای دەستبەكاربوونی پاڵپشتی لێكردووە‌و حەمیدە خانی كردووە بە بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق بە وەكالەت، بانكی بازرگانی لە تەموزی 2003دا وەكو قەوارەیەكی حكومی سەربەخۆ دروستكرا، ئامانجی دروستكردنی ئەم بانە بریتی بوو لە هاوردەكردن‌و هەناردەكردنی كاڵاو خزمەتگوزاری، ئەمە وەكو وەكو ئاسایكردنەوەی دۆخی وڵات دوای كۆتایهاتنی كاركردن بە پرۆگرامی نەوت‌و بەرامبەر بە خۆراكی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان.  لە تشرینی یەكەممی 2003دا، بانكی بازرگانی عێراق بەسەرمایەی (100 ملیۆن) دۆلار دەستی بەكاركردن كرد‌و ئێستا خاوەنی 25 لقە لە پارێزگاكاندا، لە ساڵی 2008دا سەرمایەی بانكەكە بۆ (ترلیۆنێك) دینار بەرزبوەتەوە.  ئەوانەی لە نزیكەوە حەمدیە جافیان ناسیوە دەڵێن" ژنێك بووە كە كارەكەی خۆشویستووە‌و دوای دەوامی فەرمیش لە بانك ماوەتەوە‌و كاریكردووە، بەڵام لەڕووی ئیدارییەوە هەندێك لاواز بووە، كاتێك زانیویەتی بە وەكالەت لە پۆستی بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی دانراوە، هەڵمەتێكی دەستپێكردووە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی بانكەكە‌و بۆ ئەم مەبەستەش سەردانی پارێزگاكانی كردووە، ئیتر لێرەوە دەرگای گەندەڵی لەسەر كراوەتەوە‌و خەڵكانی تری ناسیوە‌و سیان لەو كەسایەتییانەی كە دەوترێت لەو سەردەمەدا كۆنترۆڵی خاتوو حەمدیەیان كردووە بریتی بوون لە هەریەكە لە (ئەنوەر عەبدوللەتیف مەعموری)‌و (كەریم شەمەری) پسپۆڕ لە بواری گرێبەستەكانی وەزارەتی بازرگانی‌و ئاودیوكردنی نەوت‌و ماددە خۆراكییەكان‌و (سەرتیپ ئاغا)، وەكو باسدەكرێت، ئەم سێ كەسە كاریان كردووە‌و قەرز زۆریان لە بانكی بازرگانی عێراق‌و حەمدیە خان وەرگرتووە. سەرباری ئەمانە، رۆژی 18ی تەموزی 2011دا، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق، لە وەكالەتەوە بە فەرمی حەمدیە جافی كرد بە بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق، حەمدیە خان چووە شوێنەكەی (حسێن ئازەری) بەڕێوەبەری پێشووی بانكەكە كە دەوترێت كەسێكی نزیك بووە لە كۆچكردوو ئەحمەد چەلەبی سەرۆكی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق، ئازەری بەهۆی ئەو تۆمەتانەی لەسەری بوو، لەلایەن مالیكییەوە لە پۆستەكەی دورخرایەوە، لە دەستەی نەزاهە دۆسیەی گەندەڵی لەسەر ئازەری كرایەوە‌و هەڵات بۆ دەرەوەی وڵات.  ساڵی 2014 حەمدیە جاف تۆمەتبار كرا بەوەی بڕی (30 ملیۆن) دۆلار قەرزی بە كۆمپانیایەك داوە بەبێ ئەوەی هیچ گرەنتییەك وەربگرێت.  ساڵی 2015 بەڵگەنامەیەك دادگا بڵاوكرایەوە، كە تێیدا حەمدیە جاف تۆمەتبار كراوە بەوەی ئاسانكاری نایاسایی بۆ (شوان)ی كوڕی كردووە بۆ ئەوەی گرێبەستێكی بازرگانیی بەبەهای نزیكەی (28 ملیۆن) دۆلار وەربگرێت. خاتوو حەمدیە كوڕەكەی كردووە بە هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیای (عەتارد) بۆ بازرگانی گشتیی لە گرێبەستی هاوردەكردنی شەكردا بۆ وەزارەتی بازرگانیی، ئەم كارەی لەبەرامبەر پێدانی قەرزی بانكیدا كردووە بەو كۆمپانیایە. ساڵی 2016 حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق خاتوو حەمدیەی لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بانكی بازرگانی لادا‌و (فەیسەڵ وسام)ی لە شوێنەكەی دانا، فەیسەڵیش لە تۆمەتی گەندەڵی بێبەری نەبوو.   

درەو:    عێراق بەدەست كەمی و كورتهێنانی بەرهەمە نەوتییە پاڵاوتەكراوەكانەوە دەناڵێنێت, ئەوەش وایكردووە  ساڵانە (5) ملیار دۆلار بۆ هاوردەكردنی تەرخانبكات, كە (3.500) ملیار دۆلاری تەنها بۆ هاوردەكردنی بەنزین و دیزل دەڕوات, وەزارەتی نەوتی عێراق بەنیازە تاهاتنی ساڵی (2025) بەسێ‌ قۆناناغ كۆتایی بەهاوردەكردنی سوتەمەنی بهێنێت, وردەكاری هەنگاوەكانی عێراق لەم ڕاپۆرتەدایە:  عێراق بەنیازە تاساڵی (2025), پێداویستییەكانی ناوخۆی لەبەرهەمە نەوتییەكان دابین بكات و   هاوردەكردنی سوتەمەنی كۆتایی پێبهێنێت, لەڕێی پلانێكەوە كە پشت بە پێشخستن و سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی كەرتی پاڵاوتنی نەوت لەوڵات دەبەستێت, كە بەهۆی هێرشە تیرۆرستییەكانەوە لەهەندێك لەپاڵاوتگەكان كاریگەری لەسەر بەرهەمهێنان دروستكردووە.  لەگەڵ ئەوەی عێراق لەوڵاتە بەرهەمهێن و هەناردەكارەكانی نەوتی خاوەو, ڕۆلێكی دیار دەگێڕێت لەبازاڕی وزەی جیهان, بەڵام پەنا دەباتە بەر هاوردەكردنی پێكهاتە نەوتییەكان بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی بازاڕی ناوخۆ, ئەوەش وایكردووە بیر لەڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی بكاتەوە.  وەزارەتی نەوتی عێراق (3) كۆمپانیای پاڵاوتنی هەیە, كە ئەوانیش: كۆمپانیانی پاڵاوتنی ناوەڕاست و كۆمپانیای پاڵاوتنی باشورو كۆمپانیای پاڵاوتنی باكورە, وێڕای گەورەترین پاڵاوتگەی نەوت لەعێراق كە پاڵاوتگەی سمودە. بەپێی ئامارەكانی كۆمپاینای نەوتی بی بی بەریتانی, توانای پاڵاوتنی پاڵاوتگەكانی عێراق لەكۆتایی ساڵی (2021)دا, گەیشتوەتە (919) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە, بەرهەمی پاڵاوتگەكانی پاڵاوتن لەعێراق لەساڵی (2021)دا (616) هەزار میلی ڕۆژانە بووە, لەكاتێكدا لەساڵی (2020)دا, (536) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بووە, ئەوەش مانای وایە پاڵاوتگەكانی عێراق بەتەواوی توانای خۆیان كارناكەن, بۆیە هەوڵدەدات توانای پاڵاوتنی زیادبكات بۆ ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی. پلانی دەستبەرداربون لەهاوردەكردنی سوتەمەنی عێراق پلانی دانابوو هاوردەكردنی سوتەمەنی لەگەڵ هاتنی ساڵی (2023) ڕابگرێت, لەگەڵ كردنەوەی ژمارەیەك لەپرۆژەكانی پاڵاوتن, بەڵام پێدەچێت بارودۆخی جیهانیی, لەگەڵ قەیرانی ئابوری كە وڵات بەدەستییەوە ناڵاندویەتی, وایكردبێت پلانەكەی تازەبكاتەوە بۆ بەدیهێنانی دابینكردنی نیمچەیی پێداویستییەكانی ناوخۆ لە پێكهاتە نەوتییەكان لەساڵی (2025)دا. عێراق بەدەست كورتهێنانی بەرهەمە پاڵاوتەكراوەكانەوە دەناڵێنێت, كە ساڵانە (5) ملیار دۆلار لەسەر عێراق دەكەوێت, لەنێویاندا (3.500) ملیار دۆلار بۆ هاوردەكردنی بەنزین و دیزل تەرخان دەكات. پلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی بە (3) قۆناغی بنەڕەتی دەبێت, لەبەشداریپێكردنی پاڵاوتگەی كەربەلا بۆ نەخشەی بەرهەمهێنان دەستپێدەكات, كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی پێداویستی وڵات بە بەنزین و كیرۆسین بەڕێژەی  (50%)و, پێدوایستی ڕۆژانەی عێراق لە (15)ملیۆن لیترەوە بۆ (7) ملیۆن لیتری ڕۆژانە كەمدەكاتەوە. قۆناغی دووەمیش, دوای تەواوكردنی پاڵاوتگەی بەسرە دەستپێدەكات, كە پێداویستی وڵات بەنزیكەی (3) ملیۆن لیتری ڕۆژانە لەبەنزین و كیرۆسین كەمدەكاتەوە, قۆناغی سێیەمیش, دوای تەواوكردنی پرۆژەی پاڵاوتگەی سمود لەبێجی باكوری بەغدادو پاڵاوتگەی دیوانییە لەناوەڕاستی عێراق دەبێت, بۆ قەرەبوكردنەوەی ئەوەی دەمێنێتەوە لەپێداوێستییەكانی ناوخۆ.  بڕیارە ئەمساڵ ژمارەیەك دەرفەتی وەبەرهێنان لەبواری كەرتی پاڵاوتن بخرێتەڕوو, ئەوەش وەزارەتی نەوتی عێراق جەختی لێكردووەتەوە كە بەمزوانە لەچوارچێوەی پلانەكانی بۆ زیادكردنی وزەی پاڵاوتن و ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی, زیاد لەدەرفەتێك لەو كەرتە دەخاتەڕوو, كە دامەزراندنی پاڵاوتگەی نوێ‌ لەخۆدەگرێت. عێراق پلانی هەیە بۆ دامەزراندنی پاڵاوتگەیەكی نوێ‌ لەپارێزگای زیقار بەتوانای (150) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەو, بەمزوانە دەخرێتە بەردەم  وەبەرهێنەران.  لەناو دەرفەتەكانی وەبەرهێناندا كە بڕیارە بەمزوانە بەردەست بێت, پاڵاوتگەی عەمارە لەپارێزگای میسان بە توانای (150) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە, هەروەها پاڵاوتگەی موسەننا بە توانای (100) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەو, پاڵاوتگەی كەركوك بە توانای (100)هەزار بەرمیلی ڕۆژانەو, پاڵاوتگەی قەیارە بەتوانای بەرهەمهێنانی (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. بڕیارە یەكەیەكی نوێ‌ بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ پاڵاوتگەی زیقار زیادبكرێت, بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی بگاتە (100) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, ئەوەش دوای سەركەوتنی عێراق لەزیادكردنی یەكەیەكی بەرهەمهێنان بۆ پاڵاوتگەی دیوانییە بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. پاڵاوتگەی كەربەلای سەربە كۆمپانیای پاڵاوتنی ناوەڕاست, بەیەكێك لەدیارترین ئەو پرۆژانە دادەنرێت كە عێراق جێبەجێیان دەكات بۆ زیادكردنی توانای پاڵاوتن بۆ ئەوەی ڕۆلێكی سەرەكی بگێڕێت لەكەمكردنەوەی تەرخانكردنی پارە بۆ هاوردەكردنی سوتەمەنی. پێشبینی دەكرێت بەرهەمی بازرگانی بەشێوەیەكی پلەبەندی لەمانگی ئازاری ئەمساڵ بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە دەستپێبكات, پێشئەوەی بگاتە تەواوی توانای خۆی كە (140) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە, لەكۆتایی مانگی تەموزی داهاتوودا. عێراق ساڵی ڕابردوو سەركەوتووبوو لەكارپێكردنی ئەزمونیی یەكەی یەكەمی سەربە پاڵاوتگەكە بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, كەپێكهاتە نەوتییەكان بەرهەم دەهێنێت, لەنمونەی بەنزین و كیرۆسین و دیزل. لەدیارترین خەسڵەتەكانی پاڵاوتگەكە, توانای بەرهەمهێنانی بەنزینی ئۆكتان بەرزی هەیە بەنمرەی (95) بەتوانای (8بۆ9) ملیۆن لیتر لەڕۆژێكدا , لەگەڵ ئەگەری زیادكردنی بۆ (12) ملیۆن لیتری ڕۆژانەو, توانای پڕكردنەوەی بەشێكی زۆری بەكاربردنی ناوخۆیی هەیە بەڕێژەیەك كە دەگاتە (75%)و كەمكردنەوەی هاوردەكردنی سوتەمەنی. وەزارەتی نەوتی عێراق پاڵاوتگەی كەربەلا بە گەورەترین وەبەرهێنانی حكومی وەسفدەكات لەماوەی ئەم چەند دەیەیەداو, كاردەكات بۆ دابینكردنی بەرهەمی كواڵیتی بەرز بەپێی خەسڵەتە ئەوروپییەكان (یۆرۆ5), كە ئەوەش بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ هاوردەكردنی وزە كەمدەكاتەوە. پاڵاوتگەی كەربەلا لەلایەن كۆمەڵێك كۆمپانیای كۆریەوە جێبەجێدەكرێت بەسەرۆكایەتی هۆندای, (35)یەكەی كارپێكردن و خزمەتگوزاری لەخۆدەگرێت, (4)یان یەكەی بەرهەمهێنانی بەنزینن, لەگەڵ دروستكردنی (44) عەمبارو چەند یەكەیەكی تر. پاڵاوتگەی باشور ئامانجی عێراق لەپێشخستنی پاڵاوتگەكانی باشور بۆ بەرزكردنەوەی توانای پاڵاوتن بۆ (350)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, بۆ ئەوەی بەشێكی سەرەكی پێكبهێنێت لەپلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی. كۆمپانیای پاڵاوتگەكانی باشور بەیەكێك لەگەورەترین پاڵاوتگە بەرهەمهێنەكانی عێراق دادەنرێت, كەپاڵاوتگەی بەسرەی (1) و پاڵاوتگەی بەسرەی (2) و پاڵاوتگەی بەسرەی (3) لەخۆدەگرێت, بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ یەكێكیان, هەروەها پاڵاوتگەی تریشی هەیە لەوانە پاڵاوتگەی زیقار و پاڵاوتگەی میسان. عێراق لەئێستادا كاردەكات بۆ جێبەجێكردنی قۆناغی (4) بۆ پێشخستنی پاڵاوتگەی بەسرەی سەربە كۆمپانیای باشور, بڕیارە وێستگەیەكی پاڵاوتنی نوێ بۆ پاڵاوتگەكە زیادبكرێت, كە بریتییە لە كۆمەڵگەیەكی تێكشاندن بەكارلێكی هاوكار (FCC), پاشماوەكانی نەوتی پاڵاوتە دەگۆڕێت بۆ بەرهەمی نەوتی سپی بەكواڵیتییەكی بەرز. كۆمپانیای نەوتی باشور هەوڵدەدات بۆ زیادكردنی یەكەیەكی نوێی بەرهەمهێنان بەتوانای (70)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ پاڵاوتگەی بەسرە, هەروەها پێشخستنی پاڵاوتگەی میسان و زیقار, بۆ ئەوەی ئامانجی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی بەهێزتربكات. پاڵاوتگەی میسان سەركەوتووبوو لەبەرزكردنەوەی توانای پاڵاوتنی بۆ (40)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, دوای تەواوبوون لەیەكەی پاڵاوتنی چوارەم, وێڕایی جێبەجێكردنی گەنجینیەك بەڕوبەڕی (5)هەزار مەتر سێجاو, یەكێكی تریش بە ڕوبەری(25000)مەتر سێجا, ئەوەش بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی پاڵاوتگەكە لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا.  پاڵاوتگەی ناوەڕاست عێراق ئامانجیەتی تا ساڵی(2026) توانای پاڵاوتنی كۆمپانیای پاڵاوتگەكانی ناوەڕاست بۆ (500) هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا بەرزبكاتەوە. لەدیارترین ئەو پرۆژانەی وەزارەتی نەوت جێبەجێیان دەكات و بەبەشێك لەپلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی پێكهاتە نەوتییەكان دادەنرێت, كاركردنی كۆمپانیای ناوەڕاستە بەفراوانكردنی پاڵاوتگەی دیوانییە بۆ بەرزكردنەوەی توانای بەرهەمهێنانی بۆ (90)هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا, لەكاتێكدا لەئێستادا توانای (20) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەی هەیە. پرۆژەی فروانكردنی پاڵاوتگەی دیوانییە, زیادكردنی یەكەیەكی بەرهەمهێنانی نوێ‌ لەخۆدەگرێت بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, كە تێكڕای توانای بەرهەمهێنانی بۆ (90) هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا بەرزدەكاتەوەو, هۆكارێكی گرنگ دەبێت بۆ ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی.  پێشبینی دەكرێت پرۆژەی پێشخستنەكە (3بۆ4)ساڵ بخایەنێت, بۆ هاوكاریكردنی زیادكردنی ڕێژەی بەرهەمی پێكهاتە نەوتییەكان لەپاڵاوتگەكە ڕێژەكەی لە 78% كەمتر نەبێت و داهاتەكانی بەنزیكەی 82% بەرزبكاتەوە. بەگوێرەی وەزارەتی نەوتی عێراق, پاڵاوتگەكە بەنزینێك بەرهەمدەهێنێت ئۆكتانی بەرزەو هاوڕێی ژینگەیە, كە نزیك دەبێت لەبەرهەمی پاڵاوتگەی كەربەلا.  پاڵاوتگەی سمود پاڵاوتگەی سمود-بێجی جاران, كە سەربە كۆمپانیای پاڵاوتگەی باكورە, ڕوبەڕوی هێرش و گەمارۆ بوەوە لەلایەن ڕێكخراوی تیرۆرستی داعشەوە, كە كاریگەری لەسەر توانای بەرهەمهێنانی دروستكرد, عێراق بڕیاریدا ناوەكەی بگۆڕێت.  (3) پاڵاوتگە سەر بە سمودە كە ئەوانیش: سەڵاحەدینی (1) و سەڵاحەدینی (2) و پاڵاوتگەی باكور, عێراق كار لەسەر سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی و زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی دەكات بۆ ئەوەی بگاتە (300) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, بۆ ئەوەی پلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی لەساڵی (2025) ڕێكبخات. عێراق سەركەوتوو بووە لەسەرنوێ‌ بنیاتنانەوەی سەڵاحەدینی(1)و سەڵاحەدینی(2)و دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنان و زیادكردنی توانای پاڵاوتن, لەگەڵ كاركردن بۆ بانگهێشتكردنی كۆمپانیا جیهانییەكان بۆ سەرلەنوێ‌ بنیاتانەوەی پاڵاوتگەی باكور بەتوانای (150) هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا. وەزارەتی نەوتی عێراق توانای پاڵاوتنی بۆ (60)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بەرزكردووەتەوە, بۆ سەرجەم یەكەكانی پاڵاوتگەكانی سەڵاحەدینی (1), لەكاتێكدا پاڵاوتگەی سەڵاحەدینی(2)بەتوانای خۆی كاردەكات كە (60) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

 شیكاری: درەو: بەپێی بەدواداچونێکی (درەو) بۆ یەکێک لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان؛ -    پێگەیاندنی وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە (1/1/2023 – 15/2/2023) لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان، تێچووکەی زیاتر لە (160 ملیۆن) دینارە. -    کۆی داهاتی هەمان ئەو وەجەبە مریشکە، (110 ملیۆن) دینارە. -    واتە خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان لە پێگەیاندن و فرۆشتنی هەر وەجبەیەک مریشکی زیندوودا (50 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (45%) زیانیان پێدەگات. -    ئەمە لە کاتێکدایە پێگەیاندنی هەمان ئەو وەجبە مریشکە لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا پێویستی بە (144 ملیۆن) دینارو لە ساڵی (2021)دا تێچووکەی (89 ملیۆن) دینار بووە. وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتە بنکۆڵکارییەدا بەردەستە.  سەرەتا لە ئێستا لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستانی نرخی سەرجەم خواردن و خواردنەوەو شمەک پێداویستییەکانی رۆژانە رووی لە گرانبوون و بەرزبوونەوە کردووە، نرخی مریشکی زیندوو نەبێت! لە بەداواداچونێکی درەودا بۆ یەکێک لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان، کە خاوەن پرۆژەکە هەر خۆی خاوەنی شوێنی پێگەیاندنی پەلەوەرکانیش بوو _واتە هیچ کرێ و تێچونێکی شوێنی پەلەوەرییەکانی لەسەر نەبوو_ بەمانایەکی دیکە خەرجی شوێنی بەخێوکردنی پەلەوەرەکانیشی بۆ دەگەڕێتەوە، کە بۆ خاوەن پرۆژەیەکی لەم جۆرە کرێی شوێنی بەخێوکردن و پێگەیاندنی یەک وەجبە مریشکی زیندوو بە (5 بۆ 7 ملیۆن) دینار دەخەمڵێنرێت.  بەپێی ئەو زانیارییانەی خاوەن کێڵگەکە خستوویەتیەڕوو، وەجبەیەک مریشکی زیندوو کە لە بەخێوکردن و پێگەیاندنی (25 هەزار) جوجک خۆی دەبینێتەوە، لە ماوەی (45) رۆژی مانگی کانونی دووەم و نیوەی شوباتی ئەمساڵ و ساڵانی (2022 و 2021)دایە، کە ئەو ماوەیە کەمترین هەلاک (نەخۆشی) لە پەلەوەرەکان دەدات و (5 هەزار) جوجک یاخود کەمتر لە ژمارەیە مردار دەبنەوە. لە هەندێ وەرزدا نیوەی جوجکەکان یاخود زیاتر لەوەش مردار دەبنەوە. بەڵام لە وەجبەی یەکەمی ئەمساڵ، بە تێکڕا خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان، سەرەڕای بەرزبوونەوەی تێچووی پێگەیاندنی جوجک و پەلەوەرەکانیان، بە کەمترین نرخ بەرهەمەکەیان بۆ ساغ بووەتەوە.  تێچووی پێگەیاندنی وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان لەمانگی کانونی دووەمی ئەمساڵ بۆ ناوەڕاستی مانگی شوبات، لە کێڵگەیەکی پەلەوەر، بۆ وەجبەیەکی (25 هەزار) جوجکی (5) هەزار مرداربوونەوەو لە هەمان ماوەی ساڵی پار (3 هەزار و 500) مرداربوونەوەو لە ساڵی (2021)دا (3 هەزار) جوجک مردار بوونەتەوە. سەربارەت بە تێچووی پێگەیاندنی وەجبەیەك مریشكی زیندوو: -    هەمان ئەو بڕە جوجکانە لە ساڵی (2021) نرخەکەی زیاتر لە (13 ملیۆن) دینار بوەو لە (2022) بەڕێژەی (73%) بەرزبووەتەوە بۆ (22 ملیۆن) دینار و لە (2023) بەڕێژەی (57%) بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبووتەوە بۆ (20 ملیۆن) دینار، بەڵام بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (9%) نرخەكەی دابەزیوە. -    کڕینی (100) تەن عەلەف بۆ بەخێوکردنی ئەو جوجکانە لە ساڵی (2021) نرخەکەی زیاتر لە (56 ملیۆن) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (62%)بەرزبووەتەوە بۆ (91 ملیۆن) دینار و لە (2023) نزیکەی (104 ملیۆن) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (85%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (14%) بووە. -    کڕینی دەرمانی پێویست لە ساڵی (2021) بەهاكەی زیاتر لە (4 ملیۆن 200 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (89%)بەرزبووەتەوە بۆ (7 ملیۆن 938 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (9 ملیۆن و 570 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (128%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (21%) بووە. -    کڕینی ڕاخەرو بەنزین و پێداویستی رۆژانە لە ساڵی (2021) كۆی بەهاكەی (4 ملیۆن 983 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (38%)بەرزبووەتەوە بۆ (6 ملیۆن 857 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (7 ملیۆن و 328 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (47%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (7%) بووە. -    خەرجی ڤێرتەرنەری بۆ پێگەیاندنی وەجبەیەك جوجك لە سەرجەم ساڵەكانی (2021، 2022 و 2023) گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە تێچوونەكەی بریتی بووە لە (ملیۆنێك و 750 هەزار) دینار. -    كرێی كارەبای نیشتمانی لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (210 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (114%) بەرزبووەتەوە بۆ (450 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (380 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (81%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (16%) كەمی كردووە بووە. -    كرێی دەستی كار لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (3 ملیۆن) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (8%) بەرزبووەتەوە بۆ (3 ملیۆن و 250 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (3 ملیۆن و 500 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (17%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (8%) بووە. -    خەرجی سوتەمەنی لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (5 ملیۆن 770 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (76%) بەرزبووەتەوە بۆ (10 ملیۆن و 130 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (13 ملیۆن و 500 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (134%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (33%) بووە. بە پوختی تێچووی (کڕینی جوجک، عەلەف، دەرمان، خەرجی رۆژانە، ڕاخەر، بەنزین، سەرپەرشتیاری ڤێرتەرنەری، کارەبای نیشتمانی، کرێی دەستی کار، خەرجی سوتەمەنی...) بۆ وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە ماوەی (45 رۆژ)دا، لە ساڵی (2021) تێچووەکەی زیاتر لە (89 ملیۆن) و لە (2022) بە زیاتر لە (144 ملیۆن) و لە (2023) زیاتر لە (160 ملیۆن) دینار بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) داهات و قازانج و زیانی وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان سەرجەم ئەو جوجکانەی لە کێڵگە پەلەوەرییەکەدا پێگەیەندراون بە تێکڕا کێشیان لە نێوان (2.5 – 2.6) کگم بوونە، لەسەر بنەمای ئەو تێچونەی پێشتر ئاماژەمان پێدا بۆ پێگەیاندنی وەجبەیەک مریشک، هەر کیلۆیەک مریشک لە ساڵی (2021)دا تێچووەکەی لە (هەزار و 788) دینار و لە (2022)دا (2 هەزار و 581) دینار و لە (2023)دا بۆ (2 هەزار و 830) دینار بەرز بووەتەوە.  لە بەرامبەردا سەرجەم مریشکەکان لە ساڵی (2021)دا کێشەکەیان کە (50 هەزار)کگم بووەو یەک کیلۆ گرامی بە (2 هەزار و 350) دینار فرۆشراوەو کۆی داهاتەکەیان (177 ملیۆن و 500 هەزار) دینار بووەو زیاتر لە (28 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (24%) لە قازانجدا بووە. سەرجەم مریشکەکان لە ساڵی (2022)دا کێشەکەیان (55 هەزار و 900)کگم بووەو یەک کیلۆ گرامی بە (2 هەزار و 700) دینار فرۆشراوەو کۆی داهاتەکەیان (150 ملیۆن و 930 هەزار) دینار بووەو بڕی (6 ملیۆن و 630 هەزار) دینار بە ڕێژەی (4%) لە قازانجدا بووە. سەرجەم مریشکەکان لە ساڵی (2023)دا کێشەکەیان (56 هەزار و 760)کگم بووەو یەک کیلۆ گرامی بە (هەزار و 950) دینار فرۆشراوەو کۆی و داهاتەکەیان (110 ملیۆن و 682 هەزار) دینار بووەو بڕی (49 ملیۆن و 921 هەزار) دینار بە ڕێژەی (45%) لە زەرەردا بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان باجی بڕیارەکانی حکومەتی هەرێم دەدەن سەرباری ئەو زیانانەی بەر پرۆژە پەلەوەرییەکانی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان کەوتووەو دەکەوێت، لە نوسراوێكدا كە 6/2/2023 بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە، وەزیری كشتوكاڵ داوا دەكات بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندەوە، توركیا بخرێتە لیستی ئەو وڵاتانەی كە قەدەغەیە بەرهەمی پرۆژە پەلەوەرییەكانی لێوە هاوردە بكرێت لەنمونەی مریشكی بەستوو، هێڵكەی خواردن، هێلكەی تروكاندن، مریشكی زینداو، باڵندەی زیندوو، باڵندەی جوانی. (بڕوانە هاوپێچی یەکەم)، ئەگەر ئەم بڕیارەی وەزیری کشتوکاڵی هەرێم بچوبایەتە بواری جێبەجێکردنەوە، ئەوە دەکرا بڵێن بەشێک لە بەرهەمی ئەو کێڵگە پەلەوەرییانە نرخەکانیان بەرزدەبوویەوە، رەنگە بڵێن بەشێک لەو زیانەنەی بەر بەرهەمی ئەو کێڵگانە قەرەبوو دەکرایەوە. بەڵام رۆژێک دوای ئەو بڕیارەی وەزیری کشتوکاڵ، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران پێشنیازەكەی وەزیری كشتوكاڵ رەتدەكاتەوە، لەبارەی " قەدەغەكردنی هاوردەی بەرهەمی پەلەوەری لە توركیا بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە لەو وڵاتە". ساماڵ عەبدولڕەحمان بەرێوەبەری گشتی گومرگی هەرێمی كوردستان لە نوسراوێكدا كە ئاراستەی سەرجەم بەرێوەبەرایەتیەكانی گومرگی كردوو،ە كاركردنی بە نوسراوەكەی وەزیری كشتوكاڵ راگرتووەو دەڵێت؛ "بەپێی پەیوەندی تەلەفۆنی سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كاركردن بە نوسراوەكەی وەزیری كشتوكاڵ رابگرن و كاری پێنەكەن". (بڕوانە هاوپێچی دووەم)  

  سەلاح خدر   ئەمە دوو  نەخشەیە، یەکێکیان ئەو شارانەی باکوری کوردستان و تورکیان کە بەر بومەلەرزەکەی سێ ڕۆژ بەرلەئێستا کەوتن. ئەوی تریان نەخشەیەکی گشتیە کە نیشان دەدات کە هێز و کاریگەری بومەلەرزەکە تا کوێ و چەند  بووە، بەشێوەیەک لە بەشێکیاندا کاولکاری و بەشێکیان تەنها زیانی ماددەی و لە هەندێکیاندا هیچ زیانێک نەبووە. ناوەندی دواین بومەلەرزەکەی شەشی شوباتی ئەمساڵ شارۆچکەی جەلا بووکە بەتورکی پێی دەڵێن (ئەکینئۆز) سەربە پارێزگاری مەڕەشی باکوری کوردستانە . جەلا ٦٩٢ کیلۆمەتر دووجایە و ٩٤ گوند لە خۆی دەگرێت، بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٨ نفوسی ئەو شارۆچکەیە ١١٨٣٩ کەسە. جەلا دوای بومەلەرزەکە بووەتە وێرانە و تا ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە هەزران ماڵی ڕوخاو هەڵنەدراونەتەوە کە هەزاران کەس لەژێریدا زیندوو یان مردوون  ماون. لەهەمان کاتدا چەند گوند و شارۆچکە و شاری دیکەی مەڕەش وەک ئەلبستان، بازاڕجیک، تورکئۆغڵو و هەندێک جێگەی تر کە هەزاران کەس نفوسی هەیە تەواو یاخود نیمچە خاپوور بوون. لە شارەکانی سەربەپارێزگانای عەنتاب، هاتای، دیلۆک (باتمان)، ئامەد، ئیسکەندەروون، عوسمانیە، ماڵاتیا، ئادیامان و ئورفە، چەندین گوند  و شارۆچکە و شار زیانی مەزنیان بەکەوتووە، بەشێوەیەک کە هەندێکیان خاپوور بوون و چەندین گوند تەختی زەوی بوون. بۆنمونە  شارۆچکەی ئیسلاحیەی سەربەشاری عەنتاب کە بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٨ نفوسی ٦٧ هەزار و ٨٦٢ کەسە دەکرێت بڵێین بەشێوەیەک خاپوور بووە کە چیدی تا چەند ساڵی دیکەش ئیمکانی ژیانی تێدا مەحاڵە، هێشتاش هەزاران ماڵی خاپوور بوو لەو شارۆچکەیە وەک خۆی ماوەتەوە و دەستی لێنەدراوە و ئەو مرۆڤانەشی لەژێربینا ڕووخاوەکاندان کەهەزران کەس دەبن هیوای گەڕانەوەیان بۆ ژیان زۆر کەمە. دەوڵەت لەهەرێمەکانی زەمینلەرزەی باکوری کوردستان و تورکیا هەموو گرانی خۆی بەناوی (ڕزگارکردن) داوەتە ناوەندی شارە گەورەکان، هەربۆیە هەندێک شارۆچکە و گوند هەن کە ڕێگاکانی بەهۆی ڕووداوەکەوە خراپ بوون یاخود لەلایەن دەوڵەتەوە لە چوارچێوەی ڕاگەیاندی بارودۆخی نائاسایی و قەدەغەی هاتن و چوون داخراون تەنها یەک تیم و ستافی ڕزگارکردنیان پێنەگەیشتووە، خەڵکی ناوچەکە بەدەست و بەو ئیمکانە کەمەی خۆیان هەیانە خەریکی هەڵدانەوەی داروپەردوی خانووە ڕووخاوەکان و ڕزگاکردنی کەسەکانیانن کە ئەوەش بەختی گەڕانەوەیان بۆ ژیان زۆر کەمە. بەپێی دواین زانیارییەکان و بەلەبەچاوگرتنی نفوسی ئەو خەڵکەی لە پارێزگاکان دەژین  بۆنمونە  مەڕەش  یەک ملیۆن و ١٥٤ هەزار و ١٠٢ . عەنتاب دوو ملیۆن و ١٠١ هەزار و ١٥٧. هاتای یەک  ملیۆن و  ٦٧٠ هەزار و ٧١٢ . ئامەد یەک ملیۆن و ٧٩١ هەزار و ٣٧٣. ئورفە  دوو ملیۆن و ١١٥ هەزار و ٢٥٦. ئەدەنە یەک ملیۆن و ٧٦٩. مەڵاتیان ٨٠٨ هەزار و ٦٩٢. ئادیەمان ٦٣٢ هەزار ١٤٨. عوسمانیە ٥٥٣ هەزار و ١٢. ئیسکەندەروون ٢٥٠ هەزار و ٩٦٤. کیلیس  ١١٦هەزار  و ٣٤. لەگەڵ چەندین شار و شارۆچکەی تردا، دەردەکەوێت کە زیاتر لە ١٠ ملیۆن و نیوو مرۆڤ  کەم تا زۆر زیانیان بەرکەوتووە. بەبەراورد بەڕێژەی دانیشتوانی هەرێمەکانی بومەلەرەزەکە و ئامارە نافەرمییەکان کە ئاماژە بە ڕووخان و خاپووربوونی تەواوەتی ٤٠ تا ٥٠ هەزار خانوو و باڵەخانە و شوقە دەکەن، پێدەچێت ژمارەی گیانلەدەستداوانی ئەو کارەساتە نزیکەی ١٠٠ هەزار کەس بێت. بۆ نمونە ئەگەر ٤٥ هەزار خانوو حساب بکەین و دابنێنین کە لە هەرخانویەکدا لانی کەم دوو کەس گیانیان لەدەستداوە ئەوا ڕێژەی گیانلەدەستداوان ٩٠ هەزار کەسە، لەکاتێکدا یەکەم  بومەلەرزە کاژمێر یەک  و ٢٤ خولەکی شەو بەهێزی ٧.٥  بۆ ٧.٦ ڕوویداوە و لەو کاتەدا زۆربەی خەڵک لە خەودا بوون. حکومەتی تورک بەئامانجی سیاسی هەر دوای ڕووداوەکە باری نائاسایی بۆ ماوەی سێ مانگ ڕاگەیاندن و سانسۆری خستە سەر تەواوی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و هەموو ڕوماڵێکی میدیایی لە شوێنی ڕووداوەکان قەدەغە کرد (جگە لە هەندێک میدیای حکومی) تەنانەت سزای گرانی لەسەر میدیا سەرپێچیکارەکان دانا. بەهۆی ئەوەی وڵات بەململانێیەکی سەختی هەڵبژاردندا تێدەپەڕێت کەلە ٢٤ی ئایاری ئەمساڵدا دەبێت هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆک کۆماری بکرێت و لەدواین هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٩ دا کاندیدانی پارتی دەسەڵاتداری ئاکەپە لە زۆربەی ناوچەکانی بومەلەزەکەی ئەمڕۆکەدا سەرکەوتنیان بەدەستهێنابوو، ئەمڕۆ دەیانهەوێت ڕاستی ئەنجامەکانی ڕووداوەکە داپۆشن. لەلایەکی ترەوە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان ئەگەر ژمارەی قوربانیانی ڕووداوە سروشتیەکان لەسەروو ٢٠ هەزار کەسەوە بێت ئەوا دەبێت دەوڵەت تەواوی قەرەبووی ئەو قوربانیانە بگرێتە ئەستۆ، هەربۆیە حکومەتەکەی ئاکەپە و مەهەپەی ئێستای  تورکیا هەوڵ دەدەن سەری ڕووداوەکە دابپۆشن و وەک بومەلەرزەکەی سالێ ١٩٩٩ی هەرێمی مەڕمەڕە کە حکومەتی ئەوکاتی تورکیا بە گیان لەدەستدانی ١٧ هەزار و ٤٨٠ کەس دۆسیەکەی داخست، ئەمڕۆش هەمان سیناریۆ دووبارە بکاتەوە.  واتا ئەوەی لەم چەند ڕۆژەدا ڕوویدا جیاواز لەلایەنە سروشتیەکەی بەتێگەیشتنی قۆناغی پێش و پاش کارەساتەکە بومەلەرزەیەکی بەهێزی سیاسییە کە دەکرێت نەخشەی سیاسی و ئیداری و دەسەڵاتداری تورکیا سەرتاپا بگۆڕێت وەک ئەوەی ٢٤ ساڵ لەمەوپێش لەو وڵاتە ڕوویدا و گۆڕی. لەگەڵ چەندین هۆکاری تر کە دەکرێت لە دۆسیەیەکی دیکەدا باسی بکەین. لە دۆسیەی داهاتوودا ئەنجام و دەرئەنجامی بومەلەرزەکەی ڕۆژئاوای کوردستان و سوریا دەخەمەڕوو.  

(درەو):  بومەلەرزە یەكێكە لە وێرانكەرترین كارەساتە سروشتییەكان كە دەكرێت لە هەركاتێكدا لە هەر ناوچەیەكی جیهان بدات.  ئەمە لە دەردانی وزەی هەڵگیراوی ناو توێكڵی زەوییەوە دروست دەبێت‌و دەبێتەهۆی دروستبوونی شەپۆلی بومەلەرزەو دەكرێت وێرانكاری‌و زیانی گیانی گەورەی لێبكەوێتەوە.  مرۆڤ هەزاران ساڵە ئاگاداری لەبارەی بومەلەرزەوە هەبووە‌و بەڵگەی شوێنەواری بومەلەرزە لە شارستانیە كۆنەكانی وەكو بابلییەكان‌و میسرییەكان‌و یۆنانییەكان‌و رۆمانییەكاندا دۆزراوەتەوە.  بۆ نموونە، یەكەمین بومەلەرزەی تۆماركراو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لە ساڵی (1831)ی پێش زایندا لە شاری (ئۆروك)ی وڵاتی كۆنی نێوان دوو رووبارەكە (واتە میزۆپۆتامیا- عێراقی ئێستا) رویداوە، یۆنانییەكان تێگەیشتنێكی دەوڵەمەندیان لەبارەی بومەلەرزەوە هەبووە‌و خوداوەندی بومەلەرزەیان هەبووە كە ناوی "پۆسیدۆن" بووە‌و باوەڕیان وابووە ئەو خوداوەندە هۆكاری روودانی بومەلەرزەیە‌و كاتێك سێ چنگاڵەكەی بەزەویدا دەكێشێت، بومەلەرزە دروست دەبێت.  پۆسیدۆن.. خوداوه‌ندی بومه‌له‌رزه لای بۆنانییه‌ كۆنه‌كان هەندێك لە بەهێزترین بومەلەرزەكانی مێژوو بونەتە هۆی وێرانبوونی گەورە‌و زیانی گیانیی، ئەمەش كاریگەریی بەردەوامی لەسەر كۆمەڵگە زیانلێكەوتووەكان بەجێهێشتووە.  ئەمانە وێرانكەرترین بومەلەرزەكانن لە مێژوودا:  بومەلەرزەی (كریت) لە ساڵی 356 ئەم بومەلەرزە لە دورگەی (كریت) لە دەریای ناوەڕاست (سەربە یۆنانی ئێستا) روویداوە، گوڕەكەی بەنزیكەی (8.0) پلە مەزەندە دەكرێت، بوتە هۆی دروستبوونی تسۆنامییەكی گەورەو دورگەكەی وێران كردووە‌و زۆربەی ژێرخانی دورگەكەی لەناوبردووە‌و هەزاران كەسی كوشتووە.  بومەلەرزەی (ئەنتاكیا) لە ساڵی 526 ئەم بومەلەرزەیە لە شاری ئەنتاكیای توركیای هاوچەرخی داوە، توندترین بومەلەرزەكانی مێژووی دێرینە، بەپێی خەمڵاندنەكان گوڕەكەی گەیشتوەتە نزیكەی (7.0) پلە‌و پێدەچێت بووبێتە هۆی كوژرانی زیاتر لە (250 هەزار) كەس.  بومەلەرزەی دامغان لە ساڵی 856 ئەم بومەلەرزە لە شاری (دامغان)ی ئێرانی هاوچەرخدا روویداوە، بەگوێرەی خەمڵاندنەكان، گوڕی ئەم بومەلەرزە گەیشتوەتە نزیكەی (8.0) پلە‌و پێشبینی دەكرێت زیاتر لە (200 هەزار) كەسی كوشتبێت‌و زیانی گەورەی بە شارەكە گەیاندبێت، زۆرێك لە خانووەكانی وێران كردبێت‌و بەدوایدا ئاگركەوتوەتەوە‌و بەمەش ژمارەی قوربانییەكان زیادی كردووە.  بومەلەرزەی (ئیریان جایا) لە ساڵی 793 ئەم بومەلەرزە لە دورگەی (ئیریان جایا) رویداوە، كە ئێستا بەشێكە لە ئیندۆنیزیا، مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (8.0) پلە بووبێت، بووەتە هۆی دروسبوونی تسۆنامییەكی گەورە‌و كەناراوەكانی راماڵیوە، پێشبینی دەكرێت هەزاران كەسی كوشتبێت.  بومەلەرزەی (دۆڵی ئوردن) لە ساڵی 1033 ئەم بومەلەرزە روبەڕێكی بەرفراوانی وڵاتی شامی وێران كرد، مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی لەنێوان (6.7)‌و (7.1) پلە بووبێت، بوەتە هۆی مردنی لانی كەم (70 هەزار) كەس‌و شارەكانی (نابلس، ئەریحا، خەلیل، تەبریا، عەسقەلان‌و عەكا)ی وێران كردووە.  بومەلەرزەی حەلەب لە ساڵی 1138 ئەم بومەلەرزە لە شاری حەلەب لە سوریای هاوچەرخدا روویداوە، مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (7.5) پلە بوبێت بە پێوەری رێختەر. زیانێكی زۆری لێكەوتووتەوە‌و پێشبینی دەكرێت زیاتر لە (230 هەزار) كەسی كوشتبێت، بەیەكێك لە كوشندەترین بومەلەرزەكانی مێژوو دادەنرێت.  بومەلەرزەی هۆنشۆ لە ساڵی 1185 ئەم بومەلەرزە لە ناوچەی (هۆنشۆ)ی ژاپۆن رویداوە، یەكێكە لە كوشندەترین بومەلەرزەكان لە مێژووی ژاپۆندا. مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (8.0) پەلە بووبێت، پێشبینی دەكرێت زیاتر لە (30 هەزار) كەسی كوشتبێت، بومەلەرزەكە زیانێكی زۆری بە ناوچەكە گەیاندووە‌و زۆرێك لە خانوەكانی رووخاندووە‌و بەدوای خۆیدا تسۆنامی دروستكردووە‌و ئەمەش ژمارەی قوربانییەكانی زیاتر كردووە.  بومەلەرزەی شانشی لە ساڵی 1556 ئەم بومەلەرزە كە لە ناوچەی (شانشی)ی چین لە 23ی كانونی دووەمی 1556دا روویداوە، بە یەكێك لە بومەلەرزە كوشندەكانی تری مێژوو ئەژمار دەكرێت. مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (8.0) پەلە بووبێت، پێشبینی دەكرێت بووبێتە هۆی مردنی زیاتر لە (830 هەزار) كەس، بومەلەرزەكە هێندە بەهێز بووە بووەتە هۆی ئەوەی زەوی درز ببات‌و لەبەرەنجانی ئەمەشەوە دەریاچەی نوێ دەركەوتووە، هەروەك زیانی زۆری بە خانوو و ژێرخانی ناوچەكە گەیاندووە‌و داڕمانی زەوی‌و بەربوونەوەی بەردو ئاگركەوتنەوەی بەدوای خۆیدا هێناوە‌و ئەمەش ژمارەی قوربانییەكانی زیاتر كردووە.  بومەلەرزەی قاهیرە لە ساڵی 1754 ئەم بومەلەرزە لە شاری قاهیرەی پایتەختی میسر لە ساڵی 1754دا روویداوە. مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی گەیشتبێتە (6.6) پلە‌و بووەتە هۆی مردنی (40 هەزار) كەس‌و ژمارەیەكی زۆر لە خانووەكانی شارەكەی وێران كردووە.  بومەلەرزەی لشبۆنە لە ساڵی 1755 ئەم بومەلەرزە لە شاری لشبۆنەی پایتەختی پرتوگال رویداوە كە بە بومەلەرزە گەورەكەی لشبۆنە ناسراوە‌و لە 1ی تشرینی دووەمی 1755دا روویداوە. ئەمە كوشندەترین‌و وێرانكەرترین بومەلەرزەیە لە مێژوودا كە لەنێوان (60 بۆ 100 هەزار) كەسی كوشتووە (سەرباری ئەوەی ژمارەكە پشتڕاست نەكراوەتەوە)، بەدوای خۆیدا تسۆنامی‌و ئاگركەوتنەوەی هێناوە‌و بووەتە هۆی ئەوەی شاری لشبۆنە نیمچە وێران ببێت‌و وێرانكارییەكەی گەیشتوەتە شاری دار بەیزای مەغریبی عەرەبی.  وێنه‌یه‌ك كه‌ شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی پرتوگال نیشان ده‌دات بومەلەرزەی شیلۆنگ لە ساڵی 1897 مەزەندە دەكرێت گوڕی ئەم بومەلەرزەیە كە لە هیندستانی داوە گەیشتبێتە نزیكەی (8.7) پەلە، زیانێكی زۆری ماددی‌و گیانی لێكەوتوەتەوە. ژمارەی دیاریكراوی قوربانییەكانی نەزانراوە، بومەلەرزەكە بووەتە هۆی زیانێكی گەورە بۆ شاری شیلۆنگ‌و ناوچەكانی دەوروبەری، خانوو و ژێرخانی وێران كردووە‌و زۆرێك لە خەڵك ئاوارە بوون.    بومەلەررزەی ئیتالیا لە ساڵی 1908 ئەم بومەلەرزە كە گوڕەكەی (7.1) بووە‌و بەدوای خۆیدا تسۆنامی لە تەنگەی (مسینا)ی ئیتالیا دروستكردووە، زیانێكی زۆری بە هەردوو شاری (مسینا)‌و (ریدجیو كالابریا) گەیاندووە، بوەتە هۆی مردنی (70 بۆ 80 هەزار) كەس.  بومەلەرزە گەورەكەی كانتۆ لە ساڵی 1923 ئەم بومەلەرزە كە لە تۆكیۆی پایتەختی ژاپۆن رویدا، گوڕەكەی گەیشتوەتە (7.9) پلە‌و زیانێكی زۆری ماددی‌و گیانیی لێكەوتوەتەوە، مەزەندە دەكرێت زیاتر لە (140 هەزار) كەسی كوشتبێت، بۆیە بە كوشندەترین بومەلەرزە لە مێژووی ژاپۆن ئەژمار دەكرێت.  بومەلەرزەی چیلی لە ساڵی 1960 ئەمە بەهێزترین بومەلەرزەیە كە لە جیهاندا تۆماركرابێت، بووە هۆی وێرانكردنی چیلی، گوڕی بومەلەرزەكە گەیشتوەتە (9.5) پەلە بەپێوەری رێختەر‌و بەبەرزی 10 مەتر تسۆنامی دروستكردووە‌و بەوهۆیەوە گوندەكانی ئەو وڵاتە بەتەواوەتی لەناوچوون، لەبارەی ژمارەی قوربانیانی بومەلەرزەكەوە قسەی جیاواز هەیە. بومەلەرزەی پیرۆ لە ساڵی 1970 ئەم بومەلەرزە بەهێزە كە لە چیای ئەندێز لە پیرۆ رویدا، بووەهۆی داڕمانی زەوی‌و شاری یۆنگای بەتەواوەتی وێران كردو 66 هەزار كەسی كوشت.  بومەلەرزەی ماناگوا لە ساڵی 1972  نزیكەی (10 هەزار) كەس لە پایتەختی نیكاراگوا، ماناگوا گیانیان لەدەستدا، بەهۆی بومەلەرزەیەكەوە كە گوڕەكەی دەگەیشتە (6.5) پلە بەپێوەری رێختەر. راپۆرتەكان ئاماژە بەو وێرانكارییە دەكەن كە بومەلەرزەكە دروستیكردووە‌و بەهۆیەوە بینا بەرزەكان زۆر بە ئاسانیی داڕماون.  شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی پرتوگال له‌ وێنه‌یه‌كدا بومەلەرزەی تانگشان لە ساڵی 1976 بومەلەرزەی تانگشان كە لە رۆژی 18ی تەموزی 1976دا  رویداوە، یەكێك لە كوشندەترین بومەلەرزەكانی چاخی بیستەمە، گوڕەكەی گەیشتوەتە (7.8) پەلە، ناوەندەكەی شاری تانگشان بووە لە هەرێمی خبی شین. بومەلەرزەكە زیانێكی زۆری لێكەوتوەتەوە‌و مەزەندە دەكرێت زیاتر لە (240 هەزار) كەسی كوشتبێت، ژمارەیەكی زۆری خانوو و بیناكانی شاری تانگشانی بەتەواوەتی وێران كردووە، شارێكی وێرانەی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، هەروەك بومەلەرزەكە بووەتە هۆی ئاگركەوتنەوە‌و ئەمەش ژمارەی قوربانییەكانی زیاتر كردووە.  بومەلەرزەی مەكسیكۆ سیتی لە ساڵی 1985 شاری مەكسیكۆی پایتەختی مەكسیك روبەڕووی بومەلەرزەیەكی بەهێز بووەوە، بووەهۆی داڕمانی بیناكانی‌و 10 هەزار كەس گیانیان لەدەستدا.  بومەلەرزەی نۆرسریدج لە ساڵی 1994 ئەم بومەلەرزەیە كە لە ناوچەی لۆس ئەنجلوس لە كالیفۆرنیا لە 17ی كانونی دووەمی 1994دا روویدا، گوڕەكەی گەیشتە (6.7) پلە‌و بووە هۆی زیانێكی گەورە لە ناوچەكەدا. مەزەندە دەكرێت بومەلەرزەكە زیاتر لە (60 هەزار) كەسی كوشتبێت‌و ملیاران دۆلار زیانی ماددی لێكەوتبێتەوە.  وێنه‌ری ئاسه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م له‌ ئیتالیا بومەلەرزەی گەیلان لە ساڵی 1990 ئەم بومەلەرزە كە لە پارێزگای گەیلان لە باكوری ئێران رویدا، بووە هۆی مردنی نزیكەی (40 هەزار) كەس. بومەلەرزەی گوجرات لە ساڵی 2001 ئەم بومەلەرزە كە گوڕەكەی دەگەیشتە (7.9) پلە، زۆربەی ویلایەتی گوجرات-ی لە باكوری خۆرئاوای هندستان وێران كرد، بووەهۆی مردنی نزیكەی (20 هەزار) كەس‌و ئاوارەبوونی زیاتر لە (ملیۆنێك) كەس. (بوج)‌و (ئەحمەد ئاوا) لەو شارانە بوون كە زۆرترین زیانیان بەركەوت. بومەلەرزەی سۆمەترە لە ساڵی 2004 گوڕی ئەم بومەلەرزە كە لە 26ی كانونی یەكەمدا رویدا گەیشتە (9.1) پلە. لە كەناراوەكانی دورگەی سۆمەترەی ئیندۆنیزیا روویدا. بووەهۆی دروستبوونی شەپۆلی گەورەو بەهێز‌و كەناراوەكانی هیندستانی راماڵی، كەناراوی زۆرێك لە وڵاتانی گرتەوە، لەوانە ئیندۆنیزیا‌و سریلانكاو هیندستان‌و تایلەند. بەپێی خەمڵاندنەكان بومەلەرزەی تسۆنامی بووەتە هۆی مردنی زیاتر لە (230 هەزار) كەس، كارەساتەكە كاریگەری قوڵی لەسەر ناوچەكە بەجێهێشت‌و بووە هۆی وێرانەیی‌و زیانێكی زۆر.  شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م له‌ توركیا بومەلەرزەی كشمیر لە ساڵی 2005 بومەلەرزەی كشمیر كە لە 8ی ئۆكتۆبەری 2005دا روویدا، گوڕەكەی (7.6) بوو، ناوچەی كشمیری لە پاكستان لەرزاند. بووە هۆی زیان‌و وێرانەییەكی زۆر، بەتایبەتیش لە بەشی باكوری ئەو وڵاتەدا، زیاتر لە (80 هەزار) كەسی كوشت. زیانی زۆری بە ژێرخانی ناوچەكە گەیاند لەوانە رێگاوبان‌و پردو خانووەكان، ئەمە وایكرد بەربەست بۆ هەوڵە فریاگوزارییەكان‌و گەیشتن بە خەڵكە لێقەوماوەكە ئاستەنگی بۆ دروست ببێت.  بومەلەرزەی سیشوان لە ساڵی 2008 ئەم بومەلەرزە كە لە 12ی ئایاری 2008دا روویدا، گوڕەكەی (7.9) پەلە بوو، لە كەرتی سیشوان-ی چین روویدا، زیان‌و وێرانكاری گەورەی لێكەوتەوە، بەتایبەتیش لە شاری (چنگدۆ)‌و ناوچەكانی دەوروبەری، مەزەندە دەكرێت بەهۆی بومەلەرزەكەوە نزیكەی (90 هەزار) كەس مردبن‌و زیاتر لە (60 هەزار) كەسی تر بریندار بووبن، ژمارەیەكی زیاتری خەڵكیش ئاوارە بوون. بومەلەرزەكە بووە هۆی داڕمانی گەورەی زەوی‌و ئەمەش زیانەكانی زیاتر كرد. قەبارەی كارەساتەكە هێندە گەورە بوو كە پێویستی بە هەوڵی فریاگوزاری گەورە هەبوو لەلایەن حكومەتی چین‌و وڵاتانی ترو رێكخراوە نێوەدەڵەتییەكان.  شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی 1906یسان فرانسیسكۆ بومەلەرزەی هایتی لە ساڵی 2010 ئەم بومەلەرزە كە لە 12ی كانونی دووەمی 2020 لە هایتی روویدا، گوڕەكەی (7.0) پلە بوون بووە هۆی زیانێكی زۆر لە شاری پۆرت ئو پرینس-ی پایتەخت. بەپێی خەمڵاندنەكان ئەم بومەلەرزە بووەتە هۆی مردنی زیاتر لە (200 هەزار) كەس‌و ئاوارەبوونی زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) كەس، زیانێكی زۆری بە ژێرخانی ئەو وڵاتە گەیاند لەوانە رێگاوبان‌و پردو بیناكان، ئەمە وایكرد هەوڵە فریاگوزراییەكان ئاستەنگیان بۆ دروست ببێت. ئەم بومەلەرزە بە كوشندەترین‌و وێرانكەرترین بومەلەرزە لە مێژووی هاوچەرخدا ئەژمار دەكرێت، هەروەك لێكەوتی قوڵی لەسەر گەلی هایتی بەجێهێشتووە.  سەرچاوە: BBC  

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق سەرقاڵی تەواوكردنی ڕێوشوێنەكانی ئەنجامدانی گرێبەستی كۆتاییە لەگرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم, دوای ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران لەدانیشتنی ڕۆژی سێشەممەی ڕابردوودا پەسەندیكرد, تێكڕای بەرهەمی چاوەڕوانكراو لەگرێبەستەكانی (6) كێڵگەی سنوریی لەهەردوو پارێزگای دیالەو بەسرە دەگاتە (1) ملیار مەتر سێجا غازی هاوەڵی ڕۆژانە, لەگەڵ بڕی (175)هەزار بەرمیل نەوت. عێراق بەنیازە پرۆگرامی دۆزینەوەی نەوت و غاز فراوانبكات, ئەوەش لەچوارچێوەی پلانەكانیدایە بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان بۆ (8) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و, دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ لەغاز تا ساڵی 2027. وەزارەتی نەوتی عێراق بەینازی بەرهەمهێنانی (175) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو, یەك ملیار مەتر سێجا غازە, لە (6) كێڵگەی سنوری لەهەردوو پارێزگای دیالەو بەسرە. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كۆمپانیا نیشتمانییەكانی ڕاسپاردووە پەلەبكەن لە ڕێوشوێنەكانی ئەنجامدانی گرێبەستی كۆتایی, لەگرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم. وەزارەتی نەوت بەنیازە پرۆگرامی دۆزینەوەی نەوت و غاز فراوان بكات و, درێژەبدات بەپێشخستنی كێڵگەكان لەچوارچێوەی پلانەكانی بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان بۆ (8) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو, دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ لەغاز تا ساڵی 2027دا. پێشخستنی چوارگۆشە سنورییەكان وەزیری نەوتی عێراق لەبەیاننامەیەكدا, پێداگری لەبایەخی بەردەوامبون لەڕێوشوێنەكانی واژوكردنی كۆتایی گرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەمی تایبەت بە چوارگۆشە دۆزراوەكان و كێڵگە سنورییەكان كردووە, لەگەڵ پەلەكردن لەچالاككردنی گرێبەستەكان لەپێناو ئەوەی كۆمپانیا براوەكان دەستبكەن بەكارەكانی پێشخستنی چوارگۆشە سنورییەكان.  داواكەی وەزیری نەوت دوای ئەوە دێت, ئەنجومەنی وەزیران ڕەزامەندی پیشاندا لەسەر ڕاسپاردەی ئەنجومەنی وەزارەی وزە, لەدانیشتنی ڕۆژی 7ی شوباتی ڕابردوو, كە دەقەكەی دەڵێت" بەردەوامبون لەسەر واژوكردنی گرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی تایبەت بە ناوچەو كێڵگە سنورییەكان".  وەزیری نەوت ئاماژەی بەوەشكردووە, فەرمانگەی گرێبەست و ڕێپێدانی نەوتیی و لایەنە پەیوەندیدارەكانی لەوەزارەت ڕاسپاردووە, بە پەلەكردن لەتەواوكردنی ڕێوشوێنە داواكراوەكان, بەهەماهەنگی لەگەڵ كۆمپانیا براوەكان بەگەڕی ڕێپێدانی پێنجەم. وردەكاری پرۆژەكان بەوتەی وەزیری نەوت, دواكەوتنی واژوكردنی پرۆژەكە بەهۆی دۆخێكەوە بووە لەدەرەوەی توانای وەزارەتی نەوتدا بووە, كە لەساڵی 2017و كۆتاییەكانی نیسانی ساڵی دا2018  ئەنجامدانی گەڕەكە ڕاگەیەندراوەو لەڕێیەوە (6) چوارگۆشەی دۆزراوە, ڕەوانەی پێشخستن كران لەلایەن كۆمپانیا براوەكان بەگەڕەكە. چوارگۆشەكان ئەمانەن: -    دۆزینەوەی ناوچەی نەفت خانەو پێشختنی و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای دیالە, كە كۆمپانیای جیو جیدی چینی بەدەستیهێنا. -    پێشحستنی كێڵگەی ئەلحەویزە نەوتی و بەرهەمهێنانی لەپاێزگای بەسەرە, كە كۆمپانیای جیوجیدی چینی بەدەستیهێنا.  -    پێشخستنی كێڵكەی سندیبادی نەوتی و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای بەسرە, ڕەوانەی كۆمپاینای یو ئەی جی چینی كرا. -    پێشخستنی كێڵگەكانی كەلابات-قمر و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای دیالە, ڕەوانەی كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی كرا. -    پێشخستنی كێڵگەكانی خەشم ئەحمەر-انجانەو بەرهەمهێنانی لەپارێزگای دیالە, ڕەوانەی كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی كرا.  -    دۆزینەوەی ناوچەی خزری ئاو و پێشخستن و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای بەسرە, كۆمپانیای نەوتی هیلالی ئیماراتی گرێبەستەكەی بردەوە. بەرهەمی نەوت و عازی عێراق عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاند: گرێبەستەكان بەپیتی یەكەم لەگەڵ كۆمپانیا براوەكان ئیمزاكراوەو, دواتر ڕەوانەی ئەنجومەنی وەزیران كراوە لەهەفتەی دووەمی مانگی حوزەیرانی ساڵی 2018دا بۆ پەسەندكردنی. ئاماژەی بەوەشداوە: ئەنجومەنی وەزاری وزە لەساڵی 2020دا بڕیارێكی دەركرد تیادا ڕاسپاردەی ئەوەی كردبوو گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم بۆ حكومەت بخرێتەڕوو, دوای تەواوكردنی تێبینییەكانی چاودێری دارایی, ئەنجومەنی وەزیران ڕازیبوو لەسەر گرێبەستی گەڕی كێڵگەكان و ناوچە سنورییەكان.  وتوشیەتی: تێكڕای بەرهەمی چاوەڕوانكراو لەگرێبەستەكانی گەڕەكە دەگاتە یەك ملیار مەتر سێجا غازی هاوەڵی ڕۆژانە, لەگەڵ بڕی (175)هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە, بەرهەمهێنانی غازەكەی بەشداردەبێت لەپێدانی وزە بە وێستگەكانی كارەباو, بەڕێژەی 25% پێداویستییەكانی وەزارەتی كارەبا بەغاز دابین دەكات. وتەبێژی وەزاتی نەوت ڕونیشكردووەتەوە: گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم ڕوبەڕوی چەندین كاردانەوە بووەوە كە لەسەر هەندێك لایەنی سیاسی و دەزگای ڕاگەیاندن هەژمار دەكران, ئەوەش وایكرد جێبەجێكردنی گەڕەكە بۆ ماوەی (4) ساڵ دوابكەوێت و, زیانی گەورەشی بەپیشەسازی نەوتیی و ئابوری نیشتمانی گەیاند.  جەختیشیكردووە, دوای هەوڵێكی بەردەوامی وەزارەتی نەوت لەخستنەڕووی وردەكارییەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم و ئامانجەكانی, لەبەردەم لایەنی دادوەری و دیوانی چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاكی, دروستی ڕێوشوێنەكانی پەسەندكرا.  سەرچاوە: پێگەی الطاقة