درەو: چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەوانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ ڕۆژنامەی (الشرق الاوسط): 🔹سودانی: دەستمانكرد بەدانانی نەخشەڕێگایەك بۆ چارسەری كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر, بەڵام دووچاری بەركەوتنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بوین, ڕومانكردووەتە ڕێوشوێنێكی تر لەچوارچێوەی یاساو دەسەڵاتەكانمان. 🔹"لەگەڵ هەرێم گەیشتوینەتە ڕێككەوتن لەبارەی شێوازی ئیدارەی نەوت و دابینكردنی تەرخانكراوە داراییەكان لەپرۆژە یاسای بودجەدا, دوای پەسەندكردنی بودجە, یاسای نەوت و غاز پەسەند دەكەین". 🔹"یاسای نەوت و غاز یەكێكە لەگرنگترین شایستەكان لەساتەوەختی نوسینی دەستورەوە, چونكە نەوت و غاز تەنها هەرێم چاوەڕوانی ناكات, بەڵكو تەواوی پارێزگا بەرهەمهێنەكانی نەوت چاوەڕێی دەكەن, دەیانەوێت بزانن دەسەڵاتەكان چین و چییان بۆ دەگەڕێتەوە". 🔹"یاسای نەوت و غاز داواكارییەكی عێراقییە, بەڵام بەهۆی كێشەی نەوت پرسەكە وادەردەكەوێت كە تەنها كێشەی هەرێم چارەسەر دەكات لەگەڵ ناوەند, ئێمە بەرەو جێبەجێكردنی ئەو سیناریۆیە هەنگاودەنێین".  🔹"بڕوامان وایە بەرپرسیارێتی نیشتمانی هەموو هاوڵاتیان لە ڕوبەڕی جوگرافی عێراق دەگرێتەوە, جا هاوڵاتی هەرێمبێت لەهەولێرو سلێمانی یان لەئەنبار یاخود لەنەخەف, ئەوە دۆخی یاسایی و ئەخلاقییە, ئێمە پەرۆشین بۆ چاودێریكردنی هەموو گەل بەوشێوازەی بنەمای دادپەروەری و یەكسانی دەپارێزێت, ئەو گرێبەستە كۆمەڵایەتییەی كۆماندەكاتەوە دەستورە". 🔹"بەقاچاغبردنی دراو لەتەواوی وڵاتانی جیهان ڕودەدات, عێراقیش دۆخی هاوشێوەی ئەو وڵاتانەیە, كۆمەڵێك وڵاتی ناوچەكە دراوە فەرمییەكەی ڕوبەڕوی داڕمان بووەتەوەو, بەدڵنیایی پێویستیان بەدۆلارە, بانك و كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو لەعێراق تێوەگلاون لەوكارەو قازانجێكی زۆریان دەستدەكەوێت". 🔹"بانكەكان دۆلار حەواڵە دەكەن بۆ دەرەوە لەژێر ناونشیانی هاوردەكردن, ڕێی تێناچێت وڵاتێك هەبێت لەڕۆژێكدا بەبەهای 300 ملیۆن دۆلار هاوردەبكات, مەگەر هەوا هاوردەبكات و بەهاوڵاتیانی بفرۆشێتەوە". 🔹"ئەو ڕێگایە بۆ هەموان ئاشكرابوو, بۆ وەزارەتی گەنجینەو بانكی فیدراڵی و غەیری ئەوانیش, كەس جورئەتی ئەوەی نەبووە ڕوبەڕوی ئەو پرۆسەیە ببێتەوە, تا ئەوكاتەی وەزارەتی گەنجینە هات و  ڕێوشوێنەكانی توندكرد بۆ ڕێگەگرتن لە بەقاچاغبردن و سپیكردنەوەی پارەو, كۆمەڵێك بڕیاری تری ئەمریكا بەرامبەر هەندێ‌ وڵات".  🔹"كاتێك پەرلەمانتار بووم بەداواچونم بۆ دزی ئەماناتی باجەكان دەكرد, دوای ئەوەی بۆ سەرۆكایەتی وەزیران كاندیدكرام, ماوەی كاندیدییەكەم درێژەی كێشا بەهۆی دۆخی جەنججاڵی سیاسی, تەمەننام دەكرد ئەوە یەكەم دۆسییەبێت كە دەست بەئەنجامدانی ڕێوشوێنەكانی بكەم, بەڵام مانگێگ پێش ئەوەی دەستەبەكاربم دۆسییەكە كرایەوە, زۆرینەی تۆمەتبارە سەرەكییەكان هەڵهاتن, ئەوانەی بەشدارییان كرد لەبردنە دەرەوەی پارەكان بۆ دەرەوەی وڵات". 🔹"ڕەوتی سەدر ڕەوتێكی سیاسی فراوانەو ڕابەڕێكی ناسراوی هەیە, ڕۆلێكی چالاكی هەیە لەپرۆسەی سیاسی, جا لەپەرلەمان بوونی هەبێت یان لەدەرەوەی پەرلەمان و حكومەت بێت, ڕێز لەبڕیاری كشانەوەی دەگرین لەپەرلەمان, بەلامانەوە گرنگە بوونی هەبێت لەپرۆسی سیاسی و, ڕۆڵی هەبێت لەڕەخنەو ئاماژەدان بەهەر حاڵەتێكی نەرێنی لەچوارچێوەی یاساو دەستوردا". 🔹"هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت كە ئەم حكومەتەی پێكهێناوەو (280) پەرلەمانتار لەخۆ دەگرێت لەپێكهاتە جیاوازەكان, بەرپرسە لەم قۆناغە بەهەموو باشی و خراپییەكانیەوە, دۆخەكە شكست هەڵناگرێت و هیچ پاساوێكیان نییە بەلایەنەكانی تری بلێن, جا ڕەوتی سەدربێت یان گەنجەكان, یان زۆرینەی گەلی عێراق كە زیاتر 60% یان بەشداری هەڵبژاردنیان نەكردووە".   🔹"نامانەوێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنها لەلایەنی ئەمنیدا كورتبكرێتەوە, سەرەڕای گرنگییەكەی, دەمانەوێت ڕێككەوتنی "چوارچێوەی ستراتیجی" چالاكبكرێت, ئەوە سەرۆك بایدنیش باسیكرد, دەمانەوێت پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ ئەمریكا بگوازرێتەوە بۆ بوارەكانی ئابوری و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و فێركاری, ئەمە ڕێككەوتنێكی ڕوونەو پەرلەمانی عێراق پەسەندی كردووە". 🔹"ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوبەشێكی ستراتیجی عێراقەو, دەكرێت سود لەهاوبەشییەكەی و شارەزاییەكەی وەربگرین لەپێشخستنی دۆخی ئابوری عێراق و تەواوی بوارەكانی تر".  🔹"نامانەویێت عێراق ببێتە گۆڕەپانێك بۆ پاكتاوكردنی ململانێكان و لایەنگری لایەنێكیش نین دژی لایەنێكی تر, بەقەد ئەوەی دەمانەوێت پەیوەندییەكانمان بەهێز بكەین  لەسەر بنەمای بەرژوەندی هاوبەش و دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆ". 🔹"ئیدارەدانی دەزگا ئەمنییەكان لەحكومەتی سودانیدا تەنها لەڕێی ئەو كەسانەوە دەبێت كە خۆیان كوڕی دامەزراوە ئەمنییەكان, نوقتە سەری دێڕ, دامەزراوەی دارایش تەنها لەڕێی كەسانی پیشەیی لە كارمەندانی ئەو دامەزراوەیە بەڕێوەدەبرێن, دەمەوێت ئەوەش بلێم كە هیچكام لەهێزە سیاسییەكان داوای پێگەی ئەمنیی نەكردووە". 🔹"ئەمڕۆ بڕیارێكم دەركرد بۆ پێكهێنانی لیژنەیەك بەسەرۆكایەتی خۆم بۆ جێبەجێكردنی چاكسازی ئەمنیی لەدامەزراوە ئەمنییەكان, یەكێك لە گرنگترین كارە لەپێشینەكانمان كۆنتڕۆڵكردنی چەكە لەچوارچێوەی دامەزراوە ئەمنییەكان, ئەمە بەڕێككەوتنە لەگەڵ هێزە سیاسییەكان و نابێت هیچ چەكێك لەدەرەوەی دامەزراوەكان هەبێت". 🔹"لایەن هەیە پێیوایە هێزی بیانی بوونی هەیە, ڕای وایە كە نابێت ڕێگەبدرێت هیچ بوونێكی بیانی لەدەرەوەی یاساو دەستور هەبێت, ئەم بۆچونەش زۆرێك لەخەڵكی عێراق پشتیوانی دەكەن, ئەگەر ئەو بوونەنمان لەچوارچێوەی دەستورو یاسادا ڕێكخست, ئیتر ئەوانە هیچ پاساوێكیان بۆ نامێنێتەوە".  🔹"پێكهێنانی حكومەت 100% بڕیارێكی عێراقی بوو, نە باڵیۆزی ئەمریكاو نە ئێران دەستوەردانیان نەكرد, ملكەچی هیچ كاریگەری و دەستوەردانێكی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ نەبووم". 🔹"هیچ وەزیرێكم بەسەردا نەسەپێنراوەو بەپرسیارێتی دەستنیشانكردنی تەواوی كابینەی حكومەتەكەم لەئەستۆ دەگرم, هەندێ لەكوتلە سیاسییەكان تەنانەت 6 كاندیدیان پێشكەشكردوم, چەندین كاندیدم ڕەتكردووەتەوە تا گەیشتومە دەستنیشانكردنی ئەو كاندیدەی خۆم بڕوای پێیبووە". 🔹"وەزیرەكانمان سەردانی سعودییەیان كردووە, كۆبونەوەكان بەردەوامن بۆ ئامادەكاری بۆ دانیشتنی ئەنجومەنی هەماهەنگی عێراقی-سعودی, لەئەنجومەنی هەماهەنگی خشتەی ئەرك و پرۆژەكان بۆ ماوەی سێ‌ ساڵ دەخەینەڕوو, لەگەڵ دیاریكردنی كاتەكانیان, لەگەڵ شازادەی جێنیشن لەڕیاز لەسەر ئەمە ڕێككەوتوین. 🔹"لەماوەی هەفتەیەك یان زیاتر كۆبونەوەی وەفدی ئێران و سعودییە لەبەغداد دەستپێدەكاتەوە, ئێمە دەمانەوێت ئەم پەیوەندییانە بەردەوامبێت, چونكە تا بۆچونە جیاوازەكان لەناوچەكە لەیەكتر نزیك ببنەوە, ڕەنگدانەوەی لەسەر سەقامگیری دەبێت". 🔹"ئەو دەستدرێژییانەی لەسنورەكانی عێراق- ئێران ڕویاندا, هەروەها عێراق-توركیاش, یەكێك بوو لەو كێشانەی ڕوبەڕوی حكومەت بووەوە لەم ماوەیەدا, گفتوگۆمان لەگەڵ ئێران ئەنجامداوە, كۆنوسێكی هاوبەش لەنێوان لیژنەی ئەمنیی هاوبەش ئیمزاكراوە كە هەرێم و دەزگا فیدراڵییەكان لەگەڵ لایەنی ئێرانی ئەنجامیانداوە, بۆ ئەوەی (3) ئەرك جێبەجێبكەین".  یەكەمیان: كۆنتڕۆڵكردنی سنور لەلایەن هێزە فەرمییەكانی حكومەتی فیدراڵ. دووەمیان: ڕادەستكردنی داواكراوان بەپێی فەرمانە یاساییەكان.   سێیەم: ڕێگەنەدان بەهیچ لایەنێك بەدانانی سەربازگەو هەڵگرتنی چەك. 🔹"لەگەڵ هەرێم سەرقاڵی ڕێككەوتنین لەوبارەیەوەو, وەفدێكی ئێران بەنیازن سەردانی عێراق بكەن بۆ ئیمزاكردنی ئەو ڕێككەوتنە لەبەغداد".

راپۆرت: درەو دوای 18 ساڵ ناكۆكی‌و پێشتگوێخستن، جارێكی تر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی ناوەند دەچێتە ناو گفتوگۆوە لەبارەی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە لەم قۆناغەدا حكومەتی هەرێم پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی كەڤەری یاسایی پرۆسەی نەوتەكەی بكات‌و خۆی لە بڕیارەكانی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی دەرباز بكات، حكومەت سەرقاڵی گفتوگۆیە‌و پارتی‌و یەكێتی لەسەر رەشنوسەكە ناكۆكن. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  حكومەتی هەرێم تاوتوێی یاسای نەوت‌و غاز دەكات ؟ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دوێنێ رایگەیاند" رەشنوسێكی یاسای نەوت‌و غاز هەیە كە لەئێستادا بەغدادو هەولێر پێداچونەوەی بۆ دەكەن بۆ ئامادەكردنی‌و دواتریش پەسەندكردنی". دیار نییە ئایا ئەمە رەشنوسێكی نوێیە یاخود هەمان رەشنوسی ساڵی 2007‌و 2011ی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە، دوو رەشنوس كە بەهۆی ناكۆكی هەرێم‌و بەغدادەوە لە پەرلەمانی عێراق پەسەند نەكران.  بەڵێنەكەی سودانی بۆ كورد ! ئەمڕۆ حكومەتی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق (100) رۆژی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، ئەم حكومەتە یەكێك لە دیارترین بەڵێنەكانی بۆ كورد ئەوەیە، بەشێوەیەكی ریشەیی چارەسەری كێشەی نەوت‌و بودجە بكات لەنێوان هەولێرو بەغدادا.  لە بەرنامەی كاری حكومەتەكەیدا، شیاع سودانی بەڵێنی ئەوەی داوە لەماوەی شەش مانگی یەكەمی تەمەنی خۆیدا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربكات، یاسایەك كە بە تاكە رێگای چارەسەری ناكۆكییەكانی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دادەنرێت لەبارەی پرسی هەناردەو فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە.  ناوەڕاستی شوباتی ساڵی رابردوو، دادگای فیدڕاڵی دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی، حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراق دژی هەرێمی كوردستان یەكلاكردەوە، بەپێی ئەم حوكمە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و كوردستانی پابەندكرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بكات، حوكمێك كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە "سیاسی" ناوی دەبات‌و ئامادە نییە دانی پێدا بنێت.  سودانی بەر لە دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران كوردی لەوە ئاگاداركردەوە ناتوانێت تاسەر جێبەجێكردنی حوكمی دادگای باڵای فیدراڵی دژی هەرێم رابگرێت، بۆیە تاكە چارەسەر ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند‌و حكومەتی هەرێم بەسەر سامانە سروشتییەكاندا یەكلابكرێتەوە.  بۆچی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەرنەچوو؟ دوای دوو دەیە لە كەوتنی رژێمی سەددام حسێن‌و چەندینجار نێوەندنگیری ئەمریكییەكان‌و نەتەوە یەكگرتووەكان، حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند لەسەر پرسی نەوت ناكۆكن.  ساڵی 2005 دەستوری هەمیشەیی عێراق لە راپرسییەكی گشتیدا پەسەندكرا، ماددەی (112)ی ئەم دەستورە دەڵێ" حكومەتی فیدراڵی هەڵدەسێت بە ئیدارەدانی نەوت‌و غازی دەرهێنراو لە كێڵگەكانی ئێستا لەگەڵ حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان... ئەمە بەیاسا رێكدەخرێت".  لەدوای پەسەندكردنی ئەم دەستورە دەبوو لە پەرلەمانی عێراقەوە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەوێدا بەوردی دەسەڵاتی هەرێم‌و ناوەند بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا دیاری بكرێت، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە یاساكە دەرنەچووە.  لەماوەی 18 ساڵی رابردوودا (دوو) رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی ئامادە كراوە بەبێ ئەوەی هیچ یەكێكیان لە پەرلەمان پەسەندبكرێت: •    یەكەم رەشنوسی پرۆژە یاسای نەوت‌و غاز لە رۆژی 15/2/2007دا لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پێشكەشی پەرلەمان كرا، بەهۆی نەبوونی كۆدەنگی لەسەر رەشنوسەكە، بە هەڵپەسێردراوی مایەوە، ئەم رەشنوسە بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكانی وڵاتی داوەتە دەست كۆمپانیای نیشتمانی نەوت، بەجۆرێ ئەنجومەنێكی فیدراڵی تایبەت بەو بابەتە سەرپەرشتی بكات‌و نوێنەری هەرێمی كوردستانی تێدا بێت‌و بە هەماهەنگی‌و راوێژ بڕیارەكان دەربچن.  •    دووەم رەسنوشی پێشنیاری یاسای نەوت‌و غاز لەرۆژی 17/8/2011دا لەلا یەن لیژنەی نەوت‌و وزەی پەرلەمانەوە خرایە بەردەم پەرلەمان، ئەم پرۆژەیەش پەسەند نەكرا. ئەم پرۆژەیەش هاوشێوەی پرۆژەی یەكەم داوای زامنكردنی هەماهەنگیی‌و هاوبەشی دەكات لەنێوان حكومەتی ناوەندو  حكومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردن‌و گەشەپێدانی سەرچاوەكانی نەوتدا، بە هەمان شێوە ئەم پرۆژەیەش داوای پێكهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت‌و غاز دەكات بەجۆرێك نوێنەری هەرێم تێیدا ئەندام بێت.   بەرپرسانی عێراقی، هەرێمی كوردستان تۆمەتبار دەكەن بەوەی رێگر بووە لە تێپەڕاندنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، چونكە بەوتەی ئەوان هەرێمی بە سودوەرگرتن لە ماددەیەكی دەستور هەوڵیداوە دەسەڵاتی خۆی بەسەر نەوت‌و غازدا بەسەر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیدا سەربخات، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان لە ماددەی (115)ی دەستورە كە دەڵێ" هەر شتێك لە سنوری دەسەڵاتە (حەصری)یەكانی حكومەتی فیدراڵدا ئاماژەی بۆ نەكرابێت، ئەوە دەبێت بە دەسەڵاتی هەرێم‌و پارێزگا رێكنەخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا، ئەگەر لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی‌و حكومەتی هەرێمیشدا ناكۆكی دروستبوو، ئەوا ئەولەویەت بۆ یاسای هەرێمە".  لەبەرامبەردا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان، هۆكاری دەرنەكردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەخەنە ئەستۆی حكومەتی ناوەندی‌و ئەمەش بەهۆكاری دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم لە ساڵی 2007 دەدانێن.   لەوكاتەوە رەشنوسەكان لەناو رەفەكاندا ماوەتەوە‌و تۆزی لەسەر نیشتووە، بەغدادو هەولێر لەبری دۆزینەوەی چارەسەری ریشەیی، بەردەوام یەكتر تۆمەتبار دەكەن، بەغداد دەڵێ هەرێم بڕی راستەقینەی هەناردەی نەوت ئاشكراناكات‌و داهاتەكەی رادەست ناكات، حكومەتی هەرێمیش دەڵێ هەناردەی كێڵگە نەوتییەكانی دەبێت لەژێر كۆنترۆڵی خۆیدا بێت، چ لەڕووی پێدانی مۆڵەتی كاركردنی كۆمپانیاكان‌و یاخود بەڕێوەبردنی كێڵگەكان‌و كۆنترۆڵی بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردن‌و گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیاكانی كڕین‌و پەرەپێدان.   یاسای ژمارەی (22)ی ساڵی 2007ی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان كە شوباتی ساڵی رابردوو دادگای باڵای فیدراڵی حوكمی هەڵوەشاندنەوەی بۆ دەركرد، دەڵێ" حكومەتی هەرێم بەرپرسیارێتی رێكخستن‌و سەرپەرەشتی پرۆسە نەوتییەكان‌و چالاكییە پەیوەندیدارەكانی نەوت لەنێویاندا بەبازاڕكردنی نەوت‌و دانوستان‌و ئیمزاكردن‌و جێبەجێكردنی گرێبەستەكان دەگرێتە ئەستۆ".  یاسای نەوت‌و غازی هەرێم مافی "بەشداریكردن لە بەڕێوەبردن"ی ئەو كێڵگە نەوتییانە داوە بە حكومەتی عێراق كە بەر لە رۆژی 15/8/2005 لە هەرێمدا دۆزراونەتەوەو بەرهەمهێنانیان تێدا كراوە". بەهۆی ناكۆكی لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی سامانی نەوت، لە كۆتاییەكانی ساڵی 2014و لە كۆتایی دەسەڵاتی نوری مالیكیدا، ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی راگرت‌و ناردنی هەر بڕە پارەیەكی لە بەغدادەوە بەستەوە بە رادەستكردنی داهاتی نەوتی هەرێمەوە، ئیتر لەوكاتەوە ئەمە بوو بە تەوەری سەرەكی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد‌و لە بایەخی كەیسی ناوچە جێناكۆكەكانی كەمكردەوە. هەرێم پشتیوانی یاساكە دەكات ؟  ناوەڕاستی شوباتی ساڵی رابردوو كاتێك دادگای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، ئیتر حكومەتی هەرێم لەبەردەم كۆمپانیا بیانییەكاندا هیچ كەڤەرێكی یاسایی نەما، هەردوای بڕیارەكەی دادگاش، وەزارەتی نەوتی عێراق چەند هەنگاوێكی بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە گرتەبەرو لە یەكەم هەنگاودا فشاری خستە سەر ئەو كۆمپانیا بیانیانەی لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، بۆ ئەوەی گرێبەستی كاركردنی خۆیان لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا نوێ بكەنەوە، فشارەكانی بەغداد كۆمپانیا بیانییەكانی هەرێمی كوردستانی ترساند، ئەمە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی ناچاركرد لە تەموزی 2022دا نامەیەك بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا بنوسێ (لەوكاتەدا بایدن بە گەشتێك هاتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).  نامەكەی مەسرور بارزانی كاریگەریی بەجێهێشت، لەسەر داوای ئەمریكییەكان حكومەتی مستەفا كازمی رێوشوێنەكانی دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی هەولێرو بەغداد لە پرۆژەیاسای بودجەی 2023دا چارەسەر بۆ بڕیارەكەی شوباتی دادگای فیدراڵی دەدۆزنەوە. ئێستا ئیتر دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، رەنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە لایەنە عێراقییەكان پێویستی بە دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز هەبێت، چونكە بەبێ دەرچوونی ئەم یاسایە، بەردەوام حوكمەكەی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی عێراق وەكو چەقۆیەك لەسەر گەردنی هەرێمی كوردستان دەبێت‌و گرفت بۆ بەرهەمهێنان‌و هەناردەی نەوتی هەرێم دروست دەكات. دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز، جارێكی تر كەڤەری یاسایی بە پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەداتەوە، بەڵام رەنگە لەدوای پەسەندكردنی ئەم یاساوە، چیتر جڵەوی تەواوەتی نەوتی هەرێم لە دەستی حكومەتی هەرێمدا نەمێنێتەوە.  گرفتی گەورەی ئێستای بەردەم حكومەتی هەرێم، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتییە وەكو دوو هێزی سەرەكی لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، پارتی لەم یاسا نوێیەدا دەیەوێت پارێزگاری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان بكات‌و لەبەرامبەردا یەكێتی دەیەوێت لە یاساكەدا پەرە بە بابەتی لامەركەزی بدات، بەجۆرێك جگە لە هەرێمی كوردستانیش، پارێزگاكان بتوانن مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا بكەن لە بابەتەكانی نەوت‌و غازدا، ئێستا پارتی‌و یەكێتی ناكۆكن، تیمی یەكێتی لە حكومەت كشاوەتەوە‌و یەكێتی لە بەغدادەوە فشارەكانی خۆی لەسەر حكومەت‌و پارتی توندكردوەتەوە، بەبێ رێككەوتنی ئەم دوو لایەنە، رەنگە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ ئەنجامەكەی بەدڵی پارتی نەبێت.  كەیسی نەوت لەنێوان حكومەت‌و هەرێم‌و حكومەتی ناوەندی عێراقدا وەكو بابەتێكی ناوخۆیی نەماوەتەوە‌و ئێستا رەهەندی دەرەكیشی وەرگرتووە، چونكە حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراو بەپێی زانیارییەكان بەمدواییە دادگاكە بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵاكەی عێراق دەركردووە، هێشتا وردەكاری بڕیاری دادگای پاریس دژی توركیا ئاشكرا نەبووە، بەڵام بەمدواییە جارێكی تر نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بە شێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرەو رەجەب تەیب ئەردۆغانی بینی.  بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت، لە نمونەی كەیسی بەردانەوەی ئاو لە توركیاوە بۆ عێراق، واتا توركەكان دەیانەوێت رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە ئاو لەگەڵ عێراقدا بكەن‌و بەمە كۆتایی بە مامەڵەی خۆیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنن.  یاسای نەوت و غازی هەرێم        رەشنوسی یاسای نەوت و غازی عێراق 

بومەلەرزە و ئەخلاق (١-٢) ئەگەرچی بەشی هەرەزۆری هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی و ئیسلامی سەلەفیی و ئیسلامی بانگخوازە تازەکانی دونیای ئێمە باس لە ئەخلاق و گرنگی پاراستنی ئەخلاق لە کۆمەڵگادا دەکەن، لە هەمانکاتدا خۆیشیان بە نوێنەری ئەخلاقی ڕاستەقینە و «ئەخلاقی رەسەن» دەزانن. بەڵام بەشی هەرەزۆری ئەو قسانەی رۆژانە لەسەر ئەخلاق دەیکەن جگە لە ئینشایەکی خراپ و دیدێکی شێواو بۆ ئەخلاق شتێکی دیکە نییە.   خاڵی هەرە سەرەکیی لە ڕوانینی بەشێکی زۆری ئەم هێزانەدا بۆ ئەخلاق سێکسە، بە تایبەتی سێکس لای ژن، کە بە توندیی بە فەساد و زینا و بە رەڵایی و بێحورمەتیی و زۆر جۆری تری تاوانەوە، گرێدراوە. سەرەتا و کۆتایی ئەم ئەخلاقەش ئەوەیە ژنان پێویستە خۆیان داپۆشن و خۆیان لە چاو و نەزەری حەرام و تەماح و چاو و غەریزەی برسیی و کۆنترۆڵنەکراوی پیاوان، بپارێزرێن. لەهەر شوێنێکدا ئەم مەسەلەیە سەرینەگرت ئەوادەبێتە مەنبەعی فەساد و زینا و هاوڕەگەزبازیی، تا ئەو شوێنەی خودا توڕەدەبێت و بڕیارئەدات تۆڵە لەو خەڵکە بکاتەوە کە لەو دۆخە حەیوانیەدا دەژین. جارێک بومەلەرزە دەنێرێت و چارێک لافاو و جارێک گڕکان و جارێک ڕەشەبا و کارەساتە سروشتییەکانی تر. با واز لەو وێنە سەدامیی و هیتلەرییە ستەمگەرە بهێنین کە لەم `روانینەدا بۆ خودا دروستکراوە، خودایەک ڕەحم بە منداڵ و دیندار و باوەڕدارەکانی خۆیشی ناکات و بە توڕەبوونێک هەم مەلهاکان و مزگەوتەکان و هەم منداڵان و ئیمانداران و هەم بێئیمان و زیناکاران دەکوژێت.   دەڵێم با واز لەم وێنە میلیتارییە ستەمگەرەی خودا بهێنین کە لە پشتی روانینی ئەم نەوەیە لە بانگخوازە نویکانەوە و بڕێکی زۆر لە چالاکەوانەکانی هێزەکانی ئیسلامی سیاسییەوە هەیە و با بگەڕێینەوە بۆ ئەو ڕوانینەی ئەم کەس و هێزانە بۆ ئەخلاق هەیانە. وەک ووتم روانینی ئەمانە بۆ ئەخلاق سوڕانەوەیەکی بەردەوامە بە دەوری سێکسدا. لە پشتی توڕەبوونەکانی خوداوە زیناکردن و فەسادی ئەخلاقیی دەبینن. پەیوەندیی سێکسی حەرامکراو و سێکسی ڕێپێنەدراو دەبینن. توڕەییەکانی خودا بە بوونی مەلها و مەیخانە و ئاهەنگ و سەماکردن و جلپۆشینی ناشەرعییەوە گرێئەدەن. تێکەڵبوونی نێر و مێ و پێکەوەبوونی ڕۆژانەیان وەک سەرچاوەی فەسادی ئەخلاقیی وێنادەکەن. هەموو ئەم بابەتانە بەشێکن لە سیمیۆلۆژیای سێکس، واتە بەشێکن لەو ئاماژانەی بەهۆیانەوە دەچینەوە سەر سێکس و سەر دروستکردنی ژیانێکی فاسید و نائەخلاقیی کە بەدەوری سێکسدا ڕێکخراوە و ڕێکدەخرێت. ئەمانە لەو کاتەدا دژ بە بەعەقڵانیکردنی باوەڕ و بیرکردنەوەی مرۆڤن، هاوکات سەرقاڵی بەسێکسیکردنی بەشێکی گەورەی دەرکەوتەکانی ژیانن. بەڵام سێکس لە سایکۆلۆژیای ئەمانەدا دیارییەکی خودایی نییە بۆ مرۆڤ، سەرچاوەی چێژ و دروستکردنی پەیوەندییەکی ئینسانیی تایبەت لە نێوان دوو مرۆڤدا نییە، بەڵکو سەرزەمینێکی ترسناکە بۆ گوناه و تاوان و توڕەکردنی خودا خۆی. سێکس لێرەدا مافی جەستە نییە بەسەر مرۆڤەوە وەک بوونەوەرێکی خاوەن جەستە، بەڵکو پیلانێکە دەشێت مرۆڤ بخاتە بەردەم توڕەبوونەکانی خوداوە و لەسەر زەوی خۆی جەهەنەمێکی بۆ دروستبکات.  مرۆڤ پێویست ناکات قوتابی سیگمۆند فرۆید بێت بۆئەوەی باس لە «وەسواس»ی سێکس، یان سێکس وەک وەسواس، لای ئەم هێزانەبکات. وەسواس نەخۆشییەکی دەرونییە هێما بۆ گیرخواردنی دەرونیی ئینسان دەکات بە دەست بابەتێکی ناڕەحەتکەرەوە کە بەردەوامی هەیە و دووبارە و سەدبارەدەبێتەوە، وەسواس کۆمەڵێک هەست و ڕوانین و وێنە و بیرۆکەیە کە خۆیان بەسەر کەسەکاندا دەسەپێنن و ناتوانن لێیان ڕزگارببن. بەهەرلایەکدا دەڕواننن و سەیری هەرشتێک دەکەن ئەو وێنە و هێما ناڕەحەتکەرانە دەبینن.  دیارترین دەرکەوتی ئەم وەسواس و گیرخواردنە دەرونییەوە بەدەستی سێکسەوە، قسەکانی ئەو مەلا سەلەفییە بوو کە ڕوودانی کارەساتی بومەلەرزەکانی تورکیا و سوریای بە زیناکردنەوە گرێدا. لۆژیکی ئەم کەسە ئەم لۆژیکە وەسواسییەیە: لە کوێدا زینای زۆر کرا، لەوێدا خودا ژیانی مرۆڤەکان لە ڕەگای بومەلەرزەوە وێراندەکات. باواز لەم لێکدانەوە خورافیی و غەیبدۆزەی دیاردەیەکی سروشتی وەک بومەلەرزە بهێنین، کە سەر بە سەدەکانی بەر لە دایکبوونی زانستیی زەویناسیی و زانستە سروشتییەکانی ترە. یەعنی با واز لەوە بهێنین ئەو هۆشیارییەی ئەم جۆرە لێکدانەوەیەی هەڵگرتوە چ هۆشیارییەکی داڕزاوی پڕ قەیرانی هەمەلایەنە و چەندیش ترسناکە بە کۆمەڵگادا بڵاوببێتەوە. لە پەیوەندییدا بە ئەخلاقەوە، کە بابەتی ئەم نووسینەیە، ئەو مەلا سەلەفییە سێکس بە جەوهەری ئەخلاق و بە جەوهەری هەموو پەیوەندییەکان دەزانێت و لادان لەو وێنە وەسواسییە خۆسەپێنەرەی سێکس لە مێشکی ئەودا ئامادەیە، بە کۆتایی ئەخلاق و بە هۆکاری هەموو کارەساتەکان دەزانێت. لای ئەم مەلایە هاوکێشەکە زۆر ئاسان و سادەیە: ئەخلاق یەکسانە بە چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی سێکسیی و خوداش کە بێئەخلاقی بینیی بومەلەرزەی تێدەگرێت.  کورتکردنەوەی ئەخلاق بۆ سێکس و کردنی سێکسیش بە یەکەی شیکردنەوەی هەموو شتێک، لە شیکردنەوەی دیاردە سروشتییەکانەوە بۆ شیکردنەوەی دیاردە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکانن، هەروەها کردنی سێکس بە بابەتێک کە خودا بەردەوام خەریکی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردنی چۆنیەتی ئەنجامدانیەتی، ئەو دۆخەیە کە ئەمڕۆ لە ئاگایی و نائاگایی بەشێکی زۆر لە بانگخواز و چالاکەوانە ئیسلامییەکاندا ئامادەیە. ئەمانە وێنەیەکیان بۆ خودا هەیە کە بەردەوام خەریکی کۆنترۆڵکردنی شەرواڵ و ژیانی سێکسی مرۆڤەکانە. لەسەر ئەنجامدانی سێکسی ناشەرعیش ئامادەیە تەنانەت هەزارەها منداڵ و کەسانی بێتاوان بکوژێت، شارەکان بە مزگەوتەکان و ناوەندە دینییەکانیشەوە، وێرانبکات، تەنانەت رەحم بەو خواپەرست و دیندارانەش نەکات کە هەڵسوکەوتەکانیان، بە هەڵسوکەوتە سێکسییەکانیانەوە، بەپێی ڕێنماییە دینییەکان، ڕێکدەخەن. مرۆڤ مەگەر تەواو گەمژە و بێمێشک و خورافەتپەرست بێت، بۆئەوەی باوەڕ بەمجۆرە تەفسیر و لێکدانەوە هەرزان و ئەفسانەییانە بۆ دیاردە سروشتییەکان بکات.  ئەو پرسیارەی پێویستە لەم بۆنەیەدا لە خۆمانی بکەین ئەوەیە ئایا بەڕاست سێکس جەوهەری ئەخلاقە. وەڵامە سادەکە ئەوەیە کە ئەخلاق کورتناکرێتەوە بۆ چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی سێکسیی، ڕاستە لە هەندێک کۆمەڵگادا ئەم ڕەکخستنە خاوەنی قورساییەکی تایبەتە، بەڵام بە هیچ مانایەک یەکسان نییە بە هەموو ئەخلاق. بە کورتییەکەی، جەوهەری ئەخلاق بریتیی نییە لە چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی سێکسیی، بەڵکو پەیوەستە بە چۆنیەتی ڕێکخستنی پەیوەندیی مرۆڤ بە خودی خۆی و بە مرۆڤەکانی دەوروبەریەوەیە، ئەخلاق سەرزەمینی ڕێکخستنی پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکانە لەگەڵیەکدا و لەگەڵ خودی خۆیاندا. ئەمە وادەکات ئەخلاق، بە پلەی یەکەم، ناسینی سنوورەکانی خود خۆیبێت لە پەیوەندیدا بەوانیترەوە، هۆشیاربوونی مرۆڤە بە سنوورە تاکەکەسییەکانی خۆی، ئینجا هۆشیاربوونە بەرامبەر بەوەی کە کەسانیتر هەن لەو ناچن و وەک ئەو بیرناکەنەوە و وەک ئەویش، ناژین. ئەخلاق ئەو شتەیە کە ئەو شتانە بەیەکەوە ڕێکدەخات بە ئاراستەیەک مرۆڤەکان بتوانن بەبێ کێشەی گەورە بەیەکەوە بژین و باوەڕ و متمانەیان بەیەکتری هەبێت، ژیانێکی هاوبەش و چاکەکار و بەختەوەر دروستبکەن. ئەم هۆشیاریەش دەشێت لە زیاد لە سەرچاوەیەکەوە دروستببێت، کە دەکرێت چوار سەرچاوەی سەرەکیی لەیەکتری جیابکەینەوە. لە نووسینی داهاتوودا باس لەو جوار سەرچاوەیە دەکەم.   

درەو: ڕۆژنامەی (العالم): وەزیری دەرەوەی ڕوسیا پێشنیازێكی خستووەتە بەردەم بەغداد بۆ چارەسەركردنی شایستە داراییەكانی لەسەر عێراق, سێرگێی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ڕوسیا لەمیانی سەردانەكەیدا بۆ بەغداد, شایستەی كۆمپانیا ڕوسییە كەڵەكەبووەكانی لەسەر عێراق تاوتوێكردووە, كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە نەیتوانیوە ڕادەستی بكات. لاڤرۆڤ جەختیكردووە لەسەر لەسەر پێوێستی دەستبەردابون لەدۆلارو بەكارهێنانی دراوی نیشتمانی لەئاڵوگۆڕە بازرگانییەكانی نێوان هەردوو وڵات, پێدەچێت ئەوە ئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆبێت بۆ عێراق تابچێتە پاڵ پەیماننامەی نەختینەی نێوان ڕوسیاو ئێران, كە مامەڵەی بازرگانی لەسەر بنەمای دۆلارو یۆرۆ دەكەن, بەڵام چارەسەری نەختینە بە دراوی نیشتمانی نێوان هەردووڵات دەكەن. كۆمپانیاكانی لۆك ئۆیل و غازبرۆم كار لەكێڵگەكانی خۆرئاوای قوڕنە/2 و بەدرەو بلۆكی-10 و هەندێ كێڵگە لەكوردستان دەكەن, سزاكانی ئەمریكا كاریگەری هەبووە لەسەر زۆرینەی وەبەرهێنانەكانی ڕوسیا لەعێراق, بەتایبەت ئەو كۆمپانیایانەی لە كێڵگەكانی مۆڵەتپێدانی نەوتیی كاردەكەن, كە تێچوو و قازانجەكانیان لەڕێی حەواڵەی داراییەوەیە. وێڕایی ئاستەنگی تر كە بۆ  كۆمپانیا ڕوسییەكان دروستبووەو,  پەیوەستە بە چۆنییەتی جێبەجێكردنی گرێبەسەتە لاوەكییەكانیان لەگەڵ كۆمپانیاكانی ترو چۆنییەتی دابینكردنی پارە بۆیان, كە ئەوەش وادەكات بەدوای میكانیزمی نوێدا بگەڕێن بۆ چارەسەركردنی حساباتەكانیان لەگەڵ حكومەتی عێراقی. جێبەجێكردنی ئەو میكانیزمە تازەیە بەوە دەبێت عێراق پابەندییە داراییەكانی سەری بەرامبەر بەكۆمپانیا ڕوسییەكان بەدینار بدات لەبری دۆلاری ئەمریكی, بەهۆی نەبونی هەناردەی عێراقیش بۆ ڕوسیا, ئەوە دەبێتە هۆی گێڕانەوەی جارێكی تری دیناری عێراقی بۆ بازاڕەكان و بەقاچاغبردنی دۆلار بەڕێگای جیاواز بۆ ڕوسیا. توركی ئەلعەتبی سەركردە لە چوارچێوەی هەماهەنگی, وردەكاری لەبارەی گفتوگۆكانی لاڤرۆڤ لەبەغداد  ئاشكراكردووە, عەتبی ڕایگەیاندووە: قەبارەی بازرگانی لەگەڵ ڕوسیا لەكۆمەڵێك دۆسییەدا ساڵانە دەگاتە چەند ملیارێك دۆلار, وتوشیەتی: عێراق ڕایەكی بێلایەنی هەبووە لەجەنگی ڕوسیا-ئۆكرانیادا, ئەوەش هەنگاوێكی زۆر گرنگ بووە لەپێناو ئەوەی نەبێتە لایەنێك لەو قەیرانەدا. ئاماژەی بەوەشكردووە: سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی ڕوسیا گرنگە, بەوپێودانگەی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ بەغداد لە (4) دۆسییەدا تاوتوێكردووە, كە دیارترینیان وزەیە بەتایبەت كە وەبەرهێنانەكانی مۆسكۆ دەگاتە (10) ملیار دۆلار, ئەوەی بەرژوەندی بەغداد و مۆسكۆش پێكەوە گرێدەدات لەو چوار دۆسییە, دیارترینیان وزەو چەك و ئاسایشی خۆراكە, لاڤرۆڤ جەختیشكردووە لەگرنگی پتەوكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی و تاوتوێكردنی ئەگەری ئەنجامدانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و, پێدانی شایستە داراییەكان بەدراوی نیشتمانی.

شیكاری: درەو: پاڵپشت بە داتاکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI)، لە بەداواداچونێکدا لە نێوان (1/1/2022 – 7/2/2022) بەراورد بە (1/1/2023 – 7/2/2023) دەردەکەوێت؛ # کۆی بڕی فرۆشتن بە شێوەی (حەواڵە و کاش) لە (5 ملیار و 101 ملیۆن و 366 هەزار و 765) دۆلار بە ڕێژەی (52%) دابەزیوە بۆ (2 ملیار و 641 ملیۆن و 18 هەزار و 455) دۆلار. # کۆی بڕی فرۆشتن بە شێوەی حەواڵە لە (3 ملیار و 890 ملیۆن و 386 هەزار و 765) دۆلار بە ڕێژەی (71%) دابەزیوە بۆ (1 ملیار و 115 ملیۆن و 488 هەزار و 320) دۆلار. # کۆی بڕی فرۆشتن بە شێوەی کاش لە (ملیارێک و 210 ملیۆن و 980 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (11%) زیادی کردووە بۆ (ملیارێک و 344 ملیۆن و 900 هەزار) دۆلار. # بە تێکڕا کۆی (کاش و حەواڵە)ی فرۆشراو لە (204 ملیۆن و 54 هەزار و 671) دۆلارەوە بە ڕێژەی (55%) دابەزیوە بۆ (91 ملیۆن و 124 هەزار و 12) دۆلار.  ئەم خشتانەی خوارەوە وردەکاری فرۆشتنی دۆلار لە لایەن بانکی ناوەندی عێراقی (CBI)یەوە دەردەخات لە ماوەی (1/1/2022 – 7/2/2022) بەراورد بە (1/1/2023 – 7/2/2023) بەشێوەی (کۆ و تێکڕای) (کاش، حەواڵە و  (کاش و حەواڵە)) سەچاوە؛ بانکی ناوەندی عێراقی (CBI) ؛ https://cbi.iq/currency_auction/all/?        

  درەو: راپۆرت: العربی الجدید ڕۆژنامەی (العربی الجدید)ی قەتەری لەزاری سەرچاوەیەكی نزیك لەباڵیۆزخانەی ئەمریكا لەبەغداد ئاشكرایكردووە: ئەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق ڕایدەگەیەنن لەبارەی پرۆسەی دەستبەراگرتنی پارەی بەقاچاغبراو, ڕێژەیەكی زۆر سادەیەو 5% ئەوە تێپەڕناكات كە ڕۆژانە لەعێراقەوە بەقاچاغ دەبرێت, بابەتی بەقاچاغبردن لەعێراق بەڕێگەی "فەرمی" ئەنجام نادرێت, بەڵكو زۆرینەی لەڕێی خاڵە سنورییە فەرمییەكان و نایاساییەكانەوە لەپارێزگاكانی دیالەو سلێمانی هاوسنوری ئێران ئەنجامدەدرێت. سەرچاوەكە  ئاماژەی بەوەشكردووە: بابەتی بەقاچاغبردنی دۆلار و گەیشتنی بەئێران و شوێنەكانی تر كە لەلیستی سزاكانی ئەمریكادان, تەوەری بنەڕەتی گفتوگۆكان بووە لەكۆبونەوەكەی ئەستەنبوڵ لەنێوان  براین نیلسۆن یاریدەدەری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بۆ كاروباری تیرۆرو هەواڵگری دارایی, لەگەڵ عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی كۆبونەوە. "بەرپرسە ئەمریكییەكە بە عەلاقی ڕاگەیاندووە, دەروازەی ناشەرعی هەیە لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتدا نییەو دۆلاری كاشی لێوە بەقاچاغدەبرێت بۆ ئێران, بەڵگەی پێشكەشكردووە كە دەیسەلمێنێت  پرۆسەی بەقاچاغبردن بەشێوەیەكی بەرنامە بۆ داڕێژاو  لەلایەن كەسانی سەر بەلایەنی گرێدراو بە حزب و لایەنەكانی تر عێراقەوە ئەنجامدەدرێت, كە پەیوەندی بەهێزیان هەیە لەگەڵ ئێران و بە بارهەڵگر دەپەڕنەوە بۆ ئێران و دەگەڕێنەوە, دوای ئەوەی بارە دۆلارەكەیان بەتاڵ دەكەن".  "وەفدەكەی ئەمریكا داوای لەعێراق كردووە پرۆسەی وردبینی توندتر بكەنەوە لەخاڵە سنورییەكان و, ئامادەیشیان دەربڕیوە بۆ دابینكردنی ئامێری پێشكەوتوو بۆ ئاشكراكردنی پارەی باركراو ئەگەر بەوردیش شاردرابێتەوە, وەفدەكە مەرجی ئەوەشی بۆ عێراق داناوە كە دەبێت كۆنتڕۆڵی دەروازەكان و خاڵە نافەرمییەكان و هەر ڕێگایەكی سنوری بكات كە دۆلاری لێوە بەقاچاغببرێت".     بەگوێرەی سەرچاوەكە, وەفدی عێراق بەڵێنی جێبەجێكردنی تەواوی ئەو داواكارییانەی داوە لەماوەیەكی دیاریكراوداو, لەچوارچێوەی ڕێككەوتنی گشتگیری حكومی نێوان عێراق و ئەمریكا جێگیر دەكرێت لەمیانی سەردانی سبەینێی وەفدە دبلۆماسی و داراییەكەی عێراق بۆ واشنتۆن, لەپێناو نواندنی نەرمی لەلایەن واشنتۆن كە عێراق لەئێستادا پێویستی پێیەتی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نرخی دۆلار.  ئەم زانیارییانە مەزهەر محەمەد ڕاوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق جەختی لێكردووەتەوەو ڕایگەیاندووە: بانكە عێراقییە بەرپرسەكان لەدابینكردنی پارە بۆ بازرگانی دەرەكی پابەندبونێكی خێرایان هەیە لە وردبینی بەڵگەنامە پێشكەشكراوەكان, كە هەموو ئەمانەش بەدڵنیایی بەشداردەبن لەگەڕانەوەی دۆلار بۆ نزیكی نرخی فەرمی و سەقامگیربونی بازاڕ.  ڕاوێژكارەكەی سودانی بەڕۆژنامەكەی وتووە: كارەكان وردە وردە بەرەو چارەسەربوون دەچن لەبەرژوەندی دیناری عێراقی و, چەردەی یەكەم كە بانكی ناوەندی كۆتایی ئەم هەفتەیە دەستی بەجێبەجێكردنی كرد, بەشداریكرد لە ئازادكردنی بڕگەی گرنگ لەحەواڵەی دەرەكی, بەروپێشچونی دانوستانەكانیش لەواشنتۆن كە پێشبینی سەركەوتنی دەكەم, نەرمی تەواو دەخولقێنێ‌ بۆ گواستنەوەو تێكەڵابوون بە سیستمی بانكیی نێودەوڵەتی, لەڕێی خۆگونجاندنی خێرای دەزگای بانكیی عێراق لەگەڵ ڕێوشوێنە خۆپارێزییەكان و ڕێنماییەكانی پابەندبون و چاودێرییە پیادەكراوە جیهانییەكان, كە داواكاری پابەندبونی نێودەوڵەتی دەستەبەردەكات, هەموو ئەمانەش  بەخێرایی ڕوو لەسەقامگیری نرخی دۆلارو نزیكبونەوەی نرخی فەرمی لەنرخی بازاڕی ڕەش دەكات.  هاوكات سەرچاوەیەكی ئەمنی باڵا لەبارەی ئەو وڵات و ناوچانەی دۆلاریان بۆ دەبرێت بە ڕۆژنامەكەی ڕاگەیاندووە: یەكێك لەتێوەگلاوەكان دانی بەوەداناوە كە دۆلارە بە قاچاغبراوەكان بە ڕێوشوێنی سەرەتایی و لەڕێی بارهەڵگری گواستنەوەی كەلوپەلەوە بۆ ئێران و سوریا دەگوازرێتەوە, لەبەرامبەریشدا دەزگا پسپۆڕەكان لەدەروازەكان پرۆسەی پشكنینان بە ئامرازی زۆر چالاك چڕكردووەتەوە, لەنمونەی دانانی سەگی پولیسی, ئەوەش پرۆسەی بەقاچاغبردنی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە.    سەرچاوە: العربی الجدید

راپۆرت: درەو بەراوردی نرخەكان لە رۆژێكی مانگی شوباتی 2021و بەراوردكردنی بە نرخ لە هەمان رۆژی مانگی شوباتی 2023، دەریدەخات گرانی رووی لە بازاڕەكانی كوردستان كردووە‌و بەتێكڕا نرخی سەوزەو میوەی (ناوخۆو هاوردەكراو) بەرێژەی (64%) هەڵكشانی بەخۆوە بینیوە، نرخی پیازی ناوخۆ بەرێژەی (122%)، كاهو بەڕێژەی (150%)و ‌تەماتە‌ی ناوخۆ بەڕێژەی (67%) هەڵكشاوە. بۆ نمونە نرخی پیاز (220%)، بیبەری شیرین (150%)و پەتاتەی هاوردەكراو (117%) بەرزبوەتەوە. هەڵاوسانی نرخی سەوزەو میوە ! بەپێی داتاكانی (هۆبەی چاودێری گومرگی لە عەلوەی سلێمانی/ لیژنەی وەرگرتنی نرخی سەوزەو میوە رۆژانە)، لەڕێگەی بەراوردكردنی دوو تۆماری لیژنەكە لە رۆژەكانی (2/2/2021 و 2/2/2023)دا كە هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتەن، نرخی سەوزەو میوەی ناوخۆیی (عێراق‌و هەرێم)و هاوردەكراو، بەڕێژەیەكی بەرچاو بەرزبوونەتەوە، لێرەدا (30) جۆر رزق بە نمونە وەرگیراون كە (17)یان رزقی (هاوردە)و (13) رزقیان بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم‌و عێراقن، سەرجەم رزقەكان هەر یەكەیان بەڕێژەی جیاواز نرخەكانیان بەرزبوونەتەوەو بەتێكڕا نرخەكانیان بەڕێژەی (64%) هەڵكشاوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی سەوزەو میوەی (عێراق و ناوخۆ)‌ لە شوباتی (2021 - 2023) هەر بەپێی داتاكان لەو (13) رزقەی لە جۆری بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم‌و عێراقن بە تێكڕا نرخەكانیان (52%) بەرزبوونەتەوەو لەنێویاندا نرخی پیازی ناوخۆ (122%)، كاهو (150%)و ‌تەماتە‌ی ناوخۆ (67%) بەرزترین هەڵكشانیان تۆماركردووەو هەریەك لە لالەنگی‌و سندی عێراقی (25%)‌و كولەكەی ناوخۆ (11%)و پرتەقاڵی عێراقی‌ (3%) كەمترین ڕێژەی بەرزبوونەوەیان تۆماركردووە‌ (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2))   چارت و خشتەی ژمارە (2) بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی سەوزەو میوەی (هاوردەكراو)‌ لە شوباتی (2021 - 2023) هەر بەپێی داتاكان لەو (17) رزقەی لە جۆری هاوردەكراون، بەتێكڕا نرخەكانیان (75%) بەرزبوونەتەوەو لەنێویاندا نرخی پیاز (220%)، بیبەری شیرین (150%)و پەتاتەی هاوردەكراو (117%)و بەرزترین هەڵكشانیان تۆماری كردووە، هەر یەك لە كولەكەی هاوردەكراو (13%)‌و پرتەقاڵ (11%)و خەیاری هاوردە (5%) كەمترین ڕێژەی بەرزبوونەوەیان تۆماركردووە‌ (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (3)). چارت و خشتەی ژمارە (3)   هاوپێچی یەكەم هاوپێچی دووەم

(درەو):  دیوانی چاودێری دارایی عێراق دەڵێ هەرێمی كوردستان كۆپی گرێبەستە نەوتییەكانی رادەست نەكردووە، بەوهۆیەوە نەیتوانیوە وردبینی بكات‌و بڕیارەكەی مانگی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای باڵای فیدراڵی لەسەر هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكات.  لە نوسراوێكدا كە كۆتایی مانگی رابردوو ئاڕاستەی دادگای باڵای فیدراڵی كردووە، دیوانی چاودێری دارایی عێراق باس لەو رێوشوێنانە دەكات كە گرتویەتیەبەر بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی مانگی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی دژ بە هەرێمی كوردستان سەبارەت بە دۆسیەی نەوت‌و غاز.  لە نوسراوەكەدا دیوانی چاودێری دارایی ئاماژە بە رێوشوێنەكانی دەكات‌و دەڵێ: * رۆژی 30/3/2022 فەرمانی ژمارە (7017) دەرچووە بۆ ئەوەی لیژنەیەك بۆ وردبینیكردن لە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان دروستبكرێت.  * رۆژی 14/6/2022 نوسراوی ژمارە (1/2/13100) ئاڕاستەی ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران‌و نوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان كراوە بەمەبەستی ئەوەی دیوانی چاودێری دارایی بتوانێت پێداچوونەوە بە گرێبەستە نەوتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بكات.  * رۆژی 26/7/2022 نوسراوی ژمارە (1/1/15/15826) ئاڕاستەی وەزارەتی نەوت كراوە بۆ ئەوەی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان بدات بە دیوانی چاودێری دارایی‌و لەسەر ئەو بنەمایە‌و بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی نەوت پلانی وردبینی لە گرێبەستەكاندا دابنرێت. * رۆژی 11/8/2022 نوسراوی ژمارە (11/28/16935) ئاڕاستەی نوسینگەی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كراوە‌و تێیدا ئەوە رونكراوەتەوە قسە لەگەڵ وەزارەتی نەوتدا كراوە لەبارەی پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەتمەند لە دیوانی چاودێری دارایی بۆ مەبەستی وردبینی لە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمدا.  * فەرمانگەی یاسایی وەزارەتی نەوتی عێراق بە هەردوو نوسراوی (19767)‌و (22803) لە 13/10‌و 11/8/2022دا وەڵامی نوسراوەكانی دیوانی چاودێری دارایی داوەتەوە‌و تێیدا دەڵێ" هەرێمی كوردستان رەتیكردوەتەوە هیچ گرێبەستێكی نەوت‌و تۆماری تایبەت بەو بابەتە رادەستبكات، هەر لەو نوسراوانەدا وەزارەتی نەوت بۆ چاودێری دارایی نوسیوە ئەو بڕگەیەی كە تایبەتە بە "پاپەندكردنی هەرێم بەوەی رێگە بە وەزارەتی نەوت‌و چاودێری دارایی فیدراڵ بكات چاوبخشێننەوە بە هەموو گرێبەستە نەوتییەكانی تایبەت بە هەناردەی نەوت‌و غاز‌و فرۆشتنی هەروەها دیاریكردنی ئەو مافە داراییانەی كە دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی هەرێم‌و دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی فیدراڵی‌و دوانەخستنی پاش جێبەجێكردنی هەموو بڕگەكانی ئەو بڕیارە لەلایەن حكومەتی هەرێم‌و ئاگاداركردنەوەی حكومەتی فیدراڵی‌و دیوانی چاودێری دارایی لە جێبەجێكردنی ئەو بڕگانە)، ئەمە تاوەكو مێژووی دەرچوونی نوسراوەكەی وەزارەتی نەوت جێبەجێ نەكراوە.  * رۆژی 4/10/2022 دیوانی چاودێری دارایی نوسراوێكی تری بە ژمارە (21513) ئاڕاستەی هەریەكە لە (ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران/ نوێنەرایەتی هەرێم، دادگای باڵای فیدراڵی، وەزارەتی دارایی، وەزارەتی نەوت، دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان) كردووە، لە نوسراوەكەدا ئاماژەی بەوەكردووە چاوەڕێی ئامادەكردنی ئەولەویەت‌و پێداویستییەكانی وردبینییەكە دەكات بەمەبەستی دەستپێكردنی ئەركەكەی، بۆ ئەمە دیوانی چاودێری دارایی داوایكردووە كۆپییەكی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستانی پێبدرێت تاوەكو بتوانێت ئامادەكاری بكات بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان، دیوانی چاودێری دارایی عێراق دەڵێ هیچ بەراییەكی لەوبارەیەوە لە هیچ لایەنێكەوە پێنەدراوە.   

 شیكاری: درەو كورسی پێكهاتەكان بووە بە گرێكوێرەی بەردەم لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بەشێك لەگەڵ دابەشكردنی كورسی كۆتاكانن بەسەر پارێزگاكاندا، بەشێكی تر پێیانوایە پێكهاتەكان گوزارشت لە رای خۆیان ناكەن‌و لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە مۆنۆپۆڵكراون. كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزارو 971) دەنگ بووە، لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەماندا كۆی دەنگەكانیان بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ زیادی كردووە، وردەكاری دۆخی پێكهاتەكان‌و پێگەی سیاسییان لەم راپۆرتەدا.   دەستپێك پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكە لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكان‌و هەندێكیش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. بەشێك لەلایەنەكان پێیانوایە كورسی پێكهاتەكان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان مۆنۆپۆڵكراوەو لە پەرلەماندا نوێنەری پێكهاتەكان لەبەرژەوەندی ئەوان بڕیاردەدەن، بۆیە بەشێك لە لایەنەكان لەگەڵ ئەوەن كورسی كۆتاكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكاندا، بەجۆرێك كورسیەكی توركمان بۆ كفری‌و كورسیەكی مەسیحی بۆ سلێمانی دابنرێت.  لە عێراقی ئێستادا رێژەی (2.3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەشێك لە پێكهاتەكان تەرخانكراوە، بەڵام بەشێكی تریان هیچ دەرفەتێكی سیاسییان پێ نەدراوە، لە هەرێمی كوردستانیش (10%) كورسییەكانی پەرلەمانیان بۆ تەرخانكراوە، ئەم رێژانە بەتەواوەتی گوزارشت لە مافی كەمینەكان ناكات، بەوپێیەی ماوە لەدوای ماوە دەنگ لەناو كەمینەكانەوە بەرزدەبێتەوە‌و باس لەوە دەكەن ئەوانەی لە پەرلەمان دانراون نوێنەرایەتی پێكهاتەكان ناكەن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی (ئیزیدی‌و كاكەی)یەكان كە ژمارەیەكی زۆریان دانیشتووی هەرێمی كوردستانن، هیچ نوێنەرایەتییەكیان لە پەرلەمانی كوردستاندا نیە. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەمواركراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەكەم: پێنج كورسی بۆ كلدان سریان ئاشوری تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. دووەم: پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. سێیەم: یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. لە ئێستادا خاڵی جەوهەری ناكۆكی لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت یەكێتیی‌و ئۆپۆزسیۆن‌و سەربەخۆكان بەرامبەر پارتی بریتییە لە دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان‌و تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێكهاتەكان. لەم ڕاپۆرتەدا تیشك دەخەینە سەر ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەم‌و پێنجەم)ی پەرلەمان، نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان، نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق‌و نوێنەرایەتیان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لە كۆتایشدا باس لە چۆنیەتی پاراستنی مافی پێكهاتەكان لەچوارچێوەی هەڵبژدندا دەكەین.   یەكەم: ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەم‌و پێنجەم)ی پەرلەماندا  لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێك‌و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆن‌و 88 هەزار و 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبووە. بەپێی ئەو ئامارانە، ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە لە هەرێمی كوردستان لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن بە ڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادی كردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزار و 971) دەنگەوە زیادی كردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەم‌و كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان.   دووەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان بریتین لە پێكهاتەی نەتەوەیی‌و پێكهاتەی ئایینی‌و پێكهاتەی فەرهەنگی، پێكهاتەی نەتەوەییەكان بریتین لە (كورد، توركمان، كلدانی ئاشوری سریانی‌و ئەرمەن) كە ئێستا سەرجەمیان پەرلەمانتاریان هەیە لە پەرلەمانی هەرێی كوردستان، پێكهاتە ئایینییەكان بریتین لەم ئاینانە (ئیسلام، مەسیحی، ئیزیدی، كاكەیی، زەردەشتی، بەهائی، جوو، سابیئەی مەندایی) بەڵام پێكهاتە ئاینییەكان كورسی كۆتایان نیە لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بە دیاریكراوی (ئێزیدی‌و كاكەیی)ە، چونكە كریستانەكانی هەرێمی كوردستان بە ناونیشانی نەتەوەوە كورسی كۆتایان بەدەسهێناوە، بەڵام كوردی شیعە لە كوردستان پێیان دەڵێن (فەیلی) لەناو هەرێم وەك شیعە تەماشا دەكرێن لەهەمان كات لەناو شیعە وەك كورد تەماشا دەكرێن، لە هەردوولا بێ بەشكراون لە مافە سەرەتاییەكانیان. لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كورستان (پەرلەمانی كوردستان) لە 19/5/1992 ئەنجومەن پێكهاتبوو لە 105 كورسی، 100 كورسی گشتی‌و 5 كورسی پێكهاتەی مەسیحی. بەڵام كاتێك ململانێ لەسەر ئەو (5) كورسییە دەستیپێكرد، لە هەڵبژاردن (4) لیستی پێكهاتەكە ململانێیان دەكرد، بەڵام تەنها (1) لیست كە هی (بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری) بوو لیستی مەسیحیەكان بوو و لەلایەن خۆیانەوە پێكهێنرابوو، (3) لیستەكەی تر لەلایەن پارتی‌و یەكێتیی‌و حزبی شیوعی دروستكرابوون، لە ئەنجامدا بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری (4) كورسی بەدەستهێناو، لیستەكەی پارتی (1) كورسی هێناو ئەوانی تریش هیچ كورسی. تاكە پەرلەمانتارەكەی پارتی بەناوی پێكهاتە دواتر كرایە بریكاری وەزیری دارایی حكومەتی هەرێم‌و، ئینجا وەزیری دارایی لەسەر پشكی پارتی‌و، پاشان جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستانەوە ژمارەی كورسی پێكهاتەكان كرا بە (11) كورسی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))، بەجۆرێك لە هەڵبژاردنی (30/1/2005)وە تائێستا بە بەردەوامی زۆرینەی ئەو كورسیانە، (9) كورسی یان زیاتر لەبەردەستی پارتییەو لە هەموو پڕۆسەیەكی دەنگدانی گرنگی ناو پەرلەمان ئەو دەنگانە بۆ پارتی مسۆگەرن‌و، لەوكاتەوە تائێستا ئەو مەسەلەیە بۆ پارتی یەكلابوەتەوە. سێیەم: نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق توركمان نەتەوەی توركمان لە عێراقدا لەدوای پێكهاتەی عەرەب‌و كوردەوە گەورەترین پێكهاتەیە، هەرچەندە ئامارێكی وردی فەرمی بەردەست نییە دەربارەی ژمارەی توركمانەكانی عێراق، بەڵام بەپێی ئاماری ساڵی 1957 كە تائێستا پشتی پێدەبەسترێت، رێژەی توركمان (2,3%)ی دانیشتوانی عێراقی پێكهێناوە. سەرەتای نیشتەجێبوونی توركمانەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یەكەمی كۆچی، بەدرێژایی مێژووش لە ناوچەكەدا رۆڵی جیاوازیان گێڕاوە، بەشی زۆریشیان نیشتەجێی ئەو ناوچانەن كە بوون بە هێڵی جیاكەرەوەی نەتەوەی عەرەب كورد، كە بریتین لە شارەكانی كەركوك، دیالە، نەینەواو باكوری بەغداد، هەروەها ناوچەكانی جەلەولا، سەعدییە، كفری، سلێمان بەگ، دوز، یەنگیجە، داقوق، تەلەعفەر. مەسیحییەكان مەسیحییەكان پێكهاتەكی گرنگ‌و كۆنی ئەم ناوچەیەن كە ئێستا بە عێراق ناسراوە، سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەكەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەیان رووی لە كەمبوونەوە كردووە، بەتایبەت لەدوای پرسەی ئازادی عێراقەوە 83% ژمارەیان كەمبووەتەوە، بەجۆرێك ل (1 ملیۆن‌و 500 هەزار) مەسیحی كەمبوونەتەوە بۆ نزیكەی (250-500) هەزار كەس. بەشی زۆری هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی كۆچی مەسحییەكان‌و سەرهەڵدانی توندوتیژییەكانی دوای 2003و سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینیی، بەجۆرێك كاتێك ساڵی 2014 داعش كۆنترۆڵی پارێزگای موسڵی كرد، دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باو و باپیرانی خۆیان هەڵكەندران‌و هەڵهاتن، ئەمانەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەكاندا، كە پاڵیان پێوە دەنێت كۆچ بكەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونكە مەسیحییەكانی پارێزگای نەینەوا لە بەردەم سێ بژاردەدا بوون كاتێك داعش كۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی كرد، ئەوانیش؛ موسوڵمانبوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد كە كۆچكردن بوو. مەسیحییەكانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێكی ئاینیدا، بەجۆرێك؛ كلدانییەكان سەر بە مەزهەبی (كاسۆلیك)، ئاشورییەكان (نەستورییەكان)، سریانییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، بەهەمان شێوە ئەرمەنییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیكەی بچوكی مەسیحی دیكەش بەناوی پرۆتستانتی‌و ئینجیلی ...هتد بوونیان هەیە لە عێراقدا. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (5)  كورسی بۆ كۆتای مەسیحی لە پارێزگاكانی (بەغداد، نەینەوا، كەركوك، هەولێرو دهۆك) تەرخانكراوە. لە پەرلەمانی كوردستانیش (5) كورسی بۆ كۆتای مەسیحییەكان تەرخانكراوە. ئێزدییەكان سەرەتای نیشتەجێبوونی ئێزدییەكانی عێراق بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن دەگەڕێتەوە، وەكو خۆیان دەڵێن، مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ دوڵی دوو روبار زیاتر لە چوار هەزار ساڵ پێش ئێستاو خۆیان بە كۆنترین ئاینی دنیا دەزانن‌و پێیانوایە ڕەگ‌و ڕیشەی بیروباوەڕیان دەگەڕێتەوە بۆ ئاینی زەردەشتی. ئێزدییەكان بەشێكی ترن لە كەمە ئاینییەكانی عێراق، كە خاوەنی ئاینی تایبەت بە خۆیانن‌و زۆربەیان لە باشوری كوردستانن لە قەزای شەنگال‌و قەزای شێخان‌و بەعشیقەو زوممارو ئەلقوش، بەشێكیشیان نیشتەجێی پارێزگای دهۆكن لە لە ناوچەكانی سیمێل‌و كۆمەڵگای خانكێ‌و ناوچەی دێر. ئەگەرچی خاوەنی یەك ئاینن، بەڵام تێكەڵن لە نەتەوەكانی كوردو عەرەب‌و فارس‌و تورك، هەربۆیە بە زیاتر لە زمانێك گفتوگۆ دەكەن، بەپێی ئامارەكان ژمارەیان لە عێراقدا لەنێوان (500) هەزار بۆ (700) هەزار كەس مەزەندە دەكرێت، بەڵام لەدوای شەڕی داعش بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری ئیزدییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نزیكەی (360) كەسیان لێ ئاوارەبووە، نزیكەی (100) هەزار كەسیان عێراقیان بەجێهێشتووە . كوردی فەیلی بەپێی یاسای هەڵبژاردن، كوردی فەیلی (1) كورسی كۆتای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بۆ تەرخانكراوە، لەچوارچێوەی پارێزگای واست. بەپێی سەرژمێرییە نافەرمییەكان، كوردە فەیلییەكان لە عێراقدا ژمارەیان زیاتر (800) هەزار كەسە، زۆرینەیان لە پارێزگاكانی دیالە، بەغدادو واست نیشتەجێن. پێكهاتەی كوردی فەیلی لەژێر فشارو زوڵمی زۆری رژێمی بەعسدا بوون‌و هەوڵی سڕینەوەیان دراوە، بۆیە بەبڕیاری داداگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە ساڵی 2010 كوردی فەیلی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەرامبەر ئەنجامدراوەو هەوڵی لەناوبردنی بەكۆمەڵیان دراوە. بۆیە بەشێكیان پێیان وایە جێهێشتنی (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ئاستی ئەو قوربانیدانە گەورەیەدا نییە كە ئەم پێكهاتەیە لە رابردوودا بەسەریدا هێنراوە، ئەو كورسییەش لەژێر هەژمونی پارتە گەورەكاندایەو گوزارشت لە ماف‌و خواست ئێش‌و ئازارەكانی ئەوان ناكات. سابیئەی مەندائی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنەكە بۆ ئەم پێكهاتەیە تەرخانكراوە. ڕیشەی سابئییەكان دەگەڕێتەوە بۆ تیرەی ئارامی لە 100 ساڵی پێش زایندا كۆچیان كردووە بۆ عێراق، لە كەناری روباری دیجلەو فورات لە خواروو ناوەڕاستی عێراق نیشتەجێبوون، بەپێی سەرژمێری ساڵی 1919 بە (8500) كەس مەزەندە كراون، لەئێستاشدا (200) هەزار كەس دەبن‌و دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی بەغداد، كەركوك، كوت، دیالە، دیوانیە، ناسریە، عەمارەو بەسرە.  زمان كەلتورو ئایینی خۆیان هەیە، توانیویانە زمانی خۆیان بپارێزن‌و سەرەڕای زمانەكەی خۆیان كە بە زمانی "ئارامی" ناسراوە بە زمانی عەرەبیش گفتوگۆ دەكەن، ئەم تیرە ئایینییە زوڵمێكی زۆریان لێكراوە، زۆریان لێ كوژراوەو چەوساندویانەتەوەو زمانەكەیان قەدەغەكراوە، رژێمی بەعس پەرش‌و بڵاوی كردوون بەمەبەستی فەوتاندن و لەناوچوونیان. بەشێكی زۆریان لەبەر زوڵم‌و زۆرلێكردن‌و چەوساندنەوەو قەدەغەكردنی زمان‌و كەلتوورو ئایینەكەیان پەنایان بردوەتە دەرەوەی وڵات. شەبەك  بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتەی شەبەك لە ناوچە كوردییەكانی عێراق نیشتەجێن، بەپێی سەرچاوە مێژوییەكان ریشەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی (شەبەك)ی كوردی، بەڵام حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق پێش 2003 بە عەرەبی ئیزیدی ناوزەدیان كردووە، بەپێ سەرژمێری ساڵی 1977 ژمارەیان بە (80) هەزار كەس خەمڵێندراوە. زۆربەی شەبەك لەو هۆزە كوردانە پكهاتوون كە بە پەرتەوازەیی لە دەڤەری بەردەڕەشی نزیك‌ ئاكرێ‌و حەمدانیەو تلكێف بەعشیقەو هە‌ولێرو كەركوك‌و گەرمیاندا بڵاوبوونەتەوە. زمانی ئاخاوتنی ئەم هۆزانە بەگشتی شێوەزارێكی گۆرانەو كاریگەری كرمانجی‌و‌و عەرەبی‌و توركی پێوە دیارە. بە حوكمی هاوسێیەتیان لەگەڵ كوردی بادینان‌و هۆزە عەرەب‌و توركمانەكانی موسڵ . ئێستا زیاتر لە (60) هەزار شەبەك لە شاری موسڵ‌و (35) گوندی دەوروبەریدا دەژین. لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان بە (300-350) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت، لە سەردەمی بەعسییەكاندا شەبەكەكانیش وەكو هەموو كوردەكانی دیكە ئەشكەنجە دران. رژێمی بەعس بە شوێنی ئەوە بوو ناسنامەی كوردەواری شەبەكەكان بسڕێتەوەو ئەوان وەكو عەرەب بناسێنێ.  جگە لەو پێكهاتانەی سەرەوە چەندین كەمە ئاینی‌و مەزهەبی‌و نەتەوەیی لە عێراقدا دەژین كە كەمتر ئامادەیی سیاسییان پێدراوە وەكو كاكەییەكان كە بەپێی هەندێ ئاماری نافەرمی  ژمارەیان بە (100) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت‌و دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی كەركوك‌و هەولێرو هەڵەبجە‌و هەندێك ناوچەی دیالەو خانەقین. لەدوای ئەوانیشەوە یەهودی‌و بەهائییەكان‌و سەردەمانێك جویەكی زۆریش لە عێراقدا نیشتەجێبوون بەڵام كۆچیان كردووەو عێراقیان جێهێشتووە. چوارەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  كەمە نەتەوەو ئاینییەكانی عێراق لە سەرجەم خولەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لەژێر كاریگەری هێزو لایەنە سیاسییەكانی عێراقدان، زۆرجار نەیانتوانیوە ئەندامەكانیان نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكانی خۆیان بكەن، سەرەڕای ئەوەی ژمارەیان هێندە كەمە لەنێو ململانێ‌و هاوكێشە سیاسییەكاندتا لە توانایاندا نییە وەك پێویست پارێزگاری لە خواستی رەوای خۆیان بكەن، ئەوەی ئەوانی پاراستووە فشاری رێكخراوە نێودەوڵەتی‌و وڵاتانی دەرەكییە زیاتر لەوەی نوێنەرەكانیان بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران.  لەم خولەی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەران‌و بەپێی یاسا بەشێك لەو پێكهاتانە (2,3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخانكراوە، بەپێی سیستمی كۆتای پێكهاتەكان لەكۆی (329) كورسی (9) كورسییان بۆ تەرخان كراوەو و بەشێك لە پێكهاتەكانیش هیچ دەرفەتێكیان پێ نەدراوە. لەدواین هەڵبژاردنیشدا كە لە 12ی 5ی 2018دا ئەنجام درا، زیاتر لە 20 هاوپەیمانی‌و لیستی سەربەخۆ كێبڕكێیان لەسەر ئەو (9) كورسییە كرد، بۆ شێوازی دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) پێدانی ئەم دەرفەتە بە پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران هاوتا نییە بەوەی كە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەیە، چونكە تەنها تەرخانكردنی (9) كورسی لەكۆی (329) كورسی نیازی پاكی سیستمی هەڵبژاردنی عێراق دەرناخات بۆ پێكهاتەكان خۆیان‌و ڕازیكردنی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، چونكە ئەم هەنگاوە بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لە مافی كەمینەكانی عێراق. بۆیە زۆرینەی كەمینەكانی عێراق پێیانوایە دووجار ستەمیان لێكراوە، جارێك ئەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریكراوە گوزارشت لە قەبارەو مێژووی راستەقینەی ئەوان ناكات، جارێكی تریش یاسای هەڵبژاردن بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لەوان، چونكە دەكەونە ژێر رەحمەتی حیزبە گەورەكانەوە.  پێنجەم: چۆن مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان پارێزراو دەبێت ؟ یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2015 یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان كە لە كوردستان ـ عێراق دەرچووە، كە دانی بە كۆمەڵێك ماف داناوە بۆ پێكهاتەكان، بەڵام ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە بتوانرێ ئەو مافانە لەسەر زەمینەی ڕاستی جێبەجێ بكرێن، نەك تەنیا بەشێوەیەكی ڕواڵەتی بمێننەوەو ببن بە مەرەكەبی سەر كاغەز. لەپێناو باشتركردنی دۆخی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان‌و بۆ ئەوەی مافەكانیان باشتر بپارێزرێت، چاودێران پێشنیاری زۆریان خستووەتەڕوو، كە لەبەرچاوگرتنیان بنەماكانی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستاندا بەهێزتر دەكەن‌و ڕێگەخۆش دەكەن بۆ ئەوەی پێكهاتەكانیش خۆیان بە خاوەن ماڵ بزانن لە هەرێمی كوردستان‌و هەست نەكەن هاوڵاتی پلە دوون، لەوانە: 1.    ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی‌و، هی پێكهاتەكان بە جیا بكرێت و، بەرمەبنای ئەوە بازنەی هەڵبژاردنیان جیابكرێتەوە. 2.    دروستكردنی لیستی تایبەت بە پێكهاتەكان لەلایەن كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی تەنیا ئەو كەسانەی كە سەر بەو كەمینانەن بتوانن لە هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكاندا بەشداری بكەن‌و، هیچ لایەنێكی تر نەتوانێ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی نوێنەری پێكهاتەكاندا بكات لە پەرلەمانی كوردستاندا. 3.    بەپێی مادەی 1/بڕگەی دووەم لە یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان، ئەم پێكهاتانە لە هەرێمی كوردستان بریتین لە كۆمەڵە نەتەوەییەكان (توركمان، كلدانی، سریانی، ئاشوری‌و ئەرمەن)و كۆمەڵە ئایین‌و ئایینزاكانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی، زەردەشتی‌و هی دیكە). بۆیە وا باشە كورسی بۆ ئەو پێكهاتانەی تر دیاری بكرێت كە كورسی كۆتایان نیە. 4.    دروستكردنی ئەنجومەنی باڵای پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان، كە ئەركیان بریتی دەبێت لە ڕاوێژ و پرۆژەی گونجاو بۆ چارەسەركردنی پرسی پێكهاتەكان‌و بەشدارییكردن لە داڕشتنی یاساو ڕێساو سیاسەت‌و ستراتیژو پلانی درێژخایەن بۆ دابینكردنی هەرچی باشتری مافی پێكهاتەكان‌و بەشداری كارای پێكهاتەكان لە سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان لە هەموو جومگەو دامودەزگاكانی حكومەتدا. 5.    لایەنە سیاسییە كوردییەكان خۆیان لە دروستكردنی حیزب‌و پارتی سیاسی ئاڕاستەكراو و كارتۆنی لەناو پێكهاتەكاندا بە دوور بگرن، هەر وەك چۆن كورد نایەوێت دەسەڵاتی عەرەبی لە عێراق ئەم ڕەفتارە بەرامبەر ئەنجام بدات. 6.    بەشداریی پێكهاتەكان لەناو سیستەمی سیاسی‌و حوكمڕانی كوردستاندا بەشدارییەكی كاراو ڕاستەقینە بێت، نەك تەنیا بۆ ئارایشتكردنی سیستەمی سیاسی بێت لە پێش چاوی وڵاتانی تر. 7.    بۆ پێكهاتەكانیش وا باشە خۆیان تێكەڵ بە هەندێ ململانێی سیاسی نەكەن كە زیان بە پێگەو بەرژەوەندییەكانیان دەگەیەنێت. كارابوون بەو واتایە نیە پێویستە خۆت تێكەڵ بەهەموو ململانێ‌و هاوكێشەیەك بكەیت، بەڵكو هەندێجار بێلایەن مانەوە بەرژەوەندییەكان دابین دەكات. سەرچاوەكان １.    فارس الخطاب، الأقليات الدينية والعرقية في المعادلة السياسية العراقية، مرکز الجزیرة للدراسات، علی الموقع؛ https://studies.aljazeera.net/ar/article/4691?fbclid=IwAR0fO9Uf_vgWDawzuCDG--hIgz6jV_GZzwjybg0QCHy-2rv92TCtapoPt7I ２.    عمار عزيز، مقاعد كوتا المكونات بين مخاوف التشتت وطمع الأحزاب الكبيرة، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62142 ３.    کەمال حەمزە، نوێنەرایەتی پێکهاتەکان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=6195&Jmare=15536 ４.    ئازاد وەڵەد بەگی، کەمینەکانی کوردستان وەک خۆیان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=1085&Jmare=15549 ５.    درەو میدیا، ژمارەی دەنگدەران بۆ هەڵبژاردنی2018/9/30 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=1524

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) چەمکی «پێشکەوتن» چەمکێکی سەرەکیی ناو پێناسەکردنی کۆمەڵگاکانی ناو جیهانی هاوچەرخە، بەدەر لە کێشەی بیرکردنەوەی ئەوروپاسەنتەریی کە هەندێک لە ماناکانی جەمکەکە دەستنیشان و ئاراستەدەکات. ئەم چەمکە  هێما بۆ دۆخێکی کۆمەلاَیەتیی و ئابوریی و تەکنۆلۆژیی و فەرهەنگیی تایبەت دەکات، کە تیایاندا کۆمەڵگا گەشەیەکی بەرچاوی کردوە و ئاستێکی شارستانی بەرزی بەدەستهێناوە.  بەڵام چەمکی پێشکەوتن چەمکێکی ئاڵۆز و ڕێژەییشە. بۆ نموونە، دەشێت کۆمەڵگایەکمان هەبێت لە هەندێک بوار و ئاستی تایبەتدا پێشکەوتوبێت، بەڵام لە بوار و ئاستی تردا پێشکەوتونەبێت. بۆ نموونە، لەڕووی تەکنۆلۆژیی و ئابورییەوە پێشکەوتوبێت بەڵام لە ڕووی سیاسییەوە دواکەتوو، وەک چین. تەنانەت دەشێت یاسا بەباشی کاربکات و دەزگاکانی بەشێوەیەکی یاسایی مامەڵەی کۆمەڵگا بکەن و سیستمە سیاسییەکەی دیمکراسی بێت، بەڵام لە رووی ئابوریی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی بەشێکی بەرجاوی کۆمەڵگاکە نەخوێندەوار و دواکەوتوبێت، وەک هیند.  لە هەموو دۆخێکدا کە باس لە« پێشکەوتن» دەکەین پێویستە بەردەوام دوو کۆڵەکەی سەرەکیی بوونیان هەبێت کە هێما بۆ ئەو پێشکەوتنە، بکەن. یەکەمیان کۆڵەکەی عەقڵانیەتە. دووهەمیان کۆڵەکەی سەلماندنی جیاوازیی و دانانە بە تاکبوونی مرۆڤەکانی ناویدا. بەم مانایە کۆمەڵگای پێشکەوتو تەنھا کۆمەڵگایەکی عەقڵانیی نییە، بەڵکو کۆمەڵگایەکیشە جیاوازییەکانی ناو هەناویی خۆی و تاکبوونی هەریەکێک لە مرۆڤەکانیشی، دەسەلمێنێت.  لە ئاستی یەکەمدا کاتێک باس لە چەمکی پێشکەوتن دەکەین، باس لە کۆمەڵگایەک دەکەین عەقڵانیەتێکی گشتیی ئاراستەی دەکات و پرۆسێس و هەڵسوکەوت و بڕیارەکانی ناوی بەڕێوەدەبات. ڕۆڵی عەقڵ و بیرکردنەوەی عەقڵانیی، کە زۆرجار بیرکردنەوەیەکی ڕەخنەییە، لە هەڵسەنگاندن و بڕیاردانی کۆمەڵایتیی و سیاسیی و لە چۆنیەتی ڕێکخستنی پەیوەندییەکان و شێوازی بەڕێوەبردندا، ئامادەیە. ئەم جۆرە کۆمەڵگایە تیایدا مەعریفە و زانینی مۆدێرن ڕۆڵ لە چۆنیەتی بیرکردنەوە و ئەنجامدانی کار و هەڵسوکەوتە کۆمەڵایەتییەکاندا، دەبینێت. کۆمەڵگا ئامادەیە ڕاستیی و دروستیی بەها و نۆرم و باوەڕەکانی خۆی بخاتە ژێر پرسیارەوە و هەوڵی گۆڕان و تازەکردنەوەیان بدات بە مەبەستی گونجاندنیان لەگەڵ ئەو ساتەوەختە مێژووییەدا کە لەناویدا ئامادەن. هاوکات کۆمەڵگایەکە، وەک فەیلەسوفی ئەمریکی جۆن راوڵز، دەڵێت «سەرەتایەکی یەکسان» دەخاتە بەردەم هەموو ئەندامەکانی، سەرەتایەک تیایدا هەمووان یەکسانن و جیاوازییەکان لەدوای بوونی ئەو سەرەتا یەکسانەوە دەستپێدەکەن. بۆ نموونە هەموو مندالانی ئەو کۆمەڵگایە لەناو یەک سیستمی خوێندن و فێربوونی هاوبەشدا دەخوێنن و سیستمەکە حیساب بۆ پاشخانی چینایەتیی و ناوچەیی و ئایدیۆلۆژیی منداڵەکان ناکات و یەک ئەگەری پێشکەوتنی هاوبەش دەخاتە بەردەمی هەمووان. ئەوەی کە قوتابییەک باشتر پێشدەکەوێت و باشتر دەچێتەپێشەوە پەیوەندیی بە توانا و زیرەکی و هەوڵی تاکەکەسیی ئەوەوە هەیە نەک بەوەی منداڵى کێیە و لە چ ناوەندێکی کۆمەڵایەتیی و دینیی و فەرهەنگییەوە هاتووە.   هەموو ئەم جۆرە شتانە، کە بیرکردنەوەی عەقلانی ئاراستەیان دەکات، وادەکەن توانای دروستکردنی کۆمەڵگایەک بێتەکایەوە کە بکرێت متمانەی پێبکرێت. کۆمەڵگایەک بتوانێت لەگەڵ خۆی و لەگەڵ ئەو سەردەم و ڕۆژگارەدا کە لەناویدا ئامادەیە، ڕاستگۆبێت. دان بە باشە و خراپەی خۆیدا بنێت، کێشە و گرفت و توانا تێکدەرەکانی ناو هەناوی خۆی ئینکارناکات و بوێریی ئەوەی هەبێت لە ڕەهەند و دەرکەوت و هێزە ناشیرینەکانی ناوخۆی بڕوانێت و ڕەخنەیان بکات و ڕێگاچارەی عەقڵانیی بۆ دەسکاریکردن و باشترکردنی  ئەو ناشیرینیی و خراپەکارییانە بدۆزێتەوە. هەموو ئەمانەش لەناو ژیانێکی گشتیی ئازاددا کە بکرێت کەسەکان و هێزەکان لەناویدا ئازادانە و سەربەخۆیانە ڕا و بۆچوون و دیدی خۆیان بخەنەڕوو.  وەک ووتم بوون و ئامادەگیی «عەقڵانیەتێکی گشتیی» بەس نییە بۆئەوەی قسە لە بوونی کۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو بکەین، هاوشان بەمە ئەوەی پێویستە بریتییە لە پێداگرتن لەسەر فەردانیەتی کەسەکان و دانانن بە جیاوازییەکان و دۆزینەوەی چوارچێوەی هاوبەش بۆ بوون و ئامادەگیی ئاشتی ئامێز و دەوڵەمەندکەرانەی تاکەکەس و جیاوازییەکان بەیەکەوە. فرەیی مرۆڤەکان و پلورالیزمی ئینسانیی پێدراوی سەرەکیی ناو ژیانی مرۆڤەکانە بەیەکەوە و لەگەڵیەکدا. دانان بەم ڕاستییەدا هەم لە ئاستی دەستەجەمعیی و هەم لە ئاستی تاکەکەسیدا کۆڵەکەیەکی هێجگار گرنگیی هەر کۆمەڵگایەکە بیەوێت خۆی وەک کۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو ببینێت، کۆمەڵگایەک و خاڵیی لە مرۆڤی زیاد و حیساب بۆنەکراو. وەک هانا ئارێنت دەڵێت «فرەیی یاسای زەوییە»،التعددية هي قانون الأرض. بینینی ئەم فرەییە و دانپیانان و ڕێزگرتنی هەنگاوێکی هێجگار سەرەکییە بۆ تێپەراندنی کۆی ئەو روانین و دیدگایانە کە مرۆڤەکان وەک کەسانی نایەکسان و کەسانی زیاتر یان کەمتر لەیەکتری دەبینن. ئەو دیدگایانە کە هەوێنی دروستبوونی دەیەها کێشەی گەورەن، لە پێش هەمووانەوە کێشەی نائارامیی و لەدەستدانی متمانە تا بە پێکدادان و جەنگ دەگات.  دەکرێت بڵێین لە پشتی هەردوو کۆڵەکە سەرەکییەکەوە وێنەیەک بۆ مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی سەربەخۆ و عەقڵانیی و پەیوەندیخواز ئامادەیە. هەم دەچێتە مونافەسە و کێبەرکێی عەقڵانییەوە لەگەڵ مرۆڤەکانی تردا بە مەبەستی بەخشینی مانایەک بە ژیانی تاکەکەسیی خۆی، هەم ئامادەیە بۆ ھاوکاریی و بەدەمەوەچوونی ئینسانیی کۆمەڵایەتیی یەکتریی بە مەبەستی دروستکردنی ژینگەیەکی متمانەپێکراو.  لەم دیدگایەدا مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی عەقڵانیی وێنادەکرێت کە دەتوانێت ململانێ و کێبڕکێیەکی بەردەوامی لەگەڵ دەوربەرەکەیدا، هەبیت، بەڵام ھاوکات ئامادەشێت بۆ ھاریکاری و ھاودەمیی و هاوسێیەتیی کۆمەڵایەتیی و ئینسانیی. مرۆڤ لەم وێناکردنەدا چەند بوونەوەرێکی ئابوورییە، ئەوەندەش بوونەوەرێکی ئەخلاقییە. چەند بوونەوەرێکی ڕکابەرخوازە هێندەش بوونەوەرێکی هاریکارخوازە.  ئەم خاڵەی کۆتایی بەرەو چەمکێکی گرنگیی ناو ژیانی ئینسانیی و کۆمەڵایەتیمان دەبات کە چەمکی بەڵێندانە، بەڵێندانی مرۆڤەکان بەیەکتری بەوەی کە هەڵسوکەوت و کار و کردەوەکانیان لە نیازێکی پاکەوە دەستپێدەکات و نیازێکی پاک ئاراستەی دەکات. لە ڕێگای بەڵێنەوە دەکرێت کردە زۆر و هەمەلایەنەکانی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکتریدا چاودێریی و کۆنترڵبکرێن. هەڵسوکەوتی مرۆڤەکان ڕزگاربکرێن لەوەی کە نەزانرێت چ جۆرە دەرەنجامێک  دەخەنەوە. بەڵێندات وادەکات مرۆڤەکان زیاتر و زیاتر لە دەوری یەکتر کۆببنەوە و کۆمەڵگا لەناوەوە بەهێزبکات و بیپارێزێت لە دوژمنایەتیی و دووبەرەکیی ناوەکیی. جەمکی «بەڵێندان» جارێکی دیکە دەمانباتەوە ناو چەمکی «پەیمانی کۆمەڵایەتیی» کە تیایدا کۆمەڵگایەک بڕیارئەدات بە هێمنیی و بێکێشەی گەورە لەگەلیەکدا بژین و ژیانێکی گشتی هاوبەش دروستبکەن.  ئێستا ئەگەر بێینە سەر ڕامانێکی سەرەتایی لە کۆمەڵگای خۆمان، بە ئاسانی بۆمان دەردەکەوێت کە قەیرانی هێجگار گەورە لە هەموو ئەو ئاستانەدا هەیە کە باسمانکردن. سەرەتا بوونی قەیرانێکی گەورە بە هۆی غیابی «عەقلانیەتێکی گشتیی» کە وابکات لانیکەم بوێریی ئەوەمان هەبێت کێشە سەرەکیی و تەحەدا گەورەکانی کۆمەڵگاکە ببینین و چارەسەری عەقلانیان بۆ بدۆزینەوە. قەیرانی دووهەم قەیرانی داننەنانە بە جیاوازیی و بە کەسەکاندا وەک تاکەکەسی سەربەخۆ وئازاد و هەوڵدان بۆ لە قاڵبدان و سەرکوتکردنی بەردەوامی شوناسە جیاوازەکانیان و سەپاندنی شوناسێکی یەکگرتو و کۆپیکراو بەسەریاندا، بۆ نموونە سەپاندنی شوناسێکی دینیی تایبەت بەسەر هەموواندا. ئینجا غیابی ئەو بەڵێنانەی کە وادەکات مرۆڤ متمانەی بەو کۆمەڵگایە هەبێت کە لەناویدا دەژیی. هەموو ئەمانە وادەکەن دونیای ئێمە دونیایەک بێت پڕ لە ترس و هەڕەشە و درۆ و هەڵاتن لە ڕاستیی، دونیایەک بەردەوام لەسەر ڕۆخی پێکدادان وەستاوە. 

درەو: پێگەی (میدل ئیست ئای) بەریتانی: 🔹ئەو فشارانەی ئەنجومەنی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكی بەسەر بانكی ناوەندی عێراقدا سەپاندی, بووە هۆی دانانی سنوری بۆ گەندەڵی و ڕەوانەكردنی نایاسای دۆلار, كە بازاڕەكانی عێراقی پەكخست و برەویدا بەپرۆسەی بەقاچاغبردنی دۆلار بەشێوەیەكی فراوان. 🔹حكومەت كۆمەڵێك هەنگاوی گرتەبەر بۆ ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانی دۆلار, كۆمەڵێك پەنجەری پێدانی دراوی بیانی كردەوەو, پلانی دانا بۆ هاندانی بازرگانە بچوكەكان تا مەزادی دراو بەكاربهێنن و, باجی لەسەر كەرەستەكان هەڵپەسارد و هاوكاری پێشكەش بەهەژاران كرد, لەگەڵ كۆمەڵێك ڕێوشێنی تر, بەڵام تائێستا فرۆشی مەزادی دراو لەخوار مامناوەندەوەیە. 🔹مامناوەندی فرۆشی دۆلار لەمانگی كانونی دووەمدا (131)ملیۆن دۆلاری ڕۆژانەی تێنەپەڕاندووە, بە بەراورد بەمانگی تشرینی یەكەمی ساڵی پار كە 227 ملیۆن دۆلار بووە لەڕۆژێكدا, لەئەنجامی ئەوە, نرخی دۆلار لەبازاڕی ڕەش بەرزبوەتەوە.  🔹بەرپرسانی عێراقی و خاوەن كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو بە(میدل ئیست ئای)یان ڕاگەیاندووە: ڕێوشوێنەكانی چاودێری بووەتە هۆی لەقاڵبدانی بازرگان و خاوەن سەرمایەكان لەبەشداریكردن لە مەزادی دراو, بۆ ئەوەی خۆیان بەدور بگرن لە ئاشكرابونی ناسنامەكەیان و مەبەستی حەواڵە داراییەكانیان و, ناسنامەی ئەوانەی لەكۆتایدا لێی سودمەند دەبن, لەگەڵ هەندێ‌ زانیاری هەستیاری تر. 🔹"خاوەن سەرمایەكان پەنایان بردووەتە بەر بازاڕی ڕەش و ڕێگا نافەرمییەكانی تر بۆ بەدەستهێنانی دۆلار, ئەوەش بووەتە هۆی زیادبونێكی گەورە لە بەقاچاغبردنی دۆلار لەڕێگای وشكانییەوەو, نرخەكەشی بە بەرزی ماوەتەوە. 🔹ئەندامێكی یەكێتی بانكە تایبەتە عێراقییەكان بۆ (میدل ئیست ئای): گەورە مامەڵەكارەكان نایانەوێت هیچ زانیارییەك سەبارەت بە سەرچاوەی داراییەكانیان, یاخود ناسنامەكانیان ئاشكراببێت بەهۆكاری ئەمنیی و دارایی, ئەو میكانیزمە ئێستا نەماوە, بەوەش ڕویانكردووەتە بازاڕی ڕەش بۆ دابینكردنی دۆلارو ڕەوانەكردنی لەدەروازە نافەرمییەكانەوە. 🔹دوان لەڕاوێژكارەكانی سودانی بۆ سەرچاوەكە: زانیارییە هەواڵگرییەكان ئاماژە بەوەدەكەن كە, پرۆسەی بەقاچاغبردن بەم دواییە بەڕێی وشكانی و لەڕێی كوردستانەوە پەرەیسەندووە, لەوێشەوە ڕەوانەی توركیاو دوبەی دەكرێت, بۆ ڕێگەگرتن لەوە, حكومەتی عێراق چەند خالێكی پشكنینی نوێی لەسەر ڕێگای بەغداد كوردستان داناوەو, ئامێری سۆناری لێجێگیركردون.  🔹سەرچاوە بانكییەكان و بەرپرسانی عێراقی بۆ سەرچاوەكە: سەرەڕای ڕێوشوێنەكان, ڕۆژانە نزیكەی (70) ملیۆن دۆلار لەكوردستانەوە بەقاچاغدەبرێت, یەكێك لەخاوەن كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو كە تێوەگلاوە لە پرۆسەی بەقاچاغبردن ڕایگەیاندووە, كارەكەیان پەرەیسەندووە و ئەو ڕێوشوێنانەش لەلایەن دەزگا ئەمنییەكانەوە گیراوەتەبەر, قەیرانەكەی قوڵكردووەتەوەو كاری ئەوانیشی بوژاندووەتەوە. 🔹مامەڵەكارە بانكییەكانی عێراق بۆ سەرچاوەكە: ئەو قازانجەی لەئێستادا لەدابینكردنی دۆلار بۆ بازرگان و خاوەن سەرمایەكان لەدوبەی و توركیا دەستمان دەكەوێت, دەیان هێندەی قازانجی هەفتەكانی ڕابردووە, ئێمە هیچ پرسیارێك ناكەین لەكڕیارەكانمان, ئەوانیش نایانەوێت وەڵامی هیچ بدەنەوە لەبارەی پارەكانیان, بۆیە پەنا بۆ ئێمە دێنن. 🔹خاوەنی كۆمپانیاكانی دراو و بەرپرسە عێراقییەكان بۆ سەرچاوەكە: كۆمەڵێك بەرپرس و سیاسی لۆكاڵی باڵادەست, دۆلار لەڕێی دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوە ڕەوانەی توركیا دەكەن, خاوەنی كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو دەڵێن, دەسەڵاتدارانی توركیا لەبەرامبەر هەر (10) هەزار دۆلارێك (5) دۆلار وەك باج وەردەگرن.  🔹"دوای ئەوەی كڕیارەكە دۆلارەكەمان لێدەكڕێت, بڕی هاوتای ئەوە پارەی عێراقیمان ڕادەست دەكات, تا لەڕێی توركیاو دوبەیەوە دۆلارەكەی بەدەست بگات, ئەوەی پێویستییەتی تەنها ئەنجامدانی تەلەفونێكە لەگەڵ كەسێك لەدوبەی یان لەتوركیا, تاپارەكەی بەكاش بگات بەوكەسەی كە كڕیاڕەكە دەیەوێت بگاتە دەستی".  🔹خاوەن كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو بۆ سەرچاوەكە: لەهەفتەی ڕابردودا حەواڵەكردنی پارە بۆ دەرەوە هێندەو نیو زیادی كردووە, سەرەڕای ئەوەی تێچوی ناردنی زیاتر بووە, كە بەوتەی سەرچاوەكان بۆ ڕەوانەكردنی (1) ملیۆن دۆلار نزیكەی (15) هەزار دۆلار عمولە وەردەگیرێت. 🔹سەرچاوەكە: ئەو كەسانەی هەوڵی ڕەوانەكردنی دۆلار دەدەن لەعێراقەوە, یان وڵاتانی دراوسێن و بەدەست كێشەی نەختینەوە دەناڵێنن, یاخود كەسانێكن پێویستیان بەسپیكردنەوەی پارەكانیانە. 🔹بەرپرسێكی باڵای عێراق: لایەنە ڕاستەقینەكان نادیارن, زۆرینەی ئەوانەی كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دۆلار بەڕێوەدەبەن ئامرازن, ئەوانە جگە لەكارتێكی ئامادەكراو بۆ سوتان هەركات پێویستی كرد, هیچی تر نین. 🔹"لەڕاستیدا ئەوەی دەكرێت تێكەڵەیەكە لە سپیكردنەوەی پارە و بەقاچاغبردنی دۆلار, هەردوو پرۆسەكە خزمەت بەیەكتری دەكەن و, چەندین یاریزانی ناوخۆی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بەشدارن تیایدا, خاوەنی ئەو پارنە یان بەشدارن لەبانكەتایبەتەكان یاخود بانكی تایبەت بەخۆیان داناوە بۆ سپیكردنەوەی پارە. 🔹بەرپرسێكی دارایی عێراقی بۆ سەرچاوەكە: ئەوەی مایەی پێكەنیە لەو پرسەدا هەردوو پرۆسەی سپیكردنەوەی دینارو بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراق تێكهەڵكێشن, ئەوەی كاردەكات لەو پرسەیە كاردەكات تاكۆتایی, تا ئەمیان ئەوی تریان تەواودەكات, ئەو هەوڵانەشی بۆ بەرتەسكردنەوەیان دەدرێت پێویستی بەساڵانێكی زۆرە. 🔹"بەردەوامبونی ئەو دۆخەی ئێستا مانای داڕمانی ئابوری عێراق بەمنزیكانەو, دەستەوسان بوونی حكومەت لەدابینكردنی موچەی مانگانەو دابینكردنی پارە پرۆژەكانی بەكاربردن".

راپۆرت: درەو  بەیاننامەیەكی بانكی ناوەندیی عێراق‌و قسەی سەرچاوەكان لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەكانەوە ئاماژە بەوە دەكەن، سەرۆك وەزیرانی عێراق بەنیازە دەستكاری نرخی فەرمی دراو بكات‌و هەر 100 دۆلارێك لەبەرامبەر 135 هەزار دیناردا جێگیر بكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سودانی‌و قەیرانی دراو حكومەتی نوێی عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات (100) رۆژی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، لەم ماوە كەمەدا كابینەكە دوو بومەلەرزەی گەورەی بەركەوتووە، یەكەمیان "دزی سەدە" كە دزینی بڕی نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی گلدراوەی باجەكان بوو، بومەلەرزەی دووەمیش كە تائێستا بەردەوامە، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارە بەرامبەر بە دیناری عێراقی.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لەكاتێكدا رویدا، لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكرا بەهای دۆلار كەمبكرێتەوە‌و بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 هەزار) دیناری عێراقی بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق قۆناغی مەترسیداری داتەپینی داهاتەكانی بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت تێپەڕاند‌و ئێستا سەرڕێژی داهاتی هەیە، یەدەگی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا دانراوە 100 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و لە بەرزبونەوەی بەردەوامدایە، عێراق ناتوانێت مامەڵە بەم ژمارە زۆرەوە بكات‌و "ئەمریكا مانگانە تەنیا رێگە بە هاتنی پێنج بار پارە دەدات بۆ ناو عێراقەوە" ئەمە بەپێی قسەی مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەماوەی سێ مانگی رابردوودا كابینەی سودانی نەیتوانیوە قەیرانی نرخی دراو لە بازاڕەكاندا كۆنترۆڵ بكات. پارەی داهاتی نەوتی عێراق لە بانكی فیدراڵی ئەمریكادا هەڵگیراوە، ئەمە یەدەگی قورسی عێراقە‌و بۆ پاراستنی داهاتەكانی عێراقە لە سزاكان‌و ئەو قەرەبووانەی كە وڵاتان بەهۆی جەنگەكانەوە داوای دەكەن، ئەمریكییەكان چەند مانگ جارێك بە فڕۆكە بڕێك لە پارەی داهاتی نەوت بۆ عێراق دەگەڕێننەوە. بازاڕی دراو لە عێراق یەكێكە لەو بوارە ئابورییانەی كە زۆرترین لێڵی تێدایە، راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و سیاسەتمەدارانی عێراقیش لەسەر ئەوە هاوڕان ئەم بازاڕە بووەتە هۆی بەهەدەردانی دراوی قورسی عێراق‌و یەكێك لە دەرگاكانی ئاودیوكردنی پارە دزراوەكان‌و ئەو پارانەی كە بە گەندەڵی كۆدەكرێنەوە. چەند ساڵێكە ئەمریكییەكان نیگەرانن لەوەی دۆلار لە عێراقەوە دەچێت بۆ ئێران، ئێران لەژێر سزای ئەمریكادایە، بەڵام عێراق بەشێكی زۆری غازو پێداویستییەكانی تری خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەكات، چەند ساڵێك ئەمریكییەكان بواردنیان بۆ عێراق كرد لە هاوردەكردنی غازی ئێرانیدا.  ئەمریكییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆلار لە بازاڕی عێراقدا‌و رێگریكردن لە رۆشتنی بۆ ئێران، لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردووەوە، عێراقیان پابەندكرد بە رێوشوێنەكانی سیستمی حەوڵەی جیهانی بانكییەوە كە پێی دەوترێت "سویفت"، بەگوێرەی ئەم سیستەمە نوێیە، ئەو بازرگانانەی كە كاڵا هاوردە دەكەن، دەبێت سەرەتا لەرێگەی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنییەوە زانیاری تەواوەتی ناو و ناونیشانی خۆی‌و ئەو كاڵایانەی كە هاوردەی دەكات، تۆمار بكات، ئەمە بەمەبەستی وردبینیكردن‌و زانینی ئەو شوێنەیە كە حەواڵەكەی بۆ دەكرێت. لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەم سیستمە نوێیە، لەبازاڕەكانی عێراقدا بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقیدا بەرزبونەوەی بەخۆوە بینی، بەجۆرێك بەهای هەر 100 دۆلارێك لە (146 هەزار) دینارەوە كە تائێستا نرخی فەرمی بانكی ناوەندییە بەرزبووەوە بۆ (178 هەزار) دینار‌و نرخی ئەمڕۆ لە دەوربەری (166 هەزار) دیناردایە.   سودانی بەهای دۆلار دادەبەزێنێت ؟ حكومەتی محەمەد شیاع سودانی، كابینەی لایەنە بەشداربووەكانی "ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت"ە، سەرۆك وەزیران كاندیدی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، ئەم لایەنە شیعانە كۆتایی ساڵی 2020 كاتێك حكومەتی مستەفا كازمی بەهۆی كەمبوونەوەی داهاتی نەوتەوە ناچار بوو دەستكاری نرخی دۆلار بكات، ئەوان دژی دەستكاریكردنەكە بوون، بەڵام كازمی دواجار بە پشتیوانی هەموو لایەنەكانی نرخی هەر (100) دۆلارێكی لەبەرامبەر (146 هەزار) دیناردا جێگرد. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی 2021دا زۆرینەی لایەنە شیعەكان بۆ راكێشانی سەرەنجی شەقام‌و دەنگدەران، بانگەشەی گەڕاندنەوەی بەهای دۆلاریان دەكرد بۆ بەر لە دەستكاریكردنەكەی مستەفا كازمی، واتە بەهای هەر (100) دۆلارێك بەرامبەر بە (119 هەزار)  دینار. دوێنێ شەو بانكی ناوەندی عێراق راگەیەندراوێكی لەبارەی نرخی دراو بڵاوكردەوە، لە یەكێك لە خاڵەكانی راگەیەندراوەكەدا باسی لەوەكردووە" بانكی ناوەندی چەند سیناریۆ‌و پێشنیازێكی جیاواز تاوتوێ دەكات سەبارەت بە نرخی فەرمی"، ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەگەری دەستكاریكردنی نرخی دۆلار لەلایەن بانكی ناوەندییەوە. سەرچاوەكان لەناو شیعەكانەوە باسلەوە دەكەن، لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی نرخی دۆلار دەستكاری بكرێت، بەجۆرێك بەهای هەر (100) دۆلارێك لەبانكی ناوەندیی بەرامبەر بێت بە (135 هەزار)  دینار، مالیكی وەكو یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی داوا دەكات كەمكردنەوەكە لەو بڕەش زیاتر بێت‌و لە دەوروبەری (130 هەزار) دیناردا بێت. ئەگەر سودانی نرخی فەرمی دۆلار بۆ (135 هەزار) دینار كەمبكاتەوە، ئەوە وەكو جێبەجێكردنی بەڵێنێكی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكدەدرێتەوە لەبەرامبەر بانگەشەكانی موقتەدا سەدردا لەوبارەیەوە، هەرچەند دابەزاندنەكە ناگاتە ئاستی پێشووی بەهای دۆلار بەر لە دەستكاریكردنی لەلایەن مستەفا كازمییەوە كە بەهاكەی (100) دۆلارە بەرامبەر بە (119 هەزار) دینار.   رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە تەلەفۆن لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا قسەی كرد، دوێنێ لەبەرەنجامی ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا، عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق لە توركیا چاوی كەوت بە (براین نیڵسۆن) یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمریكا، ئەم كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بووە لەبارەی میكانیزمەكانی سەقامگیركردنی نرخی دراو لە عێراق.  هاوكات  لەگەڵ ئەم كۆبونەوەدا، بانكی ناوەندیی عێراق چەند رێوشوێنێكی نوێی ئاسانكاریی بۆ خستنەڕووی دۆلار راگەیاند، لەوانە:  •    زیادكردنی سەقفی فرۆشتنی كاش بۆ مەبەستی گەشتكردن بۆ بڕی (7 هەزار) دۆلاری مانگانە بۆ ئەو كەسانەی تەمەنیان لەسەروو 18 ساڵییەوەیە. •    فرۆشتنی دۆلار بۆ مەبەستی حەواڵەی تایبەتی لەڕێگەی بریكاری كۆمپانیاكانی حەواڵەی داراییەوە دەبێت (ویسترن یونین- مونی گرام) بە نرخی فەرمی (1470 دینار) بەرامبەر بە دۆلار.  •    فراوانكردنی بازنەی مامەڵە رێگەپێدراوەكان بە دراوی بیانی (هێنانی كاڵا- كڕینی خزمەتگوزارییەكان...). •    فراوانكردن‌و ئاسانكردنی رێوشوێنەكانی حەواڵەی دەرەكی بۆ چەند توێژێك.... •    بەمزوانە ژمارەیەك رێوشوێنی گرنگی تر دەردەچێت بۆ سەقامگیركردنی نرخی دراو.  دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتە دەست بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق دەستبەكاربوو، ئەوكات هێشتا بریمەر دەستكاری دراوی عێراقی نەكردبوو، واتە لە عێراق بە دوو دراو مامەڵە دەكرا، دینارەكەی سەددام‌و دینارە سویسرییەكە لە كوردستان، رۆژی 29ی حوزەیرانی ساڵی 2003 مام جەلال سكرتێری پێشووی یەكێتی لەبارەی سەردانێكی بریمەر بۆ سلێمانی نامەیەكی بۆ نەوشیروان مستەفای نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" لەسەر مەسەلەی دراو بریمەر گوتی:  وەزعی تایبەتی كوردستان رەچاو دەكەین، بەڵام پسپۆڕە ئابورییەكەی بریمەر گوتی: دۆلار بە دەوروبەری 20 دینار دەبێت، بە هی سویسری".  لەبەشێكی تری نامەكەیدا مام جەلال باسلەوە دەكات لە كاتی بەرێكردنی بریمەردا جارێكی تر باس لە بابەتی نرخی دۆلار كراوەو نوسیویەتی" بەرهەم  داوای لێكرد، گەر دۆلار نرخیان بە 20 دینار دانا، ئێمە دێین داوا دەكەین بۆمان بكەنە (15) دینار، گوتی باشە". ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی لە عێراق‌و دیناری سویسری لە كوردستان هێناو دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (1146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (1166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (1820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (1460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی رەیعیە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت.  چارەسەركردنی پرسی كورتهێنانی داهاتی نەوت بە دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلاردا هەر لەسەرەتاوە وەكو بۆمبێك تەماشا دەكرا كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا بتەقێتەوە، كابینەیەك كە سەرباری ئەوەی هێشتا رەزامەندی تەواوەتی ئەمریكای وەكو دەسەڵاتی باڵای ئابوری جیهانی وەرنەگرتووە، لەناوخۆشدا بۆمبێكی تەوقیتكراو (سەدرییەكان) لەژێری پێیدا دانراوەو دەكرێت لە هەر ساتێكدا پێیدا بتەقێتەوە.  

   ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم هەرێمی كوردستان لە مانگی كانونی دووەمی رابردوودا بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە، تێکڕایی بەرمیلی بە (70) دۆلار فرۆشتووە كۆی داهاتەكەی (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار بووە، (466 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەرجی بووە، (366 ملیۆن ) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت ماوەتەوە. پوختە تێبینی؛ نرخی (1) دۆلار بەرامبەر بە (1,450) دینار هەژمار کراوە، بەو نرخەی بانکی ناوەندی عێراق دیاری کردووە.    داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی کانونی دووەم = (287 ملیار) دینارە (بەپێی دوا لێداوانی وەزیری دارایی هەرێم) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی کانونی دووەمی (2023)دا  بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  کانونی دووەم (82.44) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (70.44) دۆلار فرۆشتووە (هەرچەند باس لەوە دەكرێت بەهای نەوتی هەرێم نزیكەی 20 دۆلار كەمتر دەفرۆشرێت، بەڵام بەرەسمی یان لە لایەن دیلۆیتەوە رانەگەیەندراوە). کەواتە: (11 ملیۆن و 825 هەزار) بەرمیل X (70.44) دۆلار = (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 207 ملیار و 781 ملیۆن و 850 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار  X (56%) = (466 ملیۆن و 453 هەزارو 680) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (466 ملیۆن و 453 هەزارو 680) دۆلار X ((1450 دینار = (676 ملیار و 357 ملیۆن و 836 هەزار) دینار خەرجی نەوتە. -    (832 ملیۆن و 953 هەزار) دۆلار  X (44%) = (366 ملیۆن و 499 هەزارو 320) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: ( 366ملیۆن و 499 هەزارو 320) دۆلار X (1450) دینار= (531 ملیار و 424 ملیۆن و 14 هەزار) دینار. کۆی داهات لە مانگی کانونی دووەم 2023 (دینار) (531 ملیار و 424 ملیۆن و 14 هەزار) داهاتی نەوت + (287 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (849 ملیار و 924 ملیۆن و 14 هەزار) دینار  ئەم خشتەیە وردەکاری فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەخات بۆ مانگی کانونی دووەمی 2023  

شێكاری: درەو لە ماوەی (2020-2023 بە تێکڕا؛ نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی بە ڕێژەی (50%) بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک؛ # لە ساڵی (2020)وە (100) دۆلاری ئەمریکی (42 هەزاو 600) دیناری چووتە سەر و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  # لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و  بە ڕێژەی (71%) بەرزبووەتەوە. # مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) بڕی (151 هەزار)ی چووتەسەر و بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. # (50) کیلۆ ئاردی بایەعی بڕی (15 هەزار و 750) دیناری چووەتە سەر بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کارتۆنێک هێلکەدا بڕی (25 هەزار) دینار چووەتە سەر نرخەکەی و  بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو (هەزار و 150) دیناری چووەتە سەرر و بەڕێژەی (46%) بەهاکەی زیادی کردووە. # کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بوەتەوە. # کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک چای بڕی (3 هەزار) دیناری چووەتە سەر و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (2020 - 2023)  پاڵپشت بەو داتاو زانیارییانەی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، ڕۆژانە نرخی دراوو خۆراک لەبازاڕەکانی سلێمانی تۆمار دەکات، ( درەو) سێ تۆماری جیاوازی بەڕێوەبەرایتییەکەی بەراورد کردووە کە لە (21/5/2020) و (13/6/2022) و (30/1/2023) تۆماری کردوون (بڕوانە (هاوپێچی یەکەم و دووەم و سێیەم))، بەپێی ئامارەکە؛ نرخی سەرجەم کەل و پەل و دراوەکان بەڕێژەی جیاواز بەرز بوونەتەوە. ئامارەکان بە جۆرێکە بە تێکڕای ئەو نمونانەی درەو وەریگرتوون لە (2020 - 2022) بە ڕێژەی (32%) بەزبوونەتەوە، بەڵام لە (2020 - 2023) ڕێژەی بەرزبوونەوەکە گەیشتووە بە (49%). بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 13/6/2022)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2022) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگيراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (32%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (1)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (148 هەزار و 550) دینار و بە ڕێژەی (20%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 375) دینار و بە ڕێژەی (96%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (389 هەزار) بە ڕێژەی (30%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (49 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (33 هەزار) و بەڕێژەی (149%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (45 هەزار) و بەڕێژەی (25%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (117%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (4 هەزار و 750) دینار و بەڕێژەی (73%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (10 هەزار) دینار و بەڕێژەی (11%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (17 هەزار) دینار و بەڕێژەی (6%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 30/1/2023)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2023) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (49%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (2)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (166 هەزار و 250) دینار و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و بە ڕێژەی (71%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (450 هەزار) دینار و  بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (46 هەزار و 500) دینار و بەڕێژەی (60%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (29 هەزار) و بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (61 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 650) و بەڕێژەی (46%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (12 هەزار) دینار و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (2)      خەرجی و داهاتی مانگانەی تاک و خێزان لە هەرێمی کوردستان ڕۆژی (2/10/2021) دکتۆر هەڤاڵ ئەبو بەکر پارێزگاری سلێمانی زینجیرەیەک ئاماری لە پەیجی فەرمی خۆی بڵاوکردەوەو ڕایگەیاند؛ "پارێزگای سلێمانی، بە هەماهەنگیی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی ئاماری سلێمانی و فەرمانگا پەیوەندیدارەکان بە پشتبەستن بە ئامارو کێوماڵە بەردەوامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و وەزارەتەکانی پلاندانان لە حکومەتی ئیتحادیی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، لێکۆڵینەوەیەکی ئاماریی بەراوردکاریی لەنێوان ساڵانی (١٩٩١ بۆ ٢٠٢١)، واتە ماوەی (30) سی ساڵی ڕابردوودا کردووەو تەواوی سێکتەرە جیاجیاکانی تێدا ئاماژە پێکراوە. لە بەشێکی ئامارەکانیدا ئاماژە دراوە بە "داهات و خەرجی تاک" لە پارێزگای سلێمانی لە ساڵی (2021) تێكڕای خەرجی مانگێکی خێزان (ملیۆنێک و 123 هەزار) دینارە، تێكڕای خەرجی مانگێکی تاكەکەس (234 هەزار) دینارە.  تێكڕای داهاتی مانگێکی خێزان (842 هەزار و 400) دینارە، تێكڕای داهاتی مانگێکی تاكەکەس (187 هەزار و200) دینارە. بەم پێیەش داهاتی مانگانەی هەر خێزانێک بڕی (280 هەزار و 600) دیناری کەمترە لە خەرجییەکانی، وەک چۆن خەرجی هەر تاکێکیش بڕی (46 هەزار و 800) دیناری زۆرترە لە داهاتی مانگێکی. ئەمە لە کاتێکدا لە ساڵی (2012) لە کابینەی حەوتەمی حکومەتی هەرێم (عەلی سندی -وەزیری پلاندانانی هەرێم) ڕایگەیاند داهاتی ساڵانەی تاک لە هەرێمی کوردستان (4 هەزار) دۆلاری تێپەڕاندووە، واتە مانگانە (333) دۆلاری مانگانە، لەو کاتەدا بەهای (1) دۆلاری ئەمریکی (هەزار و 166) دینار بووە، واتە داهاتی مانگانەی تاک بە دینار بریتی بووە لە (388 هەزار و 666) دینار بووە. بەم پێیەش داهاتی تاک لە هەرێمی کوردستان لەساڵی (2021) بەراورد بە ساڵی (2012) بڕی (201 هەزار و 466) دینار و بەڕێژەی (52%) کەمی کردووە. (بڕوانە خشەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوپێچی یەکەم   هاوپێچی دووەم هاوپێچی سێیەم  

درەو: 🔹گرێبەستەی تۆتاڵ ئینرجی لەعێراق كە بڕی وەبەرهێنانەكانی دەگاتە (27) ملیار دۆلارە, ڕوبەڕوی دێوەزمەی داڕمان بووتەوە, لەسایەی ناكۆكییە داراییەكانی نێوانیان. 🔹بەگوێرەی هەوالێكی ئاژانسی ڕۆیتەرز, كۆمپانیا فەرەنسیە زەبەلاحەكە, فەرمانبەرە بیانییەكانی لەعێراق كشاندووەتەوە, فەرمانبەرە عێراقییەكانیشی لەماڵەوە كارەكانیان دەكەن.  🔹بەرپرسە ئاگادارەكان لەكارەكانی تۆتال ئینێرجی لەعێراق رایانگەیاندووە: فەرمانبەرەكانی كۆمپانیاكە كە سەرقاڵی كاركردن بوون بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی نوێ‌ لەعێراق, ڕۆژی سێ‌ شەممەی ڕابردوو عێراقیان بەجێهێشتووە. 🔹لەئەگەری داڕمانی گرێبەستە(27)ملیار دۆلارییەكە, عێراق ئەم زیانانەی بەردەكەوێت:  -لەدەستدانی دەرفەتی دامەزراندنی ژێرخانی ئابوری بەملیارەها دۆلار. -لەدەستدانی ئەگەری زیادبونی داهاتەكانی, لەڕێی كەرتی وزەو زیادكردنی بەرهەمهێنان لەكێڵگە نەوتییەكانی بەسرە. -لەدەستدانی دامەزراندنی كارگەیەكی چارەسەرەكردنی غازی هاوەڵ. كە بەڕێگایەكی نادروست دەسوتێندرێت. -لەدەستدانی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر.  🔹دانوستانە (27)ملیار دۆلارییەكەی نێوان تۆتاڵ ئینێرجی و حكومەتی عێراق, كێشەی تێكەوت دوای ئەوەی بەغداد داوای (40%) پشكەكانی كرد لەپرۆژەكە, ئەوەش پرسێكە كۆمپانیاكە ڕەتیدەكاتەوەو, خوازیاری خاوەندارێتی زۆری پشكەكانێتی. 🔹قەیرانەكە هەفتەی ڕابردوو لەمیانی كۆبونەوەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ (پاترێك بویانیە) سەرۆكی كۆمپانیای جێبەجێكاری كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجی ڕویداوە.  🔹كۆبونەوەكە, كە حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقی ئامادەیبووە, تەنها (10) خولەكی خایاندووەو, سەرۆكی كۆمپانیا فەرەنسییەكە بەهۆی ناكۆكی لەبارەی پشكی بەغداد لە پرۆژەكە كشاوەتەوە, نوسینگەی تۆتاڵ ئینێرجی یاخود نوسینگەی سودانی, هیچ بەیاننامەیەكیان لەبارەی كۆبونەوەكە بڵاونەكردووەتەوە.  🔹بەغداد هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری داواكردنی پشكی (40%) لەلایەن حكومەتی پێشوەوە ڕەتدەكاتەوە, ئەوە بە سازش كردن لەمافەكانی عێراق دەزانێت, لەكاتێكدا تۆتاڵ پێداگرە لەسەر ئەوەی پشكەكانی (30%) تێپەڕنەكات. 🔹كۆمپانیای تۆتال ئینێرجی لەساڵی 2021دا هیواكانی كەرتی وزەی لەعێراق بوژاندەوە, كاتێك گرێبەستێكی لەگەڵ بەغداد واژوكرد بۆ جێبەجێكردنی (4) پرۆژەی نەوت و غاز و وزەی تازەبوەوە, بەوەبەرهێنانی سەرەتایی (10) ملیار دۆلار لەباشوری عێراق بەدرێژایی 25 ساڵ. 🔹عێراق تائێستا گەشبینە و پێیوایە گرێبەستەكە پێویستی بەكاتە, سەرۆكی كۆمپانیای نەوتی بەسرە پێشبینی كردووە, قەتەر ببێتەخاوەنی 20بۆ 25% پشكەكانی پرۆژەكە, گرێبەستەكەش لەماوەی 3 مانگدا چالاكدەكرێت. 🔹عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاندووە: حكومەت و وەزارەتی نەوت پەرۆشن لە بەردەوامبون لەگەڵ پرۆژەكانی تۆتال ئینێرجی بە بەهای (27)ملیار دۆلارو, تائێستا دانوستانەكان بەردەوامن. 🔹لەمانگی ئەیلولی (2021)دا, كۆمپانیای تۆتال ئینێرجی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق ڕێككەوتنی بۆ جێبەجێكردنی (4) پرۆژەی زەبەلاح واژووكرد, بە وەبەرهێنانی (27) ملیار دۆلار. 🔹گرێبەستەكە لەمانگەكانی ڕابردودا مشتومڕێكی سیاسی و ئابوری زۆری بەخۆوە بینی, تائێستا هەردوولا هیچ هەنگاوێكی كرداریان بۆ پرۆسەی جێبەجێكردنی پرۆژەكان پێشكەش نەكردووە, لەگەڵ بوونی مەترسی لەئاستەنگی دارایی ڕەنگە هەڕەشە لەجێبەجێكردنی بكات, كە عێراق پشتی پێبەستوە بۆ بەدەستهێنانی قازانجێكی زۆر كە بڕكەی ڕەنگە بگاتە (50) ملیار دۆلار. 🔹گرێبەستە (27) ملیار دۆلارییەكەی تۆتال ئەم پرۆژانە لەخۆدەگرێت: -ڕاكێشانی هێڵی بۆرییەكی ئاوی, كە ئاو لەدەیاوە دەگوێزێتەوە بۆ كێڵگە نەوتییەكان, بە وزەیەكی ئەندازەیی كە تواناكەی(7.5) ملیۆن بەرمیل ئاوە لەڕۆژێكدا, بەئامانجی بەردەوامیدان بە بەرهەمهێنان لەكێڵگە نەوتییەكان. -پێشخستنی كێڵگەی ئەرتاوی و زیادكردنی بەرهەمهێنان لە (80) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەوە بۆ (200) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. -دامەزراندنی كۆمەڵگەی غازی ئەرتاوی بە توانای (600) ملیۆن پێ سێجا, بەئامانجی وەبەرهێنانی سوتاندنی غاز لەكێڵگە نەوتییەكان. -دامەزراندنی وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا كە پشت بەوزەی خۆر دەبەستێت, بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بەتێچوی كەمتر لە (45%) بەرهەمهێنانی وێستگەكانی ئێستا, كە تێكڕای تواناكەی دەگاتە (1000) مێگاوات. سەرچاوە: پێگەی الطاقة