درەو: لە دەقی بڕیارەكەی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێردا هاتووە یەكێتی لەلایەن دوو هاوسەرۆكەوە بەڕێوە دەبرێت ئەوانیش هاوسەرۆك(بافڵ جەلال حسامەدین) و هاوسەرۆك ( لاهور جەنگی بورهان)، لە رێگەی ئەم نوسراوەوە لاهور شێخ جەنگی تانەی داوە لە نوسراوەكەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق كە یەكێتی هاوسەرۆكی هەڵوەشاندووەتەوەو ئێستا لەلایەن (بافڵ تاڵەبانی)یەوە سەرۆكایەتی دەكرێت. دادگای لێكۆڵینەوەی ئاساییشی هەولێری سەربە ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستانە بڕیارێكی دەركردووەو بە نوسراوێك كە لە رێگەی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد (فارس عیسا) ئاراستەی فەرمانگەی كاروباری حزب و رێكخراوە سیاسیەكانی كردووە لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق دەڵێت: •    هیچ بەراییەكی كۆنگرەی چواری یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێمیك وردستان بوونی نیە، سەرباری ئەوەی نوسراویان ئاراستەكراوە لە 17/10/2022 دا بەڵام هیچ وەڵامێكیان نەداوەتەوە،  •    سەبارەت بەو نوسراوەی كە ئاراستەی دادگای بەرایی سلێمانی كراوە لە 6/10/2022دا لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە، نوسراوەكە ئیمزای هەڵۆ سەعید محەمەد ئەمینی لەسەرە كە ئێستا تۆمەتبارەو لە دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایش داواكراوە بە گوێرەی مادەی (231) ی یاسای سزادانی عێراقی بەهۆی ئەوەی لە دەركردنی ئەم نوسراوەدا زیادە رۆیی لە دەسەڵاتی خۆی و ئەركەكەی كردووەب ە پێچەوانەی یاساوە،  •    بەڵگەی لێكۆڵینەوەی پێشكەشكراو بەم دادگایەو ئەو نوسراوەی كە لە رۆژی 21/1/2023 لەلایەن یەكێتیەوە هاوپێچ لەگەڵ كۆنوسی كۆنگرەی چواری حزبەكەدا پێشكەشكراوە، یەكێتی لەلایەن دوو هاوسەرۆكەوە بەڕێوە دەبرێت كە بریتین لە هەریەكە لە هاوسەرۆك ( بافڵ جەلال حیسامەدین) و هاوسەرۆك (لاهور جەنگی بورهان) . •    ئەو نوسراوەی لەدادگای بەرایی سلێمانیەوە دەرچووە پێچەوانەی واقیع و یاسایەو ناكرێت لەیەكلاكردنەوەی هاوسەرۆكایەتی یەكێتیدا پشتی پێببەسترێت.    

درەو: وەك ناڕەزاییەك بەرامبەر بە بڕیارەكەی دادگای هەولێر، یەكێتی كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پارتی هەڵوەشاندەوە "بڕۆن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی كۆببنەوە" سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند: یەكێتی بەرەسمی هەڵوەشاندنەوەی كۆبوونەوەكەی رۆژی شەممەیان بە تیمی دانوستانی پارتی راگەیاندووە، یەكێتی پێی وایە پارتی لە هەندێك هەڵوێستدا پشتیوانی لە لاهور شێخ جەنگی دەكات، ئەویش لە پێناو تێكدانی ئارامی سلێمانی و دژ بە یەكێتی نیشتمانی كوردستان. ئەو بەرپرسە باڵایەی یەكێتی ئەوەشی بە د(درەو) راگەیاند: كە تیمی دانوستانی پارتی با بچن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی كۆببنەوە. سەرچاوەیەكی پارتیش بە (درەو)ی راگەیاند: ئەو بڕیارەی دادگا كە لە بەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی دەرچووە، پەیوەندی بە بڕیاری دادگاوە هەیەو پەیوەندی بە پارتیەوە نیە. دوێنێ دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریدا و مافی هاوسەرۆكی بۆ لاهور شێخ جەنگی گەڕاندەوە، لە بڕیارەكەی دادگای هەولێردا هاتووە یەكێتی بەناوی "بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی)یەوەیەو لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتیە. ئەم بڕیارە سەرۆكی بەرپرسانی یەكێتی توڕەو نیگەران كردووە لە پارتی و پێیان وایە پارتی ئەو بڕیارەی دەركردووەو پشتیوانی لە لاهور شێخ جەنگی دەكات، لە دژی بافڵ تاڵەبانی. 

(درەو):  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە بەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی بڕیاریدا، پشتبەست بە بڕیارێكی دادگای سلێمانی، دادگای هەولێریش لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریدا  لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە. سەرچاوەیەكی باڵای یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند، دوێنێ ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق لەبەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی و لە دژی سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریانداوەو ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سكاڵاو داواكاریەكانی لاهور شێخ جەنگیان رەتكردووەتەوە سەبارەت بە ناپەیڕەوی و نایاسایبوونی بڕیارەكانی بافڵ تاڵًەبانی. سەرچاوەیەكی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی بە (درەو) وت"بڕیارەكەی كۆمسیۆنی بەغداد لەژێر فشارێكی توندو هەوڵێكی توندی بافڵ تاڵەبانیدا بووە، بڕیارەكە تانەی لێدەدرێت، چونكە ئەو بڕیارە پشتی بەبڕیارێكی دادگای سلێمانی بەستووە، دادگای سلێمانی پشتی بە نوسراوێكی ساختەی بەڕێوەبەرێكی سەربە وەزارەتی ناوخۆ بەستووە، ئێستا دادگای هەولێر بڕیاریدا ئەو نوسراوە ساختەیە". سەرچاوەکە ئاماژەی بەوەکرد" دادگاكە لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریداوە بەوەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە.. دادگای هەولێر نوسراوێكی كردووە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق و لەوێ تەسدیق كراوەو دادگای هەولێر لە بەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی بڕیاریداوە كە یەكێتی بەناوی "بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی)یەوەیەو لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە".

(درەو):  لەماوەی ساڵانی 2012 بۆ 2015 زیاتر لە (12 ملیار) دۆلار لە عێراقەوە ئاودیوی دەرەوە كراوە، لەم پارەیە بڕی نزیكەی (8 ملیار) دۆلاریان لەرێگەی (بانكی هەولێر)ەوە بووە.  عەلی فازل ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە لە ئەمریكا نیشتەجێیە‌و ساڵی رابردوو تۆمارە دەنگییەكەی نوری مالیكی بڵاوكردەوە، ئێستا تۆمارێكی دەنگی نوێی ئاشكراكردووە كە هی (ئەحمەد چەلەبی)ی سەرۆكی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقە.  مێژووی تۆمارەكە بۆ ساڵی 2015 دەگەڕێتەوە، واتە بۆ ماوەیەكی كەم بەر لە مردنی ئەحمەد چەلەبی.  یە‌و چەلەبی ئەم قسانەی بە ماوەیەكی كەم بەر لە مردنی كردووە‌و قسەكانی لەدانیشتنێكدا بووە لەگەڵ هەریەكە لە (عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندیی‌و لیوا حسێن شەمەری بەڕێوەبەری روبەڕووبونەوەی تاوانی رێكخراو لەوەزارەتی ناوخۆی عێراق. عەلی عەلاق كە دەوترێت نزیكە لە نوری مالیكییەوە، ماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2020 بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی بوو، هەفتەی رابردوو محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران دوای دورخستنەوەی مستەفا غالب (كە دەوترێت نزیك بووە لە سەدرییەكانەوە) بەهۆی قەیرانی نرخی دۆلارەوە، جارێكی تر عەلی عەلاقی كردەوە بە پارێزگاری بانكی ناوەندیی.  لەم تۆمارە دەنگییەدا، چەلەبی باس لەوە دەكات چەندین ساڵە كێشە لە بابەتی مەزادی دۆلاردا هەیە، چەلەبی ناوی ئەو بانك‌و كۆمپانیایانە ئاشكرا دەكات كە كاری حەواڵەی دۆلاریان كردووە‌و لە كاری شتنەوەی پارەدا تێوەگلاون، بەپێی قسەی لەماوەی ساڵانی 2012 بۆ 2015 زیاتر لە (12 ملیار) دۆلار لە عێراقەوە ئاودیوی دەرەوە كراوە.  ئەوەی جێگەی سەرەنجە، لەناو ئەو بانك‌و كۆمپانیایانەی كە لە كاری ئاودیوكردنی دۆلاردا تێوەگلاون، چەلەبی باس لە بانكی هەولێر دەكات‌و دەڵێ: •    زیاتر لە 12 ملیار دۆلار ئاودیوی دەرەوەی عێراق كراوە.  •    تەنیا بانكی هەولێر بڕی (7ملیارو 923 ملیۆن) دۆلاری ناردوەتە دەرەوە.  •    بانكی هەولێر بڕی (ملیارێك‌و 712 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ كۆمپانیای (الراوی). •    بۆ نمونە بانكی هەولێر لە رۆژی 31ی ئایاردا بڕی (52 ملیۆن) دۆلاری لەبانكی ناوەندیی كڕیوە. هەر لەم تۆمارەدا‌و لە بەشی دووەمدا، بەڕێوەبەری فەرمانگەی روبەڕووبونەوەی تاوانی رێكخراو بە بەڵگەوە باس لە تێوەگلانی میلیشیاكان دەكات لە پرۆسەی سپیكردنەوەی پارەو ئاودیوكردنی دۆلاردا.   

 (درەو):  لە كتێبی (میرایەتی بابان لەنێوان بەرداشی رۆم‌و عەجەم دا)، لە نوسینی (نەوشیروان مستەفا ئەمین): ساڵی (1761) سلێمان پاشای وەزیر (وەزیری عوسمانییەكان لە بەغداد) مرد، لەجێگەی ئەو عەلی پاشا دانرا بە وەزیر، عەلی پاشا گێچەڵی بە سلێمان پاشای بابان ئەكرد. سلێمان پاشای ئەبولەیلە كاتی خۆی سلێمان پاشای بابانی لە هەندێك باج بەخشی بو، بۆ ئەوەی ئەو دەرامەتە تەرخان بكا بۆ سازدانی لەشكرو ژیاندن‌و چەكداركردنیان. عەلی پاشای تازە وەزیر، سلێمان پاشای هەڵپێچا بو بۆ بژاردنی باجی كەڵەكەبوی دوانزە ساڵی رابردوو. چەندی هەوڵدا لە وەزیری تازەی بگەیەنێ كە وەزیری كۆچكردو، كاتی خۆی، لەم باجە بەخشیوێتی، كەڵكی نەبو.  عەلی پاشا لەشكرێكی گەورەی بۆسەر سلێمان سازدا، سلێمان كە بەمەی زانی ئەویش لە قەڵاچۆلانەوە بەڕێ كەوت‌و، هێزەكانی خۆی كۆكردەوە. پێنج شەش هەزار سوارەو، حەوت تا هەشت هەزار پیادەی كۆكردەوە.  تۆپ‌و كەرەستەی تەواوی جەنگیی ئامادە كرد. لە جەبەل حەمرین دامەزراو لە دامێنی هەردەكانی "صقال توتان" سەنگەری لێ دا. رێگای هاتوچۆی بڕی.  لەشكری وەزیری گەیشتە دەلی عەبباس، لەشكری بابان خۆی پێ نەگیرا بە چەمی نارین دا بەرەو دواوە كشایەوە. وەزیر كەوتە دویان. هێزی بابان چوە كفری لەنێوان كفری‌و دوانزە ئیمام دا لە شوێنێك دا بەناوی "كۆشكی زەنگی" هەردوو لەشكر لێكیان دا. لەشكری بابان شكا. زۆری گیراو كوژرا. سلێمان بە زەحمەت خۆی دەرباز كرد. بارگەو بنەو خێوەت‌و تۆپەكانی كەوتە دەست لەشكری مەمالیك- رۆم.  لەم لەشكركێشییەدا ئەحمەد بەگی برای سلێمان پاشا هاوڕێ ی سەفەری وەزیرو میوانداری هێزەكەی بو. وەزیر "خەلعەتی" میرایەتی كردە بەر ئەحمەدو بە پلەی پاشا لە جێگای سلێمانی برای داینا (1762 ز).  سلێمان هەڵات بۆ ئێران... وەزیری بەغدا لەشكری سازدابو بۆ شەڕی ئێلی كەعب. هێزی بابانی بەسەركردایەتی ئەحمەد پاشا لەگەڵا خۆی برد بو. محەمەد پاشای بەهێزێكی كەمەوە لە قەلاچوالان دانا بو. سلێمان ئەمەی بەهەل زانی پەلاماری قەڵاچوالانی دا گرتیەوە. بەڵام وەزیر كە شەڕی كەعبی تەواو كرد رێگای بە ئەحمەد پاشا دا بگەڕێتەوە بۆ قەڵاچوالان. هێزێكی گەورەشی بۆ یارمەتیدانی لەگەڵ نارد. سلێمان خۆی پێ نەگیرا. زستانێكی سەخت بو. قەڵاچوالانی بەجێ هێشت بەڵام لەگەڵ خۆی هەمو وەستاو سنعەتكارەكانی برد بۆ سنە.  

(درەو):  دادگای فیدراڵی عێراق رۆژی سێ شەممەی داھاتووی بۆ یەکلاکردنەوەی سکاڵاکان دژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان، دیاریکرد. دواجار ئەمڕۆ دانیشتنی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی سکاڵاکانی دژ بە درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەچوو. تیمی پارێزەرانی پەرلەمانی کوردستان لەرێگەی نامەیەکەوە دادگایان ئاگادار کرد لەوەی، بەھۆی خراپی دۆخی کەشوھەوای ئەمڕۆوە نەیانتوانیوە بەشداری دانیشتنەکە بکەن، بەوھۆیەوە دادگا بڕیاریدا رۆژی ٧ی مانگی داھاتوو واتە سێ شەممەی داھاتوو دواین کۆبونەوە بەشێوەی ئاشکرا بەڕێوەبچێت و حوکمی کۆتایی لەبارەی سکاڵاکانەوە دەربچێت.  ھەریەکە لە (یوسف محەمەد سادق، سروە عەبدولواحید، شاسوار عەبدولواحید، کاوە عەبدولقادر) لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سکاڵایان دژی درێژکردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان تۆمارکردووەو بە نادەستوریی ناوی دەبەن. دادگای فیدراڵی کە کێشمەکێشەکان لەبارەی ماددەکانی دەستور لێکدەداتەوەو بڕیارەکانی تانەی لێنادرێت، لە شوباتی ساڵی رابردووەوە دوو بڕیاری قورسی دژی ھەرێم دەرکردووە، بڕیاری ھەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی ھەرێم و بەمدواییەش بڕیاری راگرتنی ناردنی پارە لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە بۆ ھەرێم، ئەگەر سکاڵاکان دژی ھەڵوەشاندنەوەی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان پەسەند بکات، گورزێکی بەھێزتر لە دامەزراوەی ھەرێمی کوردستان دەدات. یەکلاکردنەوەی سکاڵا دژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لەکاتێکدایە لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم دەستیان بە گفتوگۆکی نوێ کردووە سەبارەت بە ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن و کاراکردنەوەی کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن، بەو ئومێدەی لەمساڵدا ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن و کۆمسیۆن پێویستی بە مانەوەی شەرعیەتی پەرلەمانی ماوەدرێژکراوەی ھەرێم ھەیە. ئەگەر دادگای فیدراڵی دژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان حوکمی خۆی دەربکات، رەنگە لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم ناچار ببن بۆ سازدانی ھەڵبژاردن بگەڕێنەوە بۆ سەر یاسا کۆنەکەو بەڕێوەبردنی ھەڵبژاردنەکەش بسپێرن بە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنی عێراق، چونکە پابەندنەبوونی ھەرێم بەبڕیاری دادگای فیدراڵی، حکومەتی ناوەند ناچار دەکات مامەڵە لەگەڵ پەرلەمان و حکومەتی داھاتووی ھەرێمدا نەکات، ھەڵبەت لەحاڵێکدا بەر لەم رووداوانە چارەسەر بۆ تێکڕای ئەو بڕیارانە نەدۆزرێتەوە کە دادگای فیدراڵی لە دژی ھەرێم دەریکردوون، دادگایەک کە حکومەتی ھەرێم بە ناشەرعی و سیاسی ناودەبات.

درەو: بە پێی ئەنجامی راپرسیەك 53%ی بەشداربووان پێیان وایە ناكۆكیەكانی یەكێتی و پارتی هۆكاری دەرچوونی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵین لە دژی هەرێم، 80%ی بەشداربوان پێیان وایە نوێنەرانی كورد لاوازن لە بەغداد، 50.7%ی بەشداربووان لەگەڵ گەڕانەوەن بۆسەر بەغداو هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن لە زۆنی زەرد 42% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن و لە زۆنی سەوز 64% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن، 59%ی بەشداربوان ئامادەنین لە دژی بەغداد خۆپیشاندان بكەن لەو رێژەیە 72%یان لە زۆنی سەوزن. راپرسیەكە لەلایەن كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی ئەنجامدراوە كە لە ساڵی 2010 دامەزراوە لەلایەن ژمارەیەك مامۆستای زانكۆ و ئەكادیمی و بنكەی سەرەكی لە شاری هەولێرە، ئەوان پێشتر چەندین راپرسیان ئەنجامداوە، لەم راپرسیەدا كە (1000) كەس بە شێوازێكی تایبەت بەشداربوونە لە راپرسیەكە (42%)ی بەشداربووان لە زۆنی سەوزو (58%)یان لە زۆنی زەردبوون، زۆرترین بەشداربوو فەرمانبەری حكومەت بوون،     كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی سەرەتا دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە ٢٣\١\٢٠٢٣ سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو بڕیارانەی لەسەردەمی کابینەی موستەفا کازمی درابوون بۆ ناردنی بڕە پارەیەک بۆ هەرێمی کوردستان وەک هاوکاری بۆ دابینکردنی مۆچەی فەرمانبەران. چیدی چاوەڕوانی ناردنی ٤٠٠ ملیارەکە و هیچ بڕە پارەیەکی دیکە ناکرێت. ئەمەش بەیاننامەو لێدوانی توندی بەرپرسانی هەرێمی لێ کەوتەوە تا ئەو رادەیەی سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی کوردستان کە کاریگەرترین سەرکردەی هەرێمی کوردستانە ئەو دادگایە بە دادگای شۆڕشی سەردەمی بەعس بچوێنیت.  هەروەها ترس و دڵەڕاوکێ لای هاوڵاتییان زیادی کرد لەوەی دیسان هەرێمی کوردستان رووبەڕووی قەیرانی دارایی ببیتەوە و پاشەکەوت و لێبڕین و دواکەوتنی مۆچە سەرهەڵدەنەوە، ئەوەش لە کاتێکدایە کە راستەوخۆ دوای ئەوە دادگای پاریسیش کەیسی نەفتی هەرێمی کوردستانی بە قازانجی عێراق یەکلایی کردەوە و کورتهێنانی دۆلاریش رۆژ دوای رۆژ بەهای دیناری عێراقی دادەبەزێنێت و کەلوپەلیش نرخیان دەچێتە سەرەوە.  بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق زیاتریش لەو رووەوە مەترسیدارە کە بڕیارەکانی تانەیان لێنادرێت و پێداچوونەوەیان بۆ ناکرێت، بەڵکو ناچارین و پێویستە جێبەجێ بکرێن، پارساڵیش بڕیاری لە نادەستوریبوونی فروشتنی نەفتی هەرێم دا هەروەها چەند کەیسێکی دیکەش لە سەر مێزی ئەو دادگایەن و چاوەڕێی بڕیاردانن کە لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان نین.  ئەگەر واز لەوە بهێنین کە چەندە یاسایین یان یاسایی نین (ئەمە کاری یاساناسەکانە)، هەروەها ئەوەش فەرامۆش بکەین کە کێ لە پشت ئەم بڕیارانەوەیە، ئێمە وەکو کۆمپانیایەکی راپرسی و توێژینەوە لە ئێستادا بۆمان گرنگ بوو رای هاوڵاتییانی هەرێم لەو بارەوە بزانین و پێوانە بکەین، بۆ ئەو مەبەستە لە ماوەی کەمتر لە ٤٨ سەعاتدا کۆمپانیای شیکار راپرسی لە رێگەی پانێلە ئۆنلاینەکەیەوە (پانێلی پرسیار) پرسیارنامەیەکی بڵاوکردەوە، زیاتر لە ١٠٠٠ وەڵامی دەستکەوت.  میتۆدۆلۆجیا پرسیارنامەکانی شیکار راپرسی لەلایەن کەسانێکی پسپۆر لە بواری راپرسییەوە ئامادەدەکرێن و بە گرتنەبەری رێوشوێنی زانستی و پشت ئەستوور بە میتۆدۆلۆجیا پرسیارەکان دادەڕێژرێن، هەروەها لە نموونە وەرگرتنیش بۆ ئەوەی پەڕاوێزی هەلە کەمبکەینەوە و خەڵکی ناوچە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان وەرگرین قەبارەی نموونەکە گەورەدەکەین، کە ئەوەش بواری بەرواردی زیاترمان بۆ دەڕەخسێنێت لە نێوان ناوچەکان، رەگەزەکان و گروپە تەمەنییەکان. هەروەها خاڵێکی دیکەی گرنگی ئەو راپرسیانە ئەوەیە کە هەوڵدەدەین خەڵک لە گوند و ناحیەکانیش وەرگرین نەک تەنیا لە سەنتەری شارە گەورەکان. کۆمپانیای شیکار بە هەرسێ سیستەمی (تابلێت، تەلەفۆن و ئۆنلاین) پرسیارنامە پڕدەکاتەوە. بۆ ئەم راپرسییە سیستەمی ئۆنلاین بەکارهات لەبەرئەوەی زۆرترین پرسیارنامە لە کورتترین کاتدا پڕدەبنەوە، سیستەمی ئۆنلاینی شیکار راپرسی بریتییە لە پلاتفۆرمێک کە ئەپی پرسیار تێیدا بەکاردێت، ئەم ئەپە کە لەسەر مۆبایلی زیرەک دادەگیرێت، نزیکەی ٨٠٠٠٠ ئەندامی هەیە لە هەموو هەرێمی کوردستان. ئەندامەکان هەر یەکەو پرۆفایلێکی تێروتەسەڵی هەیە کە بەپێی تایبەتمەندییە گشتییەکانی کەسەکان وەک رەگەز، تەمەن، پیشە، شوێنی نیشتەجێبوون، ئاستی خوێندن و باری ئابووری پۆلین کراون و پرسیارنامە لەسەر ئەو بنەمایە بۆیان دەچیت بە شێوەیەکی هەڕەمەکی کە دەستی ستافی کۆمپانیای تێدا نییە. بۆ نموونە تو ٥٠ کەست لە قەزایەک دەوێت یان ١٠٠ کەس لە گروپێکی تەمەنی، سیستەمەکە بەپێی ئەو پرۆفایلانە بۆیان دەنێریت.  لەم راپرسییەدا بۆمان گرنگ بوو خەڵکی هەموو قەزایەکان، لە گروپی تەمەنی جیاواز، پیشەی جۆراوجۆر و ئاستەکانی خوێندنی جیاجیای تێدا بێت. هەروەکو لە ئەنجامەکانیشدا دەردەکەوێت بەو شێوەیەیە.  ئەنجامەکانی راپرسی -    دوای چەند رۆژێک لە بڕیارەکە هێشتا تەنیا ٥٤% خەڵک بەتەواوی ئاگادارە کە بڕیارێکی لەو جۆرە دەرچووە و  ٢٥% هەر ئاگادار نییە. رەگەزی نێر زیاتر لە رەگەزی مێ ئاگادارە، گەنجەکان کەمتر لە بەتەمەنەکان ئاگادارن. -    کەمتر لە نیوەی نموونەکە (٤٩%) بەتەواوی ئاگاداری ئەوەن کە پار ساڵیش هەمان دادگا بڕیاری نایاساییبوونی مامەڵەکردن بە نەفتی هەرێمی دەرکردووە. -    کەمتر لە نیوەی خەڵکی هەرێم کە دەکاتە ٤٧% هەستی تۆڕەییان بەرامبەر بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێم هەیە، تەنانەت ١٠% خەڵک دەڵێن دڵمان خۆشە بەو بڕیارە. لە زۆنی سەوز ئەوانەی هەستی تۆڕەییان هەیە رێژەکە زۆرکەمترە ٣٣% و ئەوانەش دڵیان بەو بڕیارە خۆشە رێژەیان بەرزترە (١٧%). -    نزیکەی ٢١% هاوڵاتییان بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی لە دژی هەرێمی کوردستان بە بڕیاری یاسایی و بێلایەن لەقەڵەم دەدەن لە بەرامبەریشدا نزیکەی ٤٦% بڕیارەکانیان بەلایانەوە نایاسایین و پێیانوایە بەمەبەستی دژایەتی هەرێم دەردەکرێن. جیاوازییەکی بەرچاو لەو بارەوە لە نێوان خەڵکی هەردوو زۆنەکەدا هەیە و  -    نموونەکە بەڕێژەی بەرز لەو باوەڕەدان کە ئەو بڕیارانە لە دژی هەرێمی کوردستانن و زۆر کەمتر پێیانوایە بە زیانی دەسەڵاتن، رێژەیەکی کەمیش پێیوایە ئەم بڕیارانەی دادگا نەک زیانیان نییە بەڵکو لە قازانجی خەڵکن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٣% پێیانوایە ناکوکییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی هۆکارێکی دەرچوونی ئەو بڕیارانەن لە دژی هەرێم، ئەوانەی کە پێیانوایە ناکوکییەکان هۆکار نین تەنیا ١٣% هاوڵاتییانن. ئەوەی جێگەی سەرنجە رای خەڵکی هەردوو زۆنی زەرد و سەوز وەک یەکە لەبارەی ناکوکی نێوان پارتی و یەکێتی. -    سەبارەت بەوەی کە کێ لە پشت ئەو جۆرە بڕیارانەی دادگایە، جگە لە ٢٠.٥% نموونەکە کە پێیان وانییە کەسی لە پشت بیت، ئەوانی دیکە زۆرتر پەنجە بۆ هێزە شیعییەکان و ئێران رادەکێشن. -    ٨٠% نموونەکە پێیانوایە کە نوێنەرانی کورد لە بەغدا (ئەندام پەرلەمان و وەزیرەکان) لاوازن، لەو رێژەیەش ٤٥% پێیانوایە زۆر لاوازن، ئەوانەی پێیانوایە بەهێزن کەمتر لە ١٠% نموونەکە پێکدەهێنن. -    خەڵکی جگە لەوەی کە بەرێژەی نزیکەی ٢١% پێیانوایە پارتی و یەکێتی پێکەوە هۆکاری لاوازی کوردن لە بەغدا، ئەوا نزیکەی ٤٧% نموونەکە هەموو حزبە کوردستانییەکان (دەسەڵات و ئوپۆزیسیۆن) بە هۆکاری ئەو لاوازییە دەزانن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٠.٧% پێیانوایە بۆ ئەوان باشترە قەوارەی هەرێم هەڵوەشێتەوە و بگەڕێنەوە سەر بەغدا لەو رێژەیە (56%)یان گەنجانن، لەو بارەوە جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان هەردوو زۆندا هەیە، زۆنی زەرد بە رێژەی نزیکەی ٤٢% لەگەڵ نەمانی قەوارەی هەرێم و زۆنی سەوز بە رێژەی نزیکەی ٦٤%. -    ئەوانەی کە نیگەرانی ئەوەن ئەم بڕیارانە ببنە هۆی نەمانی قەوارەی هەرێم زیاتر لە نیوەی نموونەکەن بە رێژەی ٥٣%.  -    ٥٩% نموونەکە هیچ کات بە بیریاندا نەهاتووە کە خۆپیشاندان دژی بەغدا بکەن. زۆنی سەوز کە مەڵبەندی خۆپیشاندانەکان بووە لە ساڵانی رابردوودا ٧٢% خەڵکی ئەو زۆنە هیچ کات بیریان لەوە نەکردووتەوە کە دژی بەغدا خۆپیشاندان بکەن. -    تەنیا ٧.٥% نموونەکە بەغدا بە خەتابار دەزانن لە تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا، لە بەرامبەردا  ٢٧% هەرێم بەخەتابار دەزانن.        ئەنجامگیری １.    خەڵک و شەقام لە حکومەتی خۆیان نامۆن، مەترسیەکانیش بۆ سەر ئەم قەوارەیە نەک هەر بە هەند وەرناگرن، بەڵکو هەندێکجار پێی دڵخۆشن؛ نمونەی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی عێراق! ئەوەش نیشانەی ناکارایی نوخبەی سیاسی کوردستانییە کە نەیانتوانیوە خاوەنی گوتارێک بن، هەروەها ئەوە پیشانی خەڵک بدەن کە دەسەڵات بۆ خەڵکە و لە پێناو خەڵکە، بەڵکو پەیامەکەیان بە پێچەوانەوە لە خەڵک گەیاندووە کە خەڵک بۆ دەسەڵات و لە پێناو دەسەڵاتن.  ２.    خەڵک یان لایەنگرن، یان بێلایەن؛ زۆرینە بەجۆرێک هاوسۆز و پاڵپشتی لە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی دەکەن، چونکە زۆرینە، ئەمە وەک سزادانی پارتە دەسەڵاتدارەکان دەبینن.  ３.    پرسی مووچە و بژێوی ژیان کاریگەرترین ئاراستەی پشت مەیلی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانە لە نیگەرانیەکانیان بەرامبەر بە حکومەتی هەرێم و مەیلی گەڕانەوە بۆ سەر بەغدا و لاوازکردن یان هەر نەمانی قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ４.    دابڕان و بۆشاییەکی گەورە لەنێوان ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانی و ئینتیما بۆ هەرێمی کوردستان وەک قەوارە هەستی پێ دەکرێ. خەڵک هاتوونەتە ئەو باوەڕەی ئەوەی لە هەرێم هەیە، تەنها بریتیە لە ئیدارەی دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی پارتی و یەکێتی و بنەماڵەکانیان. لەلای خەڵک کوردایەتی و هەستکردن بە شانازی نەتەوەیی، ئیتر یەکسان نیە بە ئینتیما و دڵسۆزی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ５.    دابڕانێکی زۆر هەیە لە نێوان هەردوو زۆن لەبارەی پرسە سیاسی و نەتەوەییەکان. ئەوەی جێگەی هەڵوەستەشە خەریکە ناڕەزایەتی لە دەسەڵات و بێباکی لە پرسە نەتەوەییەکان لە زۆنی زەرد زۆر زیاد دەکات.  ６.    خەڵکی رۆژ لە دوای رۆژ بێهیواترن لە دەسەڵات. دەسەڵاتیش رۆژ دوای رۆژ بێ مۆبالاتترە لەوەی لە شەقام دەگوزەرێ.  کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی. کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی ساڵی ٢٠١٠ دامەزراوە. بنکەی سەرەکی لە شاری هەولێرە و لەسەرجەم پارێزگاکانی عێراقدا تیمی راپرسی و کۆکردنەوەی داتای (چەندێتی و چۆنیەتی) هەیە کە بەشێوەیەکی پیشەییانە لە بواری توێژینەوەی مەیدانیدا راهێنراون.  شیکار لەلایەن ژمارەیەک کەسایەتی ئەکادیمی و پسپۆڕ لە بوارەکانی (کۆمەڵناسی، سیاسەت و ئامار) دامەزراوە و بەڕێوەدەبردرێ. خاوەنی یەکەم پانێڵی راپرسی ئۆنلاینە بەشێوەی ئەپلیکەیشن بەناوی (پرسیار)، هەرەوەها خاوەنی سەنتەری تایبەت بە توێژینەوە و راپرسی تەلەفۆنی CATI یە کە لەسەرجەم شارەکانی عێراقدا توانایی کۆکردنەوەی داتا و ئەنجامدانی راپرسی هەیە.  کۆمپانیای شیکار جگە لە چالاکیەکانی لەبواری توێژینەوەی بازاڕدا Market Research، وەک بەشێک کە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی سەرشانی خۆی، هەمیشە بە پێشکەشکردنی داتا و زانیاری و راپرسی فرەچەشن لە بوارەکانی ( هەڵبژاردن، متمانەی سیاسی، کۆچی گەنجان بۆ هەندەران و پەروەردە و پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکاندا) لەسەر ئەرکی خۆی توێژینەوەی بەردەوامی ئەنجامداوە و پێشکەش بە رای گشتی و ناوەندە ئەکادیمیەکان و ناوەندەکانی بڕیار کردووە، بۆ ئەوەی بۆ بەرژەوەندی گشتی سوودی لێ ببینن. 

درەو: مێزگردی شەش قۆڵی"هاوپەیمانی ئومە"ی توركیا, یاداشتی لێكگەیشتن لەبارەی"سیاسەتی هاوبەش" ئاشكرادەكات و, ڕۆژی (13)شوبات كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ڕادەگەیەنێت.   🔹یاداشتی لێكگەیشتن سەبارەت بە سیاسەتی هاوبەش ڕۆژی دووشەمە"هاوپەیمانی ئومە"ی توركی, یاداشتی لێكگەیشتنی لەبارەی"سیاسەتە هاوبەشەكانی" ڕاگەیاندو, تیایدا پلانی ئۆپۆزسیۆنی دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكان ڕونكردەوە. یاریدەدەرانی سەرۆكی شەش پارتەكە, بە ئامادەبونی سەركردەكانی "هاوپەیمانی ئومە" یاداشتەكەیان خوێندەوە, یاداشتەكە (9) ناونیشانی سەرەكی و (75) ناونیشانی لاوەكی لەخۆدەگرێت, تیایدا پرسەكانی پەیوەست بەیاساو دادوەری, بەڕێوەبردنی وڵات و ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی و شەفافیەت و, ئابوری و داهێنان و, گۆڕانكاری بەرەو تەكنەلۆجیای ژمارەیی و, سیاسەتەكانی دەرەوەو بەرگری و ئاسایش و كۆچ خراوەتەڕوو.  دیارترین ئەو خاڵانەكەی یاداشتی لێگەیشتن لەبارەی سیاسەتی هاوبەش لەخۆی گرتووە: 🔹ویلایەتی سەرۆك كۆمارو دەسەڵاتەكانی - ماوەی ویلایەتی سەرۆكی بە (7) ساڵ دیاریكردووە, لەگەڵ لەكارخستنی لەپارتەكەی و نەگەڕانەوە بۆ ئەنجامدانی كاری سیاسی دوای تەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی. -سەندنەوەی "مافی ڤیتۆ" لەسەرۆك لەسەر یاساكان.  -سەرۆك دەسەڵاتی ئەوەی دەبێت یاساكان بگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ ئەنجامدانەوەی گفتوگۆكردن لەبارەیانەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەركردنی مەرسوم لەڕێیەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی ڕاگەیاندنی دۆخی لەناكاو لەوڵات, لەگەڵ كەمكردنەوەی ماوەكەی لەشەش مانگەوە بۆ دوومانگ. -پێكهێنانی دوو ئەنجومەنی جیا كە ئەوانیش, ئەنجومەنی دادوەری و ئەنجومەنی داواكارانی گشتییە.  🔹یاسای دادپەروەری و دادوەری بەڵگەنامەكەی شەش پارتەكە دەڵێت:دەگوێزرێینەوە بۆ سیستمی پەرلەمانیی لەپێناو سیستمێكی بەهێزی لیبراڵی دیموكراسی دادپەروەر, تیایدا دەسەڵاتەكان جیاكراونەتەوە لەگەڵ دەستەیەكی یاسادانانی چالاك و دەسەڵاتێكی جێبەجێكردنی سەقامگیرو شەفاف و ملكەچی لێپرسینەوە, لەگەڵ دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆو بێلایەن. ئاماژەیان بەوەشكردووە, دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردن, دەستبەجێ‌ دەستدەكەن بەگۆڕانكاری دەستوریی و یاسایی پێویست, بەوشێوەیەی هاوتەریبی سیستمێكی پەرلەمانیی بەهێزدەبێت. 🔹كەمكردنەوەی ڕێژەی پێویستی هەڵبژاردن   -"هاوپەیمانی ئومە"بەڵێندەدات ڕێژەی پێویستی هەڵبژارددن بۆ چونە ناو پەرلەمان بۆ (3%) كەمبكاتەوەو. - پابەندبون بەوەرگرتنی ڕێگەپێدانی پەرلەمان لەبارەی كردنەوەی دۆسییەی پەیوەست بە قەدەغەكردنی پارتەسیاسییەكان.  🔹قەلاچۆكردنی گەندەڵی و چەسپاندنی شەفافیەت -پێكهێنانی لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە كە سەربە پەرلەمانبێت. - لەگەڵ گێڕانەوەی ئەو داهاتانەی كە لەڕێی گەندەڵییەوە بەدەستهاتوون و بەقاچاغ براون بۆ دەرەوەو, دامەزراندنی نوسینگەیەكی تایبەت بە گێڕانەوەیان. - پابەندبوون بە ڕێساكانی كاری دارایی "FATF" و لابردنی توركیا لە "لیستی خۆڵەمێشی". -كاردەكات لەسەر قەدەغەكردنی لیستی"پەناگەی باج", كە وەك ئامرازێك بۆ سپیكردنەوەی پارە بەكاردێت. -داڕشتنی یاسای "ئەخلاقیاتی سیاسی" لەگەڵ دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەت بۆ ئەو بوارە لەپەرلەمان. 🔹بەڕێوەبردنی گشتی -هەڵوەشاندنەوەی سندوقی سامانی سیادی توركیا كە لەساڵی 2016دا دامەزراوە. - هەڵوەشاندنەوەی پۆستی "یاریدەدەرانی وەزیرەكان" و گۆڕینی بە" بریكاری وەزارەتەكان". -هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەن و دامەزراوەكانی سەربە سەرۆكایەتی و, گواستنەوەی ئەرك و دەسەڵاتەكانی بۆ وەزارەتەكان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -جیاكردنەوەی گەنجینە لەوەزارەتی دارایی و دامەزراندنی وەزارەتێكی تایبەت بۆی. -ئەنجامدانی هەندێك گۆڕانكاری لەوەزارەتەكان و پێكهێنانی وەزارەتی نوێ‌ لەنمونەی, وەزارەتی زانستی و داهێنان و, وەزارەتی شارستانی و, ڕوبەڕوبونەوەی كارەساتە سروشتییەكان, لەگەڵ زامنكردنی سەربەخۆیی كارگێڕی و دارایی بۆ دامەزراوە ڕێكخراوییەكان و چاودێرییەكان و پاراستنی لەدەستوەردانی جێبەجێكردن.  🔹ئابوری و داهات و كار -ڕزگاركردنی توركیا لە"بۆسەی داهاتی مامناوەند", بەرەوپێشبردنی توركیا بۆ پێگەیەكی بەهێز لەڕیزبەندی ئەو وڵاتانەی داهاتیان بەرزە, لەڕێی ستراتیجی گەشەپێدانی بەردەوام و گشتگیر. -كاركردن بۆ كەمكردنەوەی هەوڵئاوسان و بەرزكردنەوەی داهاتی تاك بۆ دوو هێندە لەماوەی پێنج ساڵدا. -گێڕانەوەی هەژموونی لیرەی توركی و سەقامگیری. -هەڵوەشاندنەوەی لیژنەی سەقامگیری دارایی, كە كاریگەری لەسەر سەربەخۆیی بانكی مەركەزی كردووە. -كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو فرۆكانەی سەرۆكایەتی توركیا بەكاریدەهێنێت. 🔹سیاسەتی دەرەوە -كاركردن بۆ تەواوكردنی پرۆسەی چونە ناو یەكێتی ئەوروپا, لەچوارچێوەی گفتوگۆ و یەكسانی لەگەڵ وڵاتان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -پابەندبوون بە ڕێككەوتنە ئەوروپییەكان بۆ مافی مرۆڤ و, جێبەجێكردنی بڕیارەكانی. -بەردەوامیدان بە بەشدارییەكانی توركیا لەناتۆ, بەوشێوەیەی هاوتەریبی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانە.  -ڕێز لەسەربەخۆیی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێت, لەگەڵ جەختكردن لەسەروەری و یەكێتی خاكی و, دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆ و پشتیوانی نەكردنی هیچ لایەنێك.   ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدی سەرۆكایەتی ڕادەیەگەنن كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیدا ڕایگەیاندووە:مێزگردی شەش قۆڵی ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدەكەی بۆ سەرۆكایەتی ڕادەگەیەنێت, ئاماژەی بەوەشكردووە: مێزگردی شەش قۆڵی كۆبونەوەكانی لە (12و13) شوبات بەمیوانداری تەمەل كارمولا ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی (سەعادە) ئەنجامدەدات. لەوەڵامی پرسیارێكیشدا لەبارەی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی دیاریكردنی دوو كاندید, قلیچدار ئۆغلۆ ڕایگەیاند: تاوتوێی ئەوە دەكەن, بەڵام چەندین جار جەختیان كردووەتەوە لەسەر "كاندیدێكی هاوبەش". سەبارەت بەو ڕەخانەشی لێیان دەگیرێت لەبارەی ڕانەگەیاندنی كاندیدەكەیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار, وتویەتی: ئەوان بەوریاییەوە هەنگاو دەنێن و بەئیرادەیەكی هاوبەش حوكمی وڵات دەكەن.  ناكۆكی لەبارەی كاندیدی " گەلی كۆماری"و"باش" نوسەر (كبورا بار) لەڕاپۆرتێكدا لەڕۆژنامەی "خەبەر تورك" نوسیویەتی: پارتەكانی مێزگردی شەش قۆڵی تائێستا لەسەر كاندیدێك ڕێكنەكەوتوون, ئاماژەی بەوەشكردووە: لەكاتێكدا میدیاكانی نزیك لە"پارتی گەلی كۆماری" باس لەكاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دەكەن,"پارتی باش" جەخت دەكات كە تاێستا سازان نەكراوەو, فەرمانگەكانی ناو "پارتی باش" بەڕاشكاوی باسی ئەوەیان كردووە كە قڵیچدار ئۆغلۆ بەرامبەر بە ئەردۆغان جێی مەترسییە, بۆیە نایانەوێت كاندیدی بكەن. سەرچاوە: عربی 21

(درەو):  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق راوێژكارێكی تایبەت بە كاروباری دەستوری بۆ خۆی دامەزراند، راوێژكارەكە (حەسەن یاسری)یە.  دوای كۆبونەوە لەگەڵ نوێنەری سێ سەرۆكایەتییەكە (حكومەت، پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەریی) بۆ دیاریكردنی نەخشەرێگای چۆنیەتی ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا، یاسری دەستبەكاردەبێت.  سودانی زیندوكردنەوەی هەوڵی ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا بۆ رێگری لە روودانەوەی "بنبەستی سیاسی" لە عێراق ناودەبات‌و دەیبەستێتەوە بە بانگەوازەكانی ئەنجومەنی باڵای دادوەریش بۆ ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا. ساڵی 2021 هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێوەخشتە لەعێراق بەڕێوەچوو، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە "بنبەستی سیاسی" بەدوای خۆیدا هێنا، ئەم بنبەستە ماوەی ساڵ‌و نیوێكی خایاند‌و لە كۆتایدا بەریەككەوتنی چەكداری لەنێوان لایەنگرانی رەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكەوتەوە‌و سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پەرلەمان كشایەوە.  پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بەربەستی سەرەكی بەردەم سەدرو هاوپەیمانەكانی بوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەوكات حوكمی خۆی لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە دەركردو سازدانی دانیشتنی پەرلەمانی بۆ ئەو مەبەستە بە نیسابی (دوو لەسەر سێ) دیاریكرد، ئەمە كێشمەكێشی زۆری دروستكردو لەوكاتەوە جارێكی تر قسەوباس لەبارەی هەمواری دەستور لە عێراق هاتە پێشەوە.  ساڵی 2019 لەبەر رۆشنایی خۆپیشاندانی تشرینییەكان، پەرلەمانی عێراق لیژنەیەكی بۆ هەمواری دەستور پێكهێنا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی سیاسی لەبارەی هەموارەكانەوە، لیژنەكە هیچ هەنگاوێكی هەڵنەگرت.  پێشبینی دەكرێت هەنگاوەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانیش بۆ هەمواری دەستور هەمان چارەنوسی لیژنەكەی پەرلەمانی هەبێت.  وا لێكدەدرێتەوە ئەم هەنگاوەی سودانی بۆ رازیكردنی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر بێت، رەوتێكی كە خۆی ئامادەكردووە بۆ روبەڕووبونەوەی حكومەتەكەی لە ساتی روودانی هەر قەیرانێكدا، پێشتر یەكێك لە خواستەكانی سەدر ئەوە بوو هەندێك لە بڕگەكانی دەستور هەموار بكرێت.  هەمواری دەستور لەناو شیعەو كوردو سوننەشدا بە هەستیارییەوە تەماشادەكرێت، بۆیە هەرجۆرە هەموارێك بەبێ تەوافوقی هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكە ئەستەمە تێپەڕێت‌و بخرێتە راپرسی گشتییەوە، سەرباری ئەمە سازدانی راپرسی بۆ هەمواری دەستور پێویستی بە دابینكردنی دارایی‌و كات‌و رێوشوێنی هونەریی هەیە‌و حكومەتی سودانی ماوەی تەمەنی خۆی بە ساڵ‌و نیوێك دیاریكردووە‌و بانگەشەی سازدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی تر دەكات.  ئەو ماددانەی كە دەستور كە پێویستیان بە هەمواركردن‌و هەیە‌و خواستی هەمواریان لەسەرە بریتین لە ماددەكانی تایبەت بە:  •     یاسای دادگای فیدراڵی  •    سیستمی حوكمڕانی عێراق‌و گۆڕینی لە سیستمی پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتیی یان نیمچە سەرۆكایەتیی •     یاسای لێپرسینەوە‌و دادپەروەریی  •     بڕگەی تایبەت بە پارێزگاكان •     بڕگەی تایبەت بە ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان •     یاسای نەوت‌و غاز  •    ماددەی 140ی تایبەت بە ناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندیدا •     یاسای دەستە سەربەخۆكان •     دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران لە هەڵبژاردنی وەزیرو پارێزگارەكان‌و لادانیان  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) کێشەی حوکمڕانیی خراپ کێشەی ژمارە یەکی ئەو کۆمەڵگایانەیە کە لەژێر ناوی «خۆرهەڵاتی ناوەڕاست»دا کۆکراونەتەوە. ئەمەش ئەو سەرزەمینە جوگرافییە دەگرێتەوە کە لە تورکیاوە دەستپێدەکات و بە ئێران و وڵاتە عەربییەکان کۆتایی دێت. هەندێک کەس ئەم سەرزەمینە بچوکتر دەکەنەوەو لە میسردا کۆتایی بە سنورەکانی «خۆرهەڵاتی ناوەڕاست» دەهێنن، واتە لیبیاو تونس و جەزائیرو مەغریب وەک باکوری ئەفریقا ماماڵە دەکەن نەک وەک خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.   لەم وڵاتانەدا کۆمەڵێک نوخبەی حوکمڕان هەن، کە دەوڵەت و دەزگاکانی، ئابوریی و کەرەستە خاوەکانی وڵاتەکە، تەنانەت خودی دانیشتوانەکانیشیان، بە پلەی جیاواز، بە موڵکی شەخسی خۆیان و نەوەکان و پارتە سیاسییەکانیان دەزانن و پێیانوایە ئازادن مافی ئەوەیان هەیە چۆن ئەو شتانە بەکاربهێنن و بۆ چ مەبەست و ئامانجێکیش، بەکاریبهێنن. ئەوەی لەم وڵاتانەدا بوونی نییە دەوڵەتە بەمانا مۆدێرنەکەی دەوڵەت، دەوڵەتە وەک هاوبەشێکی کۆمەڵایەتیی بێلایەن، کە توانای قۆرخکردنی مافی بەکارهێنانی توندوتیژیی هەبێت و وەک چوارچێوەیەکی گشتیی قبوڵکراو ئامادەبێت کە هێزە جیاوازەکان لە هەناویدا کۆببنەوە. کۆڵەکەی سەرەکیی ئەم چوارچێوە هاوبەشەش بریتییە لە بوونی «پەیمان» یان «گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی» کە ئیرادەی کۆیی و خواستی گشتیی ئەو کۆمەڵگایە بەرجەستە بکات، پەیمانێک تیایدا هەر هاوڵاتییەک لە بەشتێک لە مافەکانی خۆشدەبێت بەمەبەستی ئەوەی دەوڵەت بتوانێت بیانپارێزەت و لانی کەمی هێمنیی و ئاسایشی گشتییان بۆ دەستەبەر بکات. ڕێ لەوەبگرێت لایەن و هێزێک هەموو ئەوانیتر بتۆقێنێت و مافەکانیان زەوتبکات و ڕێ لە پێشکەوتنی کۆمەڵایەتییان بگرێت. بەم مانایە دەوڵەت ئامرازی پاراستنی کۆمەڵاگەیە لە خودی کۆمەڵگا خۆی، ئامرازی پاراستنی مرۆڤەکانە لە یەکتریی، میکانیزمی سنوردانانە بۆ ئەو گروپانەی دەیانەوێت هەموو کۆمه‌ڵگا قووتبدەن. هەندێک تیوریستی سیاسیی تا ئەو شوێنە دەڕۆن کە بڵێن دەوڵەت ئامرازی پاراستنی مرۆڤە لە «دۆخی سروشتیی»، ئەو دۆخەی تیایدا بەهێز لاواز بچەوسێنێتەوەو ئیرادەی خۆی بەسەریدا بسەپێنێت.  ڕەوایەتیی ئەم دەوڵەتە نە ڕەوایەتیەکی کۆمەڵایەتییە، واتە لە پێگەی کۆمەڵایه‌تیی ئەم یان ئه‌و گروپەوە نایت، نە ڕەوایەتییەکی دینییە، نە ڕەوایەتییەکی خێزانیی و بنەماڵەییە، نە رەوایەتییەکی ئەخلاقیی و نە ڕەوایەتیی خۆسەپاندنە لە ڕێگای هێزەوە، ئەوەی ڕەوایەتی بە دەولەتی مۆدێرن دەبەخشێت بوونی  ڕێکكەوتن و «گرێبەستێکی کۆمەڵایه‌تیی»ە کە هاوڵاتیان لەسەری ڕێکدەکەون و لەگەڵ یەکتریدا دەیبەستن، گرێبەستێک تەعبیر لە ئیرادەو خواستی گشتیی ئەوان بەیەکەوە، دەکات. لەناو ئەم مۆدێلەدا لە دەوڵەت، بۆ نموونە، «بکەری نادەوڵەتیی» بوونی نییە، کە، خاوەنی هێزی چەکدارو میدیای سەربەخۆی خۆی بێت، بەشی زۆری لە ئابوریی وڵاتەکەی قۆرخکردبێت، خاوەنی میکانیزمەکانی ئیشکردنی دەوڵەت بێت و لەباتی دەڵەت کۆمەڵێک لە کارە سەرەکییەکان ئەنجامبدات. بە کورتییەکەی لەناو دەوڵەتی مۆدێرندا، دەولەتی تەریب بە دەوڵەت، «دەوڵەتی سێبەر»، یان «دەوڵەتی قوڵ» بوونی نییە، کە تەعبیر بێت لە هێزو مەسڵەحەتی گروپێکی دیاریکراو.  لەسەرو هەموو ئەمانەوە له‌ دەوڵەتی مۆدێرندا شتێک هەیە ناوی یاسایەو خودی دەوڵەتەکە خۆیشی «دەوڵەتی یاسا»یە. یاسا لە شوێنی ویست و خواست و زەوق و حەزو قازانجی شەخیسی و خێزانیی حوکمڕانەکان کاردەکات. بەسەر هەمووانیشدا پیادە دەبێت، لە کەسی یەکەمی ناو حوکمڕانییەکەوە تا ئەو منداڵانەی ڕۆژانە لەدایکدەبن.  ئەوەی لە کۆمەڵگای ئێمەو لە بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی تری خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا غائیبە ئەم ڕوانین و دیدگایە بۆ دەوڵەت. نوخبە حوکمڕانەکانی ئەم ناوچەیە، بە عەلمانیی و ئیسلامییەکانەوە، نوخبەیەکی خێزانیی و حیزبیی و ئایدیۆلۆژیی داخراون، کە دەوڵەت بە موڵکی شەخسیی خۆیان و دەوروبەرەکەیان دەزانن و وەک ئامرازێکیش دەیبینن بۆ سەپاندنی دیدو خەون و ویست و ئایدیۆلۆژیا سیاسییەکەی خۆیان. واتە دەوڵەت بەتایبەتیی دەکەن. شێوازی حوکمڕانیی لەم جۆرە ئەزمونانەدا زۆرجار یان دەسەڵاتگەرێتی نوخبەیەکی نادینیی عەلمانییە، بەسەر میلەتێکی بە ئیسلامیکراوی سەلەفییەوە، وەک حوکمڕانییەکەی موبارەک لە میسر. یاخود حوکمڕانیی نوخبەیەکی ئیسلامییە بەسەر میلەتێکی عەلمانی بێزار لە حوکمی دینیی و بکەرە دینییەکان، وەک ئەزمونی ئێران. لە هەردوو دۆخەکەدا ئێمە لەبەردەم دوو نوخبەداین کە تێگەیشتنیان بۆ حوکمڕانیی و دەوڵەت لە دەرەوەی پێدراوە هەرە سادەکانی حوکمرانیی قوڵ لە دونیای ئەمڕۆدا.  ئەوەی پێویستە ڕووبدات دەسکاریکردن و گۆڕانی تێگەیشتنە بۆ حوکمڕانیی و دەوڵەت لە ناوچەکەدا. وێناکردنی دەوڵەتە وەک هاوبەشێکی بێلایەن لەنێوان هەموواندا، بێگومان بێلانەییەکی ڕێژەیی، دەوڵەتە وەک دەوڵەتی هەمووان، نەک دەولەتی ئەم یان ئەو زۆرینەی سیاسیی یان دینیی لە کۆمەڵگاکەدا. ئەمەش بەبێ داڕشتنی پەیمانێکی کۆمەڵایتی نوێ مەحاڵە. پەیمانێک بتوانێت ئەو ناکۆکیی و جیاوازییە گەورانە تێپەڕێنێت کە لەنێوان حوکمڕانان و زۆرینەی کۆمەڵگادا دروستبووە. ئینجا دانان بەو جیاوازیی و فرەڕەنگییەی لەناو هەموو کۆمەڵگاکانی ئەم سەردەمەدا هەن. وێناکردنی ئەو سەرزەمینە جوگرافییە هاوبەشەش کە کۆمەڵگاکە لەسەری دەژین وەک نیشتیمانێکی هاوبەش، نیشتیمانی هەمووان، نەک موڵکی ئەم یان ئەو هێزو گروپی سیاسیی، یاخود موڵکی ئەم یان ئەو دین، یان موڵی ئەم یان ئەو بنەماڵەو خێزانی تایبەت. ئەوەی پێویستە دروستکردنی «منێکی کۆییە» کە ئینتیمای بۆ دەوڵەت و نیشتیمان، ئینتیمای سەرەکیی بێت و خودی ئەو ئینتیمایەش مانا بە بەبشێک لە مرۆڤبوون و تاکەکەسبوونی ببەخشێت.  کۆڵەکەی سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییە وێناکردنی مرۆڤە وەک هاوڵاتییەکی ئازادو خاوەن ماف، داننان بە پێگەی هاوڵاتیبووندا وەک پێگەی تاکەکەسێکی ئازادو سەربەخۆ، یەکسان لەگەڵ هەموو ئەوانەدا کە لەگەڵیاندا دەژیی. ئەوەی دەبێت بسڕێتەوە کۆی ئەو هەڵاوێردە جیاوازانەیە کە لەسەر بنەمای دین و مەزهەب و ئەتنیەت و رەگەز، هتد... لەنێوان خەڵکدا دروستکراون و دروستدەکرێن. بە زمانێکی تیوری تر بدوێین گۆڕینی ئەو خەڵکە جیاوازەیە کە لە سەرزەمینێکی جواگرافی دیاریکراودا دەژین بۆ نەتەوەیەکی هاوبەش، بۆ گروپێکی سیاسیی خەیاڵکرد کە باوەڕیان بە بەیەکەوەژیانێکی ڕاستەقینەی ئازادو مافدار لەگەڵ یەکتردا هەبێت.    وەکچۆن پرۆژەی نوخبە عەلمانیەکانی ناوچەکە فەشەلێکی گەورەی هێنا لە دروستکردنی «نەتەوە»یەکی هاوبەش و دەوڵەتێکی بێلایەن و ناوبژیوان و پارێزەری ژیانی گشتی لەسەر بنەمای ڕەکەوتنێکی کۆمەڵایەتی هاوبەش کە ماف و ئازادیی و سەربەخۆبوونی تاکەکەسەکان دەستەبەربکات، پرۆژەی ئیسلامییەکانیش هەڵگری هەمان فەشەلە، ئەگەر زۆر فاشیلتریش نەبێت. ئەوەی تائێستا هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی نیشانیانداوە، چ ئەوانەی توانیویانە حوکمران بن و چ ئەوانەش کە لە دەرەوەی حوکمرانیدان، پەکخستنی تەواوەتی ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتیی و دروستکردنی نەتەوەو دەوەڵەته‌، کە باسمکرد، واتە دروستکردنی دەوڵەت و نەتەوەیەکی مۆدێرن. ئەوەی ئیسلامییەکان دەیکەن دابەشکردنی کۆمەڵگایە لەسەر بنەمای دین، دابەشکردنی خەڵکە لەسەر بنەمای ئیسلام و نائیسلام، کە لە پشتییەوە وێرانکردنی تەواوەتی بیرۆکەی هاوڵاتیی یەکسان کاردەکات، هەروەها ڕێگرتن لە دروستبوونی ئەو لانیکەمی ئیجماعە کە بۆ دروستکردنی نەتەوەو نیشتیمان پێویستن. واتە فەشەلی وێناکردنی کۆمەڵگا وەک دۆخی کۆبوونەوەی خەڵکانێکی زۆرو جیاواز بەیەکەوە، وەک هاوڵاتیی ئازادو یەکسان لەبەردەم یاساو لەبەردەم دەوڵەتدا. کێشەی دووهەمی هێزەکانی ئیسلامی سیاسی و ئەو تەوژمە سەلەفییەی ئەمڕۆکە ئامادەیە، قسەکردنە بەناوی ئەو «زۆرینە موسڵمان»ەوە کە گوایە لە کۆمەڵگادا دەژین و ئەوان نوێنەرایەتییان دەکەن. ئەم خۆ بە نوێنەر زانینەی ئەو زۆرینە موسڵمانە، جگە لەوەی لە واقیعدا ناڕاست و خورافییە، لە دۆخی راستبوون و روودانیشیدا، ئەزموونە سیاسییەکان و خودی دەوڵەت خۆیشی دەگۆڕێت بۆ سەپاندنی سیستمێک لە فیکری سیاسیی تیوریدا ناوی «دیکاتۆریەتی زۆرینە»ی لێنراوە. ئەم هێزانە پێیان وایە ئەگەر زۆرینە دەنگی پێدان ئیتر مافی ئەوەیان هەیە دەوڵەت و دەزگاکانی بۆ خۆیان ببەن و چۆنیان ویست بەوشێوەیە و بەناوی ئەو زۆرینەیەوە، داییڕێژن. بەناوی ئەو زۆرینەیەشەوە ئەو یاساو بەها دینیانەی ئەوان بە راستی دەزانن بەسەر دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بسەپێنن. هەموو ڕەخنەکردنێکی ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە لە دەوڵەت و کۆمەڵگاو سیاسەت، یەکساندەکەن بە دژایەتیکردن و بەگژاچونەوەو پیلاندانان دژ بە ئیسلام. بە کورتییەکەی، ئەوەی هەیەو ئامادەیە کورتهێنان و خەلەلێکی فیکریی و سیاسیی گەورەیە لە چۆنیەتی وێناکردنی دوو دروستکراوی گەورەی ناو دونیای مۆدێرن. یەکەمیان دەوڵەتی مۆدێرنە. دووهەمیان کۆمەڵگای مۆدێرنە.   

شیكاری: درەو بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، لە ساڵی (2022)دا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بە ڕێژەیەکی بەرز دابەزیوە بەراورد بە ساڵی (2021)، بە جۆرێک؛ # ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لە کێڵگەی سارتا (26%) دابەزیوە. # ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لە کێڵگەی تەق تەق (18%) دابەزیوە. # ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (1%) دابەزیوە. # تا ئێستا کێڵگەی قەرەداغ نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان کە کۆمپانیا تورکییەکە (40%)ی پشکەکانی تێدایە. گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتا و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە بەرهەمهێناندان، بەپێی داواین ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی" لە تەواوی ساڵی (2022)دا، ئاستی بەرهەمی گشتی هەر سێ کێڵگەی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق و سارتا) ڕووی لە دابەزین کردووە، بە جۆرێک لە هەرسێ کێڵگەی ناوبراودا لە ئەمساڵدا بەرهەمی ڕۆژانە بە تێکڕا بریتی بووە لە (116 هەزار و 290) بەرمیل نەوتی خاو. ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای بەرهەمی هەرسێ کێڵگەکە لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (120 هەزار و 600) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. به‌م پێیه‌ ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی کێڵگەکانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق و سارتا) به‌ گشتی له‌ ساڵی (2022)دا به‌راورد به‌ ساڵی (2021)، بڕی (4 هه‌زار و 310) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (4%) دابه‌زیوه‌.‌ سەبارەت بە وردە کاری هەر کێڵگەیەک، زانیارییەکان بەم جۆرەن؛ یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. بەپێی ڕاپۆرتەکانی گەنێڵ ئەنێرجی بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی تاوکێ بە تێکڕا لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (107 هه‌زار و 90) بەرمیلی ڕۆژانە. ئەویش بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (106 هه‌زار و 470) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (106 هه‌زار و 910) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بەزبووەتەوە بۆ (108 هه‌زار و 500) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (106 هه‌زار و 480) بەرمیلی ڕۆژانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1)      هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیاکە ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ له‌ ساڵی (2021)دا تێکڕای به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی بریتی بووه‌ له‌ (108 هه‌زار و 710) به‌رمیل. به‌م پێیه‌ ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ به‌ گشتی له ساڵی‌ (2022) دا به‌راورد به‌ساڵی (2021) بە تێکڕا بڕی (هه‌زار و 620) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (1%) دابه‌زیوه‌.‌ (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2)       دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق  ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گەنێڵ ئەنێرجی" بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی "تەق تەق" بە تێکڕا لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 490) بەرمیلی ڕۆژانە. ئەویش بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (5 هه‌زار و 70) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 640) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 280) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (3 هه‌زار و 970) بەرمیلی ڕۆژانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) هەر بەپێی ڕاپۆرتەکان‌ ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ له‌ ساڵی (2021)دا بە تێکڕا به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی بریتی بووه‌ له‌ (5 هه‌زار و 490) به‌رمیل. به‌م پێیه‌ ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ به‌ گشتی له‌ ساڵی (2022)دا به‌راورد به ساڵی‌ (2021)، بڕی (1000) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (18%) دابه‌زیوه‌.‌(بڕوانە چارتی ژمارە (4)) چارتی ژمارە (4)   سێیەم؛ کێڵگەی سارتا کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، کۆمپانیای "شیڤرۆن"ی ئەمەریکی پشکی (50%) و "گنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای "گنێڵ ئەنێرجی" بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی "سارتا" بە تێکڕا لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (4 هه‌زار و 710) بەرمیلی ڕۆژانە. ئەویش بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (5 هه‌زار و 590) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (5 هه‌زار و 330) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە دابەزیوە بۆ (3 هه‌زار و 960) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (3 هه‌زار و 960) بەرمیلی ڕۆژانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (5)). چارتی ژمارە (5) هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای ناوبراو‌ ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ له‌ ساڵی (2021)دا تێکڕای به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی بریتی بووه‌ له‌ (6 هه‌زار و 400) به‌رمیل. کەواتە ئاستی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی ناوچه‌ی گرێبه‌سته‌که‌ به‌ گشتی له‌ ساڵی (2022) دا به‌راورد به‌ ساڵی (2021)، بڕی (هه‌زار و 690) به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانە به‌ ڕێژه‌ی (26%) دابه‌زیوه‌.‌ (بڕوانە چارتی ژمارە (6)) چارتی ژمارە (6) چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی دراوە بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە بەردەوامە لە کارکردن تێیدا. کەواتە تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەکانی ناوچەی گرێبەستی "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی پێکەوە كه‌ بریتین له‌ كێڵگه‌كانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق و سارتا) بە ڕێژەی (4%) و بڕی (4 هەزارو 310) بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵی (2021) کەمی کردووە. (بڕوانە چارتی ژمارە (7)) چارتی ژمارە (7)   سەرچاوە: -    راپۆرته‌كانه‌ كۆمپانیای گه‌نێڵ ئەنێرجی ده‌رباری ئه‌نجامی كاری كۆمپانیاكه‌ له‌ كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ساڵی 2021 و 2022. https://genelenergy.com/media/press-releases/  

(درەو):  رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە نزیكەی (100 هەزار) مامۆستا لە بەریتانیا دەست بە مانگرتن دەكەن، داوا دەكەن بەرێژەی 12% موچەكانیان زیاد بكرێت، مانگرتنەكە چارەنوسی خوێندنی زیاتر لە (4 ملیۆن) قوتابی خستوەتە مەترسییەوە، پێشنیار هەیە بۆ رێگریكردن لە داخستنی دەرگای خوێندنگەكان پەنا بە كەسانی خۆبەش‌و مامۆستایانی خانەنشین ببرێت، بەڵام جێبەجێكردنی پێشنیازەكە لەڕووی داراییەوە قورس لەسەر حكومەت دەكەوێت، موچەی مامۆستا لە بەریتانیا چەندە ؟ بۆچی مامۆستایان ماندەگرن ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  نەگەیشتنە رێككەوتن لەپشتی پەرەوە بەریەككەوتن لەنێوان وەزیرەكان‌و رێبەرانی مانگرتنەكەدا هەیە، سەرباری ئەوەی هەندێك دەنگ بەرزبووەتەوە كە داوا دەكات بەشداری لە مانگرتنەكەدا نەكرێت، لەپێناو منداڵان‌و خوێندنەكەیاندا، بەڵام ئەندامانی یەكێتیی فیركردنی نیشتمانی (NEU) كە زیاتر لە (300 هەزار) ئەندامی هەیە‌و نوێنەرایەتی گەورەترین یەكێتی بواری خوێندن دەكات لەسەر ئاستی ئەوروپا، دەنگی بۆ مانگرتنی گشتیدا بۆ ماوەی 7 رۆژی لەسەریەك. لە رۆژی یەكی شوباتی داهاتووە مانگرتنەكە دەستپێدەكات، ئەمەش دوای رەتكردنەوەی گرێبەستی هەڵگرتنی باج بەرێژەی 5% بۆ روبەڕووبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی، روویدا.  ئەم مانگرتنە رەنگە ببێتەهۆی داخستنی زیاتر لە (12 هەزار) خوێندنگە لە بەریتانیا‌و كاریگەری دەبێت لەسەر زیاتر لە (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) قوتابی، ئەمەش بەهۆی ئەوەی نزیكەی (100 هەزار) مامۆستا بەشداری مانگرتنەكە دەكەن.  دۆڕاوی گەورە خاتوو ئاگنێس مارتۆن كە مامۆستایە، هێشتا نازانێت دۆخەكە لە خوێندنگەكەی ئەو و خوێندنگەكانی تردا چۆن دەبێت كاتێك رۆژی چوارشەممەی داهاتوو مانگرتن دەستپێدەكات، ئایا لێكەوتەكانی لەسەر منداڵەكان چی دەبێت‌و چ كاریگەرییەكی لەسەر خوێندنەكەیان دەبێت، ئەو دەڵێ" سەرەتا مەیلم بۆ لای ئەو ئاڕاستەیە بوو كە بانگەوازی بۆ ئەوە دەكرد بەشداری مانگرتنەكە نەكرێت لەپێناو منداڵەكاندا، چونكە ئەوان دۆڕاوی گەورەی ئەنجامی ئەم مانگرتنەنن، بەڵام سەختی ئەو بارودۆخەی كە ئێمەی مامۆستایان تێیدا دەژین، بەتایبەتیش دوای شەپۆلی هەڵاوسان‌و بەرزبوونەوەی نرخەكان‌و ئەو موچە كەمەی وەریدەگرین كە بەشی پێداویستییەكانمان ناكات، وایكرد پاشەكشێ بكەم‌و لەگەڵ هاوكارەكانماندا لە یەكێتی فێركردنی نیشتمانی بەشداری مانگرتنەكە بكەم".  ئەم مامۆستایە باسلەوە دەكات" حكومەت بەرپرسیارێتی تەواوەتی ئەو زیانە ناگرێتە ئەستۆ كە رۆڵەكانمان بەهۆی ئەم مانگرتنەوە دوچاری دەبن، ئێمەی مامۆستایانیش هیچ رێگایەكی ترمان نەدۆزییەوە بۆ گەیاندنی سكاڵاو كێشەكانمان، بەر لەوەی دەنگ بدرێت لەسەر بڕیاری مانگرتن، چەند دانوستانێكمان لەگەڵ وەزیرەكانی حكومەتدا كرد، بەڵام بێسود بوو، نەگەیشتینە هیچ ئەنجامێكی قایلكەر‌و دادپەروەرانە بۆ هەموو لایەك".  ناكشێینەوە بەڵام هاوكارەكەی (ئامنە بابیكر) دەڵێ" رەنگە هەندێك كەس پێیانوابێت كێشەی مامۆستایان ئەمڕۆ دروستبووە، ئەمە راست نییە، ئێمە لە 2010وە دەناڵێنین‌و داوا لە حكومەت دەكەین چاو بە بارودۆخی مامۆستایاندا بخشێنێتەوە‌و موچەكانمان باش بكات، بێسود بوو، لەلایەكی تریشەوە بەرگەی سەختی كاری رۆژانە دەگرین كە لەكاتژمێر 6ی بەیانییەوە تاوەكو 6ی ئێوارە دەخایەنێت". ئەم مامۆستایە ئاماژە بەوە دەكات" بۆ موچەی مامۆستایان ئەگەر تەماشای بەهای راستەقیەی جونەیهی ئەستەرلینی بكەن لە ساڵی 2020وە تائێستا، دەبینین بەڕێژەی زیاتر لە 30% دابەزیوە، بۆیە ناتوانین بڵێین هەڵاوسان بەرێژەی 10%ی بەرزبوەتەوە، چونكە هەندێك كاڵای بنەڕەتی نرخەكەی بە رێژەی 50% زیادی كردووە، پاشان ناتوانین بەرگەی زیادكردنی باجەكان بەرێژەی 5% بگرین، چونكە ئەم رێژەیە هیچ نییە بەبەراورد لەگەڵ موچە كەمەكەماندا، بۆیە پاشەكشێ ناكەین لە مانگرتن تا وەڵامی داخوازییەكانمان نەدرێتەوە بە زیادكردنی موچەكانمان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و هاوكات كەمكردنەوەی باجەكان".  ئیمێڵ لەلایەكی ترەوە، هەندێك لە خوێندنگەكانی بەریتانیا ئیمێڵ-یان بۆ دایك‌و باوكی قوتابیان ناردووە، دەقی نامە ئەلیكترۆنییەكە ئەمەیە:  "دڵنیاین هەموو دایكان‌و باوكان دڵتەنگ بوون بەو هەواڵەی حكومەت نەیتوانیوە لەگەڵ سەندیكاكانی پەروەردە بگەنە رێككەوتن، ئەنجامی ئەمەش مانگرتنی مامۆستایانە لە رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا، كە ڕەنگە ببێتە هۆی پەكخستنی خوێندن، چونكە ئێمە پێمانوایە مانگرتن مافێكی ڕەوایە، بۆیە پشتگیرو هاوسۆزین لەگەڵ مامۆستایانی خاوەن مافدا، كە لەم ساڵانەی دوایدا لەبارودۆخێكی سەختدا دەژین". نامە ئەلیكترۆنییەكە باسی لەوەشكردووە" رەنگە خوێندنگە ناچار ببێت پەنا بۆ خوێندن لە ماڵەوە ببات، ئەگەر مانگرتنەكە سەركەوتوو نەبوو لە بەدیهێنانی خواستەكانی مامۆستایاندا"، وەكو هەوڵێكیش بۆ دڵنیاكردنەوەی دایكان‌و باوكان، نامەكە دەڵێ" خوێندنگە سورە لەسەر كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی مانگرتنەكە لەسەر منداڵان‌و ئەوەی پێمان دەكرێت دەیكەین بۆ یارمەتیدانی منداڵەكانی لەكاتی مانگرتنەكەدا".  خۆبەش چەند پێشنیازێك هەیە بۆ ئەوەی خوێندنگەكان پشت بە دایكان‌و باوكانی خۆبەخش یاخود مامۆستایانی خانەنشین ببەستن، بەڵام پرۆسەی پشكنینی تۆماری تاوانكاری كەسانی خۆبەخش كە وەكو بنەما گیراوە بۆ كاری خۆبەخشیی، رەنگە ببێت بە بەربەست لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەم پێشنیازانەدا، بەتایبەتیش كە پرۆسەی پشكنینی تۆمارەكانی خەرجییەكی زۆر لەسەر حكومەت دەكەوێت.  ئێستا وەزیرەكانی حكومەتی بەریتانیا پلان بۆ ئەوە دادەنێن بە هاوكاری لەگەڵ بەڕێوەبەری خوێندنگەكاندا بتوانن لە رۆژانی مانگرتندا دەرگای زۆرترین خوێندنگە بە كراوەیی بهێڵێنەوە، بۆ ئەوەی باوكان ناچار نەبن لە رۆژانی مانگرتندا مۆڵەت وەربگرن بەمەبەستی چاودێریكردنی منداڵەكانیان، هەندێك لە خوێندنگەكانیش پلان بۆ ئەوە دادەنێن خوێندنی ماڵەوە لەرێگەی ئینتەرنێتەوە دەستپێبكەنەوە.  مامۆستایان لە بەریتانیا موچەی مامۆستایانی نوێ لە بەریتانیا (ساڵانە) لە (25 هەزار) جونەیهی ئەستەرلینی بۆ (28 هەزار) بەرزكراوەتەوە، ئەمە بەرزترین موچەیە لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا لە بەریتانیا بۆ مامۆستایان كراوە.  زیاتر لە 50%ی خوێندنگە فەرمییەكانی بەریتانیا بەدەست كەمی فەرمانبەرانەوە دەناڵێنن، ئەمە بەگوێرەی راپرسییەك كە وەزارەتی پەروەردە‌و فێركردن ئەنجامیداوە. یەكێتی فێركردنی نیشتمانی (NEU) داوای زیادكردنی 12%ی موچەی مامۆستایان دەكات، تەنیا لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا (34 هەزار) مامۆستای نوێ پەیوەندییان بەم یەكێتییەوە كردووە‌و بوون بە ئەندام.  سەرچاوە: سكای نیوز  

درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم - ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان       پێشەکی  بانک مەکینەی سیستەمی ئابوریەو دەزگایەکی داراییە (Financial Institution) ئەو شوێنەیە کە کە پارە وەردەگرێت لە هاوبەشەکانی و ئەو پارەیە دەداتەوە بە بیزنسەکان بە قەرزو کریدت دەدات بە هاو بەشەکانی  وە پارە پاشەکەوتکراوەکانیش دەپارێزێت.  مەبەست لەم ڕاپۆرتە ئەوەیە کە خستنەڕووی پارە کەمە لە عێراقدا، هۆکارەکەی نەبوونی ژمارەی بانکی پێویستە بۆ هاوڵاتیانی عێراق و لاوازی سیستەمی بانکییە، کە ناتوانێت خزمەت بە حکومەتی عێراق بکات لە کۆکردنەوەی داهاتدا، بەهۆی کەمی ژمارەی بانکەوە نەتوانراوە ڕێگە بگیرێت لە گەندەڵی، کە پارەیەکی زۆر براوەتە دەرەوەی عێراق ئەمەش زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە لەئەنجامی لاوازی سیستەمی بانکی عێراقەوەیەوە، هاوکات بوونی هەزاران کارمەندی بندیوار کە چەندین ساڵە بوون بەئەرک بەسەر بودجەی گشتیەوە بە هۆی نەبوونی سیستمی بانکی پێشکەوتوە، پاشەکەوت نەکردنی پارە لە لایەن هاوڵاتیاناوە، بۆتە هۆی زیادنەکردنی وەبەرهێنان، ئەمەش زیانی لە ئابوریداوە هۆکارەکەشی کەمی بانکی پێشکەوتووە، کە کار ئاسانی لە بەڕێکردنی کاری هاووڵاتیان گرتوە. بەمەش کاتێکی زۆری هاوڵاتیان بەفیڕۆ دەڕوات و کاریگەری هەیە لەسەر کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان و زیانی بەسوڕی ئابوری گەیاندوە. لێرەدا مەبەست لەم توێژینەوەیە ئەوەیە کەپارەدارکردن زیاتربێت لە ناو عێراقدا لە ڕێگای کردنەوەی بانکی زیاتر و کلتوری پارە پاشەکەوتنکردن دروستببێت لە ناو خەڵکدا بۆ زیادکردنی وەبەرهێنان، ببێتە هۆی کۆکردنەوەی داهات بەشێوەیەکی خێراتر بۆ حکومەت و کەمکردنەوەی گەندەڵی. هەر ووڵاتێک بیەوێت پێشبکەوێت ئەبێت لە (STFM) دا پێشبکەوێت واتە (زانست، تەکنلۆژیاو، فاینەنس و ماتماتیك) واتە کاروباری دارایی کۆڵەکەی پێشکەوتنی وڵاتە ئەوەش لە ڕێگەی بانکی پێشکەوتوو بە تەکنلۆژیای دارایی پێشکەوتووە.  جۆرەکانی بانک   بە گشتی بانکەکان جۆریان زۆرە هەر لە بانکی پیشەسازیەوە تا بانکی کشتوکاڵی و بانکی بازرگانی و بانکی وەبەر‌هێنان وبانکی قەرزدانی خانووبەرە. بەگشتی ئەم بانکانە ڕێکخراون بە چەند یاسایەک بانکی ناوەندی وڵات سەرپەرشتییان دەکات و دەتوانێت لێیان بپرسێتەوە.  هەموو بانکێک سەرمایە گەورەکەی متمانەیە ((Trust، واتە متانە لە پەرتوکی هەژمارەکەیدا لە هەمووجۆرەکانی سەرمایە بەهێزترە، متمانەیە وا دەکات هاوڵاتیان پاشەکەوتەکەیان لە بانقدا دابنێن، هەموو بانکەکان بەگشتی پارێزراون لە لایەن بانکی ناوەندی ووڵاتەوە، لە ئەمریکاو ئەوروپاو ووڵاتە پێشکەوتوەکاندا بۆ پاراستنی پاشەکەوتی پاشەکەوتکەران لەکاتی ڕوودانی قەیراندا کە بانکێک مایەپووچ دەبێت، بانک بە گشتی لەجیهاندا کارەکانی باش بەڕێوەدەبات و داهات دروستدەکات بۆ پشکهەڵگرەکان و یارمەتی بیزنسەکان ئەدەن و ڕۆڵی کاریگەریان هەیە لە سووڕی ئابوریدا، پێویستە بانکەکان کاری باشتر بکەن و ڕۆڵیان لە کۆمەڵگادا باشترو گەورەتر بێت و پشتیوانی لە تەکنلۆجیای ووزە پاکەکان بکەن، لە ساڵانی داهاتوودا قەرزبدەن بە پڕۆژەکانی ووزە نوێیەکان، زیاتر لەوەی قەرزبدەن بە پڕۆژە کانی ووزەی ئێستا، بۆ ئەوەی ڕۆڵی کاریگەریان هەبێت لە گۆڕینی کەش و هەوادا کە ئیستا بۆتە جێگای بایەخی مرۆڤایەتی و حکومەتەکان.   هەموو بانكێک بە بڕێکی دیاریکراو بە پێی یاساکانی بانکی ناوەندی، بڕێک لەو پارەیە دەپارێزیت کەبە یاسای بانکی ناوەندی دانراوە لە خەزینەی بانکەکەیدا، هەندێ دەزگای دارایی تر هەیە کە ڕۆڵی بانک دەبینین تەنها بۆ کەسە تایبەتە خاوەن سامانەکان، بەڵام کاری سەرەکیان بریتییە لە وەبەر‌هێنان لە هەموو سێکتەرەکانی ئابوریدا، بەڵام بانکی ناوەندی بڕی زیاتری پاشەکەوتی سەپاندوە بەسەر ئەم دەزگایانەدا کە بڕی پاشەکەوتی زیاتر هەڵبگرن وەک لە بانکەکانی تر، چونکە زۆر جار ئەمانە سەرکێشی زیاتر دەکەن لە بیزنسدا.  کاتێک کەسێک پارە پاشەکەوت دەکات لە بانک، واتە ئەو کەسە حسابی بانکی بۆ کراوەتەوە لەو بانکە، ئیتر بانکەکە پارە پاشەکەوتکراوەکان دەخاتە سوڕی کارکردنەوە، هەندێ جار هاوبەشەکانی بانک پارە دادەنێن لە بانک بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بۆ ئەوەی رێژەی سوودی بانکی لەسەر وەربگرن، بەڵام ئەو پارەیە ناتوانرێت ڕابکێشرێتەوە تا ماوەکە تەواو نەبێت، بەپێی ڕێکەوتنەکە لەگەڵ بانکەکەدا، پارەی ئەم بانکانە لە هەندێ شتومەکدا وەبەر‌هێنانی پێوەدەکرێت وەک بۆندەکان یان دڵنیایی خەزێنەی وڵاتان بەگشتی  کە ئەمانە مسۆگەرن و دەستهاتی جێگیریان هەیە لە هەموو دۆخێکی ئابوریدا بۆ بانکەکە.   سیستەمی دارایی جیهانی بە شۆرشی چوارهەم دەژمێرێت، دوای شۆرشی تەکنەلۆجیا لەساڵاکانی نەوەدەکانی سەدەی رابردووە، بە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆجیاوە، بووە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی دارایی (Financial Revolution) ڕێگا ئاسان بوو بۆ بانکەکان كە چۆن پڕۆژەو خەڵک پارەدار بکەن. ئەمەش کاریگەری تەواوی هەبووە لەسەر گەشەی ئابوری جیهان.  بۆ ئەوەی لە سیستەمی بانکی بگەیین چۆن کار دەکات؟   پێویستە دوو سیاسات بزانین یەکەمیان سیاساتی نەختینەی (Monetary Policy) وەFiscal Policy)) واتە سایاسەتی ساڵانە، کە دۆخی ماکڕۆئیکۆنۆمی و کەرتە خزمەتگوزاریەکانی ناو کەرتی ئابورییە و ڕیژەی بێ کاری و  هەڵئاوسان  وتێکڕای گەشەی ناوخۆی ووڵات دەگرێتەوە.   کارەکانی بانکی ناوەندی 1.    چاپکردنی پارە. 2.    پشتیوانی کردنی بەهای دراوی ووڵاتەکە بۆ ئەوەی بەهاکەی پارێزراوبێت لە ناوەوەو دەرەوەی ووڵات.  3.    زیادکردنی پارەی نەختی و بەڕێوەبردنی یەدەکی بیانی ناو بانکەکە.  4.    ئیدارەدانی ووڵات بۆ ئەوەی نرخی کاڵاو شتومەک جێگیر بێت.  5.    پشتیوانیکردنی گەشەکردنی سیستەمی دارایی ووڵات بۆ ئەوەی گەشەبکات و تووشی قەیران نەبێت.  6.    چاودێری بانکە بازرگانیەکان بکات بۆ ئەوەی ڕیسک بە پاشەکەوتی پاشەکەوتکراوەکان نەکەن.  7.    بڕیار لەسەر ڕێژەی سوودی بانکەکان دەردەکات، بۆ ئەوەی کۆنتڕۆڵی هەڵئاوسان بکات و یارمەتی کەمکردنەوەی بەتاڵە بدات لە ووڵاتدا.  8.    پاراستنی بەهای دراوی ووڵاتەکە و بتوانێت خوێندنەوە بۆ دراوەکانی تر بکات.  9.    سیاسەتی نەختینەی ووڵات دابڕێژێت، کە بە هۆیەوە بەهای دراوی ووڵاتەکە چۆنبێت بەرامبەر دراوی بیانی.  ئەگەر ووردبینەوە لە بانکی ناوەندی عێراق هیچ یەکێک لەم خاڵانەی پەیڕەو نەکردوە بۆ یە دۆخی بەهای دیناری عێراقی لەم دۆخەدایە، کاری سەرەکیەکەی سیاساتی نەختینەیە (MONETARY POLICY) دەبوایە ئەم بانکە هەڵبستایە بە دیاریکردنی ڕیژەی سوودی بانکی بە پێی دۆخی (ماکرۆ ئیکۆنۆمی) ووڵات، بەڵام هاتووە رێژەی سوودی بانکی  ناوەندی کە لە ئێستادا (٤%) بەمەش بانکەکانی عێراق قۆرخی ڕیژەی سوودی بانکیان لە ئەنجامی ئازادکردنیان کردوە لە نزمترین کاتدا لە (12%) بووە، لە بانکە بازرگانیەکان و تەنانەت بانکەکانی سەر بەوەزارەتی دارایی عێراق قەرزیان  بە زیاتر لە (12%) داوە، لە بانکەکانی کەرتی تایبەت تەنانەت زیاتر بووە، لەو کاتانەدا لە ئەمریکاو ئەوروپادا پێش شەری ئۆکرانیا ڕیژەی سوودی بانکی نزیک بووە لە (0.25%) بۆیە ئەمە شکستی گەورەی بانکی ناوەندی عێراقە و نەبۆتە هۆی گەشەکردنی ئابوری، کەمکردنەوەی ڕیژەی بەتاڵە، نە‌هێنانی سەرمایەی بیانی بێجگە لە کەرتی نەوت و گاز.  سیستەمی دارایی عێراق بە هیچ شێوەیەک پێش نەکەوتوە.، لە ئەنجامی نەهێنانی بانکە پێشکەوتوەکان بۆ عێراق. ئەمەش وایکردوە ووڵاتەکە نەبێت بە ئەلەکترۆنی لە ڕووی داراییەوە، زۆربەی هاوڵاتیانی عێراق بە بێ هەژماری بانکیبن. بانکی ناوەندی عێراق نەیتوانیوە پارێزگاری لە یەدەکی پارەکەی خۆی بکات، ئەوە بوو ماوەیەک لە مەوبەر بڕی (3.7) تریلیۆن دینار دزرا کە بە(دزی سەدە) ناسراوە، ئەمە زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە.  عێراق بۆ ساڵی 2021 لە ئیندێکسی شەفافیەت ژمارە 169 بووە تەنها 21 پۆینتی بەدەستهیناوە. لە ئەنجامی ئەو گەندەڵی و ناشەفافیەتەی کە لە عێراقدا هەیە. بانکی ناوەندی ڕێگای داوە پارەیەکی زۆر لە عێراقدا بڕواتە دەرەوە بەهۆی حەواڵەوە، لە ڕێگای کۆمەڵی بانکی عێراقیەوە کە کاریان تەنها زیان بوە بە ئابوری نیشتمانی. کە ئێستا تاوانبار دەکرێت بەوەی گروپە تیرۆریستییەکان سوودیان لێبینوەو دەوڵاتانی (ئێران، سوریا، لوبنان، تورکیا و یەمەن) هەروەها سیاسییەکانی عێراق پارەی زۆریان بردۆتە دەرەوە بە هۆی شکستی ئەم بانکەوە، ئەمەش بە هەدەردانی سامانی نیشتمانییەو زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە، بە بێ ئەوەی لێپرسینەوە لەگەڵ کەسدا بکرێت. لە ئەنجامی شكستەکانی بانکی ناوەندی عێراقەوەیە، کە بوە بەدەزگایەی وابەستە بە میلیشیا عێراقیەکانەوە. نەیتوانیوە کارە سەرەکیەکانی خۆی بکات. پێویستە بانکی ناوەندی وەک دەزگایەکی سەربەخۆ کاربکات بۆ ئەوەی ئەم شکستانەی سەرەوە ڕاستبکاتەوەو کاری تەنها کارکردن بێت لە سەر دۆخی ماکرۆ ئیکۆنۆمی و وەبەرهێنان. تا دراوی عێراقی نەچیتە دەرەوە، لە ڕێگای هاوردەکردنی كاڵاو شتومەک کە بە پێی داتاکان عێراق ساڵانە بە بەهای (90) مـلیار دۆلار هاوردەی هەیە لە ووڵاتانی جیهانەوە.  بانکی ناوەندی ئەگەر سەرنجی کارکردنی بدەین سێ کاری سەرەکی کردوە؛ 1.    فرۆشتنی دۆلاری ئەمریکی بە بانکەکان. 2.    کردنەوەی نامەی گەرەنتی پاڵپشتی دارایی (letter of credit). 3.    حەواڵەی بانکی.  بۆیە ئەم کارانە زۆر زۆر کەمن بۆ بانکی ناوەندی ووڵاتێک. ئەوەی لە عێراقدا لەم ڕۆژانە ڕوودەدات قەیرانی دارایی نیە، چونکە عێراق یەدەکی دراوی بیانی نزیک بۆتەوە لە (100) ملیار دۆلاری ئەمریکی، وە گەشەی ناوخۆی عێراق بە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە لە ساڵی 2022 بە ڕێژەی (8%) تێکڕای گەشەی ناوخۆ بووە، لە ئەنجامی زیادکردنی بەرهەمهینانی نەوتەوە بە ڕێژەی(12%) بەپێی داتاکانی سندوقی دراوی نیودەوڵەتی.  تەنها قەیرانێکی سیاسیە، کە لە نێوان ئەمریکاو عێراقدا. بەرپرسی ئەم قەیرانەش بانکی ناوەندی عێراقە. چونکە بانکی ناوەندی عێراق ڕێگای داوە بە کردنەوەی کۆمەڵێ بانک کە کارەکایان تەنها کڕینی دۆلاربێت لەعێراقدا و دوای ڕەوانەی بکەن بۆ دەرەوەی ووڵات و لە ئێستا ئەم دۆخە بخولقێنێت.  بانکی ناوەندی  عێڕاق دەیتوانی؛ 1.    ئەگەر بانکی ناوەندی  لەساڵی  2015 دا کە  1 دۆلار یەکسان بووە بە 1116 دینار ئەو کاتە  ئەم ڕیگایەی بگرتایە بەر   بانکی ناوەندی   ببەستیاتەوە بە سیستەمی ( SWIFT)  جیهانیەوە   دۆلار   ئەوەندە بەرز نەدەبووە  ئەم دۆ خەی ئیستای نەدەخولقاند .  کە بۆتە هۆی ئەوەی  لەدەستدانی موچەی  فەرمانبەرانی  عێراق بە هەرێمی کوردستانەوە بەڕێژەی لە 30% لەساڵی2015 وە هەتا ئەم بڕە نرخە ی ئیێستا ، بۆیە ئەم بانکە زیانی گەورەی گەیاندوە بە دانیشتوانی عێراق و نەتیتوانیوە وەک دەزگایەکی سەربەخۆ  کاربکات زیاتر وابەستەبوە بە   پارتە سیاسیەکانەوە.  2.    ئەوکاتە  ڕێژەی هەڵئاوسان زۆر کەمبوو لە جیهاندا  ئەوەندە کاریگەری نەدەبوو لەسەر توێژەکانی ناو کۆمەڵگا  ئەگەر کارەکەی زووتر بکردایە  3.    ئەوەندە سامانی بەرپرسەکانی عێراق سپی نەدەکرایەوە  ڕەوانەی وولاتان نەدەکرا .  4.    ئەگەر کاری وردی بکردایە لەسەر بانکەکان ئەو بانکانە ئەوەندە  پارەی عێڕاقیان ئاودیوی  سنورەکانی دەرەوە نەدەکرد .  5.    بانکەکان بەئارەزاوی خۆیان تەزویری پسوڵەی بازرگانیان کردوە  . بونەتە هۆی ڕاکێشانی پارەیەکی زۆر لە عێراقدا وە بە  شیوەیەکی  نایاسای دەوڵەمەند بوون .بە بێ ئەوەی   لێکۆڵینەوە یان لە گەڵدا بکرێت لە لایەن  بانکی ناوەندیەوە.  بانکی ناوەندو یاساکانی  بە یاسا، بانکی ناوەندی عێراق ژمارە 56 لەساڵی 2004 وە Banking Act رێژەی سوودی بانکی (Liberalized) واتە ئازاد کرد، ئەمەش کارێکی خراپە، چونکە بانکەکان دەتوان لە نێوان خۆیاندا ڕێکبکەون لەسەر ڕێژەکەو بازاڕ قۆرخ بکەن، بۆیە بەردەوام ڕیژەی سوودی بانکی لە (12%) کەمتر نەبوە لە عێڕاق و هەرێمدا.  هەروەها سیاساتی نەختینە بەم شێوەیە کاردەکات یان (Expansionary policy) واتە سیاساتی کەمکردنەوەی باج و زیادکردنی خەرجیەکانی حکومەت وەک دروستکردنی پڕۆژە لە لایەن حکومەتەوە،  یان سیاساتی سک هەڵگوشین (Austerity Measure) کەمانای زیادکردنی باج و کەمکردنەوەی خەرجیەکانی حکومەت. هەروەها جۆرێکی تر هەیە کە پێیدەوترێت. (Deflationary Policy) ئەمەش واتە (پۆڵیسی داکشانی نرخ و ناهەڵئاوسان) واتە ڕاکیشانەوەی پارە بۆلای حکومەت لە لایەن حکومەتەوە. بەمەش نرخ و خزمەتگوزاریەکان دادەبەزن، کاتێک ڕوودەدات کە رێژەی سوودی بانکی لە خوار (سفر %)وە بێت یان نزیک بێت لە سفر.  تاپێش شەری ئۆکرانیا و ڕووسیا  ئەو رێژەی سوودە لە ئەمریکاو ئەوروپادا هەیوو. هەندێ جار بە هۆی زۆری بەرهەم و کەمبونەوەی خواست ڕوودەدات یان قەبارەی کریدت لە ئابوریدا کەمدەبێتەوە، ئەمەش لە ئابوریدا زۆر خراپە، چونکە قازانجی کارگەکان کەمدەبێەوەو دەبێتە هۆی ئەوەی کارگەکان کرێکارەکان دەربکەن زۆربەی بەڕێوبەری بانکە ناوەندیەکان هەتا بتوانن خۆیان دوور دەخەنەوە لەم سیاساتە.  بۆ ئەوەی لە (Fiscal policy) بگەین واتە پێوەری ساڵانەکە حکومەت دایدەنێت بۆ جێگیرکردنی ئابوری لە ساڵەکەدا وەک خەرجیەکانی حکومەت و پلانی کۆکردنەوەی داهات، ئەوەش لە ڕێگای کۆکردنەوەی باجەکانەوە، واتە بودجەی ووڵات کە ساڵانە دەبێت دابنرێت.  سیستەمی بانکی عێراق بانکەکانی عێراق لە (54) بانک پێکهاتوە کە (7) بانکیان دەزگای دارایی عێراقین و (23) بانکی بازرگانی و (9) بانکی ئیسلامی و (15) لقی بانکی بیانی و (1) ئۆفیسی نمایندەی بانکێکی بیانی. (34) کۆمپانیای حەواڵەکردنی پارە و (2000) ئۆفیسی گۆڕینەوەی دراو، کە پەیوەندیان بە بانکەکانەوە هەیە و (2) کۆمپانیا بۆ خزمەتگوزاری ئەلکترۆنی بانکی و کارتی زیرەک، هەروەها (800) لقی بانکی کە بەناو هەموو عێراقدا بڵاوبۆتەوە.  بەپێی بڕیارێکی بانکی ناوەندی کە بۆ بانکە بچوکەکانی عێراقی دەرکرد، هەر بانکێک کە سەرمایەکەی لە (250) ملیار دیناری عێراقی کەمتر نەبێت دەتوانێت بانک دابمەزرێنێت،، بەمەش ئەو بانکانەی کە دامەزراون زۆربەیان بازرگانانی کڕین و فرۆشتنی دۆلار بوون، خەڵكانی سیاسی لە پشت ئەم بانکانەوە بون، یان دەوڵەتانی ئەقلیمی لە پشتکردنەوەی بانکەکان بوون. کۆمەڵی خەڵک بوون بە ئەندامی بۆردی بانکەکان کە شارەزایان لە کاروباری دارایی و ئەرکەکانی بانکدا نەبووە، ئەوەیان بیر نەبوو کە دەبێت کار بۆ پشک هەڵگرەکانیان بکەن و بەشێکبن لە قازانجی بانکەکە، و یارمەتی تێکڕایی گەشەی ئابوری بدەن، کە کاری بانک ئەوەیە بەشێکی گرنگ و بنچینەییبن لە جێگیرکردنی گەشەی ئابوری ووڵات و ڕۆڵی کاریگەریان هەبێت و هەلی کار بڕەخسێنن، ئەم بانکانە ڕۆڵیان ئەوە بوو کە قازانج لەو میکانیزمی ئۆکشنی بانکی عێراقی بکەن بۆ گۆڕینەوەی ڕۆژانە نزیکی (200) ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بوو بۆ دراوی عێراقی، کە جیاوازی لە نرخدا هەبوو تەنها بیریان لەوە دەکردەوە قازانجی بەپەلە بکەن، ئەوە بووە بەکاری سەرەکیان. هەر چەندە بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوەداوە کە دەبێت بۆ (10 هەزار) کەس بانکێک هەبێت، بەڵام ژمارەی ئەوە بانکانە زۆر کەمترن، ئێستا بۆ هەر (32 هەزار) کەسێک بانکێک هەیە تا ساڵی 2016 بە دڵنیایەوە ئێستا ژمارەکە گەیشتۆتە نزیکی (40 هەزار) کەس چونکە ژمارەی دانیشتوانی عێراق (41 ملیۆن) کەسی تێپەڕاندوە، ئەمەش لە گەڵ ڕێنمایە جیهانیەکاندا ناگونجێت.  لە ئەنجامی نەبوونی ستراتیج بۆ بانکی چالاک و ووردەکاری پلانی ساڵانە، بە پێی یاسای ژمارە 26ی بانک، ئەمەش پڕ بەوە نیە کە بتوانێت ئەو داواکاریانەی ئابوری عێراق و ئابوری بازاڕ پڕ بکاتەوە، بە پێی کارکردنی یاسای ژمارە 27 دەبێت هەر بانكیک زیاتر لە 50 خزمەتگوزاری پێشکەشبکات، بەڵام بانکەکانی عێراق تەنها (20) خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن، ئەمەش لە ئەنجامی نەبوون و لاوازی تەکنلۆژیای بانکی، بۆ نموونە (Home Banking Services) واتە ئەو خزمەتگوزاریانەی کە دەتوانرێت لە ماڵەوە هاوبەشەکانیان خۆیان جیبەجێی بکەن، وە ک چۆن پارەی پسوڵەی (ئاو، کارەبا و غاز) دەدرێت.  بانکی ناوەندی عێراق بەم شێوانە خستنە ڕووی پارەی پێناسەکردوە 1.     پارەی دەرچوو، واتە ئەو پارەیەی بانکی ناوەندی چاپی دەکات لای جەماوەر و لەسندوقەکانی بانکەکاندایە. 2.    پارەی یەدەک. بڕی پارەی چاپکراوە لەگەڵ راسپارەدەکانی بانکە بازرگانیەکان بە دیناری عێراقی لە سندوقی بانکی ناوەندیدایە. 3.    خستنە ڕووی بەرتەسکی پارە M1، ئەو بڕە پارەیە کە بەدەستی خەڵکی ووڵاتەکەوەیە، هەروەها ڕاسپاردەی دراوی بیانی، دراوی ناوخۆ، کە لە لایەن کەرتی تایبەتەوە هەیە، لەگەڵ ئەو دەزگا دارایانەی کە سەر بە حکومەت نین. 4.    بڕی خسنە رووی پارەی (M1) گەیشتۆتە (45 ملیار و 30 ملیۆن) دیناری عێراقی. 5.     خستنە ڕووی فراوانی پارە M2، بریتیە لە خسستنەڕووی بەرتەسکی پارە لەگەڵ هاوشێوەی پارە واتە ئەو سپاردانەی کە (نەگۆڕن و جێگیرن) وەک سپاردەی (رسوم و دڵنیای). 6.    خستنە ڕووی (M2) لە عێراقدا گە یشتۆتە(157 ملیار و 418 ملیۆن) دیناری عێراقی. 7.     بڕی پارەی MO)) لە عیراقدا (129 ملیار و 339 ملیۆن) دیناری عێراقیە.  عێراق پێویستی بە چ جۆرە بانکێکە عێراق پێویستی بە بانکی وەبەرهێنانی بیانی گەورەی پڕسەرمایە هەیە، کە تەنها کارەکەی وەبەر‌هێنان بێت بە پلەی یەکەم بۆ ئەوەی پشتیوانی لە وەبەر‌هێنان بکات لە عێراقدا و کارئاسانی بۆ وەبەرهێنەری بیانی بکات لە رێگای ئەو خزمەتگوزاریانە کە بانکەکە پێشکەشی دەکات، چونکە بانکەکانی عێراق سەرماییەی گەورەیان نیەو هەروەها ڕێژەی سوودی بانکی لە عێراقدا بەرزەو زۆر جار (12%)ەو بەرزییەکەی گەیشتۆتە (20%) ئەم ڕێژەیە زۆر زۆرە بۆ کەسێک بیەوێت وەبەرهێنان و بازرگانی بکات، ئەمەش وا دەکات کە خاوەنکارەکان نەتوانن قەرزی گەورە بکەن، بۆ (کورت، مامناوەند و درێژخایەن) ببێتە هۆی پاشەکشەی وەبەر‌هێنان.  لەبەرئەوەی بانکەکانی عێراق لە ڕووی سیستمەوە لە دواوەن بە بەراورد بە بانکە پێشکەوتوەکانی جیهان، بۆیە کارەکان جێبەجیناکرێن وەک بانکە پێشکەتوە پڕخزمەتگوزاریەکان خێرانین.  ئەمە لەکاتێکدایە بانکی بیانی بە رێژەی سوودی بانکی نزمتر قەرزدەدات بە بیزنسەکان، کە لە ئیستا ریژەی سوودی بانکی نزیکە لە سفرەوە لە ئەمریکاو ئەوروپادا هەتا پێش شەڕی ئۆکرانیاو ڕووسیا، ئەو بانکانە دۆلار قەرز دەکەن لە ئەمریکا زۆر دەگمەنە رێژەی سوودی بانکی لە ئەمریکاو ئەوروپادا بگاتە رێژەی سوودی بانکی لە عێراق، بۆیە زۆر پێویستە هاتنی بانکی بیانی بەسەرمایەی گەورەو خزمەتگوزاری پێشکەوتووە بۆ عێراق. حکومەتی عێراق پێویستە ئەو دۆخە بگونجێنیت بۆ هێنانی بانکە گەورە پڕ سەرمایەکان، تا بتوانێت بەشداری بکات لە گەشەی ئابوری ووڵات.    بانکەکانی عێراق چۆن کاردەکەن  زۆربەی بانکەکانی عێراق کارەکانیان سنوردارە، وەک پاشەکەوتکردنی پارەی پاشەکەوتکەران و فرۆشتنی پارەی بیانی، دەرکردنی نامەی گەرەنتی (Letter of Credit)، بۆیە ئەم بانکانەی عێراق لە بەر ئەوەی سەرمایەی گەورەیان نیە، نەیانتوانیوە خواستی وەبەرهێنەران پڕ بکەنەوە، لەبەر نەبوونی وەبەرهێنان وەک پێویست لە کەرتەکانی تری ئابوریدا بێجگە لە کەرتی ووزە زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە بۆ گەشەنەکردنی ئابوریەکەی. "موفەق حسن محمد" کە شارەزای بانکیە، کۆمەڵی هۆکاری داناوە بۆ شکستی سیستەمی بانکی لە عێراقدا دەڵیت؛ "لاوازی ڕێنمایەکان و سەرلێشواندن لە رێنمایەکاندا و زۆری ڕێنمای کە دەردەچن لە بانکی ناوەندی، بەڵام دوای چەند ڕۆژێک یان ئاسانتری دەکەن یان ڕێنمایەکە لادەبەن"، ئەمەش نیشانەی نا پڕۆفیشناڵی و دنیا نەبینیە و کاریگەری تەواوی هەبوە لەسەر چالاکیە بازرگانیەکان، هەروەها جدینین لە کارکردندا، سەرپەرشتیارانی بانکەکان لەگەڵ گەشەی بانکی ناوەندی و بانکەکانی جیهاندا نین زۆر لەدواوەن. و کۆنتڕۆڵ نەکردنی بانکەکان و نەبوونی یاساکانی بانکی بۆ کۆمپانیا هاوبەشەکان تا بتوانیت چاودێری ووردی بەرپرسەکانی بانکەکان بکات، یاساکان زۆرن و کۆنن، زۆربەی بەڕێوەبەرانی بانکەکان و ئەندامانی بۆردی بانکەکان خەڵکانێکن کە نەشارەزان لە بواری بانکیدا وەنەیان خوێندوە لەو بوارەدا، بەهۆی سامانەکەیانەوە کە لەماوەیەکی کەمدا دروستیانکردوە بۆ ئەوەی گومان لەسەر سەرچاوە دارایەکەیان نەکرێت، یان بانکیان دامەزراندوە یان بوون بە ئەندامی بۆردی بانکەکان. ئابوریناسی عێراقی "ئەحمەد ئەلوبراها" دەڵێت؛ "حکومەت ناتوانێت یاساکان بسەپێنێت، بانکی ناوەندیش ناتوانێیت یاساکان بسەپێنێت بەسەر بانکەکاندا".   پڕۆسەی دروستکردنی پارە لەلایەن بانکەکانەوە   زۆربەی ئەو پارەیەی کە لە ئابوریدا دەسوڕیتەوە کە (97%) ئەو پارەیەی کە لە لایەن بانکی ناوەندیەوە خراوەتە ناو بازاڕەوە. (3%)ی ئەو پارەیە کە دەسوڕێتەوە لە ئەنجامی پاشەکەوتی پاشەکەوتکەرانەوەیە.  ئەو پارەیەی کە لە گیرفانی هاوڵاتیدایە ئەوە ئەو پارەیە کە بانکی ناوەندی ووڵات چاپیکردوە، واتە ئەوە ئەو پارەیە نیە کە بانک دروستیکردوە.  ئەو پارەیەی کە بانک دروستیدەکات ئەو پارەیە نیە کە لۆگۆی بانکی ناوەندی پێوەیە تەنها پاشەکەوتە، کە بە ژمارەی ئەلەکترۆنیە دەردەکەوێت لە کاتی بەکارهێنانی مەکینەی پارەدەر‌‌هێناندا، Cash Machine.  ئەم ژمارەیە کە لەسەر مەکینەکەدا دەبینرێت تەنها بەرپرسیاریەتیە (Liability) بەڵام لە هەمانکاتدا دەتوانرێت بە هۆی کارتەوە بەکاریبهێنیت یان بە (ئۆن لاین) ئەو پارەیە خەرج بکرێت یان ڕابکێشرێت،  کاتێک کە فەرمانبەرێک لە بانکێکدا دانیشتووە چاوەڕێی ئەوەیە کەسێک یان بیزنسێک بێت پارەکەی پاشەکەوت بکات بۆ ئەوەی لە ڕێگای ئەو پاشەکەوتەوە پارە دروستبکەن، بانکەکان پارە دروست دەکەن لە ئەنجامی ئەم پڕۆسەیەوە کە پێدەوترێت Fraction banking Reserves لە ئەنجامی ئەم پڕۆسەیەدا Sheets Balance  بانکەکان گەورەدەبن و Fund دەچێتە سەر حسابی ئەو هاوبەشەی بانکەکە، هەندێک جار کە بانکەکان گەشبین دەبن، دەزانن ئابوری بەرەو گەشەکردن دەڕوات، تەنانەت چاوەڕێی پاشەکەوت ناکەن خۆیان پارە دروست دەکەن وەک چۆن دەوترێت لە هەوادا واتە (On the thin air) ئەو کاتە بانک دەست دەکات بەقەرزدانی پارە.  مێرڤین کینگ (Mervin king) پارێزگاری بانکی ناوەندی بەرتیانیا لە ساڵی 2003-2013 لە کۆنفراسێکدا کە قسەی دەکرد بۆ پیاوانی خاوەنکارو بازرگانەکان ووتی؛ "لە کاتیکدا کە بانک قەرزەکانی درێژ دەکاتەوە بۆ بەشداربوەکانیان، ئەوەیە کە کریدیت دەخرێتە سەر حسابە بانکیەکانیان".   بەو شێوەیەی کە بانکەکان پارەیان دروستکردوە، بانکەکان ڕیژەی پارەیان بە (11.5%) لە ماوەی (40) ساڵی رابردوودا دروستکردوە، پارێزگاری بانکی ناوەندی بەرتیانیا ووتی؛ "بەڵام دیوەکەی تری ئەم پارە دروستکردنە ئەوەیە، بۆ هەموو (قەرزێک کە دەدرێت کەسێک قەرزار دەبێت)، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی کە قەرزەکانی سەر خەڵک بەتەواوی کەڵەکەبن، چونکە ئەم پارەیە لە پاشەکەوتی پاشەکەوتکراوانەوە قەرزکراوە".  لە کۆتایدا باری قەرزەکان قورس دەبێت ئەمەش دەبێتە هۆی نەدانەوەی قەرزەکان و دواتر بانکەکان ناتوانن قەرزبدەن و دەبێتە هۆی دروستبوونی قەیرانی دارایی.   لەسیستەمی کریدتدا لە کاتێکدا کە هەموو پارە دانێک حەواڵە دەکرێت لە رێگای Bank Book وە، واتە بانک دەتوانێت هەرچەندە پارەی بوێت بۆ ئەوەی بەقەرز بدات و دروستی بکات لە هەر چرکەیەکدا کە بیەوێت بەڕێژەی ئەو سوودەی کە دەیەوێت، ژمارەی ئەو قەرزانەی کە فەرمانبەرانی بانک دەیدەن وەک لاستیک وایە، بانکەکان توانای کڕینی گەورەیان هەیە و توانای قەرزدانی گەورەشیان هەیە.   پارە بەم شیوەیە دروستدەکرێت  بانک پارە وەدەگرێت لە بەشداربوەکانی بە ناوی پاشەکەوتەوە، بانک ئەگەر هەموو پارەی پا شەکەوتکراو پاشەکەوتبکات ئەو کاتە ناتوانرێت، پڕۆسەی قەرزدان دروستبکرێت و بانکە کە ناتوانێت پارە پەیدا بکات، لە جیاتی ئەوە پارەی پاشەکەوتکراوان بەکاردەهێنیت و بە شی هەرە زۆری پارەکە بەکار دەهێنیت دەیدات بەخەڵک کە پێویستیان بە پارەیە، بۆ ڕایکردنی کارەکانی ڕۆژانەیان، بانک تەنها بەشێکی پارەکە پاشەکەوت دەکات چونکە ڕۆژانە خەڵک و بیزنسەکان دەچن بۆ بانک تا بەشێک پارەی پێویست دەربهێنن. ئەگەر بێت و بانک پارەی تیانەبێت ئەوا بانکەکە نەتوانێ لەکاتی خۆیدا پارەی خەڵک بداتەوە واتە بانکەکە (Default) کردوە، ئەوا خەڵک بە پەلە کۆدەبنەوە، داوای پارەکانیان دەکەن لە بانک دەیانەوێت پارەکەیان دەربهێنن. ئەمەش واتای خراپ بەڕێوەبردنی بانکەکەیە.   هەموو ووڵاتێک یاسایەکی هەیە کە لە بانکی ناوەەندیەوە دەردەچێت کە دەبێت بانکەکان ((Required Reserves) بە یەدەکی داواکراو پابەندبن. بۆ یەدەکی داواکراو زۆربەی کات بە ڕێژەی (10%) لە پارەی پاشەکەوتکراوان. کە ئەمە کەمترین بڕی پارە پاشەکەوتکراوەکەیە، کە بە یاسا سەپێنراوە، بانکی ناوەندی دەتوانێت بەرزی بکاتەوە بۆ (20%) بۆ نمونە ئەگەر هاوبەشێکی بانک بڕوات (100) دۆلار پاشەکەوت بکات لە بانکدا ئەوا بانک بە پێی یاسا بۆ نمونە ئەگەر بڕی یەدەکی داواکراو بڕی (10%) ئەوا رێژەی پاشەکەوتەکە (Reserve Ratio) دەبێت (10) دۆلار بێت، (90) دۆلار دەدرێت بە قەرز لەو پاشەکەوتە. ئەو (90) دۆلارە کە خەرجدەکرێت جارێکی تر دەچیتەوە بانک وەک پاشەکەوت دادانرێتەوە لێرەدا جارێکی تر بانک بڕی (9) دۆلار پاشەکەوت دەکات لەم پارەیە واتە (81) دۆلاری تر دەدرێتەوە بە قەرزیکی تر پیدەوتریت (Money Supply) ئەم پڕۆسەیە بەردەوام دەبێت لە قەرزدان، ئەو پڕۆسەیە پێدەوترێت پارە (چەند جارە) کردن.  بەڵام کاتێک کە هاووڵاتیان پارە لە گیرفانیاندایە، ئەوە ئەو پارەیەیە کە بە لۆگۆی بانکی ناوەندیەوەیە و پارەی چاپکراوی بانکی ناوەندیە،  پارە چەند جارە دەکرێت بە پێی ئەم هاوکێشەیەی خوارەوە؛  رێژەی یەدەکی  Money Multiplier = 1/ Reserves Ratio Money Multiplier= 1/0.1=10 (پارە چەند جارکردن) لەبەرئەوەی 90 دۆلار بە کارهاتوە بۆ قەرز،کەواتە؛  پارەی دروستکراو = 10X90= 900 دۆلار  کەواتە لەو (100) دۆلارەی پاشەکەوتکرا، بڕی (900) دۆلار دروستکراوە. بەم شێوەیە بانکەکان پارە دروستدەکەن لە ئابوریدا، خستنە ڕووی پارە زیاد دەکرێت.   کەواتە بۆ چی خستنە ڕووی پارە کەمە لە عێراقدا  1.    لەبەر نەبوونی حسابی بانکی لەلایەن هاوڵاتیانەوەو نەبوونی بانکی زۆر لە عیراقدا، بۆیە هەمیشە خستنە ڕووی پارە کەمە، چونکە وەک دەرکەوت بانکەکان چۆن دەتوانن پارە دروستبکەن لە ئەنجامی پارەی پاشەکەوتکەرانەوە. 2.     بوونی قەیرانی دارایی و کێشە ناوخۆیەکان وایانکردوە، کە خەڵک نەتوانێت پارە پاشەکەوت بکات ئەمەش یارمەتی دروستنەکردنی پارە دەدات.  3.    تا ئێستا سیستمی کاش پەیڕەو دەکرێت لە عیراقدا، ئەمەش وایکردوە خەڵک لە بانک دوور بکەوێتەوە زیاتر پیویستیان بە بانک نەبێت. 4.     حکومەتی عێراق زۆر بە پێویستی نەزانیوە سیستەمی بانکی پەرەپێبدات، بۆ ئەوەی ڕێگا لە گەندەڵی نەگیرێت، بە هۆی نەبوونی سیستمی بانکی پێشکەوتوە زیانی زۆری گەیاندوە، بەوەی کە نەتوانرێت باج کۆبکرێتەوە لە کۆمپانیاکان، چونکە چاودێری وورد نەبوە لەسەر حسابی کۆمپانیا بازرگانیەکان، هەروەها پارەیەکی زۆر لە ڕێگای حەواڵەوە نێردراوەتە دەرەوە ی ووڵات. لەبەر چاودێری نەکردنی بانکەکان وەک پێویست لە ڕێگەی بانکی ناوەندییەوە، پارەیەکی زۆر براوەتە دەرەوەی ووڵات کە مەزندە دەکرێت بە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار کە پارەی سیاسیەکانی عێراق و کوردستانە، لەزۆر بۆنەدا، ئەمە دووبارە کراوەتەوە کە لەلایەن بەرپرسە گەورەکانی عێراقەوە ئاماژەی پێدراوە. ئەمەش گەندەڵیەکی لە ڕادە بەدەرە، بۆیە عێراق کەوتۆتە ئەم دۆخەوە، ئەگەر بێت و بەشێکی کەم لەم 100 ملیار دۆلارە پاشەکەوتبکرایە لە بانکەکانی عێراقدا، ئەوا نزیکەی 10 ئەوەندە خستنەڕووی پارە زیاتر دەبوو لە عێراقدا، دەبووە زیادکردنی بەکاربردن و وەبەر‌هێنان و یارمەتی سووڕی ئابوری دەدا، عێڕاق تووشی پاشەکشەی ئابوری نەدەبوو لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا و دەتوانرا ئابوری فرە سەرچاوە بکرێت و رێژەی بەتاڵە زیادی نەدەکرد بۆ ڕێژەی (25%) بە پێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانای عێراق، ئاسایشی عێراق زۆر باشتر دەبوو، خەڵک نەدەچوە پاڵ گروپە تێرۆرتیستەکان، ئەمەش دەبووە هۆی ئەوەی نەخستنەڕووی پارە کەم نەبێتەوە، گەشەی ئابوری عێراق پاشەکشەی گەورەی نەدەکرد لە لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا.   هەڵەکانی بانک چین  کاتێک بانکەکان قەرزی خراپ دەدەن و کردیتی زۆر دەدەن بە هاوبەشەکانیان ئەمەش زۆر جار لە توانای هاوبەشەکانیان زیاترە بۆ دانەوەی قەرزەکە و بەمەش دەوترێت قەرزی خراپ (Bad Loan)، بۆیە بانکەکان زۆر جار ووردنین لە قەرز پێدان و چاوپۆشی دەکەن، لە هەندێ مەرجی قەرزدان. ئەمەش زۆر جار کێشە دروستدەکەن بۆ بانکەکان. دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە قازانجی بانکەکان، ئەمەش کاتێک ڕوودەدات کە بەتایبەتی قەرزدانیان زۆر زیاتر لە وەرگرتنی پاشەکەوتەکانیان (Deposits) کە بەقەرزی خراپ دادەنرێت و دەبێتە هۆی کەمدەکردنەوەی داهاتیان و زیانی گەورە بە بانکەکە دەگەیەنێت، هەندێ جار دەبێتە هۆی مایەپووچ بوونی بانکەکە، یان حكومەت بە ناچاری دێتە ناو پڕۆسەکەوە بۆ ئەوەی پارەی پاشەکەوتکراون زیانیان پێنەگات، بانکەکان زۆر جار زیانی گەورەیان پێدەگات لەکاتی قەیرانی دارایدا، بەتایبەتی لەکاتی دابەزینی نرخی خانووبەرەدا.  بانک بۆ چی تووشی قەیران دەبێت؟  زۆربەی جار بانکەکان تووشی قەیران دەبن بەهۆی نەبوونی بەردەوامی پۆڵیسی ماکڕۆ ئیکۆنۆمی واتە پۆڵیسی (ڕێژەی سوود و هەڵئاوسان  و ڕێژەی بەتاڵە و تێكرای گەشەی بەرهەمی نیشتمانی) و کورتهێنانی گەورە لە حسابی بانکدا، قەرزدان و کریدتی زۆر بە خەڵک، نەبوونی باڵانسی بەهێزی بانک، یان سەرمایە گوزاریەکی زۆر لەشتێکدا کراوە (Large Capital Inflows) ئەمەش بە هۆی پۆڵیسی سیاسی و ئابورییەوە، وەک بانکی ((Subprime لە ئەمریکدا کەسەرمایە گوزاری زۆری کردبوو لە کەرتی خانووبەرەدا لە ئەمریکادا، بەمەش قەیرانی بانکی دروستبوو و بە دروستبوونی قەیرانی بانکی ئەو کاتە ووڵات بەتەواوی تووشی قەیرانی دارایی دەبێت و دەبێتە هۆی دروستکردنی قەیرانی ئابوری ئەوە بوو کە لە کۆتایی ساڵێ 2008 وە  ڕووویدا لە ئەمریکاو دوای ئەوروپای گرتەوە. دەرئەنجام  بەهۆی ئەو کێشانەی سەرەوە دەرکەوتوە خستنە ڕووی پارە کەمە لە عێراقدا و زۆر جار خەڵکی عێراق لە و کاتانەی کە پێویستیان بە پارەیە پەنا دەبات بۆ قەرزکردن لە یەکێک لە ئەندامەکانی خێزانەکەی، یان خزمێکی یان هاورێیەکی ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەو مرۆڤە هەست بەلاوازی دەرونی بکات، لە بەر چاوی قەرزدەرەکە، یان هەندی جار کێشەی کۆمەڵایەتی لێدەبێتەوە، لە ئەنجامی پابەندنەبوونی قەرزکەرەکە بە کاتی دیاریکراوە کە بڕیارە قەرزەکەی بداتەوە، بۆیە دەبێتە هۆی دروستبوونی ناخۆشی لە نێوانیاندا، بەڵام چارەسەری ئەم کێشانە ئەوەیە کە حکومەت دەستبکات بەم هەنگاوانەی خوارەوە. 1.    ڕێگا ئاسانکردن بۆ کردنەوەی بانک، بەو ڕێژەیەی پێویستی هاوڵاتیان پڕدەکاتەوە، تا هاوڵاتیان بتوانن هەژماری بانکی بکەنەوە، بانکەکان رێکبخرێن لە بانکی ناوەندیەوە دەسەڵاتی تەوای هەبێت بۆ لێپێچینەوە لە گەڵیاندا لەکاتی سەرپێچیکردندا، داوا لە هاوڵاتیان بکرێت بۆ کردنەوەی هەژماری بانکی و پارەکانیان پاشەکەوت بکەن لە بانکەکاندا.  2.     بانکی ناوەندی بڕیاردەری رێژەی سوودی بانکی بێت. دەسەڵاتی ئازادکردنی ڕیژەکە لاببرێت. بڕیاری ڕیژەی سوودی تەنها لە دەستی بانکی ناوەندیدا بێت. ئەو رێژەیەش لەگەڵ سوڕی ئابوریدا گۆڕانکاری پێوە دەکرێت، بانکە بازرگانیەکان پابەندبکرێن بەو بڕیارەوە. دیارە بانکە بازرگانیاکان خۆیان بڕێک سوودی زیاتر دەخەنەسەر ڕێژەکەی بانکی ناوەندی تا قازانج بکەن چونکە بانکەکان بۆ قەرزکردن پەنا دەبەنە بەر بانکی ناوەندی ووڵاتەکەیان.  3.    بە ئەلیکترۆنی کردنی حکومەت و هاوڵاتی و وەزارەتەکان و کۆمپانیاکانی بازرگانی بۆ ئەوەی کار ئاسانی بکرێت بۆ پێدانی (باج، رسومات و گومرک) و خزمەتگوزاریەکانی تر، تا حکومەت زووتر داهاتەکەی کۆبکاتەوە، ئەمەش رێگە دەگرێت لە بردنە دەرەوەی پارە لە ووڵاتداو دەبێتە هۆی کەمبونەوەی گەندەڵی. ئەگەر بێتوو ئەو هەنگاوانەی سەرەوە لە لایەن حکومەتەوە جێبەجیدەکرێت، دەبێتە هۆی ئەوەی خستنە ڕووی پارە زیاتر بێت و یارمەتی ڕێگەگرتن لە بردنە دەروەی پارە دەگرێت بۆ دەرەوەی ووڵات. چونکە هەر پارەیەک ببرێتە دەرەوە دەتوانرێت بە ئاسانی شوێن پێی ئەو پارەیە هەڵبگیرێت، کێ ناردەیەتیە دەرەوە و بۆ كی پارەکە نێردراوە.  بۆیە  ئەم  دۆخەی کە لە ئیستادا ئەخولقێت لە عیراقدا لە ئەنجامی کەمتەرخەمی بانکی ناوەندی عێراقەوەیە ،    سەرچاوەکان 1.    HOW BANKS CREATE MONEY; https://positivemoney.org/how-money-%20works/how-banks-%20create-money/ 2.    The reality of the banking system in Iraq; https://rawabetcenter.com/en/?p=1434 3.    Banking crisis; https://www.worldbank.org/en/publication/gfdr/gfdr-2016/background/banking-crisis#:~:text=Among%20the%20many%20causes%20of,variety%20of%20https:// 4.    Impact banking can this generation of leaders change banking for good; www.euromoney.com/article/b19y3bjz4pvygj/impact-banking-can-this-generation-of-leaders-change-banking-for-good 5.    Iraq Money Supply M0; https://tradingeconomics.com/iraq/money-supply-m0 6.    Iraq Interest Rate; https://tradingeconomics.com/iraq/interest-rate

(درەو):  سەرۆك وەزیرانی عێراق باس لە هەوڵەكانی دەكات بۆ دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە هێشتا لە عێراقدا بوونی نییە‌و وا تەماشا دەكرێت كێشەی نەوت‌و بودجە لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندیدا چارەسەر بكات.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاند، یاسای بودجە پشكدار دەبێت لە چارەسەركردنی بەشی زۆری پرسی حەواڵەی دارایی بەگوێرەی دەستور.  لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ گروپی كەناڵەكانی فرانس 24، سودانی دەڵێ" گرنگترین هەنگاو هەڵدەگرین بۆ دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز، ئەم یاسایە پەیوەندی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و پارێزگا بەرهەمهێنەكانی نەوت رێكدەخات". لەبارەی بوونی هێزە بیانییەكانیشەوە لەناو خاكی عێراقدا، لەم چاوپێكەوتنەدا سودانی هەندێك گۆڕانكاری لە لێدوانەكەی پێشوویدا كردووە كە ناڕەزایەتی لایەنە هاوپەیمانەكانی ئێرانی لێكەوتەوە، سودانی ئاماژەی بەوەكردووە" عێراق پێویستی بە هێزی شەڕكەری بیانی نییە، بەڵكو پێویستی بە هاوكاریی هەیە لەگەڵ هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا یاخود وڵاتانی دەرەوەی هاوپەیمانێتییەكە لە بواری روبەڕووبونەوەی تیرۆرو گرەنتیكردنی سەقامگیری‌و ئاسایش.  سودانی وتویەتی" بوونی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە عێراق لەسەر داوای حكومەتی پێشووی عێراق بووە‌و ملكەچە بۆ دیالۆگیی پیشەیی بەگوێرەی رێككەوتنێكی سیاسی كە لایەنە ئەمنییە فەرمییەكان دیاری دەكەن سەبارەت بە پرسی مانەوەی راوێژكاران‌و دیاركردنی ژمارە‌و شوێنی مانەوەیان، هەروەها هاوكاری لە بواری راهێنان‌و ئاڵوگۆڕی زانیاریی".  سودانی باسلەوە دەكات، پێویستیان بە شێوازێكی نوێی پەیوەندی هەیە لەگەڵ هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی، كە لەسەر بنەمای هاوكاری‌و كاری هاوبەش بێت لەگەڵ گەرەنتیكردنی سەروەری عێراق بەسەر خاك‌و ئاو و ئاسمانەكەیدا، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق پێداچوونەوە دەكات بەمەبەستی دیاریكردنی چوارچێوەی پەیوەندییەكە بەگوێرەی ئەو بنەمایانە.  "لە رۆژی یەكەمەوە كە دەستبەكاربووین، تامەزۆر بووین بۆئەوەی رۆڵی لێكنزیككردنەوەی نێوان كۆماری ئیسلامی ئێران‌و سعودیە‌و وڵاتانی تری عەرەب ببینین، بۆ درێژەپێدانی لێكنزیكبوونەوەو لێكتێگەیشتن تا دەگاتە ئاسایش‌و كەمكردنەوەی گرژییەكان لەناوچەكە، ئێران‌و سعودیە دڵنیاییان پێداوین‌و ئێمەش بەردەوامین لە هەوڵەكانمان، سوربونێك لە هەردوولاوە هەیە بۆ دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەكانیان بە سەرپەرەشتی عێراق‌و بەمزوانە بەشداردەبین لە بەدیهێنانی ئەو دیدارە لە بەغداد". لەبارەی قەیرانی نرخی دراو، سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێ" بەهۆی ئەم هەڵبەرزو دابەرزەی نرخی دراوەوە بەرزبوونەوە لە نرخدا روویداوە، بەڵام بەگشتی لە 2003وە تائێستا، دارایمان لە باشترین دۆخدایە، داهاتی بەردەوامی نەوت‌و كۆگای خۆراكمان هەیە.  "رێوشوێن‌و بڕیاری گرنگمان هەیە كە دەبێتەهۆی بەدیهێنانی چاكسازی ئابوری لە سیستمی دارایی‌و بانكییدا، كە بەدرێژایی ساڵانی رابردوو لەرێگەی پەنجەرەی فرۆشتنی دراوەوە بازرگانی شێواندووە.. پێشتر فرۆشتنی دۆلار لە رۆژێكدا دەگەیشتە 300 ملیۆن دۆلار، لە بازرگانییەكی نایاسایدا، پارەكە لەژێر ناونیشانی ئاودیوكردن‌و شتنەوەی پارەدا دەرۆیشتە دەرەوە".  سودانی ئاشكرایكرد" بە سەرۆكایەتی وەزیرەی دەرەوە‌و گروپێك لە كەسانی پشپۆڕ، وەفدێكی عێراقی دەچێتە واشنتۆن، لەگەڵ خۆیدا چەند دۆسیەیەك دەبات، یەكێك لە دۆسیەكان لەگەڵ بانكی فیدراڵی ئەمریكا‌و وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا تاوتوێ دەكرێت، بۆ بۆ راوەستانە لەسەر لێكەوتەكانی جێبەجێكردنی ئەو پێوەرانەی وەزارەتی خەزانەی ئەمریكا دایناوە، بەجۆرێك گرەنتی ئامانجەكە بكرێت لە هەردوولاوە".     

(درەو): دوای (١٠٠) رۆژ ناکۆکی و کشانەوەی قوباد تاڵەبانی لە کۆبونەوەکانی ئەنجومەنی وەزیران، وەفدێکی پارتی گەیشتە سلێمانی بۆ کۆبونەوە لەگەڵ یەکێتیی. وەفدی پارتی پێکھاتوون لە (جەعفەر ئێمنیکی، مەحمود محەمەد، ھێمن ھەورامی، عەلی حوسێن، پشتیوان سادق، ئومێد سەباح). وەفدی یەکێتیش پێکھاتووە لە (قوباد تاڵەبانی، دەرباز کۆسرەت رەسوڵ، ئاسۆ مامەند، دارا رەشید، ئەمین بابە شێخ، میران محه‌مه‌د). پارتی و یەکێتی دوو پێکھێنەری سەرەکی کابینەی نۆیەمی حکومەتی ھەرێمی کورستانن، ئەم کابینەیە لە تەموزی ٢٠١٩ دەستبەکاربوو، ھەر لەسەرەتای کابینەکەوە ناکۆکی لەنێوان دوو پێکھێنەرە سەرەکییەکە سەریھەڵدا، یەکێتی حکومەتی تۆمەتبار دەکرد بەوەی لەڕووی خزمەتگوزارییەوە سلێمانی پشتگوێ خستووە، پارتیش یەکێتیی تۆماتبار دەکرد بەوەی وەکو پێویست داھاتەکانی سنوری سلێمانی ناگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی حکومەت، لە ئەنجامی ئەم کێشمەکێشەدا، مەسرور بارزانی پرۆژەی یەکێتیی بۆ پێدانی لامەرکەزیەتی دارایی و کارگێڕیی بە پارێزگای سلێمانی، پەسەند کرد، بەڵام ئەم لامەرکەزیەتە ناکۆکییەکانی چارەسەر نەکرد، یەکێتیی گلەیی ھەبوو لەوەی داھاتەکانی سنوری سلێمانی کەمن و بەشی دابینکردنی موچەو پرۆژەکان ناکەن. بەم دۆخە ناکۆکەوە پارتی و یەکێتی لە حکومەت بەردەوامبوون، رۆژی ٧ی ئۆکتۆبەر ئۆتۆمبیلی ئەفسەرێکی پێشووی دەزگای زانیاریی (عەقید ھاوکار جاف) تەقییەوەو ئەفسەرەکە گیانی لەدەستدا، ئەمە بوو بە سەرەتایەک بۆ ئەوەی کێشەکانی نێوان پارتی و یەکێتی لە رەھەندی سیاسی و ئابورییەوە بگوازێتەوە بۆ رەھەندێکی ئەمنیی، پارتی بەرپرسی دەزگای دژەتیرۆری یەکێتی و ژمارەیەک لە ئەفسەرەکانی ئەو دەزگایەی تۆمەتبار کرد بەوەی لە پشت تەقینەوەکەوە بوون، یەکێتیی ئەمە رەتدەکاتەوە. لەدوای تەقینەوەکەی ھەولێرو بڵاوکردنەوەی دانپیدانانی چەند ئەفسەرێکی دەزگای دژەتیرۆری یەکێتیی، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆک وەزیران کۆبونەوەکانی ئەنجومەنی وەزیرانی بایکۆتکردووە، بەمدواییەش وەزیرەکانی یەکێتیی لە گروپی واتساپی ئەنجومەنی وەزیران کشانەوە. ئێستا ھەردوو حزبەکە ناکۆکییەکانی خۆیان گواستوەتەوە بۆ بەغدادو لەوێ لەبارەی چۆنیەتی داڕشتنی بودجەی ٢٠٢٣ی عێراق و نوسینەوەی یاسای نەوت و غازی فیدراڵ ناکۆکن. پارتی؛ یەکێتیی تۆمەتبار دەکات بەوەی لە پشت ئەو بڕیارەوە بووە کە چوارشەممەی رابردوو دادگای فیدراڵی عێراق دەریکرد بۆ راگرتنی ناردنی پارە لە بەغدادەوە بۆ حکومەتی ھەرێم، یەکێتیش ھێشتا بێدەنگەو ھیچ راگەیەندراوێکی فەرمیی لەبارەی بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی دەرنەکردووە. یەکێتیی ئێستا لەھەوڵی ئەوەدایە لەڕێگەی بەغدادەوەو لە بودجەدا مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ پارێزگای سلێمانیدا بکرێت، مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتیش لە بەغداد بە بەرپرسانی عێراقی وتووە" کێشەی یەکێتیی کێشەیەکی ئەمنی و ویاساییەو پەیوەندی بە کەیسی ھاوکار جافەوە ھەیە". بەمدواییە مەسرور بارزانی لە وتارێکدا وتی" داوایان لێدەکرێت کەیسی ھاوکار جاف دابخەن". پارتی و یەکێتیی بەم کێشانەوە چوونە ناو کۆبونەوەکەی ئەمڕۆ، کۆبونەوەکە ھاوکاتە لەگەڵ دەرچوونی بڕیاری دادگای پاریس لەبارەی کەیسی ھەناردەی نەوتی کوردستان بۆ تورکیا، کەیسێک پێشبینی دەکرێت ھەناردەی نەوتی ھەرێم توشی کێشەی گەورە بکات". له‌پاڵ ئه‌مانه‌دا، ئێستا ده‌رگای گفتوگۆ كراوه‌ته‌وه‌ له‌باره‌ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان له‌مساڵدا، پارتی و یه‌كێتیی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن به‌تایبه‌تیش  ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ كورسی كۆتاكان، ناكۆكن.