(درەو): "لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجەی عێراق، گرفتی دواكەوتنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نامێنێت و فاكتەرێك دەبێت بۆ سەقامگیری بەهای دینار لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان، ئاماژەكان بۆ دروستبوونی سەقامگیری سیاسییی دەچن لە عێراقدا و لە ئەنجامدا سەقامگیری ئابووری لێدەكەوێتەوە" ئەمە وتەی د. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی داراییە لە پەرلەمانی عێراقە. د. نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق كە پسپۆڕی دارایی و ئابوری لە لێداونێكی تایبەتدا بۆ (درەو) باس لە كاریگەرییەكانی جێبەجێكردنی یاسای بودجە دەكات لەسەر بازاڕو موچەو دۆخی ژیانی هاوڵاتیان. سەبارەت بە كاتی جێبەجێكردنی بودجە رایگەیاند د. نەرمین مەعروف دەڵیت: دوای پەسەندكردنی بودجە لە لایەن سەرۆك كۆماری عێراقەوە لە رۆژنامەی وەقائعی عێراقی بڵاودەكرێتەوە و دواتر وەزارەتی دارایی رێنمایی بۆ جێبەجێكردنی دەردەكات و دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. بە پێی وتەی د. نەرمین مەعروف  جێبەجێكردنی یاسای بودجە گرفتی موچەی موچەخۆرانی هەرێم چارەسەر دەكات " لەگەڵ جێبەجێكردنی بودجەدا گرفتی دواكەوتنی مووچەی موچەخۆرانی هەرێم نامێنێت، سەرەڕای مووچە پێویستە شایستە داراییەكانی تری هەرێم پاكتاو بكرێت بدرێت بە هەرێم،لە سەرەتای ساڵی 2023 تا 25 ی ئازاری ئەمساڵ دەبێت حكومەتی هەرێم (50٪) داهاتی دەروازە سنوورییەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندا پاكتاو بكات، لە دوای 25ی ئازار هەموو بەرپرسیارێتییەكی نەوتی هەرێم لە ئەستۆی عێراقە، واتە لەو بەروارە بە دواوە نەوتی هەرێم بفرۆشرێت یان نەفرۆشرێت بەرپرسیارێتی حكومەتی عێراقە و پێویستە پابەندییەكانی بەرامبەر هەرێم جێبەجێبكات، بڕی (400) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە ئەگەر هەناردەش نەكرێت دەبێت رادەستی حكومەتی ناوەند بكرێت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی و لە بەرامبەر ئەوەدا مووچەو شایستە داراییەكانی تری هەرێم بنێردرێت. جێبەجێكردنی یاسای بودجەو خستنە بازاڕی پارەیەكی زۆر، سەرەڕای بوژانەوەی بازاڕ سەقامگیری لە بازاڕیش درووست دەكات، بە وتەی د. نەرمین مەعروف، ئەو لە لێدوانەكەیدا بۆ (درەو) ئەوەی خستەڕوو" بودجە هۆكاری بووژانەوەی بازاڕ دەبێت، ساڵی پار عێراق بودجەی نەبووە، یاسای ئاسایشی خۆراك سنورداربووە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2014) وە یاسای بودجەی نەبووە، لە ماوەی ئەم دە ساڵەی رابردوشدا هەمیشە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغداد گرژی و ئاڵۆزی تێدا بووە، ئەمانەش هۆكار بوون بۆ ناسەقامگیری ئابووری، حكومەتی نوێی عێراق حكومەتێكی بنكە فراوانەو زۆربەی هێزە سیاسییەكانی عێراق و كوردستان تێیدا بەشدارن، پێش ناردنی بودجە رێككەوتنی سیاسی هەبووە، لەسەر ئەو رێككەوتنەش ئەم حكومەتە پێكهاتووە، لە بواری گەندەڵیشدا ئەم حكومەتە لە هەوڵی سنورداركردنی گەندەڵیدایە و بەگژا چوونەوەی گەندەڵی بەشێكە لە كارنامەی ئەم حكومەتە، بە یەكێك لە ئەولەویاتەكانی خۆ دەزانێت، هەموو ئەمانە ئاماژەی باشن و هۆكاری دروستبوونی سەقامگیری سیاسییە و لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی سەقامگیری ئابووری، بودجە عێراق بودجەیەكی گەورەیە، گەورەترینە لە مێژووی عێراق، ساڵانە (200) ترلیۆن دینار دەخرێتە بازاڕەوە، هەلی كار دروستدەكات، چەندین پرۆژەی تێدایە كە دەرفەت بە گەشەی كەرتی تایبەت دەدات". ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە خۆی پسپۆڕی بواری داراییە پێی وایە"دوای جێبەجێكردنی فاكتەرێك دەبێت بۆ سەقامگیری بەهای دینار، پاشان ئەو گوژمە پارانەی عێراق لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوتەوە دەستی دەكەوێت كە بە دۆلارەو دەبێت وەزارەتی دارایی لە رێگەی بانكی ناوەندییەوە دەیكاتەوە بە دینار كاریگەری دەبێت، هەروەها بڕی (200) ترلیۆن دیناری بودجە ئەگەر دابەشی بكەیتەوە بەسەر سێكتەرە ئابورییەكاندا، دەبێت بانكی ناوەندی مانگانە زیاتر لە (10) ترلیۆن دینار بداتە حكومەت بۆ خەرجی ئەمەش پێویستە دۆلاری بەدەستهاتوو كە لای وەزارەتی داراییە لە لایەن بانكی ناوەندییەوە بكرێتەوە بە دینار، گرنگە بازرگانەكان لە رێگەی پۆرتاڵە ئەلەكترۆنییەكانەوە كاربكەن تا دینار بچێتەوە دەستی بانكی ناوەندی، هەرچەندە بانكی ناوەندی دڵنیایی دەدات كە كێشەی نەبوونی دینار دروستنابێت، ئەگەر بانكی ناوەندی بتوانێت خواستی بازاڕ تێر بكات و سنورێك بۆ بازاڕی رەش دابنرێت بەهای دینار جێگیر دەبێت، بەڵام ئەمە بە یەك رۆژ ناكرێت و چەند مانگێكی دەوێت".  

  راپۆرت: درەو بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2023، بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار پابەندی دارایی خستوەتە سەرشانی حكومەتی هەرێم، مەبەستی لە پابەندی دارایی ئەو بڕە پارەیە كە دەبێت حكومەتی هەرێم لەپێناو وەرگرتنی شایستە داراییەكانی خۆی، بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵی بگەڕێنێتەوە، لەم بڕە پارەیە مانگانە زۆنی سەوز بڕی (68 ملیار) دینار دەگەڕێنێتەوە، زۆنی زەرد بڕی (ترلیۆنێك‌و 40 ملیار) دینار، واتا بە بەراورد بە زۆنی زەرد، زۆنی سەوز بڕێكی زۆر كەمتر دەدات، بەتایبەت (4%)ی داهاتی نەوت لە سنوری زۆنی سەوزەو (96%) لەزۆنی زەردە. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   چەند وەردەگرێت‌و چەند دەدات ؟ بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەی 2023ی عێراقدا هاتووە، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانەی شایستە داراییەكانی خۆی لە بەغداد وەرگرێت، دەبێت ئەو پابەندییە داراییانە جێبەجێ بكات كە دەكەوێتە سەر شانی. لە بودجەی عێراقدا مانگانە بە تێكڕا بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار وەكو شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان ئەژماركراوە، لەبەرامبەر ئەمەدا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار وەكو پابەندی دارایی لەسەر شانی هەرێم دانراوە‌و دەبێت بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ. پابەندییە داراییەكانی هەرێم چییە ؟ ئەو بابەتانەی وەكو پابەندی دارایی لەسەر شانی هەرێم دانراوە لە بودجەی فیدراڵی عێراقدا، بریتییە لە: •    بڕی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار پارەی فرۆشی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم لە مانگێكدا بە نرخی سۆمۆ. •    بڕی (65 ملیار) دینار پارەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە مانگێكدا (لە بودجەدا داهاتی مانگانەی خاڵە سنورییەكانی هەرێم بە 130 ملیار دینار ئەژماركراوە) •    بڕی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دیناری مانگانە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی بانكی بازرگانی عێراق (TBI). جگە لە قەرزەكانی (بانكی بازرگانی عێراق)، دوو پابەندییە داراییەكەی تری سەر شانی هەرێمی كوردستان كە بریتین لە گەڕاندنەوە داهاتی نەوت‌و 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، بە هاوبەشی دەكەونە سەر شانی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری دوو زۆنی هەرێمی كوردستان. دابەشبوونی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەگوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵ، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانە بەشی خۆی لە بودجەی عێراق وەربگرێت، دەبێت داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە، كە بەهاكەی مانگانە بە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار ئەژماركراوە. دابینكردنی ئەم پابەندییە داراییەی هەرێم كوردستان، زۆرینەی هەرە زۆری دەكەوێتە زۆنی زەردەوە كە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستانە، چۆن؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لە هەردوو زۆنی زەردو سەوز دەستنیشان بكرێت لەسەر بنەمای ئەو (400 هەزار) بەرمیل نەوتەی كە لە بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دیاریكراوە. پشكی زۆنی سەوز لە نەوتی كوردستاندا كۆی گشتی ئەو نەوتەی كە داهاتەكەی بۆ حكومەتی هەرێمەو لە زۆنی سەوزەوە (واتا ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی) دەخرێتە ناو بۆری نەوتی هەرێمەوە، رۆژانە بڕەكەی (17هەزارو 610) بەرمیلە. واتا نەوتی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی بە تێكڕا رێژەی (4%)ی كۆی گشتی نەوتی هەرێم پێكدەهێنێت (بەگوێرەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتەی كە لە بودجەدا بەشێوەی رۆژانە بۆ هەرێم دیاریكراوە).   بەپێی داتاكانی چارەكی یەكەمی 2023، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگەكانی نەوت لە سنوری زۆنی سەوز، بەمشێوەیە بووە:   •    كێڵگەی نەوتی (تەقتەق)، رۆژانە بڕی (3 هەزارو 610) بەرمیلی بەرهەمهێناوە. •    كێڵگەی نەوتی (گەرمیان)، رۆژانە (12) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە. •    كێڵگەی نەوتی (چیاسورخ)، رۆژانە (2) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمدەهێنێت. •    نەوتی (كۆندێسەیت)ی كێڵگەی (كۆرمۆر)، رۆژانە (15 هەزار) بەرمیل دەخاتە بۆری نەوتی كوردستانەوە، بەڵام داهاتی ئەم نەوتە كە مانگانە (34 ملیار) دینارە بۆ كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی دەڕوات نەك حكومەتی هەرێم (ئەمە بەپێی ئەو گرێبەستەی كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەگەڵ كۆمپانیای دانەغاز كردویەتی)، كۆمپانیای نەوتی باكور ئەم كێڵگەیە بە موڵكی خۆی دەزانێت‌و سكاڵای یاسای تۆماركردووە، داوا دەكات حكومەتی هەرێم رادەستی بكاتەوە، ئەم كێڵگەیە تێكڕای پێداویستی هەرێمی كوردستان بۆ غازی ماڵان‌و بەشێكی زۆری غازی وێستگەكانی كارەباش دابین دەكات. پشكی زۆنی زەرد لە نەوتی كوردستاندا لەبەرامبەردا زۆنی زەرد (واتا ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی كە هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك دەگرێتەوە) رێژەی (96%)ی ئەو نەوتە دابین دەكات كە بڕەكەی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەیە‌و لە بودجەدا هەرێمی پێوە پابەندكراوە. تێكڕای ئەو نەوتەی رۆژانە لە سنوری زۆنی زەرددا بەرهەم دەهێنرێت، بڕەكەی (382 هەزارو 390) بەرمیلە لە كۆی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانە. بەگوێرەی داتاكانی چارەكی یەكەمی 2023، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگە نەوتییەكانی زۆنی زەرد، بەمشێوەیە بووە: •    بەرهەمی كێڵگەی (خورمەڵە)، ئەم كێڵگەیە كە كۆمپانیای نەوتی باكور بە موڵكی خۆی دەزانێت‌و داوا دەكات حكومەتی هەرێم رادەستی بكاتەوە،  بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری ئەمساڵدا، رۆژانە بڕی (145 هەزار) بەرمیلی تێدا بەرهەمهێنراوە.   •    كێڵگەی (تاوكی)، بەرهەمی رۆژانەی (93 هەزارو 879) بەرمیلە •    كێڵگەی (شێخان)، بەرهەمی رۆژانەی (53 هەزارو 700) بەرمیلە، ئەم كێڵگەیەش لەوانەیە كە كۆمپانیای نەوتی باكور داوای دەكاتەوە‌و بە موڵكی خۆی دەزانێت. •    كێڵگەی (سەرسەنگ)، بەرهەمی رۆژانەی (35 هەزارو 31) بەرمیلە. •    كێڵگەی (ئەتروش)، بەرهەمی رۆژانەی (39 هەزار) بەرمیلە. •    كێڵگەی (هەولێر)، بەرهەمی رۆژانەی (12 هەزارو 800) بەرمیلە. •    كێڵگەی (سەرتە)، بەرهەمی رۆژانەی (3 هەزارو 160) بەرمیلە. •    كێڵگەی (باشیك)، بەرهەمی رۆژانەی (841) بەرمیلە. •    كێڵگەی (بجیل)، بەرهەمی رۆژانەی (6 هەزارو 500) بەرمیلە. •    كێڵگەی (ئیسفنێ)، بەرهەمی رۆژانەی (6 هەزار) بەرمیلە. پابەندی دارایی نەوت بە پارە ئێستا ئەگەر لەسەر بنەمای یاسای بودجە، بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە پارە ئەژمار بكرێت، ئەوا دەبێت هەرێمی كوردستان مانگانە بە فرۆشی نەوت، بڕی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار داهات بۆ حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە. تێكڕای داهاتی نەوت لە سنوری سلێمانی كە بۆ حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێتەوە لەچوارچێوەی نرخی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەدا، بریتییە لە نرخی (17 هەزارو 610) بەرمیلی رۆژانە، كە بەهاكەی لە مانگێكدا بریتییە لە (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار. واتا لەكۆی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار پابەندی دارایی سەرشانی هەرێم، سلێمانی مانگانە بڕی (43 ملیارو 680 ملیۆن) دیناری دابین دەكات. لەبەرامبەردا سنوری هەولێرو دهۆك وەكو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی، مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دیناری داهاتی ئەو نەوتە دابین دەكات كە دەبێت حكومەتی هەرێم بگەڕێندرێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ، ئەم بڕە پارەیەش بەهای فرۆشی (382 هەزارو 390) بەرمیل نەوتی رۆژانەی سنوری پارتییە. بەشێوەیەكی گشتی، كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لەسەر بنەمای نرخی فرۆشی كۆمپانیا "سۆمۆ" دیاریكراوە‌و بۆ مانگێك بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە، بەمشێوەیە دابین دەكرێت: •    داهاتی نەوتی سنوری هەولێرو  دهۆك: بڕی (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار. •    داهاتی نەوتی سنوری سلێمانی: (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار. ئەم ژمارانە دەریدەخەن، بارگرانی گەورەی پابەندی دارایی سەرشانی هەرێمی كوردستان لە بواری نەوتدا، بەشە زۆرەكەی دەكەوێتە سەر شانی زۆنی زەرد‌و ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی پارتی.  داهاتی دەروازە سنورییەكان بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت بەشی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق وەربگرێت، لەپاڵ گێڕانەوەی داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە، دەبێت مانگانەش رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە. تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم، لە بودجەی گشتی عێراقدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا مانگانە بڕی (130 ملیار) دینار. رێژەی 50%ی ئەم داهاتە مانگانە بەشێوەی لێبڕین "مەقاصە" دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ. لەسەر بنەمای یاسای بودجەی فیدراڵ، دەبێت هەرێمی كوردستان هەموو مانگێك بڕی (65 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە، ئەم بڕە پارەیە بەگوێرەی داهاتی دەروازە سنورییەكان چۆن دابەش دەبێت بەسەر زۆنی سەوزو زەرددا ؟ •     بە نزیكەیی بڕی (25 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان لە ئیدارەی سلێمانییەوە دابین دەكرێت كە رێژەی (38%)ی تێكڕای ئەم پابەندییە داراییەی سەرشانی حكومەتی پێكدەهێنێت. •    لەبەرامبەردا بڕی (40 ملیار) دیناری لە داهاتی دەروازە سنورییەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتییەوە دابین دەكرێت كە رێژەی (62%)ی تێكڕای پابەندی دارایی سەر شانی حكومەتی هەرێم لەم بوارەدا پێكدەهێنێت. لە كۆی گشتیدا بۆ داهاتی نەوت كە مانگانە بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە، سنوری سلێمانی (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار پڕ دەكاتەوە بەرێژەی (4%)‌و سنوری هەولێرو دهۆك (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار پڕدەكەنەوە بەرێژەی (96%). •    واتا لە سنوری سلێمانی مانگانە (43 ملیار) دینار داهاتی نەوت‌و (25 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێنێتەوە‌و بە هەردوو داهاتەكەوە مانگانە (68 ملیار) دینار پابەندی دارایی بودجە دەكەوێتە سەرشانی ئیدارەی سلێمانی. •    لەبەرامبەردا، سنوری هەولێرو دهۆك (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار داهاتی نەوت‌و (40 ملیار) دینار داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێنێتەوە، واتا بەكۆی گشتی لە بودجەی عێراقدا بڕی (ترلیۆنێك‌و 88 ملیار) دینار پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شانی ئیدارەی پارتییەوە. سەرچاوەكان: -    یاسای بودجەی پەسەنكرداوی 2023ی عێراق -    راپۆرتی ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی شایستەو پابەندییەكانی هەرێم لە بودجەی فیدراڵدا. -    راپۆرتی رێكخراوی روونبیین لە بارەی بەرهەمی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لە چارەكی یەكەمی 2023   راپۆرتی پەیوەندیدار ئەگەر دووئیدارەیی دروست ببێتەوە ؟ ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێميی لە كوردستان

  (درەو): كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەرقاڵی ئامادەكارییە بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن لە كوردستان، كۆمسیۆنەكەی كوردستانیش سەرقاڵی مشتومڕی زیادكردنی دەرماڵەیەكی (یەك ملیۆن) دینارییە. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان خۆی دۆخی باش نییە، لێكۆڵینەوەشی هاتوەتەسەر. بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم دەستكاری موچەی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكانی خۆی كردووە‌و وەكو دەرماڵە بڕی (یەك ملیۆن) دینار بۆ موچەكانیان زیادكراوە. (درەو) زانیویەتی، بۆ مانگەكانی (شوبات‌و ئازارو نیسان)، بڕی ئەو (یەك ملیۆن) دینارە خراوەتە سەر ژمارە حسابی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكانی كۆمسیۆن. 14 رۆژ بەر لەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حوكمی خۆی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان دەربكات، واتا بە دیاریكراوی لە رۆژی 16ی ئایاری رابردوودا، بەڵێن ئیسماعیل سەرۆكی لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانی كوردستان نوسراوێكی ئاڕاستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان كردووە، تێیدا داوا دەكات، نوسراوێك ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی بكرێت‌و تێیدا داوایان لێبكرێت لیستی موچەی مانگەكانی (10، 11)ی ساڵی 2022 لەگەڵ لیستی موچەی مانگی (2،3)ی ساڵی 2023ی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكان، بەمەبەستی "بەدواداچوون". وەكو یەكێك لە كۆمسیارەكان دەڵێ: بەستنی ئەم دەرماڵەیە بەگوێرەی دەرماڵەی پلە تایبەتەكان لە پەرلەمانی كوردستان بەستراوە.   پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق هەڵوەشاوەتەوە، بۆیە لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانیش مافی ئەوەی نەماوە بەدواداچوونەكەی بۆ زیادكردنی موچەی كۆمسیارو بەڕێوبەرە گشتییەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن تەواو بكات. بەڵام سەرباری ئەمەش، هەر لەناو ئەنجومەنی كۆمسیاراندا، لەنێوان كۆمسیارەكاندا مشتومڕ دروستبووە، (سەمەد بێتواتەیی) كە یەكێكە لە كۆمسیارەكانی سەربە بزوتنەوەی گۆڕان لە ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی توڕە بووە، نوسراوێكی كردووەو تێیدا باس لەوە دەكات، بڕی (3 ملیۆن) دیناری بۆ فەرمانگەی دارایی كۆمسیۆن گەڕاندوەتەوە، ئەم بڕە پارەیە بریتییە لە موچەی زیادكراوی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكان لە ماوەی سێ مانگدا، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (یەك ملیۆن) دینار. لە نوسراوەكەدا كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، كۆمسیارەكەی گۆڕان دەڵێ:" هەر كەسێك ئامادە نییە ئەو پارە زیادەیە وەربگرێت، با موزایەدە نەكات‌و وەكو من پارەكە بگەڕێنێتەوە". رۆژی 22ی ئایاری ئەمساڵ، كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستان گرژی تێكەوت، پارتی بەبێ یەكێتی‌و بە پاڵپشتی هاوپەیمانەكانی لە پرۆسەیەكی ناڕووندا، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كاراكردەوە كە ماوەی 4 ساڵ بوو تەمەنی یاسایی بەسەرچوو بوو، سەرباری ناڕەزایەتی یەكێتیی‌و گومانەكان لەبارەی دروستی دانیشتنەكەی پەرلەمان، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان بڕیاری ژمارە (10)ی پەرلەمانی بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ئاڕاستەی وەزارەتی داد كرد، وەزارەتی داد نوسراوەكەی لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكردەوە‌و بەمەش بڕیارەكە كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە. لەسەر ئەم بنەمایە، ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەی رێكخست بەمەبەستی متمانەدان بە دەستبەكاربوونی دوو كۆمسیاری نوێی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، بۆ ئەمەش تەنانەت ئەنجومەنی دادوەریی نیسابی یاسایی خۆی شكاند. سەرباری ئەم هەوڵانە، رۆژی 30ی ئایار، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە سەبارەت بە درێژكردنەوەی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، بەپێی بڕیارەكە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لەو رۆژەی كە درێژكراوەتەوە هەڵوەشایەوە، ئەمەش بوو بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری ژمارە (10) بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم. ئەمڕۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێشوازی لە وەفدێكی كۆمسیۆنلای هەڵبژاردنەكانی عێراق كرد بەمەبەستی ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بەم هەنگاوەش سەرۆكایەتی هەرێم بەتەواوەتی پابەندبوونی خۆی بە بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و كارا نەبوونەوەی كۆمسیۆنی كوردستان راگەیاندووە، ئەمەش هێندەی تر چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان دەخاتە ناو تونێلێكی تاریكەوە. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان تایبەت بە سازدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان لە ساڵی 2017دا دروستكرا، جگە لە ریفراندۆمەكە، ئەم كۆمسیۆنە تەنیا یەك پرۆسەی هەڵبژاردنی لە كوردستان بەڕێوەبردووە كە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كورستان بوو لە 2018دا.    

راپۆرت: درەو ئەگەر یەكێتیی ناڕەزایەتی دەرببڕێت‌و پەنا بۆ بڕگەی (هەشتەم)ی ماددەی 14ی یاسای بودجەی عێراق ببات، دەتوانێت لە بەشە بودجەی سلێمانی خەرجی موچە‌و خەرجی دامودەزگاكانی پڕ بكاتەوە ؟ خەرجی موچە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا مانگانە بڕەكەی (370 ملیار) دینارە، خەرجی دامودەزگاكانیش (38 ملیار) دینارە، واتا مانگانە لانی كەم ئیدارەی سلێمانی پێویستی بە (408 ملیار) دینار هەیە. ئەگەر بەغداد مامەڵەی راستەوخۆ بكات لەگەڵ سلێمانی خەرجی موچەی سلێمانی لەناو خەرجی گشتی هەرێمی كوردستان چۆن جیادەكرێتەوە‌و پێوەرەكانی چین؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چیرۆكی مامەڵەی بەغداد لەگەڵ سلێمانی دوای مشتومڕێكی زۆر‌و نێوەندگیری هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، دواجار یەكێتیی لەوەدا بەسەر پارتیدا سەركەوت كە بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم لەناو بودجەی فیدراڵدا، بچەسپێنێت. بڕگەی هەشتەم لە ماددەی 14ی یاسای بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: •    حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند دەبێت بە دابینكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان‌و پابەندبوون بە شایستە داراییەكانی پارێزگاكان، بەپێی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا هاتووە. بەپێچەوانەی ئەمە، پێویستە لەسەر سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فیدڕاڵی هەموو رێوشوێنێكی پێویست بگرێتەبەر بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕگەیە تەنانەت بە پێدانی پارەش بە پارێزگا ناڕازییەكە. پارتی هەر لە سەرەتاوە دژی جێگیركردنی ئەم بڕگەیە بوو لە بودجەدا، وەكو هەوڵ بۆ دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی هەرێم لەلایەن حكومەتی فیدراڵ لەلایەك‌و پەرتكردنی هەرێمی كوردستان لەلایەكی تر ناوی برد. هەوڵی یەكێتیی بۆ چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم لەكاتێكدا بوو بەمدواییە‌و دوای (6) مانگ دابڕان، قوباد تاڵەبانی‌و تیمی یەكێتیی گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بوو لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت سەبارەت بە چۆنیەتی ئیدارەدانی داهات‌و خەرجی لە هەرێمی كوردستان، رێككەوتنێك كە بواری داهات‌و خەرجییەكانی حكومەتی لە مەسرور بارزانی‌و وەزیری دارایی سەندوەتەوە‌و داویەتییە دەست لیژنەی وزاری كە وەزیری هەرسێ پێكهێنەرە سەرەكییەكەی حكومەت (پارتی+ یەكێتیی+ بزوتنەوەی گۆڕان) تێیدا بەشدارن.    چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم بە هەوڵی یەكێتیی، نیشاندەری ئەوەیە هێشتا یەكێتیی متمانەی بەو رێككەوتنە نییە كە بۆ گەڕانەوەی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت لەگەڵ مەسرور بارزانی كردویەتی، ویستویەتی دەرەچەیەكی دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی بدۆزێتەوە لەحاڵی ئەوەی جارێكی تر پەیوەندییەكانی هەردوولا تێكچوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئیتر هەناردەی نەوت وەكو سەرچاوەی 77%ی داهاتەكانی حكومەت لەدەستی هەرێمی كوردستاندا نەماوەو حكومەتی فیدراڵ بڕیاری لەسەر دەدات‌و لەمەودوا هەرێم وەكو سەرچاوەی سەرەكی داهاتی خۆی چاوی لەو پارەیە دەبێت كە بەگوێرەی یاسای بودجە لە بەغدادەوە بۆی دەنێردرێت. هەوڵ بۆ مامەڵەی راستەوخۆ سلێمانی لەگەڵ بەغداد لەبواری موچەدا نوێ نەبوو، لە ساڵی 2016وە بزوتنەوەی گۆڕان دەستی بۆ جوڵاندنی ئەم بابەتە برد، هۆشیار عەبدوڵا كە دوو خول ئەندامی پەرلەمانی عێراق بووە دەڵێ:" یەكەم كەس من ئەو بیرۆكەیەم تەرح كرد‌و رەزامەندیم كاك نەوشیروانم بۆ  وەرگرت، ئەوكات تەنانەت لەناو فراكسیۆنی گۆڕان‌و ژوری حكومەت‌و پەرلەمانی گۆڕانیشدا هەبوون دەیانوت ئەم بیرۆكەیە جێبەجێ ناكرێت، هەندێكی تریش دەیانوت ئەمە خیانەتەو كوردستان لاواز دەكات". ئەوكات كە فراكسیۆنی گۆڕان لە بەغداد ئەم بیرۆكەیان پێشنیازكرد، هیچ یەكێك لە فراكسیۆنە كوردییەكان پاڵپشتیان لێ نەكرد‌و بیرۆكەكە تەنیا وەكو بابەتێكی گفتوگۆ مایەوە‌و نەتوانرا لەناو لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقدا تەرح بكرێت. ساڵی 2021 هەمان هەوڵ دووبارە بووەوە، ئەمجارەیان لەلایەن گروپی (هیوا) كە لە ژمارەیەك پەرلەمانتاری (بزوتنەوەی گۆڕان- كۆمەڵ- یەكگرتوو- سەربەخۆ) پێكهاتبوون، ئەوكات یەكێتیی لەم بڕگەیەدا هەندێك هاتە پێشەوە‌و بڕگەكە لەناو لیژنەی دارایی تەرح كرا، بەڵام دواجار قوباد تاڵەبانی نوێنەرەكانی یەكێتیی لەناو ئەم هەوڵە كێشایەوە‌و چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغدادی لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم شكست پێ هێنا. ئەمجارەو بۆ بودجەی 2023، یەكێتیی خۆی سەرۆكایەتی هەوڵی چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغدادی لەگەڵ پارێزگاكان كرد‌و بڕگەكە چەسپێندرا. یەكێتیی ناڕازی دەبێت ؟ بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی حكومەتی فیدراڵ لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، ئەوكاتە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردن كە یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی، ناڕەزایەتی دەرببڕێت لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەسەر پارێزگاكاندا. یەكێتیی دەمێكە لە پشكی سلێمانی لە بودجە‌و داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ناڕازییە، ناڕەزایەتییەك كە تەمەنی زیاتر 30 ساڵە. لە یەكەم كابینەی حكومەتی كوردستانەوە كە ساڵی 1992 دروستكرا، یەكێتیی گلەیی لە پشكی خۆی هەبوو، ئەوكات تاكە سەرچاوەی داهاتی كوردستان داهاتی گومرگەكان بوو (هێشتا داهاتی نەوت‌و پشكی بودجەی عێراق بوونی نەبوو)، یەكێتیی چاوی لەسەر داهاتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل) بوو، دەیوت پارتی پشكی سلێمانی لەداهاتەكانی ئەو گومرگە نادات. ئەوكاتیش پارتی باسی لە داهاتی گومرگی (باشماخ)‌و دەروازە سنورییەكانی تری یەكێتیی دەكرد، مەسعود بارزانی لە كتێبی بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ" داهاتی سنورەكانی یەكێتیی لەگەڵ ئێران لە داهاتی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو". لەوكاتەوە تائێستا سلێمانی بەردەوام كورتهێنانی هەبووە لە دابینكردنی خەرجی موچەدا، سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. ناڕەزایەتی یەكێتیی لەبارەی دۆخی دارایی خۆی لەماوەی زیاتر لە 30 ساڵی رابردوودا بەمشێوەیە بەردەوام بووەو ناوبەناو سەریهەڵداوەتەوە، بەر لە جەژنی رەمەزانی پێشوو، هەمان دۆخ سەریهەڵدایەوە، خەرجی موچە لە سلێمانی توشی كورتهێنان  بوو بەهۆی نەمانی نەختینەی داراییەوە، هەندێك لە موچەخۆران موچەكانیان وەرنەگرت، هەردوو حزب لە میدیاكانیانەوە دەستیانكرد بە هێرشكردن بۆسەر یەكتر. لە رێككەوتنی گەڕانەوەی تیمی یەكێتیدا بۆ ناو حكومەت ئەوە چەسپێندراوە كە نەختییەی دارایی بكرێت بابەتێكی سیادی، بەڵام بۆ موچەی مانگی نیسان سلێمانی هەندێك كێشەی لەمبارەیەوە هەبوو. ئێستا كە ئیتر توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرتووە‌و پابەندبوونی خۆی بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە نیشانداوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت دەبێت حكومەتی هەرێم‌و پارتی‌و یەكێتیش وەكو دوو حزبی دەسەڵاتدار، سەرنجیان لەسەر داهاتی نەوت هەڵگرن‌و جەخت لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی ئەو پارەیە بكەن كە وەكو شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە دێت، لەپاڵ ئەمەدا جموجوڵی بازرگانی لە دەوازە سنورییەكان پەرەپێبدەن‌و كاراتر لە بواری كۆكردنەوەی داهاتی ناوخۆیدا كاربكەن. رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە ئەمجارەیان بە بەراورد بۆ جارەكانی پێشتر یەكێتیی نەك كۆسپی لەبەردەم بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆ بەغداد پارێزگاكان دروست نەكرد، خۆی سەركردایەتی هەوڵەكەی كرد‌و چەسپاندی.   ئێستا كە ئیتر دەرفەت دروستبووە لەبەردەم ئەوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەران لە بەغدادەوە وەربگرێت، یەكێتیی لەمەودوا ناتوانێت پاساوی دواكەوتنی موچە بخاتە ئەستۆی پارتییەوە. پشكی سلێمانی لە بودجەی عێراقدا ؟ ئەگەر وا گریمانە بكرێت لە داهاتوودا یەكێتیی دەنگ هەڵدەبڕێت‌و ناڕەزایەتی نیشان دەدات لەبارەی ئەو بڕە پارەی كە لە هەولێرەوە وەكو موچەی فەرمانبەران بۆی دەنێردرێت، بۆ ئەمەش پەنا بۆ بڕگەی (هەشتەم)ی ماددەی 14ی بودجەی عێراق دەبات‌و لەسەر ئەم بنەمایە سەرۆك وەزیرانی عێراق خەرجی موچەی سلێمانی لە پشكی هەرێم جیادەكاتەوە‌و خۆی راستەوخۆ بۆ سلێمانی دەنێرێت، ئایا بڕی ئەو پارەیە چەند دەبێت؟ ئایا بەشی خەرجی موچەی سلێمانی دەكات؟ بەپێی ئەوەی لەیاسای بودجەی فیدراڵدا هاتووە، تێكڕای ئەو بڕە پارەی كە بەغداد وەكو شایستەی دارایی موچەخۆران بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت، مانگانە بڕەكەی (906 ملیار) دینارە، لەم بڕە پارەیە پشكی سلێمانی جیادەكرێتەوە‌و راستەوخۆ دەنێردرێت، بەڵام ئایا بە چ پێوەرێك پشكی سلێمانی دیاری دەكرێت؟ بەپێی ئەوەی یاسای بودجەدا دەستنیشان كراوە، پێوەرەكانی عێراق بۆ دیاریكردنی پشكی پارێزگاكان پەیڕەو دەكرێت بۆ دیاریكردنی پشكی پارێزگای ناڕازی لە هەرێم، پێوەرە عێراقییەكانیش لەم بوارەدا بریتین لە (رێژەی هەژاریی‌و ژمارەی دانیشتوان). ئەگەر ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق وەربگرین بۆ دیاریكردنی پشكی سلێمانی لە بەشی هەرێمی كوردستان لە بودجەدا، بەگوێرەی رێژەی دانیشتوان، ئەوا سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی رێژەی نزیكەی (43%)ی تێكڕای دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت، بەم پێوەرەش دەبێت 43%ی كۆی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بۆ سلێمانی بنێردرێت. ئەمە هەمان ئەو پێوەرەیە كە لەدوای كەوتنی رژێمی سەددام (2003)‌و یەكگرتنەوەی هەردوو حكومەتەكەی پارتی‌و یەكێتییەوە (2005) كاری پێدەكرا. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: - رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی - رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی  ئەگەر هەمان پێوەر بۆ دیاركردنی پشكی سلێمانی لە بودجە 2023 ئەژمار بكەین، دەبێت رێژەی 46%ی كۆی خەرجی موچەی هەرێم بۆ سلێمانی دەڕوات. چۆن ؟ ئەو پارەیەی بڕیارە بەگوێرەی یاسای بودجە تەنیا بۆ موچە لەبەغدادەوە مانگانە بۆ هەرێم بنێردرێت، بەمشێوەیە:   - ساڵی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران، بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. - ساڵی  (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ  موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. - ساڵی  (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. تێكڕای خەرجی موچەی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا مانگانە بڕەكەی (906 ملیار) دینارە، ئەگەر رێژەی 46%ی كۆی ئەم پارەیە بۆ سلێمانی جیابكرێتەوە، واتا مانگانە بەغداد بڕی (417 ملیار) دینار بۆ سلێمانی دەنێرێت. خۆی ئەگەر ئەو پێوەرە كاری پێبكرێت كە ئەم ساڵانەی دوایی لەناو هەرێمی كوردستان كاری پێكراوە كە رێژەی 43% بۆ سلێمانی‌و 57% بۆ هەولێرو دهۆكە، ئەوا بڕەكە كەمتر دەبێتەوە‌و تێكڕای پشكی سلێمانی لە بودجەی عێراق مانگانە بڕەكەی دەبێت بە (390 ملیار) دینار. پارەكەی بەغداد بەشی موچەی سلێمانی دەكات ؟ بەر لەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدرێتەوە دەبێت سەرەتای ژمارەی موچەخۆران لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی دەستنیشان بكرێت. ساڵی 1994و لەسەردەمی كابینەی یەكەمی حكومەتدا، تێكڕای خەرجی موچە لە هەرێمی كوردستان مانگانە بڕەكەی (86 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، لەمە بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دیناری بەتەنیا بۆ موچەی سنوری پارێزگای سلێمانی بووە، ئەمە لە پاڵ بڕی (7 ملیۆن) دیناری تردا كە بۆ  موچەی فەرمانبەرانی كەركوك تەرخانكراوە، واتا لە یەكەم كابینەی حكومەتدا موچەی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی رێژەی 40%ی تێكڕای خەرجی موچەی كوردستانی پێكهێناوە. ئەم ژمارانە گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە، ئێستا خەرجی موچە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی مانگانە بڕەكەی (370 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە دەریدەخات ئەگەر یەكێتیی بیەوێت بەشێوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەرانی سنوری خۆی لە بەغدادەوە وەربگرێت، دەتوانێت بە ئاسانی خەرجییەكە پڕبكاتەوە، چونكە ئەگەر بەغداد لەسەر بنەمای رێژەی 46%ی خەرجی موچە بۆ سلێمانی دابین بكات دەبێت مانگانە بڕی (417 ملیار) دینار بنێرێت، خۆ ئەگەر لەسەر پێوەرەكەی حكومەتی هەرێمیش كاربكات ئەوا دەبێت مانگانە بڕی (390 ملیار) دینار بنێرێت، لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئەم بڕە پارانە خەرجی موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی پڕدەكەنەوە‌و زیادەشیان دەبێت. خەرجییەكانی تر چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ جگە لە خەرجی موچە، ئێستا سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی مانگانە پێویستی بە بڕی (38 ملیار) دینارە بۆ رایكردنی كاروباری دامودەزگا حكومییەكانی، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    20 ملیار دینار بۆ خەرجی نەسریەی دامودەزگاكان •    18 ملیار دینار بۆ شارەوانییەكان‌و خۆڵ‌و خاشاك‌و دەرمان‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكان ئیدارەی سلێمانی هەر پشتبەست بە یاسای بودجەی عێراق‌و بە هەمان پێوەری پێشوو دەتوانێت  لە خەرجییە فیدراڵییەكانی بواری (پەرەپێدانی پارێزگاكان، پترۆدۆلار، وەبەرهێنان‌و نەوت.. هتد) سودمەد ببێت‌و خەرجی دامودەزگاكانی پڕبكاتەوە، سەرباری ئەمەش رێژەی 50%ی داهاتی هەردوو دەوازەی پەروێزخان‌و باشماخ‌و دەروازە سنورییەكانی تری بۆ دەگەڕێتەوە، ئەمە جگە لە داهاتی ناوخۆ كە ئێستا مانگانە بڕەكەی لەنێوان (50 بۆ 60 ملیار) دینارە. بەگوێرەی داتاكانی سایتی "شەفافیەت"، بۆ مانگی ئایاری رابردوو بە تێكڕا داهاتی سنوری سلێمانی بڕەكەی (103 ملیار) دینار بووە، لەمە نزیكەی (45 بۆ 50 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان بووە، واتا ئەگەر رێژەی 50%ی داهاتی سنورەكانیش بۆ ئیدارەی سلێمانی بگەڕێتەوە، ئەوا مانگانە داهاتی سنوری سلێمانی نزیكەی (70 بۆ 75 ملیار) دینار دەبێت، بەم داهاتەش دەتوانرێت خەرجی فەرمانگەكان بە ئاسانی پڕبكرێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (38 ملیار) دینارە. پوختەی داهاتی سنوری سلێمانی -    لەكەمترین حاڵەتدا (390) ملیار پشكی سلێمانی لە بەغدادەوە. -    داهاتی ناوخۆی سلێمانی (75) ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە. -    كۆی گشتی: (465) ملیار دینار پوختەی خەرجی سنوری سلێمانی -    بۆ خەرجی موچە (370) ملیار دینار. -    بۆ خەرجی فەرمانگەكان (38) ملیار دینار. -    كۆی گشتی: (408) ملیار دینار •    داهات 465 - خەرجی 408 = 57 ملیار دینار سەڕرێژ دەبێت و دەتوانرێت بۆ وەبەرهێنان خەرجبكرێت.   راپۆرتی پەیوەندیدار ئەگەر دووئیدارەیی دروست ببێتەوە ؟ ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێميی لە كوردستان  

درەو: وەفدێكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستان دەكەن "پێشنیازی ئەوە دەكرێت سێ لقەكەی كۆمسیۆنی عێراق لە هەرێم، لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا، هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبەرن" رۆژی 30ی ئایاری رابردوو دادگای فیدراڵی یاسای درێژكردینەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەوەش بڕیاری كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستانیش هەڵوەشایەوە كە لە دانیشتنی رۆژی 22ی ئایاری رابردوو پشێوی لەناو پەرلەمان درووست بوو، سەرۆكی پەرلەمان دانیشتنەكەی راگرت و جێگری سەرۆكی پەرلەمانیش وتی دانیشتنەكە بەردەوامەو كۆمسیۆن كاراكراوەتەوە. هەفتەی رابردوو سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بۆ مەبەستی تاوتوێكردنی هەڵبژاردن، وەفدێكی ناردە بەغداد بۆ گفتوگۆ لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەمەبەستی تاوتوێكردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن كۆمسیۆنی عێراقەوە وەفدەكەی سەرۆكایەتی هەرێم پێكهاتبوو لە: -    فەوزی هەریری سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم (سەرۆكایەتی وەفدەكەی كردووە). -     دڵشاد شەهاب راوێژكاری سەرۆكی هەرێم‌و وتەبێژی فەرمی سەرۆكایەتی هەرێم -     دكتۆر غازی سابر بەڕێوەبەری فەرمانگەی یاسایی لە سەرۆكایەتی هەرێم -     زمناكۆ جەلال راوێژكاری هەڵبژاردن لە سەرۆكایەتی هەرێم   دڵشاد شەهاب وتەبێژی سەرۆكایەتیی هەرێم لەبارەی سەردانەكە رایگەیاند" بەناوی سەرۆكی هەرێمەوە ئەوەمان دووپاتكردەوە ئامادەی هەموو هەماهەنگییەكین لەگەڵ دەسەڵاتە فیدراڵییەكان‌و لەناویشیاندا كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان، سەرۆكایەتی هەرێم بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، داوای كردووە، ئۆفێسەكانی كۆمسیۆنەكەی عێراق لە هەرێم كاری خۆیان بكەن‌و ئامادەكاری بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەن". بەپێی زانیارییەكانی (درەو)  وەفدێكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات و گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێم بكات سەبارەت بە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق چەند جارێك ئەوەیان راگەیاندوەو بە وەفدەكەی سەرۆكایەتی هەرێمیشیان وتووە "ئەولەویەتی ئەوان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانە". لەبەر ئەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە هەرێمی كوردستان بەڕێوەناچێت بەرپرسانی هەرێم چاویان لەوەیە ئەو سێ لقەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە لە هەرێمی كوردستانن لقەكانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆك) هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبەرن.   راپۆرتی پەیوەندیدار https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=13062  

  درەو: سەكۆی رۆژنامەوانیی هۆڵەندی (Reporters Online)ی سەربەخۆ: 🔹کوردەکانی عێراق ناچار بوون دەستبەرداری ئەو خەونە بن کە لە رێگەی نەوتەوە بگەن بە سەربەخۆیی. 🔹هاوڵاتیان سەرزەنشتی سەركردەكانیان دەكەن, كە واز لەململانێ و خۆ دەوڵەكەندكردن ناهێنن. 🔹ئەگەر ئێستا پارتێكی سیاسی لەناوچە كوردیەكان دروستبێت, كورسی زیاتری پەرلەمان لەهەردوو پارتە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان بەدەست دەهێنێت, لەكاتێكدا بەشێكی بەرچاوی هاوڵاتیان بەشدار دەنگدان ناكەن. 🔹ئەنجامی راپرسیەكانی ئەم دواییە شتێكی كتوپڕنین, بە لەچاوگرتنی نەمانی متمانەی خەڵك بە پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان. 🔹دەركەوتنی پارتی نوێ‌ دەریخست, ئەوەیان پێناكرێت كە لێیان چاوەڕێدەكرێت كە خزمەتكردنی هاوڵاتیانە, تەنانەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش هیچ بەدیلێكیان نیە پێشكەشی بكەن, ئۆپۆزسیۆنن لەپێناو ئۆپۆزسیۆن بوون. 🔹لەسەر ئاستی ناوخۆ یەكێتی و پارتی بەزەحمەت دەتوانن پێكەوە حوكم بكەن, لەسەر ئاستی بەغدادیش هەر بەو شێوەیەیە. 🔹ئەوەی هەژموونی بەسەر سیاسەتی كوردیدا كردووە, ترساندنی خەڵكە بە دوژمن, دەسەڵاتداران بانگەشەی ئەوە دەكەن  بەغداد دەیەوێت قەبارەی كورد لاواز بكات, ئەمە میكانیزمێكی بەربڵاوە بۆ كۆكردنەوەی كورد لەدەوری سەركردەكانی. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا, راپرسیەكان ئاستی بێزاری خەڵك دەردەخەن لەسیاسیەكانی كورد, ئەوەش بەشێوەیەكی سەرەكی بۆ شكستی سیاستەكانیان دەگەڕێتەوە. 🔹رێژەی باج بەرزتر دەكرێتەوە, لەبەرامبەر خزمەتگوزاریەكی كەم, پێویستی هاوڵاتیان بەكارەبای موەلیدەی گەڕەكان لەزیادبوندایە, هاوڵاتیان پەنا بۆ كڕینی تانكەری ئاو دەبەن, بەهۆی ئەوەی چەند رۆژێك ئاو بە بەلوعەكانیاندا نایەت, ئەوەش وایكردووە, نارەزایی هاوڵاتیان زیاتربێت . 🔹لەگەڵ ئەوەی رێگاوبانی نوێ‌ دروستكراوە(رێگای بازنەیی هەولێرو رێگای خێرای دهۆك بۆ هەولێر) زۆرێك لە رێگاكانی تر چاكسازیان تیادا ناكرێت, ئەوەش وایكردووە چاڵ و چۆڵی زۆریان تیادا دروستبێت و ببنە مەترسی بۆ سەر جوڵەی هاتوچۆ. 🔹كوردەكان بەڵێنیاندا لەگەڵ دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غازدا, تەواوی كێشەكانیان چارەسەر ببێت و پشت بە بەغداد نەبەستن, بەڵام ئێستا بە روونی دەركەوت ئەوە راست نەبوو. 🔹هۆكارەكانن دیارن, گەندەڵی و خۆ دەوڵەمەندكردن و ناكۆكی نێوان پارتی و یەكێتیە, لەگەڵ ئەوەی سیاسیەكان هەوڵدەدەن ئۆباڵەكەی بخەنە ئەستۆی خەڵكی تر. 🔹كاروبارەكان بەشێوەیەكی هەڵە رۆیشتن, كاتێك راپرسی (2017) سەربەخۆیی, بەغدادو هاوپەیمانەكانی بێزاركرد. 🔹هەولێر تەنیا دەسەڵاتی لە ناوچە كوردستانیەكان و شاری كەركوك لەدەست نەدا, ئەوە تەنها سەرەتا بوو, بەغداد توانی هەژموونی خۆی بەسەر هەرێمی كوردستاندا فراوان بكات. 🔹راپرسیەكی سەرنج راكێش ئاماژە بەوەدەكات (80%) كوردەكان, بە بەرژوەندی خۆیانی دەزانن, كە هەرێمی كوردستان مافی دەرهێنانی نەوتی بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەدەستداوە, لەكاتێكدا (17%) دژی ئەوەبوون بەغداد سەرپەرشتی بكات. 🔹كوردەكانی عێراق لەهەموو كات زیاتر لاوازترن, خەونی سەربەخۆیی ونبوو, بەغدادو ئێران و توركیا لەهەموو كات زیاتر بەهێزترن, هاوڵاتیانی كورد سەرزەنشتی سەركردەكانیان دەكەن. 🔹دواجار نەبونی خواستی هاوكاری لەنێوان پارتی و یەكێتی, خەونی دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی لە باربرد, وەك ئەوەی تەنها كەفی سابون بوبێت.   How a Kurdish dream went up in smoke  

نوسینی: فه‌رزه‌ند شێركۆ ده‌روازه‌: جه‌میس مادیسن وئه‌لكیسانده‌ر هامڵتن، دووان له‌ به‌هێزترین باوكانی دامه‌زرێنه‌ری ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا، له‌ ساڵی ١٧٧٨ و بۆ به‌رگری كردن له‌ ده‌ستووری پێشنیاركراوی (كۆنفرانسی فیدراڵی)، له‌گه‌ڵ جۆن جه‌ی، ٨٥ وتاریان له‌ رۆژنامه‌كانی ئه‌وكاتی ئه‌مه‌ریكادا بڵاو كرده‌وه‌. ئه‌م دوو بیرمه‌نده‌ ده‌یانویست به‌ وتاره‌كانیان، سیستمێكی سیاسی ئه‌وتۆ دابڕێژن كه‌ بتوانێت له‌ یه‌ك كاتدا زاڵ بێت به‌سه‌ر: مه‌ترسی دروست بوونی رژێمێكی دیكتاتۆری له‌ هه‌ناوی فیدراڵییه‌وه‌ و، هه‌ڕه‌شه‌ی یاخیبوونی ویلایه‌ته‌كانیش له‌ ده‌وڵه‌ته‌ فیدراڵییه‌كه‌دا. لێره‌وه‌ (په‌ڕه‌كانی فیدراڵی)، به‌ وردی چه‌مكه‌كانی: هه‌ڕه‌شه‌ی نفوزی بێگانه‌، یه‌كێتی له‌به‌رامبه‌ر ده‌ستێوه‌ردان و یاخیبوون، به‌رگریی هاوبه‌ش، كێشه‌ی نێوان ویلایه‌ته‌كان، دۆسێی میلیشیا، یه‌كخستنی باج و خه‌راج و ئابوریی حكومه‌ت و،  پێكهاته‌ی سیستمی سیاسی و دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانی له‌ ده‌وڵه‌تی فیدراڵی دا شیكردۆته‌وه‌.    هامڵتن له‌ وتارێكدا ده‌رباره‌ی ده‌سه‌ڵاتی گشتی دیاریكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات، له‌ ٢٨ی دیسه‌مبه‌ری ١٧٧٨ روونیكردۆته‌وه‌: "پاره‌، بنه‌مای په‌یكه‌ری سیاسییه‌، بنه‌مایه‌ك كه‌ سه‌رچاوه‌یه‌ بۆ ژیان و جووڵه‌ی ئه‌م په‌یكه‌ره‌ و، توانای ئه‌وه‌ی پێ ده‌به‌خشێت كه‌ سه‌ره‌كیترین ئه‌ركه‌كانی خۆی جێبه‌جێ بكات. بۆیه‌ پێدانی ده‌سه‌ڵاتێكی پێویست بۆ پیاده‌كردنی ئه‌م ئه‌ركانه‌ به‌ هاوسه‌نگی و دروستی، تا ئه‌و جێیه‌ی كه‌ سه‌رچاوه‌كانی كۆده‌نگیی لۆكاڵی رێگه‌ی پێ ده‌ده‌ن، پێویسته‌ ببێته‌ به‌شێكی گرنگ له‌ هه‌ر ده‌ستوورێك. ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌شه‌ گرنگه‌ - واته‌ پاره‌داركردن - له‌به‌رچاو نه‌گیرێت، یه‌كێك له‌م دوو حاڵه‌ته‌ پڕ زیانه‌ رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه‌؛ یا خه‌ڵك ناچار ده‌بن ده‌ست بده‌نه‌ تاڵانی و راووڕووت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن جێگره‌وه‌یه‌ك بۆ شێوه‌ی گونجاوی دابین كردنی تێچووه‌ گشتییه‌كان دابین بكه‌ن، یان حكومه‌ت ده‌بێت له‌ گێژاوێك له‌ نه‌بوونی و ده‌ستكورتی دا نوقم ببێت كه‌ زۆر ناخایه‌نێت ئه‌م ده‌ستكورتییه‌، ده‌بێته‌ هۆی له‌ناوچوونی." له‌ درێژه‌ی وتاره‌كه‌یدا، هامڵتن نووسیویه‌تی: "له‌ ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی دا، سوڵتان، گه‌رچی له‌ هه‌ندێك رووه‌وه‌ ده‌سه‌ڵاتی ره‌های هه‌بوو به‌سه‌ر ژیان و دارایی دانشتیوانی ناوچه‌كانی ژێرده‌سه‌ڵاتیدا، به‌ڵام راسته‌وخۆ ده‌ستێوه‌ردانی نه‌ده‌كرد له‌ كۆكردنه‌وه‌ی باج و داهاتدا. له‌ ئه‌نجامی ئه‌مه‌دا، والییه‌كانی عوسمانی، ده‌ستیان ده‌دایه‌ تاڵانییه‌كی بێ به‌زه‌ییانه‌ی دانیشتوان و، به‌شێك له‌و داهاتی تاڵانییه‌یشیان ده‌نارد بۆ سوڵتان. له‌ ئه‌مه‌ریكاش، به‌ هۆكارێكی هاوشێوه‌، حكومه‌تی ئیتحادی، به‌ شێنه‌یی، كه‌وتۆته‌ دۆخێك له‌ خراپی و لێكترازان كه‌ وا نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ له‌ناوچوون. كێ ده‌توانێت گومان له‌وه‌ بكات، كه‌ له‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌دا، له‌ پێناو خۆشگوزه‌رانیی خه‌ڵك، پێویست بوو ده‌سه‌ڵاتی ته‌واو بدرێته‌ ده‌سته‌ متمانه‌پێكراوه‌ دڵنیاكان تا بتوانن ئه‌و داهاته‌ی كه‌ داواكارییه‌ گشتییه‌كان پێویستییانه‌، بۆ ده‌وڵه‌ته‌كه‌ كۆبكه‌نه‌وه‌؟ ره‌نگه‌ كه‌سانی ته‌ڵه‌كه‌باز، به‌ روخسارێكی روكه‌شی خۆبه‌حه‌قزانه‌وه‌، بیانه‌وێت پێداگری له‌سه‌ر هه‌ڵه‌ و چه‌وتییه‌كانیان بكه‌ن، به‌ڵام هیچ ئامرازێكی تر نییه‌ كه‌ بتوانێت ئێمه‌ له‌و ناڕه‌حه‌تی و سه‌رئێشانه‌ رزگار بكا كه‌ به‌هۆی كه‌می بودجه‌وه‌ له‌ناو خه‌زێنه‌ی گشتی دا، دێته‌رێمان، جگه‌ له‌ پابه‌ندبوون به‌ یاسا و ده‌ستوور." به‌ كورتی، له‌ وتاره‌كانی فیدراڵی دا، ئارگیومێنتی هامڵتن ئه‌وه‌یه‌ كه‌ داهات، به‌رگری، و په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌، پێویسته‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی ئیتحادی بن. ئه‌گه‌ر كۆكردنه‌وه‌ی داهات، ناوه‌ندی نه‌بێت، حكومه‌تی ناوه‌ند ناتوانێت ئه‌ركه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی خۆی، كه‌ دابین كردنی ئازادی و ئاسایش و خۆشگوزه‌رانییه‌، جێبه‌جێ بكات؛ ویلایه‌ته‌كان، به‌تایبه‌ت هه‌رێمه‌ هه‌ژارتره‌كان، ئه‌وانه‌ی كه‌ سه‌رچاوه‌ی داهاتی ناوخۆییان كه‌مه‌، یان سه‌ره‌ڕێی كاروانی بازرگانی نین، له‌ هه‌ژاری دا، په‌كیان ده‌كه‌وێت. به‌مه‌ش له‌ نێوان هه‌رێمه‌كاندا ناهاوسه‌نگی دروست ده‌بێ و یه‌كپارچه‌یی كیانه‌كه‌ ده‌كه‌وێته‌ به‌رمه‌ترسی، و كێشه‌ی نێوان هه‌رێمه‌كان، شه‌ڕی ناوخۆ و ده‌ستوه‌ردانی ده‌ره‌كی، جێی سه‌قامگیری و ئاشتی و گه‌شه‌كردن، ده‌گرێته‌وه‌. خوێندنه‌وه‌ی كارنامه‌یه‌ك: ئه‌گه‌رچی وه‌كو كیانێكی سیاسی، هه‌رێمی كوردستانی عێراق، (بنه‌مای بوون)ی خۆی له‌ ده‌ستووری عێراقی نوێ وه‌رگرتوه‌، به‌ڵام وا بیست ساڵ دوای ئه‌م له‌دایكبوونه‌، هێشتا هه‌رێمه‌كه‌ كارینه‌كردوه‌ تا ئۆرگانه‌كانی خۆی بكات به‌ دامه‌زراوه‌ی ده‌ستووری. هه‌رچه‌نده‌ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستان، به‌ گوتار، بانگه‌شه‌ی نوێنه‌رایه‌تی كردن له‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگی نه‌ته‌وه‌یی وه‌ك "مه‌سه‌له‌ی كورد" ده‌كا له‌ عێراقدا، به‌ڵام له‌م سی ساڵه‌ی "سه‌ربه‌خۆیی" دا، به‌ كرده‌وه‌ كاری نه‌كردوه‌ بۆ داڕشتنی ده‌ستوورێكی گه‌لپه‌سه‌ندی ئه‌وتۆ، كه‌ بتوانێت سنوری جوگرافی، ستره‌كچه‌ری سیاسی، و بوژانه‌وه‌ی نیشتمانی له‌ كوردستانی عێراقدا به‌رهه‌م بهێنێت. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، ساڵ دوای ساڵ، ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ كوردستانی عێراق، له‌سه‌ر ئاستی فیكر و ستراتیژ و چالاكیی، پاشه‌كشێی كردوه‌. هه‌رێمێكی به‌هێز، كه‌ ده‌توانێت خاوه‌نی گوتار و كرداری ده‌وڵه‌تسازی بێت؛ مێژووی هه‌زاران ساڵه‌ی پڕ له‌ ئه‌فسانه‌ی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بۆ بیناكردنی كه‌سێتی تاك به‌كاربهێنێت، به‌ شه‌هید و تێكۆشانی هه‌زاران رۆڵه‌ی گه‌له‌كه‌ی، زمان و كولتور و خاك و سه‌روه‌ریی بپارێزێت، ژینگه‌ی له‌بار، زه‌وی به‌ پیت، ئاو و ژێرخانی ستراتیژیی و سه‌رمایه‌ی مرۆیی به‌هێزی به‌رده‌ستی، بۆ سه‌رپێكه‌وتن به‌گه‌ڕ بخا و، له‌ پێگه‌ی مه‌زڵومییه‌تی مرۆیی و قوربانیی ده‌ستی دیكتاتۆره‌وه‌، دژی تاكڕه‌وی و سته‌مكاری بێت و، له‌ بری خاڵیكردنه‌وه‌ی "مه‌سه‌له‌ی كورد" له‌ مانا و به‌هاكانی، بنه‌ماكانی دروست كردنی ده‌وڵه‌تی كوردی دابڕێژێت، رێگه‌ی تری هه‌ڵبژاردوه‌. ئه‌م ده‌ ساڵه‌ی رابردوو، ئاراسته‌ی باڵاده‌ستی ناو نوێنه‌رایه‌تییه‌ سیاسییه‌كه‌ی كوردستانی عێراق، به‌ تاكڕه‌وی، رۆچۆته‌ ناو هه‌ڵه‌ی ستراتیژی و، ئه‌گه‌ر هۆشیار نه‌كرێته‌وه‌، به‌ پێداگریی له‌سه‌ر هه‌ڵه‌، ته‌ڕ و وشكی ئه‌زموونه‌كه‌، پێكه‌وه‌ ده‌سووتێنێت. هه‌ڵدێرانی ئه‌زموونه‌ سیاسییه‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستانی عێراق، به‌ نه‌خۆشكه‌وتنی سه‌رۆك مام جه‌لال، سكرتێری گشتی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و سه‌رۆك كۆماری عێراقی فیدراڵ ده‌ستی پێ كرد. دووركه‌وتنه‌وه‌ی ئه‌م زاته‌ له‌ كایه‌ی سیاسی، بۆشاییه‌كی گه‌وره‌ی به‌جێهێشت كه‌ به‌ڕێز مه‌سعود به‌رزانی سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، به‌ ستایڵی خۆی، هه‌وڵی پڕكردنه‌وه‌یدا. له‌م قۆناغه‌دا و له‌ ماوه‌یه‌كی زۆر كورتی نێوان دیسه‌مبه‌ری ٢٠١٢ تا مارسی ٢٠١٣، په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر - به‌غدا، به‌ره‌و ئاڵۆزی چوون. له‌ په‌یامی نه‌ورۆزی ٢٠١٣، سه‌رۆكی هه‌رێم باسی له‌ نه‌مانی متمانه‌ كرد له‌ نێوان هه‌ردوولا و پاڵپشت  به‌ "زانیاریی هه‌واڵگری"، مه‌ترسیی ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو كه‌ حكومه‌تی عێراق فرۆكه‌ی (F16) ده‌كرێت بۆ بۆمبارانكردنی هه‌رێمی كوردستان. ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان، به‌ڵام هه‌رگیز نه‌یتوانی دروستیی ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ بۆ رای گشتی، بسه‌لمێنێت. ئه‌م تۆمه‌ته‌ بۆ حكومه‌تی نوری مالیكی، هاوكات بوو له‌گه‌ڵ فروانبوونی په‌لاماره‌كانی (ده‌وڵه‌تی عێراقی ئیسلامی) بۆ سه‌ر عێراق و سوریا، و به‌مه‌به‌ست یان بێ مه‌به‌سه‌ت، تێكدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، چووه‌ خزمه‌ت پرۆژه‌ی "به‌هاری عه‌ره‌بی" و، زۆری نه‌برد كه‌ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ تۆمه‌تباركرا به‌وه‌ی پشتیوانیی له‌ شاڵاوه‌كانی (ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له‌ عێراق و شام) - داعش ده‌كا بۆ سه‌ر عێراق. به‌تایبه‌ت كه‌ له‌گه‌ڵ داگیركردنی موصڵ له‌لایه‌ن داعش و راگه‌یاندنی خیلافه‌ی ئیسلامی، له‌ مانگی ٦ی ٢٠١٤، میدیایه‌كی پارتی دیموكراتی كوردستان چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ وته‌بێژێكی گروپه‌ تیرۆریستییه‌كه‌ ئه‌نجامدا و، چه‌ند رۆژ دواتریش، سه‌رۆكی هه‌رێم چووه‌ په‌رله‌مانی كوردستان و راگه‌یاند كه‌ "داعش دراوسێیه‌كی نوێی هه‌رێمه‌" و داوای كرد "هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان ته‌نها له‌ حاڵه‌تی به‌رگری دابن" و هێرشیان نه‌كه‌نه‌سه‌ر. له‌م قۆناغه‌دا، پێده‌چوو نزیكبوونه‌وه‌ی هه‌ولێر له‌ به‌ره‌ی هێزه‌ سوننه‌كانی عه‌ره‌ب بۆ رووخاندنی به‌غدا و دیمه‌شق، (كه‌ سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشووی قه‌ته‌ر ده‌ڵێت دوو هه‌زار ملیار دۆلارمان بۆ ته‌رخان كرد)،  كۆماری ئیسلامیی ئێرانی ترساندبێت. ئه‌م ترسه‌ی ئێران وای كرد، به‌شێك له‌و داعشه‌ی پێشبینی ده‌كرا له‌ ماوه‌ی ٧٢ سه‌عاتدا، (به‌ وته‌ی برێت مه‌كگۆرك)، به‌ناوی "هێزی مقاوه‌مه‌"وه‌ به‌غدا بگرن،  رووی شاڵاوه‌كه‌یان به‌ره‌و داگیركردنی كوردستانی عێراق وه‌ربگێڕن. هه‌ردوو سه‌ركرده‌ی به‌عس له‌ هه‌ولێره‌وه‌، عێزه‌ت ئیبراهیم ئه‌لدووری، و ته‌ها ئه‌لدلێمی، له‌م هه‌ڵوێسته‌ی داعش نیگه‌ران بوون و سه‌ركۆنه‌یان كرد. ئه‌گه‌رچی دلێمی به‌ نوێنه‌رایه‌تی به‌شێك له‌ عه‌شایه‌ره‌ سوننه‌كان و عێزه‌ت دووری به‌ نوێنه‌رایه‌تی حزبی به‌عس به‌شێك بوون له‌و ئه‌نجومه‌نه‌ی بۆ رووخاندنی رژێمی عێراق بنیادنرابوو، به‌ڵام نه‌یانتوانی ئه‌بو عومه‌ر ئه‌لچیچانی، جێگری خه‌لیفه‌ی داعش و كورده‌كانی كه‌تیبه‌كه‌ی صه‌ڵاحه‌دینی ئه‌یوبیی، له‌ ده‌رفه‌ت و بیرۆكه‌ی داگیركردنی شنگال، په‌شیمان بكه‌نه‌وه‌. له‌ سه‌ره‌تای مانگی ئۆگه‌ستی ٢٠١٤ و له‌ ئه‌نجامی خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و كاتی كوردستان بۆ رووداوه‌كان، شنگال داگیر و ٢٠٠ هه‌زار كوردی ئێزدی ماڵوێران كران. هه‌ڵه‌ی دواتری ئه‌م سه‌ركردایه‌تییه‌، بریتی بوو له‌ دابڕینی په‌یوه‌ندییه‌ ئابورییه‌كانی هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌غدا، و له‌ ژێر رێنمایی وه‌زیری ئه‌وكاتی سه‌رچاوه‌ سروشتییه‌كان، پرۆژه‌ی "ئابوریی سه‌ربه‌خۆ" راگه‌یه‌ندرا. له‌م پرۆژه‌یه‌دا، كه‌  تۆڕێك له‌ ده‌ڵاڵی نێوده‌وڵه‌تی تێوه‌ی گلان و، خه‌توخاڵه‌كه‌ی له‌ سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠١٥ه‌وه‌ ده‌ركه‌وت، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان زۆر هه‌رزانتر له‌ نرخی بازاڕ، و له‌كاتێكدا ته‌نها (٪٤٠)ی كۆی داهاتی نه‌وته‌كه‌ ده‌گه‌یشته‌وه‌ ناو خه‌زێنه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی، نه‌وته‌كه‌ی گه‌یانده‌ به‌نده‌ری جه‌یهان له‌ توركیا. سودمه‌ندانی سه‌ره‌كیی ئه‌م پرۆژه‌یه‌، بریتی بوون له‌ كۆمه‌ڵێك به‌رپرسی سیاسی ناوخۆیی و ئیقلیمی، و كۆمپانیای پاشكۆی ئه‌و به‌رپرسانه‌ش كه‌ جگه‌ له‌ هه‌رزانفرۆشكردنی سامانی ژێرزه‌ویی كوردستان، له‌ بواره‌كانی پاسه‌وانی و گواستنه‌وه‌، به‌ بازاڕگه‌یاندن، و گۆڕینه‌وه‌ی دۆلار به‌ دینار، قازانجی گه‌وره‌ی تاكه‌كه‌سییان له‌ "ئابوریی سه‌ربه‌خۆ" كرد، و خه‌ڵكیش: پێشمه‌رگه‌ و موچه‌خۆر و كاسبكار، زیانباری سه‌ره‌كی بیرۆكه‌كه‌ بوون. ره‌نگه‌ ئارگیومێنتی ئه‌وه‌ هه‌بێت كه‌ ئه‌گه‌ر گوشاره‌كانی حكومه‌تی به‌غدا و شه‌ڕی داعش نه‌بوایه‌، حكومه‌تی هه‌رێم به‌ره‌و "ئابوری سه‌ربه‌خۆ" نه‌ده‌ڕۆیشت، به‌ڵام چیرۆكه‌كه‌ كۆنتره‌ و "دیواره‌كه‌ له بناغه‌وه‌ خواره‌"؛ نزیكبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی هه‌ولێر له‌و هێزه‌ سوننانه‌ی كه‌ پرۆژه‌ی رووخاندنی شیعه‌یان هه‌بوو، ئه‌و هه‌ڵه‌ ستراتیژییه‌ بوو، كه‌ گه‌لی كوردستان تێكڕا باجه‌كه‌ی دا. هه‌ڵه‌ی دواتر، به‌ كۆچی دوایی ره‌وانشاد نه‌وشیروان مسته‌فا ده‌ستی پێكرد. له‌ ١٩ی ٥ی ٢٠١٧ كه‌ رێكخه‌ری گشتی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و دوا ئه‌ندامی نه‌وه‌ی كۆنی "مه‌دره‌سه‌ی سلێمانی" كۆچی دوایی كرد، تا رۆژی ٧ی ٦ی ٢٠١٧، كه‌ لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م پێكهات و راگه‌یه‌ندرا، ماوه‌یه‌كی زۆر كورت بوو. پێده‌چوو به‌ڕێز به‌رزانی بیه‌وێت به‌ جووڵه‌یه‌كی سێمبولیك، بۆشایی سه‌رۆك مام جه‌لال (كه‌ نه‌خۆش بوو) و نه‌وشیروان مسته‌فا (كه‌ كۆچی دوایی كردبوو) پڕ بكاته‌وه‌. ئه‌و جووڵه‌ سێمبولیكه‌، بریتی بوو له‌ ئه‌نجامدانی ریفرانده‌مێك ته‌نها له‌ناو سنوری هه‌رێمی كوردستاندا، ئه‌وه‌ش نه‌ك بۆ راگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی، به‌ڵكو به‌ وته‌ی خۆی : "بۆ زانینی رای خه‌ڵكی كوردستان". ریفرانده‌مێكی له‌مجۆره‌، نه‌ك ته‌نها سه‌ربه‌خۆیی دیفاكتۆی كوردستانی ده‌خسته‌ به‌ر مه‌ترسی، به‌ڵكو كه‌ركوك و نیوه‌ی خاكی كوردستان بۆ هه‌میشه‌ ده‌كه‌وتنه‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌ر قه‌واره‌یه‌كی كوردیی - كه‌ گومان وابوو له‌ ئاینده‌ دروست ببێت. له‌م دۆخه‌دا، یه‌كێتیی نیشتمانیی داوای كرد كه‌ركوك بخرێته‌ ناو جوگرافیای ریفرانده‌م و، ئه‌گه‌ر بڕیار بێت ئاینده‌یه‌ك هه‌بێت بۆ كوردستان، ئه‌و ئاینده‌یه‌ كه‌ركوك و ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمیش له‌خۆ بگرێت. ئه‌گه‌رچی رینمایی و گوشارێكی زۆری ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تی هه‌بوو كه‌ ریفرانده‌م له‌م كاته‌دا نه‌كرێت و دوابخرێت، به‌ڵام به‌ پێداگریی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، و به‌ پشتیوانیی نوێنه‌رانی یه‌كێتی له‌ لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م، و  هێزه‌ سیاسییه‌كان و خه‌ڵكی كوردستان ریفرانده‌م به‌ڕێوه‌ چوو. زۆر به‌خێرایی، پرۆسه‌ی ده‌نگدان بۆ سه‌ربه‌خۆیی - كه‌ ئه‌گه‌ر له‌ كاتی دروستی خۆیدا بكرایه‌ ده‌توانرا ببێت به‌ خاڵی وه‌رچه‌رخان بۆ پێشخستنی "مه‌سه‌له‌ی كورد"، بوو به‌ له‌مپه‌ڕ له‌به‌رده‌م گه‌شه‌ی كوردستانی عێراقدا. به‌رپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌ به‌ هه‌ڵه‌كه‌یان زانی، له‌ كاتێكدا خه‌ڵك پۆل پۆل ده‌چوون بۆ ده‌نگدان به‌ سه‌ربه‌خۆیی، یه‌ك له‌دوای یه‌ك له‌ رۆژی ٢٥ی سێپته‌مبه‌ری ٢٠١٧ رایانگه‌یاند كه‌ "ریفرانده‌م بۆ سه‌ربه‌خۆیی نییه‌." به‌مجۆره‌، گه‌لی كوردستان به‌شداری پرۆسه‌یه‌كیان كرد، كه‌ له‌رووی كرده‌ییه‌وه‌، به‌ زیان بۆ ئه‌زموون و قه‌واره‌كه‌ شكایه‌وه‌ و، پاش له‌رزه‌كانی ئه‌و پرۆسه‌یه‌، له‌ ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر، و داگیركارییه‌ ئیقلیمییه‌كانی دواتردا، قووڵتر ده‌ركه‌وتن. "١٦ی ئۆكتۆبه‌ر"، وه‌كو چه‌مك، وشه‌یه‌كی داتاشراو و به‌رهه‌می ململانێی ناوخۆی یه‌كێتیی نیشتمانی بوو كه‌ له‌لایه‌ن چه‌ند به‌رپرسێكی دێرین و نیگه‌رانی حزبه‌كه‌وه‌، بۆ گۆڕینی باڵانسی هێز له‌ناو یه‌كێتی دا، دژ به‌ نه‌وه‌ی گه‌نجتری حزبه‌كه‌ به‌كارهات، به‌ڵام ئه‌نجامی ئه‌م خه‌نجه‌ر له‌ خۆدانه‌، نه‌ك وا نه‌شكایه‌وه‌ كه‌ ببێته‌ هۆی باڵاده‌ستبوونه‌وه‌ی "حه‌ره‌سی قه‌دیم"، به‌ڵكو بوو به‌ كارتێك به‌ده‌ست پارتییه‌وه‌، كه‌ هه‌ر كات ویستی رووداوێكی پێ داپۆشێت، دژ به‌ یه‌كێتی به‌كاری بهێنێت. له‌و روه‌وه‌ی كه‌ ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر، رووداوێكی سیاسی و سه‌ربازی بوو، خوێندنه‌وه‌یه‌كی بێ لایه‌ن بۆی، ده‌ریده‌خات كه‌ ئۆباڵی راسته‌وخۆ و راسته‌قینه‌ی ئه‌و كاره‌ساته‌، ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆی دوو لایه‌نی سه‌ره‌كی: یه‌كه‌م. ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان، و دووه‌م. سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. به‌پێی (یاسای ژماره‌ ٤ ساڵی ٢٠١١ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان) ئه‌ركی  راوێژكاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێم ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌رباره‌ی بابه‌ته‌ نیشتمانییه‌كان، به‌رچاوڕوونی بدات به‌ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. هه‌رچه‌نده‌ راوێژكاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایش داینه‌مۆی ئه‌نجامدانی ریفرانده‌م بوو، (له‌ هه‌رێمی كوردستان و بێ كه‌ركوك)، به‌ڵام  به‌ درێژایی ماوه‌ی هه‌ڕه‌شه‌كانی حكومه‌تی عێراق، سوریا، توركیا، ئێران و ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریكا، هیچ به‌رچاوڕونییه‌كی دروستی ئه‌منی/ سه‌ربازی/ سیاسی نه‌دا به‌ سه‌رۆكی هه‌رێم و لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م؛ ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ نه‌یتوانی كاریگه‌رییه‌كانی  بڕیارێكی له‌وجۆره‌ له‌سه‌ر ئاینده‌ی كوردستانی عێراق شیبكاته‌وه‌ و، هیچ بژارده‌یه‌كیشی بۆ مامه‌ڵه‌ی لایه‌نه‌كان و گه‌لی كوردستان له‌گه‌ڵ قه‌یرانه‌كانی ئاینده‌ - كه‌ پێشبینی ده‌كرا رووبده‌ن، نه‌خسته‌ڕوو. هه‌ره‌سی (ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر) كه‌ به‌یه‌ك پاكێج به‌سه‌ر كیانی كوردستاندا هات، ئه‌م هه‌ره‌سه‌ ئه‌گه‌ر به‌سه‌ر  هه‌ر حكومه‌تێكی به‌رپرسیار و خاوه‌ن "دامه‌زراوه‌ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایش"دا بهاتبایه‌، ئه‌وا پێویست بوو راوێژكاری ئه‌نجومه‌ن، به‌رپرسیارێتی سه‌ره‌كیی ئه‌و كاره‌ساته‌ی هه‌ڵبگرێت. له‌ كه‌یسی شكسته‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستاندا، راوێژكاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێم، به‌هۆی په‌یوه‌ندییه‌ خێزانییه‌كانی له‌گه‌ڵ  سه‌رو خۆی، له‌ لێپرسینه‌وه‌ پارێزرا، و شكسته‌كه‌، خرایه‌ ئه‌ستۆی كه‌س و لایه‌نی تر. ره‌نگه‌ تائێستا، به‌ حوكمی ده‌سه‌ڵات  و هۆكاری تر ، (كه‌یسی ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر)، بێ ده‌نگیی لێ كرابێت، به‌ڵام له‌ درێژخایه‌ندا، په‌نجه‌ی ئاماژه‌ بۆ به‌رپرسیاری سه‌ره‌كیی كه‌یسه‌كه‌ درێژ ده‌كرێت. ده‌رئه‌نجامی ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر،  شكستێكی هه‌واڵگرییه‌ به‌ ئیمتیاز. ئه‌گه‌ر شكستی هه‌واڵگریی ئه‌مه‌ریكا، بریتی بێت له‌ (١١ی سێپته‌مبه‌ر) و، ئه‌گه‌ر (جه‌نگی یه‌ومی كیپبور)ی ١٩٧٣ی ئیسرائیل به‌ شكستی هه‌واڵگری بناسرێت، ئه‌وا كورد، كه‌یسی (ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر)ی هه‌یه‌. له‌لایه‌كی تر، سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، كه‌ هاوكات سه‌رۆكی لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م بوو، به‌ كرده‌وه‌، جگه‌ له‌وه‌ی به‌رپرسیارێتی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی سه‌رخستنی ریفرانده‌می ده‌كه‌وته‌ ئه‌ستۆ، به‌رپرسی هێزه‌ چه‌كداره‌كانی هه‌رێمی كوردستانیش بوو. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنجه‌، شه‌وی ١٥ له‌سه‌ر ١٦ی ١٠ی ٢٠١٧، كه‌ دوا كۆبوونه‌وه‌ی لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م به‌ڕێوه‌ چوو، به‌ مه‌به‌ستی گه‌لاڵه‌ كردنی هه‌ڵوێستێكی هاوبه‌شی هێزه‌ كوردستانییه‌كان به‌رامبه‌ر په‌یام و هه‌ڕه‌شه‌كانی حكومه‌تی عێراق كه‌ ده‌یانویست بگه‌ڕێنه‌وه‌ كه‌ركوك و ناوچه‌ ئازادكراوه‌كانی دوای ساڵی ٢٠٠٣، په‌یامی لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م، جگه‌ له‌ "سڵاوكردن له‌ هێزی پێشمه‌رگه‌"، هیچ رێنماییه‌كی بۆ هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان تێدا نه‌بوو. ئه‌ركی سه‌رۆكی هه‌رێم بوو، وه‌كو سه‌رۆكی هێزه‌ چه‌كداره‌كان و وه‌كو سێمبولی سیاسی هه‌رێمی كوردستان، كه‌ پێشمه‌رگه‌ی كوردستان، بۆ "به‌رگری" یان "رێككه‌وتن" و یاخود "پاشه‌كشێ" به‌رامبه‌ر سوپای عێراق و میلیشیاكان راسپێرێت؛ كه‌ راینه‌سپارد. گوزه‌رێكی خێراش به‌ روداوه‌كانی ساڵی ٢٠١٨، كاندیدكردنی سه‌رۆكێكی پارتی بۆ كۆماری عێراق و شكستهێنانی و، دواتر هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك كۆمارێكی كورد له‌ ده‌ره‌وه‌ی كۆده‌نگیی كوردستانیی؛ ساڵی ٢٠١٩، پشتكردنه‌ رێككه‌وتنی نێوان یه‌كێتی و پارتی تایبه‌ت به:‌ پێكهێنانی كابینه‌ی نۆی حكومه‌تی هه‌رێم و ئاسایی كردنه‌وه‌ی كه‌ركوك؛  ساڵی ٢٠٢٠، سه‌ركه‌وتنی كۆنگره‌ی چواری یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و داننه‌نانی پارتی به‌ لێكه‌وته‌كانی و، پاشان جیاڕایی پارتی و یه‌كێتی له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی "زینی وه‌رتێ"، "به‌شداری هێزه‌كانی زێره‌ڤانی له‌ شه‌ڕی ناوخۆی سوریا و لیبیا"، "ده‌ستوه‌ردان له‌ كاروباری ناوخۆی یه‌كتری"، "تاكڕه‌وی كردن له‌ حوكمڕانی"، "هه‌وڵدان بۆ به‌حزبی كردنی دامه‌زراوه‌ باڵاكان له‌وانه‌ش ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری و په‌رله‌مانی كوردستان"؛ ساڵی ٢٠٢١، زیادكردنی گوشاری هه‌واڵگری و سیاسی و ئابوری - به‌ پشتیوانیی ئیقلیمی له‌سه‌ر ئیداره‌ی سلێمانی و؛ ساڵی ٢٠٢٢، هه‌وڵدان بۆ بردنی پشكی یه‌كێتی له‌ سه‌رۆكایه‌تیكردنی عێراق، و كاركردن بۆ ئه‌نجامدانی كوده‌تا له‌ناو ریزه‌كانی یه‌كێتی، و له‌به‌رامبه‌ردا ملنه‌دانی یه‌كێتی به‌ باڵاده‌ستیی پارتی، كۆمه‌ڵێك رووداوی خێرا و كاریگه‌رن كه‌ سه‌رجه‌می ئه‌نجامه‌كانیان یه‌كسانه‌ به‌ "كاره‌سات" بۆ ئه‌زموونی حوكمڕانیی هه‌رێمی كوردستان. یه‌كێك له‌ باڵاترین نمونه‌كانی ئه‌و كاره‌ساته‌، بریتییه‌ له‌ سه‌رئه‌نجامی په‌رله‌مانی كوردستان: دوای سی ساڵ  له‌ دامه‌زراندنی هه‌رێمی دیفاكتۆی كوردستان و دروستبوونی په‌رله‌مان و به‌ڕێوه‌چوونی یه‌كه‌مین خولی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ هه‌رێم، له‌ ساڵی ٢٠٢٣ دۆخێك خوڵقا، كه‌ په‌رله‌مانه‌كه‌، یان "تاكڕه‌ویكردنی زۆرینه‌" ده‌یكوشت یاخود به‌ حوكمی "تاڵی" دادگای ئیتحادی ده‌كوژرا. له‌ جیاتی ئه‌نجام: ته‌خوین كردنی هاوخوێن، یه‌كێكه‌ له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی مرۆڤ و گه‌لانی ئه‌م ناوچه‌یه‌. گه‌لی كوردستان و ده‌سته‌بژێره‌ سیاسییه‌كه‌ی، هه‌تا بازنه‌ی ته‌خوین نه‌شكێنن، سه‌رچاوه‌ی كێشه‌كان نادۆزنه‌وه‌، دان به‌ هه‌ڵه‌كاندا نانێن، و ئاماده‌ییشیان نابێت بۆ چاره‌سه‌ركردن. ئه‌زموونی ده‌ ساڵی رابردووی حوكمڕانی له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌ریده‌خات كه‌ مۆدێلی حوكمڕانییه‌كه‌، ستره‌كچه‌ر، كاره‌كته‌ر و، ئامانجه‌كان، پێویستیان به‌ پیاچوونه‌وه‌ هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر هه‌وڵێك نه‌بێت بۆ یه‌كخستنی ئامانجه‌كانی ده‌سته‌بژێری حوكمڕان له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان، ئه‌وا هه‌ماهه‌نگی و پێشكه‌وتن له‌ "مه‌سه‌له‌ی كورد" دا روونادات. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، وه‌ك ئه‌زموونی ده‌ ساڵی رابردوو، ئه‌گه‌ری پاشه‌كشێ كردنی ئه‌زموون و ده‌سكه‌وته‌ گشتییه‌كان زیاترن. له‌ سیستمی فیدراڵی دا، به‌ ده‌ستوور، حكومه‌تی ئیتحادی مافی به‌ڕێوه‌بردنی ره‌های فایلی داهات و به‌رگری و په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ و هه‌موو ئه‌و ورده‌-بوارانه‌ی هه‌یه‌ كه‌ په‌یوه‌ندارن به‌ چه‌مكی "سه‌روه‌ری"یه‌وه‌. ئه‌گه‌ر عێراق ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵییه‌، و ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان، هه‌رێمه‌ له‌ناو سیستمێكی فیدراڵی دا، ئه‌وا نه‌ك ته‌نها وه‌رگرتنه‌وه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی دۆسێی نه‌وت له‌ هه‌رێم، ده‌توانێت ده‌ستووری بێت، به‌ڵكو دروستتره‌ كه‌ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌رێم چاوه‌ڕوان بێت كه‌ به‌غدا رۆژ له‌ دوای رۆژ و یه‌ك له‌دوای یه‌ك، هه‌موو ئه‌و فایلانه‌ له‌ هه‌رێم وه‌ربگرێته‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندارن به‌ "سه‌روه‌ری"یه‌وه‌: له‌وانه‌ش مه‌سه‌له‌ی سیستمی هه‌واڵگری و به‌رگری، په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌، و گوتاری ستراتیژی هه‌رێمه‌كه‌. رێگه‌ی نادروستیش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ گروپی باڵاده‌ست، له‌ جیاتی پرسیار له‌ خۆكردن ده‌رباره‌ی هۆكاره‌كانی پووكانه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان، پرسی ته‌خوین كردن له‌ناو رای گشتی دا، به‌رامبه‌ر یه‌كێتی و هه‌ر كه‌س و هێز و لایه‌نێك بجووڵێنن كه‌ ئاماده‌ نه‌بن پشتیوانی له‌ مۆدێلی حوكمڕانیی ئه‌مڕۆژانه‌ی هه‌ولێر بكه‌ن. یه‌كێك له‌ ته‌كتیكه‌كانی "شه‌ڕی مه‌علومات"، بریتییه‌ له‌ "به‌لاڕێدا بردن"ی رای گشتی، و "چه‌واشه‌كردنی"، به‌و جۆره‌ی كه‌ به‌رژه‌وه‌ندیی خاوه‌ن ته‌كتیكه‌كه‌ ده‌یخوازێت. به‌ڵام كێشه‌ی ئه‌م ته‌كتیكه‌ ئه‌وه‌یه‌، كه‌ زۆر به‌كارهێنانی، ده‌بێته‌ هۆی چه‌واشه‌كردنی خاوه‌ن ته‌كتیكه‌كه‌ش! به‌ جۆرێك كه‌ پیاده‌كاری گوتاری "به‌لاڕێدا بردن" تووشی وه‌هم ده‌بێت و راست و ناڕاستی بۆ له‌یه‌كتری جیاناكرێته‌وه‌. ئه‌مه‌ش ئه‌و دۆخه‌ نه‌خوازراوه‌یه‌، كه‌ هه‌ندێ بڕیار به‌ده‌ستی پارتی دیموكراتی كوردستانی تێكه‌وتوو‌ن. شه‌وی ١٠ له‌سه‌ر ١١ی ٦ی ٢٠٢٣، كاتێك ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق (بڕگه‌یه‌ك له‌) ماده‌ی ١٤ی یاسای بودجه‌ی عێراقی په‌سه‌ند كرد، سۆشیاڵمیدیای گروپی باڵاده‌ستی پارتی، به‌ شێوه‌یه‌كی رێكخراو دۆخێكیان له‌ "به‌لاڕێدا بردن" له‌ناو رای گشتی دروست كرد، كه‌ واده‌كات وه‌رگر چه‌واشه‌ ببێت ونه‌زانێت كه‌ سیستمه‌ سیاسییه‌كه‌ی عێراق، هێشتا فیدراڵییه‌.  له‌م دۆخه‌دا، رای خه‌ڵك هه‌رچییه‌ك بێت سه‌باره‌ت به‌ فیدراڵی، گرنگتر رای پارتییه‌ كه‌ هێشتا هۆشیاریی ئه‌وه‌ی مابێت كه‌ سیستمه‌ سیاسییه‌كه‌ی ئه‌م ڕۆژانه‌ی عێراق، فیدراڵییه‌ نه‌ك به‌ڵێنه‌كانی سه‌رده‌می صه‌دام حسێن. به‌ وته‌ی شاره‌زایانی بواری ئابوری ویاسای ده‌ستووری، خوێندنه‌وه‌ی خاڵی هه‌شته‌می‌ ماده‌ی ١٤ی یاسای په‌سه‌ندكراوی بودجه‌ی عێراق ده‌ریده‌خات كه‌ نه‌ك كێشه‌ی تیا نییه‌، به‌ڵكو له‌مپه‌رێكیشه‌ له‌به‌رده‌م نادادی، وهیوایه‌كه‌ بۆ بووژاندنه‌وه‌ی كایه‌ی حوكمڕانی وپرۆژه‌كان له‌ ئیداره‌ی سلێمانی وسه‌رتاسه‌ری هه‌رێمی كوردستانی عێراق. بۆیه‌ ئه‌گه‌ر لۆجێك حوكم بكا، كێشه‌ی پارتی له‌گه‌ڵ ئه‌م بڕگه‌یه‌ی یاساكه‌ نییه‌، به‌ڵكو كێشه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و بڕگانه‌ی‌ تری ماده‌ی ١٣ و ١٤یه‌ ، كه‌ باسیان ناكات. ئه‌وه‌ بڕگه‌كانی ترن، كه‌ هه‌رێمی كوردستانیان له‌ ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی دیفاكتۆ‌وه‌، كردۆته‌ هه‌رێمێكی فیدراڵیی كۆنترۆڵكراو. به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌ حزبی باڵاده‌ست ده‌زانێت سه‌به‌بكاری سه‌ره‌كیی ئه‌م په‌ڕوباڵكردنه‌ی هه‌رێم، خۆیه‌تی، وله‌به‌رئه‌وه‌ش كه‌ نایه‌وێت دان به‌ هه‌ڵه‌كانی ده‌هه‌ی رابردوویدا بنێت، ناچاره‌ په‌نا بۆ ته‌كتیكی ته‌خوین ببات. هه‌ر كه‌س ئازاده‌ له‌وه‌ی ده‌یكات، گرنگ ئه‌وه‌یه‌ سلێمانی وخه‌ڵكه‌كه‌ی، نه‌كه‌ونه‌ داوی شه‌ڕی ده‌رونییه‌وه‌، كه‌‌ به‌ ئامانجی لادانی ته‌ركیز له‌سه‌ر راستییه‌كان و هه‌میشه‌ش به‌ زیانی خه‌ڵك وئامانجه‌ باڵا نیشتمانییه‌كان، ته‌واو ده‌بێت.  

شیكاری:درەو بە تێكڕا لە پێنج مانگی یەكەمی (2021) نرخی بەرمیلێك نەوت بە (61.2) دۆلار فرۆشراوە، بەڵام لە (2022)  تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (100.7) دۆلار فرۆشراوە، واتە لە هەر بەرمیلێک نەوت بڕی (39.5) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام لە ساڵی (2023) دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (75.2) دۆلار فرۆشراوەو هەر بەرمیلێک (25.5) دۆلار و بە ڕێژەی (25.3%) نرخەکەی لە دەست داوە بەراورد بە ساڵی (2022). # کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) دا (27 ملیار) دۆلار بووە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی داهات هەڵکشاوە بۆ زیاتر لە (50 ملیار) دۆلار، واتە بڕی (23 ملیار) دۆلار داهاتی نەوتی عێراق زیادی کردووە. بەڵام لە هەمان ماوەی ئەمساڵ داهاتی گشتی زۆرتر لە (37 ملیار) دۆلار بووە، واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر بڕی (12.84 ملیار) دۆلار کەمی کردووە. # لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021)، کۆی نەوتی هەناردە کراو، زیاتر بووە لە (441 ملیۆن) بەرمیل، لە هەمان ماوەی ساڵی (2022) کۆی نەوتی هەناردەکراو زیاتر لە (496 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە، واتە هەناردە بە ڕێژەی (12%) زیادی کردووە. کۆی هەناردە لە ساڵی (2023) زیاتر لە (495) بەرمیل بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر هەناردەکردن تەنها بە ڕێژەی (0.17%) کەمی کردووە. یەکەم: پرۆسەی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021– 2023) پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق وەک لە (خشتەی یەکەم)دا رونکراوەتەوە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021)، کۆی ئەو نەوتەی هەناردەی بازارەکانی جیهانی کردووە، بریتی بووە لە (441 ملیۆن و 391 هەزار و 970) بەرمیل، ئەمە لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2022) کۆی نەوتی هەناردەکراو (496 ملیۆن و 349 هەزار و 545) بەرمیل نەوت بووه‌، واتە بڕی هەناردە کردنی نەوت لە پێنچ مانگی یەکەمی (2022) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2021) بڕی (54 ملیۆن و 957 هەزار و 575) بەرمیل نەوت بە ڕێژەی (12.45%) زیادی کردووە. بەڵام کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (495 ملیۆن و 512 هەزار و 66) بەرمیل نەوت، واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر هەناردەکردن تەنها بە بڕی (837 هەزار و 479) بەرمیل نەوت بە ڕێژەی (0.17%) کەمی کردووە. بە مانایەکی دیکە تێکڕای هەناردەی رۆژانەی نەوتی عێراق بۆ پێنج مانگی سەرەتای ساڵی (2021) بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 923 هەزار و 989) بەرمیل و لە ساڵی (2022) بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 288 هەزار و 200) بەرمیل و لە ساڵی (2023) بە تێکڕای رۆژانە بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 281 هەزار و 835) بەرمیل نەوتی هەناردەکراو. هەر بە پێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (61.213) دۆلار فرۆشراوە، بەڵام لە هەمان ماوەدا بۆ ساڵێک پاشتر بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (100.703) دۆلار فرۆشراوە، واتە لە هەر بەرمیلێک نەوت لە ساڵی (2022) بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (39.49) دۆلار و بەڕێژەی (64.51%) زیادی کردووە، بەڵام لە ساڵی (2023) دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (75.199) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت (25.5) دۆلار بە ڕێژەی (25.33%) نرخەکەی لە دەست داوە بەراورد بە ساڵی (2022)، کە ئەمەش کاریگەری گەورەی لەسەر داهاتی گشتی نەوتی عێراق هەبووە، چونکە؛ کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بریتی بووە لە (27 ملیار و 31 ملیۆن و 998 هەزار) دۆلار، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو هەڵکشاوە بۆ (50 ملیار و 79 ملیۆن و 107 هەزار) دۆلار، واتە بڕی (23 ملیار و 47 ملیۆن و 109 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (85.26%) داهاتی گشتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2022) زیادی کردووە بەراورد بە پێنج مانگی یەکەمی (2021). بەڵام کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (37 ملیار و 238 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار، بەم پێیەش کۆی بەهای نەوتی عێراق لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵێک پێشتر بڕی (12 ملیار و 840 ملیۆن و 942 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (25.64%) کەمی کردووە.   دووەم: کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 - 2023) پاڵپشت بە داتا فەرمییەکان، کۆی ئەو نەوتەی وەزارەتی نەوتی عێراق له‌ پێنج مانگی یه‌که‌می (2021)دا هەناردەی کردووە، بریتی بووە لە (441 ملیۆن و 391 هەزار و 970) بەرمیل، لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی نەوتی هەناردەکراو بریتی بووە لە (496 ملیۆن و 349 هەزار و 545) بەرمیل نەوت. بەڵام کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (495 ملیۆن و 512 هەزار و 66) بەرمیل نەوت. تایبەت بە وردەکاری زیاتر بۆ هەر مانگێک بڕوانە (خشتەی دووەم). سێیەم: تێکڕای هەناردەی رۆژانەی نەوتی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 - 2023) وەک لە (خشتەی سێیەم)دا بە وردی بەدیارخراوە، تێکڕای هەناردەی رۆژانەی نەوتی عێراق بۆ پێنج مانگی سەرەتای ساڵی (2021) بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 923 هەزار و 989) بەرمیل و لە ساڵی (2022) زیادی کردووە بۆ تێکڕای (3 ملیۆن و 288 هەزار و 200) بەرمیلی رۆژانەو و لە ساڵی (2023) بە تێکڕای هەناردەی رۆژانە بە نزیکەیی وەکو خۆی ماوەتەوەو بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 281 هەزار و 835) بەرمیل نەوتی هەناردەکراو. چوارەم: تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 – 2023) بە پێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (61.213) دۆلار فرۆشراوە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (100.703) دۆلار فرۆشراوە، واتە لە هەر بەرمیلێک نەوت لە ساڵی (2022) بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (39.49) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام لە ساڵی (2023) دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (75.199) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت (25.5) دۆلارنرخەکەی لە دەست داوە بەراورد بە ساڵی (2022)، بۆ وردەکاری زیاتر پێنج مانگی سەرەتای ساڵانی (2021 - 2023) بڕوانە (خشتەی چوارەم). پێنجەم: کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 – 2023) وەک لە (خشتەی پێنجەم)دا هاتووە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بریتی بووە لە (27 ملیار و 31 ملیۆن و 998 هەزار) دۆلار، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو هەڵکشاوە بۆ (50 ملیار و 79 ملیۆن و 107 هەزار) دۆلار، بەڵام کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (37 ملیار و 238 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار.    

(درەو): بۆ  خەرجی موچەی مانگی 5، وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بڕی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە، پڕكردنەوەی ئەم كورتهێنانە بە درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچە‌و كۆكردنەوەی زیاتری داهاتی ناوخۆ چارەسەر دەبێت.  هەرێمی كوردستان لە ناوەڕاستی مانگی 6 نزیك دەبێتەوە، هێشتا حكومەت لیستی موچەی مانگی 5ی رانەگەیاندووە. وەزارەتی دارایی چاوەڕوانی هاتنی (400 ملیار) دیناری تر لە بەغدادەوە دەكات بۆ ئەوەی دەست بە دابەشكردنی موچە بكات.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تاوەكو ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی بۆ دابەشكردنی موچە تەنیا بڕی (200 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ‌و بڕی (30 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانانی بۆ هێزی پێشمەرگە لەبەردەستدایە.  بە گەیشتنی (400 ملیار) دینارەكەی بەغداد، تێكڕای داهاتی بەردەستی وەزارەتی دارایی بۆ موچە دەبێت بە (630 ملیار) دینار، ئەمە لەكاتێكدایە خەرجی مانگانەی حكومەت تەنیا بۆ موچە بڕەكەی (912 ملیار) دینارە، واتا سەرباری هاتنی (400 ملیار) دینارەكەی بەغداد هێشتا وەزارەتی دارایی نزیكەی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت بۆ دابینكردنی خەرجی موچە.  ئەم كورتهێنانە وادەكات حكومەت پرۆسەی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكان زیاتر دوابخات بۆ ئەوەی داهاتی ناوخۆ كۆبكاتەوە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانەكە. موچەخۆران چاوەڕوانن تاوەكو بەر لە جەژنی قوربان، موچەكانیان وەربگرن، بەڵام هێشتا یاسای بودجەی پەسەندكراوی عێراق لە رۆژنامەی "وەقایع" بڵاونەكراوەتەوە‌و نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردنەوە.  حكومەتی هەرێم سەرباری ئەوەی مانگانە ناتوانێت لەكاتی دیاریكراودا موچەی موچەخۆران دابین بكات، لە شەش مانگی رابردووشدا بۆ تەواوكردنی خەرجی موچە، بڕێك پارەی وەكو قەرز هاتوەتە سەر شان.  بەهۆی پەسەندنەكردنی بودجەوە، لە (6) مانگی رابردوودا حكومەتی هەرێم بڕی (800 ملیار) دینار وەكو قەرز لە بانكەكانی عێراق وەرگرتووە، ئەمە لەپاڵ بڕی (400 ملیار) دیناری تر كە بڕیارە لە رۆژانی داهاتوودا بگات، تێكڕای ئەو پارانەی كە حكومەتی هەرێم لەمساڵدا وەكو قەرز لە بانكەكانی عێراق بۆ تەواوكردنی خەرجی موچە وەریگرتووە بڕەكەی دەگاتە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار، دوای جێبەجێكردنی بودجە ئەم بڕە پارەیە لە شایستە داراییەكانی شەش مانگی رابردووی حكومەتی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق دەبڕدرێت.  سەرباری رەخنەكان لە هەندێك بڕگەی دیاریكراو لەو ماددانەی كە تایبەتن بە هەرێمی كوردستان، هێشتا بەرپرسانی حكومەتی هەرێم گەشبینن بەوەی بودجەكە چارەسەری قەیرانی موچە لە هەرێمدا بكات.  بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەی عێراقدا پەسەندكراوە، حكومەتی فیدراڵ تەنیا بۆ موچە (فەرمانبەران- خانەنشینیی- پێشمەرگە) بۆ هەر مانگێك بڕی (906 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت، ئەگەر خەرجی مانگانەی موچە لە هەرێم بڕی (912 ملیار) دینار بێت، لەم حاڵەدا حكومەتی هەرێم بۆ خەرجی موچە مانگانە تەنیا بڕی (6 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمەش كورتهێنانێكی كەمە‌و حكومەت دەتوانێت بە ئاسانیی بە داهاتی ناوخۆ پڕی بكاتەوە، بەڵام هێشتا دیار نییە ئاخۆ یاسای بودجە وەكو خۆی جێبەجێ دەكرێت یان وەكو ساڵانی پێشتر بەهۆی ناكۆكییەكانەوە بەغداد ناردنی پارە بۆ هەرێم رادەگرێت.  حكومەتی هەرێم ئێستا هیچ دەرفەتێكی لەبەردەمدا نەماوە جگە لەوەی پابەند بێت بە یاسای بودجەی عێراقەوە، چونكە توركیا لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرتووە‌و لەدوای بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە چیتر توركیا توانای ئەوەی نییە بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق نەوتی كوردستان هەناردە بكات، ئەم هەنگاوە رێژەی 77%ی تێكڕای داهاتی حكومەتی هەرێم (داهاتی نەوت)ی خستوەتە ژێر كۆنترۆڵی بەغدادەوە، ئەمە وادەكات حكومەتی هەرێم نەتوانێت وەكو ساڵانی پێشتر لە حاڵی پابەندنەبوون بە یاسای بودجەوە، نەوت هەناردە بكات‌و داهات كۆبكاتەوە. 

درەو: ئێستا جوتیارانی هەرێم تەنیا رێژەی (30%)ی بەرهەمەكانیان لێوەردەگیرێت، بڕی (850) هەزار دینار بۆ هەرتۆنێك و دەبێت لە بازاڕی رەشدا (56%)ی بەرهەمەكانیان بە نرخی (350) هەزار دینار كەمتر بۆ هەر تۆنێك ساغ بكەنەوە، حكومەتی عێراق تەنیا(500) هەزار تۆن لە جوتیارانی هەرێم وەردەگرێت لەكاتێكدا بەرهەمی جوتیارانی هەرێم  (ملیۆنێك و 200 هەزار) تۆنە، بۆیە جوتیاران پەنا دەبەنە بەر كڕینی كارتی (رەسید)ی جوتیارانی تر بۆ ئەوەی  گەنمەكەیان بەنرخی حكومی لێوەربگیرێت، یاخود بەنرخی كەمتر بیفرۆشن و بە قاچاغ بینێرن بۆ سایلۆكانی باشورو ناوەڕاستی عێراق، لەسەردانی بۆلای جوتیارانی دەشتی زرارەتی هەولێر مەسرور بارزانی بە جوتیارانی وت" نابێت جوتیاران خەمی ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان هەبێت"   جوتیاران نیگەرانن وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 25ی ئایاری ئەمساڵدا سایلۆكانی هەرێمی بەرووی جوتیاراندا كردەوە تا بەرهەمی گەنمی ئەمساڵیان رادەست بكەن، پاش وەرگرتنی نمونە لە گەنمەكە و دەرچوونی لە پشكنین بڕی (850) هەزار دینار بۆ هەر تۆنێك گەنم بە جوتیاران دەدرێت، بۆ ئەم مەبەستە بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لە وەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێم رایگەیاند: بڕی (40) ملیار دینار خراوەتە سەر هەژمارەكانی بانكی وەزارەتی بازرگانی تا دوای رادەستكردنی گەنم چەكی پارەكەیان پێبدرێت.  لەسەرەتادا بڕیاردرا بۆ هەرێمی كوردستان بڕی (375) هەزار تۆن گەنم لە سنووری پارێزگاكانی هەرێم وەربگیرن، واتە بۆ هەر دۆنمێك بڕی (150) كیلۆ بۆ (200) كیلۆ گەنم لە جوتیاران وەربگیرێت بەم شێوەیە: •    لە پارێزگای هەولێر (120) هەزار تۆن •    لە پارێزگای دهۆك (113) هەزار تۆن. •    لە پارێزگای سلێمانی (142) هەزار تۆن. دیاریكردنی ئەو بڕە بۆ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە لایەن جوتیارانەوە ناڕەزایەتی لێكەوتەوەو ئەو بڕە گەنمەیان بە كەمدەزانی و نیگەرانبوون، نوێنەرایەتی جوتیارانی سنوری راپەرین و گەرمیان بۆ ئەم مەبەستە سەردانی بەغدادیان كردو دەنگی ناڕەزایەتی خۆیان گەیاندە نوێنەرانی كورد. كەمال موسلیم، وەزیری بازرگانی و پیشەسازی حكومەتی هەرێم لە 30 ئایاردا رایگەیاند، "پێشتر ئەو بڕەی بۆ هەرێم دیاریكرابو بۆ وەرگرتنی گەنمی جوتیاران (375) هەزار تۆن گەنم بووە، دوای ئەوە بەدواداچونمان كرد و داوامان لە لایەنە پەیوەندیدارەكان كرد پێداچونەوە بەو بابەتەدا بكەن". د. بڕیار ڕەشید ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی بە (درەو)ی رایگەیاند"دوای هەوڵێكی زۆر حكومەتی عێراق بڕی وەرگرتنی گەنمی جوتیارانی هەرێمی لە (375) هەزار تۆنەوە بۆ (500) هەزار تۆن زیاد كرد، لە هەوڵی ئەوەداین ئەو رێژەیە لابەرین و تەواوی گەنمی جوتیاران وەربگیرێت". زیادبوونی وەرگرتنی بڕی گەنم لە (375) هەزر تۆنەوە بۆ (500) هەزار تۆن كێشەی جوتیارانی چارەسەر نەكردووە و جوتیاران گەنمێكی زۆرتریان بەرهەمهێناوە كە بە (ملیۆنێك و 200 هەزار تۆن) مەزەندە دەكرێت و ناچارن لە بازاڕی رەشدا بە نرخێكی هەرزان بیفرۆشنەوە.   رەنجی بە باچوو؟ لەكاتی وەرزی چاندنی گەنمدا بۆ هەر دۆنمێك زەوی نزیكەی (40 بۆ 50) كیلۆ گەنم دەچێندرێت، ئەمساڵ بەهۆی زۆری بارانبارینەوە بەرهەمی گەنم باشبووەو هەر دۆنمێك زەوی نزیكەی (600) كیلۆ بۆ (800) كیلۆ بەرهەمی هەبووە، واتە (40) كیلۆ گەنم لە دۆنمێكدا نزیكەی (600 - 800 ) كیلۆ گەنمی لێبەرهەم هاتووە واتا (یەكو بیستی بڕیوە).  جوتیارێكی ناوچەی بەرزنجە كە دەشتێكی بەپیتیان هەیە بۆ چاندنی گەنم بە (درەو)ی راگەیاند" بەهۆی شەڕی ئۆكراینەوە بانگەشەی ئەوە دەكرا كە هەموو ئەو گەنمەی بەرهەمی دەهێنین لێمان وەردەگیرێت، بۆیە زۆرینەی زەوییەكانمان كردووە بە گەنم، بۆ هەر دۆنمێك كە (40) كیلۆ گەنممان چاندبێت (40) كیلۆ كوتی سپی و (40) كیلۆ كوتی بۆرمان پێوەكردووە، ئێستا بڕیارە بۆ هەر دۆنمێك (178) كیلۆ گەنممان لێوەربگیرێت لەكاتێكدا دۆنمێك زیاتر لە (600) كیلۆ گەنمی لێبەرهەمهاتووە، بۆیە ئەو بەشەی تری دەمێنێتەوە دەبێت لە بازاڕی رەش ساغی بكەینەوەو زیانێكی زۆر دەكەین، چونكە لە سایلۆكان تەنی بە (850) هەزار دینار لێمان وەردەگرن و لە بازاڕی رەشدا بە (500) هەزار دینار، واتا (350) هەزار دیناری فەرقە. جوتیاران "رەسید" دەكڕنەوە بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) جوتیارێك تەنها بڕی (178) كیلۆ گەنمی لە دۆنمێكدا لێوەردەگیرێت لە كۆی (600) كیلۆ،  واتە زیاتر لە (422) كیلۆ گەنم لە هەر دۆنمێكدا بۆ جوتیارەكە دەمێنێتەوە و دەبێت خۆی ساغی بكاتەوە، بۆ ئەم مەبەستەش دوو رێگا هەیە كە جوتیاران پەنای بۆ دەبەن و گەنمەكەیان ساغ دەكەنەوە: رێگەی یەكەم: ئێستا نرخی ئەو گەنمەی كە لە یاسلۆكان حكومەت تۆنی بە (850) هەزار دینار وەری دەگیرێت، لە بازاڕی رەشدا نرخی ئەو تۆنە تەنیا بە (500) هەزار دینارە واتا بە (350) هەزار دینار كەمتر لە نرخی فەرمی دەفرۆشرێتەوە واتا تۆنی (56%)ی  بەهای گەنمی سایلۆكە دەكات و (44%)ی بەهاكەی كەمترەو زیان دەكات. ئەمەش بە پێی ئەو بەدواداچونانەی (درەو) كە لەگەڵ چەند جوتیارێك كردوویەتی،  لە بری قازانج جوتیاران زیان دەكەن، بەو پێیەی بۆ هەر تۆنێك گەنم دەبێت دوو جۆر (كوت) بۆ بەرهەمەكانیان بەكاربهێنن، كە لەناو جوتیاراندا بە كوتی (سپی) و كوتی (بۆر) ناسراوە: •     كوتە (سپی) یەكە تۆنی بە (ملیۆنێك) دینارەو ئەمەیان یارمەتی باڵای قەدی گەنمەكە دەدات بۆ ئەوەی بەرزتر بێتەوە. •     كوتی (بۆر) هەر تۆنێكی بە (ملیۆنێك و 400 هەزار) دینارە و هاوكاری دانی گەنمەكە دەدات تا باشتر بێت. بۆیە جوتیاران ئەگەر گەنمەكانیان لە سایلۆكان و بە نرخی حكومەت لێیان وەرنەگیرێت و ئەو كێشەیە چارەسەر نەبێت ناچارن، بە (44%)ی كەمتری بەهاكەی لە بازاڕی رەشدا ساغی بكەنەوە، یان دەبێت پەنا بۆ رێگەیەكی دیكە ببەن. رێگەی دووەم: هەموو جوتیارێك كارتێكی بۆ كراوە تا گەنمەكەیان رادەستی سایلۆكان بكەن، لەم كارتەدا كە لەناو جوتیاراندا بە كارتی (رەسید) ناسراوە رووبەری زەوییەكەیان بۆ دیاری كراوە، بە پێی ئەو رووبەرە بۆ هەر دۆنمێك بڕی (178) كیلۆ لە جوتیاران بە نرخی (850) هەزار دینار وەردەگیرێت، هەندێك جوتیار هەیە لە ئەمساڵدا زەوییەكەی نەكردووە بە گەنم، ئەوان كارتەكانیان (رەسید) بەو جوتیارانە دەفرۆشنەوە كە گەنمییان چاندووە زیاتر و نرخی هەر كارتێكی (رەسید) بە بڕی (100) هەزار دینار بۆ هەر تۆنێك دەكڕنەوە، ئەمە سەرەڕای كرێی گواستنەوە و جیاوازی نرخ لە سایلۆكاندا بە پێی پشكنینی گەنم و جۆری نمرەی گەنمەكە. واتا جوتیارێك لە بری ئەوەی گەنمە زیادەكەی لە بازاڕی رەشدا بفرۆشێت تەنی بە (500) هەزار دینار، ئەوكات (رەسید)ێك بە (100) هەزار دینار دەكڕێت و تەنی بە (850) هەزار دینار بە سایلۆكان دەفرۆشێت، لەو حاڵەتەدا لە هەر تەنێك (100) هەزار دینار زیان دەكات. سەبارەت بە كێشەی ساغ نەبوونەوەی بەرهەمی جوتیاران، مام فارس، سەرۆكی رێكخراوی جوتیارانی سەردەم بە (درەو)ی راگەیاند، ئەمساڵ بەرهەمی گەنم زۆر باشە، پێشبینی دەكرێت بەرهەمی گەنم بگاتە (  ملیۆنێك و 200 هەزار) تۆن گەنم، بەڵام حكومەتی عێراق بڕیاری داوە تەنها بڕی (500) هەزار تۆن وەربگرێت،  واتە بڕی (700) هەزار تۆن گەنم دەمێنێتەوە واتا (لە رێژەی گەنمی بەرهەمهاتووی جوتیارانی هەرێم، حكومەتی عێراق تەنیا 42%ی گەنمی جوتیارانی هەرێم وەردەگرێت و 58%ی بەرهەمەكەیان وەرناگرێت) و جوتیاران نازانن چۆن گەنمەكەیان ساغبكەنەوە، ناچار دەبن لە بازاڕی رەشدا بیدەنە بازرگانە عەرەبەكان و بە قاچاخ دەنێردرێت بۆ سایلۆكانی ناوەڕاست و باشوور. مام فارس ئەوەش ئاشكرا دەكات: بڕیار بوو دوو كۆمپانیا یەكیان لە سلێمانی و ئەوی تریان لە هەولێر گەنمی زیادەی جوتیاران بە نرخێكی گونجاو بكڕنەوە لە بەرامبەردا لە باج و رسوماتی گومرگی ببەخشرێن بەڵام تا ئێستا ئەو دوو كۆمپانیایە هەنگاویان بۆ كڕینی گەنمی جوتیاران نەناوە. مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە 27ی ئایاری ئەمساڵدا سەردانی دەشتی زرارەتی لە پارێزگای هەولێر كرد و لەگەڵ ژمارەیەك لە جووتیارانی دەڤەرەكە كۆبووەوە و پێی راگەیاندن "هەموو هەوڵی دەخاتەگەڕ لە پێناو گرنگیدانی زیاتر بە كەرتی كشتوكاڵ و بەبازاڕكردنی بەرهەمی جووتیارانی كوردستان، بە شێوەیەك كە نابێت خەمی ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان هەبێت"، سەرڕای ئەو بەڵێنەی سەرۆكی حكومەت ئێستا جوتیاران گرفتی ساغكردنەوەی بەرهەمی گەنمی ئەمساڵیان هەیەو لە بری قازانج توشی زەرەر دەبن. بەرهەمی جوتیاران لە ساڵانی رابردوودا جوتیارانی هەرێمی كوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2010 - 2020) بە تێكڕا، بڕی (3 ملیۆن و 12 هەزار و 76) دۆنم زەویان ساڵانە بە گەنم چاندووەو هەر لەو ماوەیەدا لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم و بە پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیانیشەوە بەرهەمی تێكڕای جوتیارانی كوردستان ساڵانە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 315 هەزار و 994) تۆن گەنم. بەم پێیەش بڕشتی هەر دۆنمێكی بەگەنم چێندراوە بەرهەمەكەی بریتی بووە لە (415) كیلۆ گرام، بەڵام جیاواز لە ساڵانی پێشوو بەرهەمی گەنمی ئەمساڵ لە هەر دۆنمێكی بە گەنم چێندراودا نزیكەی (600) كیلۆ گەنم دەبێت. راپۆرتی پەیوەندیدار لەسەر گەنمی جوتیاران

راپۆرت: درەو چیتر دۆلاری نەوتی هەرێم ناچێتە (ئاڕ تی) بانكی هەولێرەوە، بەپێی یاسای بودجەی عێراق هەرێمی كوردستان مانگانە (6 ملیار) كورتهێنانی لە خەرجی موچەدا دەبێت، بەڵام لەبەرامبەردا مانگانە نزیكەی (200 ملیار) دینار داهات لەناوخۆدا دەستدەكەوێت كە دەتوانێت بە ئاسانیی كورتهێنانەكە پڕبكاتەوە، لە پاكتاوی شایستەو پایەندییە داراییەكانی 6 مانگی ئەمساڵیشدا، حكومەتی هەرێم بڕی (430 ملیار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. وردەكاری دۆخی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق لەم راپۆرتەدا. كورد لە بودجە  دواجار، سەرباری مشتومڕێكی دورودرێژ، بودجەی 2023ی عێراق لە پەرلەمان پەسەند كرا، ئەمە بودجەی دوو ساڵی داهاتووشە واتا ساڵانی 2024‌و 2025. ماددەكانی (12، 13، 14)ی بودجە تایبەتن بە هەرێمی كوردستانەوە، ئەمە سەرباری چەندین بڕگەی تر كە لەناو بودجەكەدا هەرێم دەگرێتەوە.  بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە: •    لە ئەگەری خەرجكردنی رێژەی 100%ی شایستە داراییەكانی هەرێمدا وەكو ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، بۆ ساڵی 2023 تێكڕای شایستەی هەرێمی كوردستان لەناو بودجەدا بریتی دەبێت لەبڕی (18 ترلیۆن‌و 310 ملیار) دینار، واتا مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار. •    لەبەرامبەر وەرگرتنی ئەم شایستە داراییەدا، هەرێمی كوردستانیش پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شان‌و دەبێت بەپێی یاسای بودجە بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، تێكڕای ئەو پابەندییە داراییەی كە بۆ ساڵێك دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی هەرێم بڕەكەی (14 ترلیۆن‌و 520 ملیار) دینارە، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار.  واتا بەگوێرەی ئەم هاوكێشەیە، هەرێم مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت‌و لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار بۆ بەغداد ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌، لەم جیاوازییەدا بڕی (310) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە.  بەگوێرەی حیساباتێك كە (ئامانج رەحیم) سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردویەتی، تێكڕای شایستە داراییەكانی هەرێم: یەكەم: قەرەبووی فەرمانبەران بە تێكڕا موچەی فەرمانبەران ، خانەنشینان و پێشمەرگە بۆ ساڵی 2023 بڕەكەی دەكاتە (10 ترلیۆن و 876 ملیار) دینار، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (906) ملیار دینار. موچە لەناو بوجەدا  تەرخانكراوی موچە یەكێك لە پایە گرنگەكانی پشكی هەرێمی كوردستانە لەناو بودجەی فیدراڵی عێراقدا، سێ جۆر تەرخانكراوی موچە لە ناو بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دانراوە كە ئەمانەن:  •    بڕی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دیناری خەرجی رەوەن (النفقات الجاریە) بۆ موچەی (681 هەزارو 979) فەرمانبەری هەرێم تەرخانكراوە، ئەم بڕە پارەیە بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. •    بڕی (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. •    بڕی (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ یەك ساڵی خەرجی موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. بەپێی ئەم هاوكێشەیە، بە تێكڕا هەرێم مانگانە تەنیا بۆ موچە بڕی (906 ملیار) دیناری لە بودجەی گشتی عێراق بەردەكەوێت، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین مانگ، تێكڕای خەرجی مانگانەی موچە لە هەرێمی كوردستان بڕەكەی (912 ملیار) دینارە. بە لێدەركردنی ئەو بڕە پارەی كە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ موچەی هەرێم تەرخان دەكرێت (واتا 906 ملیار دینار) لەگەڵ خەرجی راستەقینەی موچە لە هەرێم (واتا 912 ملیار)، دەردەكەوێت لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجە، مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی (6 ملیار) دینار كورتهێنانی لە دابینكردنی خەرجی موچەدا دەبێت.  كورتهێنانی خەرجی موچە چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان مانگانە دەبێت رێژەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە بودجەدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا هەر مانگێك (130) ملیار دینار وەكو داهاتی دەروازە سنورییەكان دیاریكراوە، ئەم داهاتە بەشێوەی مەقاصە (50%) دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و (50%)ی تری بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار) دینارە.  سەرباری 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، لەدوای پەسەندكردنی بودجەوە حكومەتی هەرێم چەند داهاتێكی تریشی هەر لەبەردەستدا دەمێنێت، لەوانە:  •    بڕی (30) ملیار دیناری مانگانەی یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە. •    داهاتی تری ناوخۆیی لە باج‌و رسومات (جگە لە فەرمانگە فیدراڵییەكان) كە مانگانە بە زیاتر لە (100 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت، واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم مانگانە بە تەواوەتیش پابەندییە داراییەكانی  خۆی بەرامبەر بە بەغداج جێبەجێ بكات، هێشتا نزیكەی (200 ملیار) دینار داهات لە ناوخۆدا كۆدەكاتەوە، ئەم بڕە پارەیەش دەتوانێت بێ كێشە (6 ملیار) دینارەكەی كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە.  پاكتاوی شەش مانگی رابردوو بەپێی یاسای بودجە، یاساكە لە رۆژی 1/1/2023 دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە نەك لەو رۆژەی كە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی عێراقی بڵاو دەكرێتەوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت یاسای بودجە (اپر رجعی) تێدایە، واتا شایستە‌و پایەندی شەش مانگی رابردووی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لەخۆدەگرێت.  شایستە‌و پابەندی هەرێم لە یاسای بودجە بۆ (6) مانگی ئەمساڵ چۆن پاكتاو دەكرێت ؟ پاكتاوی (6) مانگی ئەمساڵ لەرێگەی هاوكێشەی (شایستەی موچەی هەرێم – پابەندییەكانی سەر شانی هەرێم) دەردەهێنرێت، با ئەم هاوكێشەیە بكەین بە ژمارە:  •    تێكڕای شایستەی موچە هەرێم لە ناو بودجە مانگانە بڕەكەی (906) ملیار دینارە، بڕی ئەم پارەیە بۆ ماوەی (6) مانگ دەكاتە (5 ترلیۆن‌و 436 ملیار) دینار.   •    تێكڕای پابەندییە داراییەكانی (6) مانگی رابردووی سەر شانی هەرێم كە دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بریتییە لەمانە: -    بەهۆی پەسەندنەكردنی بودجەوە، لە (6) مانگی رابردوودا هەرێم بڕی (800 ملیار دینار وەكو قەرز لە بەغدادەوە وەرگرتووە‌و بەڵێنیداوە دوای پەسەندكردنی بودجە  بیگەڕێنێتەوە، ئەمە لەگەڵ بڕی (400 ملیار) دیناری دیكە كە بڕیارە لەچەند رۆژی داهاتوودا بگاتە هەرێمی كوردستان، واتا بە تێكڕا هەرێم بڕی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار قەرزی بانكەكانی عێراقی لەسەرە.  -    قەرزی بانكی بازرگانی عێراق (TBI) كە مانگانە بڕەگەی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دینارەو بۆ شەش مانگ تێكڕای ئەم پارەیە دەكاتە (322 ملیارو 200 ملیۆن) دینار. -    داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی هەرێم لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 كە بڕەكەی مانگانە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە بۆ ئەو سێ مانگە (جگە لە پێنج رۆژی مانگی ئازار) بە تێكڕا دەكاتە (3 ترلیۆن‌و 94 ملیار) دینار. -    كۆی گشتی داهاتی خاڵە سنورییەكان كە مانگانە (130) ملیار دینار دیاریكراوە، رێژەی (50%)ی ئەم داهاتە بۆ بەغداد دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار دینارە، كۆی شەش مانگی رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان دەكاتە (390 ملیار) دینار. بە كۆكردنەوەی ئەم ژمارانەی سەرەوە،  تێكڕای ئەو پابەندییە داراییانە دەردەكەوێت كە لەناوەی 6 مانگی رابردوودا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم‌و دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بڕەكەی (5 ترلیۆن‌و 6 ملیار) دینارە.  پاكتاوی 6ی مانگی رابردوو لەنێوان هەولێرو بەغداد بەپێی یاسای بودجە، لەم هاوكێشەیەدا دەردەهێنرێت:  شایستەی موچەی هەرێم - پابەندییەكانی هەرێم= پوختەی پاكتاوكراو 5 ترلیۆن و 436 ملیار- 5 ترلیۆن‌و 6 ملیار دینار = 430 ملیار دینار واتا لەم پاكتاوەدا دەبێت حكومەتی فیدراڵ بڕی (430 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە، ئەمەش دەبێت بە داهاتێكی تر لەبەردەستی حكومەتی هەرێمدا.  پارەی نەوتی هەرێم لە كوێ دادەنرێت ؟ بەرەبەیانی 25ی ئازاری رابردوو، توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگرت، ئەمەش وەكو وڵامدانەوە‌و كاردانەوەیەك بۆ بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لەسەر سكاڵای عێراق.  لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، حكومەتی هەرێم هیچ چارەیەكی تری لەبەردەمدا نەما جگە لەوەی هەناردەی نەوت رادەستی كۆمپانیای وەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەنێوان هەولێرو بەغداد.  بەپێی بڕگەیەكی ئەو رێككەوتنەی كە بەر لە پەسەندكردنی بودجە لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ كرا، بڕیاردرا داهاتی نەوتی هەرێم لە بانكێكی ئەبوزەبی ئیماراتی عەرەبی دادەنرێت، بەڵام كۆمپانیایەكی جیهانی وردبینی تێدا دەكات.  رێككەوتنەكە هەنگاوی كۆتایی بڕی، رۆژی 27ی  نیسانی رابردوو، بانكی ناوەندیی عێراق لە نوسراوێكدا كە ئاڕاستەی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت "سۆمۆ"ی كردبوو، رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی  داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بخرێتە (Citi Bank)ی ئەبوزەبی لە ئیماراتی عەرەبی، بەڵام بەمەرجی ئەوەی كۆمپانیایەكی وردبینی نێودەوڵەتی راسپێردرێت بە وردبینیكردن لە حساب بانكییەكەی هەرێم. ئەگەر ئەم رێككەوتنە لە یاسای بودجەدا پەسەندبكرایە، ئەوا مانگانە حكومەتی هەرێم داهاتی نەوتی بە (دۆلار) بۆ دەگەڕایەوە، بەڵام لە بودجەدا ئەم بڕگەیە رەتكرایەوە‌و دەستكاری كرا.  بڕگەی یەكەم لە ماددەی (14)ی بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: •    تێكڕای داهاتی نەوتی هەناردەكراو و فرۆشراو لە ناوخۆدا، لەو كێڵگانەی كە دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە، لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت كە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لای بانكی ناوەندیی عێراق دەیكاتەوە‌و هەموو ئەو داهاتانەی تێدا دادەنێت كە لە هەناردەو فرۆشی نەوتی خاو‌و بەرهەمەكانییەوە بەدەستدەهێنرێن، بەبێ هیچ لێبڕینێك. هەموو حساب بانكییە هاوشێوەكان دادەخرێن.  بەگوێرەی ئەم بڕگەی بودجە، سەرلەبەری رێككەوتنی پێشووی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەڵوەشێندراوەتەوە‌و لەمەودوا تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم كە بە دۆلار دەگەڕێتەوە، دەچێت بۆ وەزارەتی دارایی عێراق‌و وەزارەتی دارایی بە دیناری عێراقی شایستە داراییەكانی هەرێم دەنێرێت.  زەرەرمەندی گەورەی ئەم بڕگەی یاسای بودجە، بانكی (RT)یە لە هەولێر، چونكە لەدوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمەوە بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، ئەم بانكە پارەی داهاتی نەوتی هەرێم لە دۆلارەوە دەگۆڕییەوە بۆ دینار، لەمەشدا سودمەندی یەكەم بوو.  خاوەندارێتی (RT) ناڕوونە، سۆران عومەر كە ئێستا ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، لەو سەردەمەی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بوو، هەندێك بەڵگەی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، خاوەندارێتی ئاڕ تی بانك بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی ئەم قسەی رەتكردەوە‌و سكاڵای یاسایی لەسەر تۆمار كرد.

شیكاری: درەو فراكسیۆنە كوردستانیەكان سەركەوتوو نەبوون لە جێگیركردنی بڕگەی تایبەت بە دانەوەی پاشەكەوتی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، كە لە ئێستادا حكومەتی هەرێم زیاتر لە (18) ترلیۆن دینار قەرزاری موچەخۆرانە، تا (2026)چارەنووسی موچە پاشەكەوتكراوەكان بە نادیاری دەمێنێتەوە، حكومەتی هەرێم بە بڕیار وەكو قەرز لەسەر شانی خۆی ئەژماریكردووەو پابەندیەكەشی خستووەتە ئەستۆی بەغداد. دیزە بە دەرخۆنەکردنی گێڕانەوەی پاشەکەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێم ئەگەر وەزیری دارایی لە حوزەیرانی 2022 وەزیری دارایی رایگەیاند  بە بڕیار پاشەكەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان خراوەتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم، بەڵام چەند جارێک مه‌سرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بۆنەو کارتی جیاوازدا، ئەوەی ڕاگەیاندووە کە " پاشەكەوتی موچە، قەرزێكە لەسەر حكومەتی عێراق"، دواین جارێش مەسرور بارزانی لە چوارچێوەی وتارێکیدا لە رێورەسمی کردنەوەی کارگەی زۆم بۆ بەرهەمە شیرەمەنییەکان لە مێرگەسۆر رۆژی (30/5/2023) ڕایەگەیاند؛ "بابەتی پاشەكەوتی موچە زۆر جار من دیتم ڕۆژانە دێتە باسكردن، حەز دەكەم بزانن كە هۆكاری سەرەكیی پاشەكەوتكردنی موچە بەغدا بووە، حكومەتی هەرێم نەبووە، بەغدا بووە كە بودجەی هەرێمی بڕیوە، ناچار بوون هەندێك پارەیان قەرز كردووە، یان چەندین جاریش نەیانتوانیوە موچە بدەن یان نیوەیان داوە، هەرچەندە ئێمە لەم كابینەیە هەموو موچەی خۆمان داوە، ڕاستە ئێمە ڕەنگە مانگێك دوا كەوتبین، بەڵام هەموو موچەی خۆمان داوە، سەرەڕای ئەوەش ئەو پاشەكەوتی موچەیە كە باسی دەكەن، قەرزێكە لەسەر حكومەتی عێراق، كاتێك ئێستا دێتە باس كردن، پێویستە ئەو پاشەكەوتی موچەیە بۆ خەڵك بگەڕێندرێتەوە، ڕاستە هەموو خەڵك و ئێمە هەموو وا دەڵێین و حكومەتیش وا دەڵێت، بەڵام ئەم شتە بە موزایەدە ناكرێ، پێویستە ئەو پارەیە لە حكومەتی عێراق بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان دابین بكرێت تاوەكو ئەو پاشەكەوتی موچەیە جارێكی دیكە بۆ خەڵك خەرج بكرێت، ئەگەر ئەو پارەیە لە هەرێمی كوردستانیش بێت، من پێویستیم نە بە بڕیاری حكومەتی عێراق هەیە و نە ئێمە پێویستیمان بە چ بڕیاری دیكەش هەیە، ئێمە خۆمان زیاتر لە هەر خەڵكێكی دیكە لە خەمی خەڵكی خۆمانین، دڵنیاش بن ئێمە حەز ناكەین هیچ كەسێكی ئێمە، هیچ هاوڵاتییەكی كوردستان لە هەق و مافی خۆیان بێبەش بن، لەبەر ئەوە ئێمە بەردەوام دەبین بۆ ئەوەی هەر شتێكمان كردبێت كە شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان لە حكومەتی فیدراڵی دەستەبەر بكەین. بەڵام لێرەش دیسان جارێكی دیكە دەڵێمەوە كە دروستكردنی كارگە و زیادكردنی داهاتی ناوخۆیی دەبێتە هۆكاری سەرەكی بۆ ئەوەی ئێمە زیاتر پشت بە خۆمان ببەستین و منەتمان بە خەڵكی دیكە نەبێت." ماوەیەکی زۆریشە لایەنە سیاسییە کوردییەکان و فراکسیۆنە کوردستانییەکان لە پەرلەمانی عێراق ئەوە بە گوێی موچەخۆرانی هەرێمدا دەدەن کە هەموو هەوڵێک دەدەن بۆ گێڕانەوەی پاشەکەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی جێگیرکردنی دەقێک لە چوارچێوەی یاسای بودجە. ئەگەرچی کۆمەڵێک هەوڵ هەبووە بۆ جێگێرکردنی دەقێکی یاسایی لە لیژنەی دارایی عێراق بۆ ئەو مەبەستە، بەڵام تەرخان نەکردنی بوجەی پێویست بۆ گێرانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکان، وایکرد هەر زوو بەشێکی زۆر لە شارەزایان و چاودێران ڕەشبین بن بەرامبەر بەو دەقەی کە لە پرۆژە یاساکەدا ئاماژەی پێدرابوو لە ماددەی (14) بڕگەی (دوانزەیەم)دا هاتبوو؛ "حکومەتی هەرێم پابەند دەبێت بە گەڕاندنەوەی (10%)ی پاشەکەوتی مووچەی ساڵانی پیشوو و کە لێبڕینی تێدا کراوە و  بەردەوام ئەو گوژمەیە پارەیە دەدات تاوەکو تەواوی شایستە داراییەکان دەداتەوە". بەڵام لە (9/6/2023) لە گەرمەی دانیشتنەکاندا، سۆران عومەر ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند؛ "لەکۆبونەوەی سەرۆکی پەرلەمان و هادی عامری سەرۆکی هاوپەیمانی فەتح و کوتلە سیاسییەکان بڕگەی گێڕانەوەی پاشەکەوت لە پرۆژە یاسای بوجەی 2023 و 2024 و 2025 لابرا". دواتریش هەر وابوو، داوای دەنگدان لە سەر ماددەکە دەرکەوت کە ئەو بڕگەیە لادراوە. وەک نوسراوەکەدا دیارە.   دەقی بڕگە لادراوەکە لە پرۆژە یاساکەدا بەڵام فراکسیۆنە کوردستانییەکان وایان دەرخست کە ئەو پرسە لە بڕگەیەکی نوێدا جێگا دەکەنەوە، هەر واشیان کرد، بڕگەکەش بەم شێوەیە بووە؛ * بڕگەیەكی نوێ: (ماددە 2/ یەکەم/5/ د) د. "زیادكردن بۆ ئەوەی لە بڕگەی (ب)لەسەرەوە هاتووە، لەوەی پەیوەستە بە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، تەواوی یاخود بەشێك لەرێژەی (30%) بەدەستهاتوو لە جیاوازی زیادەی نرخی بەرمیلێك نەوت بەپێی پشكی هەرێم كە هەناردە دەكرێت یاخود دەنێرێت بۆ بازاڕەكانی ناوخۆ، بدرێت بە شایستەی فەرمانبەران كە لەئەنجامی (پاشەكەوت و لێبڕینی مووچە) لێیان بڕدراوە، بگێڕێتەوە بۆ مووچەكانیان بە رێژەی (12%) تا كاتی گێڕانەوەی تەواوەتی هەموو پارەكانیان، لە ساڵی (2015)بەدواوە". بەڵام هەمان ئەم بڕگەیەش دەنگی پێویستی بەدەست نەهێناو رەتکرایەوە.   ئێستا ئەو ڕاستییەش بەدیارکەوت حکومەتی عێراق بە پەسەندکردنی یاسای بودجە بۆ ساڵانی (2023 و 2024 و 2025) هیچ بەرپرسیارێتییەکی گێرانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانی موچە خۆرانی هەرێم لە ئەستۆ ناگرێت و حکومەتی هەرێمیش هیچ ئامادەییەکی دەرنەبڕیوە بۆ ئەوە مەبەستە، بۆیە چارەنوسی زیاتر (18 ترلیۆن) دیناری موچەخۆران بەنادیاری دەمێنێتەوە قەبارەی پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم یەکێک لە کاریگەرترین ئەو بابەتانەی ڕاستەخۆ پەیوەندی بە ژیان گوزەرانی هاوڵاتیانەوە هەیە دابینکردنی پژێوی و موچەی موچە خۆرانە، ئەم پرسە ئەگەر بۆ هەر کیان و دامەزراوەیەک جارێک ڕاست بێت، ئەوا بۆ هەرێمی کوردستان و هاوڵاتیەکانی دووجار ڕاستە، چونکە جگە لەوەی کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی لاوازدایەو هاوڵاتیان و خێزانەکان ناتوانن وەک پێویست پشتی پێببەستن، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن و 250 هەزار) موچەخۆرە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن) کەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوانی هەرێمی کوردستان موچە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن. بە دیوێکی دیکەدا بەپێی داتاکانی دەستەی ئامار ژمارەی خێزان لە هەرێمی کوردستان (1 ملیۆن و 201 هەزار) خێزانە واتە بە نزیکەیی هەموو خێزانێک موچەیەکی بەردەکەوێت. ئەم ڕاستییەی سەرەوە گرنگی و بایەخی موچە دەردەخات بۆ هاوڵاتیان و بازاڕ لە هەرێمی کوردستان. بەڵام هێشتا بابەتی هاتن و دابەشکردن و دابەشنەکردنی موچە هاوشێوەی ئەزمونی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەواڵی گەرم و بە پەلەی ئامرازو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە. لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گەڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020)دا ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرا لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) سەبارەت بە قەبارەی شایستە داراییەکانی موچەخۆران، لە دوو کابینەی یەک لە دوای یەکی حکومەتی هەرێم بریتین لە؛ 1.    پاشەکەوتی مووچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. سەبارەت بە کۆی پارەی پاشەکەوتەی موچەخۆران سەرۆكی حكومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی (28 ملیار و نیو) دۆلار لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە. لە بەشێکی قسەکانی تایبەت بە قەرزی موچە پاشەکەوتکراوەکانی فەرمانبەران ئەوەیان ڕاگەیاند، کە بەهاکەی بریتیە لە (8 ملیار و 966 ملیۆن و 156 هەزار و 514) دۆلار، کە بەرامبەر بوو بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. ئەم زانیارییانەش پێش خەرنەجکردنی موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی لێبڕینەکانی  ساڵانی (2021 - 2022)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بوو لە سەردەمی کابینەی نۆیەم. 2.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%) و (21%) بۆ خەرجکرا. هاوکات ڕۆژی 28/6/2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاند؛ "كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی 3ی 2020 (28 ملیار و 476 ملیۆن و 675 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام لە مانگی (3ی 2021) گەیشتووە بە: (31 ملیار و 637 ملیۆن) دۆلار". دواتریش لە ڕونکردنەوەیەکدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ کە زیاکردنی ئەو (3 ملیار) دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەکانی فەرمانبەران بۆ مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان". کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا لەموچە خۆران بڕاوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچەوە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە بریتیە لە؛ (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار پاشەکەوت (لە کابیەی هەشتەم) + (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار (لە کابیەی نۆیەم) = (18 ترلیۆن و 787 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) بە بەسەندكردنی پرۆژە یسای بودجەی عێراق بۆ ماوەی سێ ساڵی (2023،2024،2025) واتا بۆ سێ ساڵی دیكەی داهاتوو چارەنووسی پاشەكەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بە نادیاری دەمێنێتەوە، بە پێی ئەو شایستە داراییانەی كە بۆ هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا جێگیركراوە، هیچ بڕە پارەیەك بۆ پاشەكەوتی موچە دیاری نەكراوەو حكومەتی هرەێمیش نەك نیەتی دانەوەی پاشەكەوتی نیە، بەڵكو پاشەكەوتەكەی خستووەتە ئەستۆی بەغداد، واتا موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان دەبێت چاوەڕێ بكەن ئایا پەرلەمانتارانی كورد دەتوانن لە پرۆژە یاسای 2026دا بڕگەی دانەوەی پاشەكەوتی موچەخۆران جێگیر بكەن، یاخود وەك ئێستا رەتدەكرێتەوە.     سەرچاوە: بڵاوكراوەی (بارگرانی و لێكەوتەكانی ئابوری سەربەخۆ) یەكێك لە كتێبە چاپكراوەكانی دامەزراوەی میدیایی درەو، چاپی یەكەم 2023، لاپەڕە (49-57)    

(درەو):  وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە تاران گەڕایەوە‌و گەیشتە واشنتۆن، ئێران دوو داواكاری خستوەتە بەردەم پارتی‌و یەكێتیی، هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێم چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان دابنرێن یاخود بەیەكجاری لە خاكی هەرێم بكرێنە دەرەوە.  لە تارانەوە بۆ واشنتۆن رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەسەردانێك گەیشتە واشنتۆنی پایتەختی ئەمریكا. میدیاكانی پارتی دەڵێن، وەزیری ناوخۆی هەرێم چەند رۆژێك لە ئەمریكا دەمێنێتەوە، بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوە، بەرگری، خەزێنە‌و كۆشكی سپی ئەمریكا دەبینێت.  بڕیارە وەزیری ناوخۆ، لەگەڵ بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوە، وەزارەتی بەرگری، وەزارەتی خەزێنە، كۆشكی سپی و ژمارەیەك ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمریكا كۆ ببێتەوە، لە پەیمانگەی ئاشتی ئەمریكاش وتارێكی دەبێت سەبارەت بە دۆخی كوردستان.  رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم رۆژی 29ی ئایاری رابردوو لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی تارانی كرد، سەردانەكە بۆ تاوتوێكردنی دواین رێوشوێنەكانی تایبەت بە ئاسایشی سنورەكان بوو، مەبەست لە ئاسایشی سنور، رێككەوتنێكی ئەمدواییەی عێراق‌و ئێرانە كە ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، رێككەوتنەكە تایبەتە بۆ كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان بە ئێرانەوە.  لەم سەردانەدا كە هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێمیش لە پشكی یەكێتیی بەشداربوو، وەزیری ناوخۆی هەرێم دیداری لەگەڵ (عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان) ئەمینداری گشتی ئاسایشی نەتەوەیی ئێران هەبوو، ئەحمەدیان بەمدواییە لە شوێنی (عەلی شەمخانی) دەستبەكاربووە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دیدارەكەی تاراندا، بە ئامادەبوونی قاسم ئەعرەجی، عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان دوو داواكاریی خستوەتە بەردەم وەزیری ناوخۆی هەرێم كە ئەمانەن: •    داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن.  •    داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە. هیوا ئەحمەد بە نوێنەرایەتی یەكێتیی‌و رێبەر ئەحمەدیش وەكو نوێنەری پارتی گوێیان لە دواین هەڵوێستی ئێران بوو سەبارەت بە چارەنوسی پارتە كوردییەكانی رۆژهەڵات‌و بەپێی زانیارییەكان بە داواكارییەكانی ئێران رازی بوون، بەڵام داوایان كردووە پەلەیان لێ نەكرێت. كوردستان لەنێوان تاران‌و واشنتۆندا بەر لە سەردانەكەی تاران، رێبەر ئەحمەد بە قاسم ئەعرەجی راگەیاند، هەرێمی كوردستان پابەندە بە رێككەوتنی كۆنوسی ئەمنیی نێوان عێراق‌و ئێرانەوە.  سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند، دوای سەردانەكەی تاران، پارتی‌و یەكێتیی داوایانكردووە وەفدێكی ئەمنی عێراق سەردانی ئەمریكا بكات‌و لەبارودۆخەكە ئاگاداریان بكاتەوە، بۆ ئەوەی لەحاڵی جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێراندا، ئەمریكا فشار لە هەرێمی كوردستان نەكات، رەنگە وەفدی ئەمنیی عێراق ئامادەی سەردانی واشنتۆن نەبوبێت، بۆیە رێبەر ئەحمەد خۆی سەردانەكەی كردووە.  هەرێم‌و نیگەرانییەكانی ئێران لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە.  بەمدواییە كە یادگەی نیشتمانی بارزانی لە دهۆك كرایەوە، بەرپرسانی ئێرانی بەشێوەیەكی كتوپڕ مەراسیمەكەیان بەجێهێشت، ئەمە وەكو ناڕەزایەتییەك بوو دژی بانگهێشتكردنی سەركردەی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەو مەراسیمە.  بەهۆی ئەم نیگەرانییەوە، چەند رۆژێك دواتر وەزارەتی دەرەوەی ئێران باڵیۆزی عێراقی لە تاران بانگهێشتكرد‌و ناڕەزایەتییەكەی پێگەیاند، دواتر ئاژانسی "میهر"ی ئێران ئاشكرایكرد، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی كونسوڵگەری ئێرانیان كردووە لە هەولێرو بەفەرمی داوای لێبوردنیان كردووە سەبارەت بە رووداوەكەی مەراسیمی كردنەوەی یادگەی بارزانی.  كۆماری ئیسلامی تەنیا لە بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم نیگەران نییە، ناو بەناویش هەرێم تۆمەتبار دەكات بەوەی بووەتە لانەی سیخوڕەكانی ئیسرائیل، رۆژی 13ی ئازاری 2022، تۆپخانەكانی ئێران ماڵی (شێخ باز) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)یان لە هەولێر بۆردومان كرد‌و رایانگەیاند، چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلییان لەو شوێنەدا كردوەتە ئامانج. موشەكبارانەكەی ماڵی شێخ باز، پەیوەندییەكانی بارزانی‌و ئێرانی ئاڵۆزتر كرد، بەڵام رۆژی 10ی نیسانی 2022، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە هەولێر چاویان بە وەفدێكی ئێرانی كەوت كە (حەسەن دانایی فەڕ) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد، میدیاكانی پارتی ئەم هەواڵەیان لەكاتی خۆیدا شاردەوە، بەڵام كونسوڵگەری ئێران لە هەولێر وێنەی دیدارەكانی بڵاوكردەوە.  ئەوكات ئێرانییەكان لە بارزانی نیگەران بوون، هۆكاری نیگەرانییەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بارزانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كردبوو، كۆماری ئیسلامی ئەمەی بە هەوڵدان بۆ تێكدانی ناو ماڵی شیعەی عێراق وێنا دەكرد، هەروەك لێكدانەوەیان بۆ هاوپەیمانێتییەكە ئەوە بوو گوایا پارتی‌و سوننەكان بەشێكن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دروستدەكات، بەڵام بە كشانەوە سەدر لە پرۆسەی سیاسی ئەم گرێیە كرایەوە‌و ئارامی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕایەوە.  ئێستا پارتی‌و یەكێتیی هاوبەشن لە حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، كە ژمارەیەك لایەنی شیعەی نزیك لە ئێرانن، بۆیە ئێران زیاتر فشارەكانی لەسەر بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم توندكردوەتەوە.  

  درەو: بڕیارە بڕگەی پاشەكەوتی موچە بگەڕێندرێتەوە بۆناو پرۆژە یاسای بودجە و لە مادەی (13) تەمویلەكەی بۆ تەرخان بكرێت، فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، كۆمەڵ، یەكگرتوو) لەگەڵ ئەوەن (12%) دابنرێت و حكومەتی هەرێم و بەغداد بە هاوبەشی بیدەنەوەو فراكسیۆنی نەوەی نوێش بەجیا داوا دەكات بڕگەكە بگەڕێندرێتەوە بۆ ناو پرۆژە یاساكە. د. بڕیار رەشید پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: لە هەوڵی جدیداین و بەڵێنیشمان وەرگرتووە بۆ گەڕانەوەی بڕگەی پاشەكەوتی موچە بۆ ناو پرۆژە یاسای بودجە، وەك و مادەیەكی سەربەخۆ جێگای دەكەینەوە لە یاسای بودجە، بۆ تەرخانكردنی پارەكەشی پشت بە بڕگەی (یەكەم) لە مادەی (13) دەبەستین كە پەسەندكراوەو باس لەوە دەكات : "شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت"، لەوێدا دەبێت حكومەتی عێراق پارە بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی هەرێم، ئێمە دەمانەوێت لەو پارەیە بەشێك لە تەمویلی پاشەكەوت جێگیر بكەین. بۆیە دەمانەوێت بە مادەیەكی ئیزافی لە پرۆژە یاسای بودجەدا جێگری بكەین و هەوڵی زۆرمان داوەو دۆستەكانیشمان لە فراكسیۆنەكانی دیكە بەڵێنیان پێداوین پشتیوانمان دەبن لە جێگیركردنی ئەو مادەیە. پێشتر لە بڕگەی (12)ی مادەی (14) دانەوەی پاشەكەوتی موچە بەرێژەی (10%) دیاریكرابوو، بەڵام لەكاتی پەسەندكردنی مادەی (14) ئەو بڕگەیە لابرا، لە ئێستادا فراكسیۆنە كوردستانیەكان دەیانەوێت بیگەڕێننەوە. دوێنی بە واژۆی سەرۆكی فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، كۆمەڵ، یەكگرتوو) داوای گەڕاندنەوەی ئەو بڕگەیە كرابوو بە جۆرێك رێژەكەی بەرزكردابووەوە بۆ (12%) بەڵام حكومەتی هەرێم و عێراق بە هاوبەشی بیدەنەوە، فراكسیۆنی نەوەی نوێش دوێنێ رایان گەیاند لە هەوڵدان بۆ گەڕانەوەی پاشەكەوتی موچە بۆ موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان.  

  مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەگەر واز لەوە بهێنین هەموو کاپیتالیزم لە رەگوڕیشەوە دەربهێنین و سەرلەبەری بگۆڕین و لە شوێنەکەیدا جیهانێکی تەواو تازە دروستبکەین، یان ئەگەر واز لەوە بهێنین، وەک هەندێک لە فۆرمی ئینشایەکی سادەدا سەدبارە و هەزاربارەی دەکەنەوە، کە «سیستم» بگۆڕین و لە شوێنەکەیدا شتێکی تەواو تازە دروستبکەین،  گەر واز لەو پرۆژانەش بهێنین کە دەیانەوێت خودا لەڕێگای ئەوانە حوکمڕانی بکات و «حاکمەیتی خودا» شوێنی حاکمیەتی کۆمەڵگا» بگرێتەوە. دەڵێم گەر واز لەم تێزە ئینشایی و نامێژوویی و فوتێکراوانە بهێنین و بەهێمنی لەخۆمان بپرسین داخۆ لەم قۆناغ و سەردەمەی ئێستای کۆمەڵگای ئێمەو کۆمەڵگا دراوسێکانماندا، چیمان پێویستەو دەبێت چیبکرێت بۆ ئەوەی سیستمێکی سیاسیی دروستبکرێت توانای ژیانی هەبێت و نەبێت بە بارو هەڕەشە بەسەر خەڵک و کۆمەڵگاوە؟ لە وەڵامی پرسیارێکی لەو بابەته‌دا دەکرێت پێ لەسەر دامەزاراندنی ئەو شێوازە لە حوکمڕانیی دابگرین کە لە ئەدەبیاتی سیاسیی هاوچەرخدا ناوی «حوکمڕانیکردنی باش»ی لێنراوەو لە هیچ شوێنێکی ئەو ناوچەیەدا بوونی نییە کە ناوی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی، لێنراوە.«بونیادنان و دروستکردنی «حوکمڕانی باش» سەر بەم یان بەو ئایدیۆلۆژیای دیاریکراو نییە، بەڵکو کۆمەڵێک پرنسیپ ئاڕاستەی دەکات کە دەشێت هەندێکیان لەناو ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیدا ئامادەبێت.». بیرکردنەوەو هەوڵدان بۆ دروستکردنی «حوکمڕانی باش» لەم ناوچەیەدا پێویستی بە ژێرەوژوورکردنەوەی کۆی ئەو سیستمە سیاسییانەیە کە لەئێساتادا لەناوچەکەدا هەن و کاردەکەن. بە کورتییەکەی، مەسەلەی دابینکردنی پێداویستییە مادیی و دەزگایی و ئەخلاقیی و سایکۆلۆژیی و فەرهنەگییەکەی ئەوەی پێی دەڵێن «حوکمڕانی باش» کارێکی سادە نییەو پێویستی بە کۆششی گەورەو بە هەوڵی بەردەوامیی زیاد لە هێزی کۆمەڵایەتیی ئەو کۆمەڵگایانە هەیە. جۆرێک لە «بلۆکی مێژوویی» پێویستە کە توانای بەرزکردنەوەی ئەم تەحەدا سیاسییە گەورەیە هەبێت. دەکرێت لێردا پێ لەسەر کۆمەڵێک لەو رەهەندو پرنسیپە گرنگانە داگرین کە دەچنە ژێر چەتری «حوکمڕانیی باش»ەوە. یەکەم: بوونی روونیی و شەفافیەتێکی تەواو لەشێوازی بڕیاردان لەسەر مەسەلە سەرەکیی و بنەڕەتییەکان، بەتایبەتی ئەو بڕیارانەی کاریگەریی لەسەر ژیانی بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکە بەجێدەهێڵن. ئەو بڕیارانەی دەرەنجامەکانیان بەر ژیانی ملیۆنەها مرۆڤ دەکەوێت و هەندیکجاریش کاریگەریی لەسەر ئەوانەش بەجێدەهێڵێت کە هێشتا لەدایکنەبوون. ئەم جۆرە بڕیارانە نابێت بەبێ بەشداریی کۆمەڵایەتیی و لێپرسینەوەی یاسایی و دەزگایی بدرێن و نابێت بخرێنە ژێردەستی کەمینەیەکی دەسەڵاتدارای بچوکەوە کە میکانیزمێک بۆ لێپرسینەوەو بەرپرسیارکردنیان لە ئارادا نەبێت. دووهەم: ئامادەگیی یاساو ئامادەگیی حوکمکردن بە یاسا لە پەیوەندیدا بە کۆی دانیشتوان و هەموو ئەوانەوە لە جوگرافیایەکی سیاسیی دیاریکراودا بەیەکەوە دەژین. یاسا لێرەدا حوکمڕانان دروستیناکەن بۆ ئەوەی بەسەر رەعیەتەکانیاندا پیادەی بکەن، بەڵکو بە پلەی یەکەم رووی لە خودی حوکمڕانەکان خۆیانە. پەیوەندیی یاسایی پەیوەندیی ئاغاو رەعیەت نییە، بەڵکو پەیوەندیی نێوان کەسانی یەکسانن لەبەردەم ئەو یاسایانەدا. یاسا تەعبیر لە «ئیرادەیەکی گشتیی» دەکات کە رووی لە گشتێتی کۆمەڵگایە، نەک ئامرازێک بەدەست ئەم یان ئەو هێزو بەشی کۆمەڵگاوە، بەتەنها. سێهەم: دەستەبەرکردنی مافەکانی تاکەکەس و پاراستنییان بە یاسا، هەم لە پەیوەندیی کەسەکاندا لەگەڵ یەکتریدا، هەم لە پەیوەندیداندا بە حوکمڕانان و دەزگاکانی دەوڵەتەوە. مامەڵەکردنی ئەم مافانە وەک بەشێک لەو موقەدەسە نوێیانەی کە کۆمەڵگایەکی تەندروست لە دونیای ئەمڕۆدا پێویستی پێیەتی. ئەمەش مانای مامەڵەکردنی مرۆڤ وەک هاوڵاتییەکی ئازادو بەرپرسیار، وەک بوونەوەرێکی خاوەن کەرامەت، نەک وەک رەعیەتێکی کۆمەڵایەتیی و دینیی و سیاسیی. چوارهەم: دابەشکردنێکی دادپەروەرانەی داهاتی نەتەوەیی و مامەڵەکردنی ئەم دادپەروەرەکارییە وەک بەشێک لە مافە سەرەکیی و بنەرەتییەکانی مرۆڤ. ئەمەش پێویستی بە ڕێگەگرتنی بەردەوام لە گەندەڵیکردن و جەردەیی ئابوریی و دزینی سیستماتیک و ریکخراو، هەیە. هەموو ئەمانەش وەک بەشێک لە هەوڵدان بۆ دروستکردنی ژینگەیەکی گونجاو و لەبار بۆ دەستەبەرکردنی گەشەکردنی ئابوریی و بەگژاچوونەوەی بێکاریی و ریشەکێشکردنی هەژاریی. هاوکات رێگرتن لە کۆبوونەوەی ئەو داهاتە لە دەستی نوخبەیەکی بچوکداو بێەشکردنی زۆرینەی کۆمەڵایەتی لێی. پێنجەم: گرنگیدانی سەرەکیی و هەمەلایەن بە ژینگەو پاراستن و زیندووڕاگرتنی ئەو ژینگە هاوبەشەی مرۆڤەکان و زیندەورەکان بەیەکەوە کۆدەکاتەوە. ڕێگرتن لە هەر پلان و سیاسەت و ستراتیژێک بکرێت زیانی هەمیشەیی بێ چارەسەر، بە سروشت بگەیەنێت. بە مانایەکی دیکە بەخشینی ئەولەویەت بە ژینگە، نەک بە دەسکەوت و داهاتی ئابوریی و مادیی بەتەنها. شەشەم: دروستکردن و پاڵپشتیکردنی بەردەوامی  ئەو ئۆرگان و ڕێکخراوانەی ئاکارێکی دیموکراسیانەیان هەیەو دروستکردنی سیستمێکی دیموکراسی راستەقینە، ئامانجیانە. وێناکردنی ئەمەش وەک بەشێکی گرنگ و سەرەکیی دابەشکردنی دەسەڵات لە کۆمەڵگاداو رێگەگرتن لەوەی لە دەستی گروپێکی  بچووکدا، یان لە دەستی دەوڵەتدا بەتەنها کۆببێتەوە. خۆڕزگارکردن لەوەی کە دەوڵەت و حوکمڕانان تاکە سەرچاوەی بڕیارو داڕشتنی پلانە سەرەکیی و گشتییەکانی کۆمەڵگا بن. حەوتەم: تێگەیشتن لە دەسەڵات وەک ئەرک، ئەرکێکی پر لە بەرپرسیاریەت، گەمارۆدراو بە یاساو دەزگاو توانای لێپرسینەوەو بەرپرسیارکردن، وێناکردنی وەک دەربڕی خواست و ویستی گشتی کۆمەڵگا، نەک وەک موڵکی شەخسیی ئەم یان ئەو هێزو نوخبەو بنەماڵەی سیاسیی، یان وەک ئیمتیازێکی ئەبەدی بۆ گروپێکی دیاریکراو. ڕێگرتنیش لەوەی دەسەڵات ببێت بە ئامرازی سەپاندنی خواست و ویست و زەوق و حەزی ئەم یان ئەو سەرکردەی سیاسیی، ئەم خێزان و بنەماڵە یان ئەویتریان، بەسەر هەموواندا. بە کورتییەکەی مارەکردنی دەسەڵات لە بەرپرسیارێتیی و گەمارۆدانی بەردەوامی بە چەندەها خانەو دەزگاو یاساو میکانیزمی چاودێریکردن و لێپرسینەوە، ڕێگەگرتن لەوەی دەسەڵات بگۆڕێت بۆ دەسەڵاتێکی شەخسیی و نوخبەویی و خێزانیی دەرەوەی هەر ئەگەرو توانایەک بۆ لێپرسینەوە. واتە نەهێڵدرێت بگۆڕێت بۆ دەسەڵاتێک بتوانێت ئیهانەی کۆمەڵگا بکات و مرۆڤەکان زەلیل بکات.   هەشتەم: پاراستنی ئەو بڕە پێویستە لە «دەسەڵاتی ئەخلاقیی» کە ڕێگری لەوە دەکات شێوازی حوکمڕانیکردنەکان بگۆڕێن بۆ حوکمڕانی چەتەو شەقاوەو بەڵتەجییەکان، سوکایەتی بە مرۆڤ و بە کەرامەتی بکەن. واتە دانەبڕانی حوکمڕانیی لەو لانیکەمەی ئەخلاق کە جیایدەکاتەوە لە حوکمڕانییەکی مافیایی و جەردەیی نایاسایی، لە دەسەڵاتگەرییەکی نابەرپرسیارو توندوتیژ. گرنگی ئەم رەهەندە ئەخلاقییە لەوەشدایە دەتوانێت وابکات خەڵک پارێزگاریی لەو لانیکەمەی متمانەکردن بکەن کە هەموو حوکمڕانییەک پێویستی پێیەتی. لە دەستدانی ئەو لانی کەمە لە متمانە، هەمووو باوەڕپێکردن و ئینتیمایەک لای ئەندامانی کۆمەلگا دەسڕێتەوەو دیوارێکی ئەستور لەنێوان خەڵک و حوکمڕانیەکەدا دروستدەکات. نۆهەم: بەگژاچونەوەی فۆرمە جیاوازییەکانی زوڵمی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابوریی و دینیی و جێندەریی، ڕێگرتن لە هەژاریی، بەگژاچوونەوەی توندوتیژیی و دوورکەوتنەوە لە جەنگ و پێکدادان و پەنابردن بۆ چەک. دروستکردنی چوارچێوەیەکی هێمن و یاسایی بۆ ململانێی کۆمەڵایەتیی. دەهەم: پاراستنی ئەو بڕە پێویسته‌ لە هیواو ئەو لانیکەمە لە ئومێد کە وادەکات خەڵک ئەو شوێنەی تیایدا دەژین، وەک نیشتیمانی خۆیان وێنابکەن و ئامادەنەبن بەهەر نرخێک بووە لێی هەڵبێن. بەخشینی متمانەو توانای خەونبینین بەهەر منداڵێک لەو کۆمەڵگایەدا لەدایکدەبێت، بەوەی ببێتە بەو کەسەی کە خەونی پێوەدەبینێت و لابردنی هەموو جۆرە قۆرخکردنێک لەسەر خەونبینین و ئومێدێک بکرێت لەو کۆمەڵگایەدا دروستببن. کۆی ئەم خاڵانە دەتوانن رەوایەتی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی بەو سیستمە حوکمڕانییانە ببەخشن کە لە کۆمەڵگاکانی دونیای ئەمڕۆدا، دروستدەبن. لە پەیوەندیدا بە مەسەلەی حوکمڕانیی لە هەرێمەکەی ئێمەدا، دەتوانین زۆر بە ئاسانی ئەو ئەنجامگیرییە بکەین کە هیچ یەکێک لەو خاڵانەی سەرەوە بوونیان نییەو هیچ یەکێکیان بەشێک نین لە تەکنیکەکانی حوکمڕانیکردن لە هەرێمدا. بەڵکو پێچەوانەکانیان لەئارادابن و کاربکەن. ئەمەش وادەکات ئەوەی لەم هەرێمەدا سەروەرکراوە نەکرێت ریفۆرم بکرێت. ئەوەی پێویستە رووبدات هەڵوەشاندنەوەو سەرلەنوێ دروستکردنەوەیە.