راپۆرتی: هەڵۆ حەسەن شێفە متمانە پێكراوەكەی كرملن لە پووتین هەڵگەڕایەوەو جەنگی لە دژی رووسیا راگەیاند،  فەرماندەی گروپی ڤاگنەر پێشتر داوای لە هێزەكانی سوریای دیموكرات كردبوو لەبەرامبەر پاراستنی كێلگە نەوتییەكان و كڕینی چەك و تەقەمەنی، پشكی لە 25%ی نەوتی رۆژئاوای كوردستانی پێبدرێت.   ڤاگنەر ڤاگنەر كۆمپانیایەكی سەربازی كەرتی تایبەتی رووسیایە، ئەجیندای مۆسكۆ لە دەرەوەی رووسیا جێبەجێدەكات، ڤاگنەر دەتوانێت ئەركی هەواڵگری و سەربازیی وا ئەنجامبدات كە لە توانای مۆسكۆدا نیە، كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكانی وەك ڤاگنەر سوپای یاسایی چەكدار نین تا بكەونە ژێر یاسای نێودەوڵەتییەوە، ئەو دەوڵەتانەی كە رێكیاندەخەن بەرپرس نین لە كارەكانیان، كە یاسای نێودەوڵەتی و یاسای روسیا هەردووكیان بە كرێگیراوانی سەربازییان قەدەغەكردووە، بەڵام پەرلەمانی روسیا، دوما و وەزارەتی دەرەوە كاریانكردووە بۆ بە یاساییكردنی كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكان لە روسیا. ئەم پشتیوانیەی كەرتی تایبەت وادەكات رووسیا بتوانێت بەرژەوەندییەكانی بەرەوپێش بەرێت، ڤاگنەر ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان بەڕێوەدەبات لەو وڵاتانەی كە كرملن بەرژەوەندی ستراتیژی و جیۆپۆلیتیكی تیایاندا هەیە. مۆسكۆ چەندین گروپی چەكدار لەو ناوچانە بەكاردەهێنێت كە پرۆژەی وزەیان لێ ئەنجامدەدات، بۆ نمونە: لە ئەفریقا.گەر وڵاتێك كە روسیا بەرژەوەندی لێی هەیە و بە هاوبەشی ناودەبات دەستبكات بە شتێك كە دژی بەرژەوەندییە جیۆپۆلیتیكیەكانی رووسیا بێت، ئەوە 'میوانانی ناوەخت - ڤاگنەر' لەوێ دەردەكەون. سوپای سێبەر ڤاگنەر لەلایەن ئەفسەری هەواڵگری سەربازیی پێشووی رووسیاوە، دیمیتری ئوتكین، دامەزرێنرا، دیمیتری ئوتكین یەكێك بوو لە یەكەمین كاروانی روسیا كە پاییزی 2013 نێردران بۆ سوریا. دیمیتری ئوتكین لەدوای گەرانەوەی بۆ رووسیا بیرۆكەی دامەزراندنی ڤاگنەری دانا، یەكەمین دەركەوتنی ڤاگنەر سەرەتای ساڵی 2014 بوو لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا، كە هاوشانی هێزە جوداییخوازەكانی سەر بە روسیا لە كرایمیا (دورگەی قرم)، و دواتر سەریكێشا بۆ پێكەوەلكاندنی كرایمیا (دورگەی قرم) بە رووسیایەوە. دوای كرایمیا (دورگەی قرم)، ڤاگنەر روویكردە سوریا و  لازقیە و خۆرهەڵاتی سوریا بەشداری چەندین شەری قورسی كرد، دیمیتری ئوتكین لەساڵی 2016سەرۆكایەتی ڤاگنەری رادەستی یەڤگینی پریگۆژین كرد ئەمەش دوای ئەوەی ڤاگنەر سەرچاوەیی دارایی كزبوو. شێفەكەی پوتین یەڤگینی پریگۆژین، كە سامانەكەی بە بزنسی چێشتخانە بنیاتناوە، بە بەستنی گرێبەستی گەورە لەگەڵ سوپا و حكومەتی روسیا، بەشێوەیەكی فەرمی دوای دیمیتری ئوتكین بووبە سەرۆكی ڤاگنەر ، پریگۆژین توانی سەرچاوەی دارایی جیاواز و بەهێز و چەكدارانی كۆمپانیاكەی (ڤاگنەر) لەروویی چەندێتی و چۆنیەتی بەرەو پێش ببات.ئەڤگینی پریگۆژین نازناوی "شێفەكەی پوتین"ە، چونكە كۆمپانیاكەی خزمەتگوزاری خواردن وچێشتلێانی پێشكەش بە كرێملین كردووە. یەڤگینی پریگۆژین، بزنسمانێكی سانت پترسبێرگە كە سامانێكی زۆری پێكەوە نا لە بزنسی بۆنە بەڕێوەبردندا پێش واژۆكردنی گرێبەستێكی پڕقازانج لەگەڵ سوپا و حكومەتی روسیا. پریگۆژین هەوڵی گرێبەستی دیكەی دا، وەك ئەوەی لەگەڵ دیمەشق ئیمزای كرد كە ڤاگنەر كێڵگەكانی نەوت و گاز و ژێرخان رزگاربكات لەبەرامبەر (25%)ی بەرهەمەكەی هاوكات (بەپێی گرێبەستی ڤاگنەر و حكومەتی ئەسەد لە كانونی یەكەمی 2016 ) ئێستا بەرپرسە لە موچەدان بە چەكدارانی ڤاگنەر، بەبڕێك كە دەخەمڵێنرێت بە 3,500 بۆ 5,000 دۆلار مانگانە. یەڤگینی پریگۆژین بە سوریا نەوەستا ڤاگنەر (گرێبەستی زەبەلاح)ی لەگەڵ خەلیفە حەفتەر واژۆ كرد، دوای لیبیا ڤاگنەر روویكردە كۆماری ئەفریقای ناوەند، سودان، ڤەنزویلا. كاتەلۆگی داعش دوای بوون بە سەرۆكی ڤاگنەر، یەڤگینی پریگۆژین تاكتیك و ستراتیژی داعشی بۆ راكێشانی چەكدارانی بیانی غەیرە رووسی پیادەكرد، تاكتیكی هاوشێوەی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بەكارهێنا بۆ راكێشانی خەڵك لە تەواوی جیهاندا، میتۆدەكانی راكێشانی ڤاگنەر هاوشێوەیی زۆریان لەگەڵ میتۆدەكانی داعش هەیە، وەك بەكارهێنانی پارە بۆ راكێشانی خەڵكی هەژار و دۆزینەوەی لاوانی هەستیار لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە. حەزكردن بە سەركێشی و سەرابی یۆتۆپیا دوو لە كۆڵەكەكانی راكێشانی خەڵك بوون لەلایەن داعشەوە، دوای كەوتنی 'خەلافەت'ی داعش لە ئازاری 2019، ڤاگنەر هەمان كاتەلۆگی كاركردنی گرتۆتەبەر لەم بوارەدا.لەلایەكی ترەوە، لەسەدا 40ی ئەندامانی ڤاگنەر بە تاوانی گەورە زیندانی كراون پێشئەوەی پەیوەندیبكەن بە ڤاگنەرەوە و بەیەكتر دەڵێن: "كەسە بەدبەختەكان".ڤاگنەر لە ریزەكانیدا كەسانی دەركراو لە سوپا و دز و تاوانباری پێشتر هەن كە بەدوای پارە و سەركێشییەوە بوون لەخۆ گرت. موچەی باش دەرفەتێكی نایابە بۆ پیاوانی بێكار، كە زۆرێكیان هەموو هیوایەكیان لەدەستداوە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانیان و راستكردنەوەی رێچكەی ژیانیان. لیبیا یەڤگینی پریگۆژین لەبەرامبەر گرێبەستێك لەگەڵ (مارشاڵ خەلیفە حەفتەر) هەڵمەتێكی دەستپێكرد ئەمجارە لەجیاتی ئەوەی گەنجان بۆ شەڕكردن لەپاڵ ئەو میلیشیانەدا كە شەڕ بۆ رژێمی بەشار ئەسەدی سوریا دەكەن، بۆ لیبیاگواستەوە، ڤاگنەر لاوانی سوریا بەرامبەر بە پارەی نارد بۆ بەهێزكردنی ریزی هێزەكانی مارشاڵ خەلیفە حەفتەری لیبیا، كە پشتیوانی مۆسكۆی هەبوو دژی حكومەتی ددانپێدانراوی لیبیا لە تەرابلس. ڤاگنەر مانگانە موچەی "1,000 دۆلار دەدا بەوانەی وەك خۆبەخش پاسەوانیی دەزگاكانیان دەكەن و 1,500 دۆلار بەوانەی وەك خۆبەخش شەڕ بۆ گروپەكە دەكەن لە لیبیا. ئەمە تاڕادەیەك سامانێكی گەورەیە بەراورد بەوەی لە سوریا دەست خەڵك دەكەوێت، بۆنمونە موچەی مانگانەی سەربازێكی ئاسایی سوری نزیكەی 30 دۆلارە، لەكاتێكدا موچەی مانگانەی چەكدارانی ڤاگنەر 1,500دۆلارە. ملكەچكردنی ئەلێكساندەر لوكاشێنكا لە چەند ساڵی رابردوودا، سەرەڕای فشار لە روسیاوە، سەرۆكی بێلاروس ئەلێكساندەر لوكاشێنكا یەكگرتنەوەی دەستبەجێی لەگەڵ مۆسكۆ رەتكردۆتەوە و هەوڵیداوە پەیوەندییەكان لەگەڵ خۆرئاوا بەهێزبكات، بەڵام بێلاروس پێگەیەكی ناوەندی هەیە لە پلانی ستراتیژیی روسیادا، كە رەنگە گرنگتربێت لە هی هەر دەوڵەتێكی دیكەی دراوسێ، بێجگە لە ئۆكرانیا،روسیا چەند بەرژەوەندییەكی گەورەی هەیە لە بێلاروس، لەبەرئەوەی مۆسكۆ تاڕادەیەك تەواوی پێداویستییەكانی مینسك بۆ نەوت و گاز دابیندەكات. بەڵام ئەلێكساندەر لوكاشێنكا هەوڵیدا پشتبەستوویی خۆی بۆ هایدرۆكاربۆن بە روسیا كەمبكاتەوە، نەوتی لە نەرویج، سعودیە، ئازەربایجان و ئەمریكا بكڕێ، بەجۆرێك بووە هۆی بێزاركردنی سەرۆكی روسیا ڤلادیمێر پوتین.روسیا لەجیاتی ئەوەی لەوكاتەدا راستەوخۆ تەداخول لە بیلاروسسدا بكات، ڤاگنەری راسپارد بۆ ملكەچكردنی بیلارووس لەوەشدا سەركەوتووبوو ڤاگنەر ئۆپەراسیۆنێكی ئەنجامدا لە مینسك و شوینی حەوانەوەی ئەلێكساندەر لوكاشێنكا ئەمەش وایكرد بیلارووس روو لە مۆسكۆ و پشت لە خۆرئاوا بكات. باخموت داگیركردنی باخموت لە ئۆكرانیا لەلایەن ڤاگنەرەوە بووبە سەركەوتنێكی گەورەی ڤاگنەر و یەڤگینی پریگۆژین لەهەمانكاتدا لاوازی سوپای روسیای دەرخست چونكە ئەوەی سوپای رووسیا بە 6مانگ هەوڵدان بۆ داگیركردنی باخموت شكستی هێنا ڤاگنەر بە مانگێك ئەنجامیدا، ئەمەش ئێڤگینی پریگۆژین بەجۆرێك غرور كرد سوكایەتی ئاشكرا بە سێرگی شویگۆ، وەزیری بەرگری روسیا بكات و سەرەتای دەركەوتنی ناكۆكیەكانی پریگۆژین و شویگۆ لە میدیا دەركەوت. سێرگی شویگۆ بریاریدا لە 1-7-2023ەوە گرێبەستی وەزارەتی بەرگری رووسیا و ڤاگنەر هەڵوەشێنێتەوە وچەكدارانی ڤاگنەر لە كۆمپانیای تایبەتەوە بكات بە گروپێكی چەكداری سەر بەوەزارەتی بەرگری رووسیا ، یەڤگینی پریگۆژین بۆردوومانی ڤاگنەری لەلایەن سوپای رووسیا كردە بیانوو گەرانەوەی ڤاگنەری بۆ رووسیا راگەیاند و بەڵێنیدا سێرگی شویگۆ لە مەیدانی سوری مۆسكۆ لەسێدارەبدات. كورد و ڤاگنەر یەڤگینی پریگۆژین، چەندینجار هەوڵیداوە و ئۆفەری گرێبەستی خستۆتەبەردەم هێزەكانی سوریای دیموكراتیك – هەسەدە، بۆ پاراستنی كێڵگەنەوتیەكانی باكوری سوریای ژێر دەسەڵاتی هەسەدە، لەبەرامبەر پشكی %25داهاتی نەوت ئەوا ڤاگنەر پاراستنی كێڵكە نەوتیەكان و لە كڕینی چەك و تەقەمەنی هاوكاری هەسەدە دەكات، بەڵام هەسەدە هەرزوو هەموو هاوكاری و نزیكبوونەوەیەكی لەگەڵ ڤاگنەر رەتكردۆتەوە –چونكە لەلایەن ئەمەریكیەكان ڤاگنەر بە گروپی تیرۆرستی و خودی هەسەدەش نزیكبوونەوەی لە ڤاگنەر بەمەترسی بۆ سەر ناوبانگ و دژی پرەنسیپەكانی خۆی زانیوە. هەرچەندە باڵادەستی ڤاگنەر لە بازاری كرین و فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی (بازاری رەش)، لە ئەوروپای رۆژهەڵات و ئاسیای ناڤین (قەوقاز)، نەك هەسەدە وڵاتەكانی ناچار بە مامەڵە لەگەڵ ڤاگنەر كردووە. چەقۆی شێف بۆ ملی قەیسەر یەڤگینی پریگۆژین، گەرانەوەی ڤاگنەری بۆ رووسیا لە 23-6-2023 ( 23-6-2016ئەو ریكەوتەیە كە رووسیا و چین ڕێكخراوی بریكستیان راگەیاند!. )و رایگەیاند رووسیا پێویستی بە سەرۆكێكی نوێ هەیە و مۆسكۆ هەوڵەكەی یەڤگینی پریگۆژین بە ( كودێتا) و خیانەتی نیشتیمانی ناوبرد و پۆتین بەڵێنیدا بەتوندی رووبەروویان بێتەوە, ئایا یاخیبوونەكەی ڤاگنەر ڕاستەقینەیە، یان هەوڵێكی پۆتینە لەریگەی شێفەكەیەوە بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەكی دەربازبوون و ڕاگرتنی شەڕی ئۆكرانیا، فەرماندەی ڤاگنەر دۆستێكی نزیكی پوتینە و ڕەنگە پڕوپاگەندەی شكستی سوپا لە دابینكردنی تەقەمەنی و كەلوپەل بۆ ڤاگنەر لە ئۆكرانیا تەنها شانۆگەرییەك بێت بۆ پاساوهێنانەوە بۆ زیانەكانی سوپای ڕووسیا و داگیرنەكردنی كیێڤ و شارە گەورەكانی دیكە و دواتر كشانەوەی لە ناوچە داگیركراوەكانی پێشتر. هۆكارەكانی تری وەك: نزیكبوونەوەی چین و ئەمریكا كە ڕەنگە یەكێك بێت لە دەرئەنجامەكانی: دەرچوونی رووسیا لە شەڕی ئۆكرانیا بە سیناریۆی ڤاگنەر. سیناریۆی یاخیبوونەكە و ئامانجەكەی هەرچییەك بێت، گومانی تێدا نییە كە پێگە و دەسەڵاتی پوتینی لە ئێستاوە لاواز كرد.    

راپۆرت: درەو لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كاتێك لە زیندان ئازادكرا، كۆشكێكی دانا‌و سۆسیسی دەفرۆشت، بەڵام زۆر حەزی لەوە بوو خۆی لە بەرپرسان نزیك بكاتەوە، كۆڵی نەدا‌و بەردەوام بوو تا گەیشتە نزیك ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا، نازناوی "چێشتلێنەری پۆتین"ی پێدراو بازرگانییەكەی فراوان كرد، چەندین بازاڕو كۆمپانیای دروستكرد، ئابورییەكی بەهێز پێویستی بەوە بوو گروپێكی میلیشیایی پارێزگاری لێبكات، بۆیە بە ئاگاداری پۆتین میلیشیای "ڤاگنەر"ی دروستكرد، میلیشیایەك كە ئەمڕۆ لە سوپای روسیا‌و سەرۆك پۆتین هەڵگەڕایەوە‌و دەیەوێت پۆتین لە سەرۆكایەتی روسیا لابدات. ئەمە چیرۆكی (یاڤگینی پریگۆژین)ە كە بەیانی ئەمڕۆ بنكەی سەرەكی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی روسیای دژ بە ئۆكراینا كۆنترۆڵ كرد، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  چێشتلێنەر لە سەرۆك هەڵگەڕاوەتەوە ! جارێكی تر گروپی "ڤاگنەر"ی روسی كە گروپێكی میلیشیاییە بووەوە بە مانشێتی دەنگوباسەكان لەسەر ئاستی جیهان، دوێنێ فەرماندەی ئەم گروپە كە ناوی (یاڤگینی پریگۆژین)ە رایگەیاند، سوپای روسیا كەمپی هێزەكانی ڤاگنەری كردوەتە ئامانج‌و ئەمە بووەتە هۆی كوژرانی زۆرێك لە چەكدارەكانی، داوای لە خەڵكی "نیشتمانپەروەر"ی روسیا كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان بۆ روبەڕووبونەوەی "سەركردە خیانەتكارەكان"ی سوپای وڵاتەكەیان.  بەپێی قسەی پریگۆژین، گروپی ڤاگنەر خاوەنی (25 هەزار) چەكدارە لە روسیا‌و پێشوازی لە هەر كەسێك دەكەن بیەوێت بێتە ناو هێزەكەیانەوە، وەكو خۆی دەڵێ، ئەم كارەی ئەوان كە دەستیان داوەتێ، كودەتای سەربازی نییە، بەڵكو رەوتێكە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی".   "ئەوەی روودەدات ناپاكییەكی ناوخۆییە‌و لێدانی خەنجەرە لە پشتەوە، ئەوانەی یاخیبوونەكە چەكدارییەكەیان رێكخستووە‌و چەكیان دژی هاوڕێیانی جەنگ بەرزكردوەتەوە خیانەتیان لە روسیا كردووە‌و بەرپرسیارێتی ئەو كارەیان دەكەوێتە ئەستۆ" ڤیلادیمیر پۆتین سەرۆكی روسیا لە یەكەم كارداوەدا دژی یاخیبوونەكەی گروپی "ڤاگنەر"  وای وت. یاڤگینی پریگۆژین فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" بەرە بەیانی ئەمڕۆ رایگەیاند چوەتە ناو بارەگای فەرماندەیی گشتی سوپای روسیا لە شاری (رۆستۆڤ)ی روسیا، كە بنكەی سەرەكی هێرشەكانی روسیایە بۆسەر ئۆكراینا، هێزی "ڤاگنەر" دەستیان بەسەر چەند شوێنێكی تریشدا گرتووە، لەوانە فڕۆكەخانە. پریگۆژین لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا كە لە تیلیگرام بڵاویكردەوە، رایگەیاند" پێگە سەربازییەكانی رۆستۆڤ لەژێر كۆنترۆڵدایە.. ڤالیری گیراسیمۆڤ سەرۆكی ئەركانی گشتی سوپای روسیا كاتێك زانی ئێمە لە بارەگاكە نزیك دەبینەوە، لێرە هەڵات". ئاماژەی بەوەكرد، سوپای روسیا لەبارەی دۆخی بەرەكانی شەڕەوە لە ئۆكراینا قسەی راست ناكات. وتی:" سوپا رۆژانە نزیكەی هەزار پیاو لەدەستدەدات بە كوژراو و بریندارو بێسەروشوێنەوە، ئەمە لەپاڵ ئەوانەدا كە نایانەوێت شەڕ بكەن.. روبەڕێكی بەرفراوانی ئەو خاكەی كە لە ئۆكراینا داگیركرا، لەدەستدرا‌و زۆرێك لە سەربازان كوژران".   یاخیبوونەكەی بەیانی ئەمڕۆی گروپی "ڤاگنەر" دژی فەرماندەیی سەربازی روسیا، هەموو ئەو ناكۆكییە قوڵانەی دەرخست كە لەناو هێزەكانی روسیادا لە جەنگی ئۆكراینادا هەبوون. رۆژی هەینی‌و بەر لە یاخیبوونەكە، فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" رایگەیاند، بەهۆی دژە هێرشی هێزەكانی ئۆكرایناوە، هێزەكانی روسیا لە خۆرهەڵات‌و باشوری ئۆكراینا پاشەكشێ دەكەن، بەڵام ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا بەپێچەوانەوە قسەی كرد‌و وتی:" بەهۆی دژە هێرشەكەیەوە، ئۆكراینا زیانێكی كارەساتباری بەركەوتووە".  فەرماندەی "ڤاگنەر" كە پیاوێكی خاوەن كاری  تەمەن 62 ساڵە‌و بوو بوو بە یەكێك لە دیارترین كارەكتەرەكانی ناو پرۆسە سەربازییەكانی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، سەرباری ئەوەی كەسایەتییەكی نزیك بوو لە كۆشكی كرملینەوە، بەڵام هاوكاتیش بە توندی رەخنەی لە سیاسەتەكانی مۆسكۆ دەگرت، تا ئەو رادەی گومانی لەسەر هەڵمەتە سەربازییەكەی پۆتین بۆسەر ئۆكراینا دروستكرد كاتێك وتی:" ئۆپراسیۆنی سەربازی تایبەت بۆ دەستیپێكرد ؟ جەنگ پێویست بوو بۆ ئەوەی گروپێك  حەرامزادە خۆیان هەڵكێشن". پۆتین لە یەكەم كاردانەوەدا هۆكاری یاخیبونەكەی "ڤاگنەر"ی بۆ "حەزو خولیای كەسیی" گەڕاندەوە‌و یاخیبونەكەی بە "هەڕەشەیەكی كوشندە" لەسەر دەوڵەتی روسیا ناوبرد‌و فەرماندەی ڤاگنەریشی بە خیانەتكار پێناسە كرد.  ڤاگنەر كە لە شەڕدا بوو دژی ئۆكراینا، ئێستا ئاڕاستەی شەڕی دژ بە سەرۆكی روسیا پێچەوانە كردوەتەوە‌و دەڵێ لە"پێناو رزگاركردنی گەلی روس دەجەنگین". لە یەكەم كاردانەوەدا دوای پەیامەكەی پۆتین، یاڤگینی پریگۆژین رێبەری ڤاگنەر وتارەكەی سەرۆكی وڵاتەكەی بە "بێئومێدكەر" ناوبرد، دواتریش بەیاننامەیەك بەناوی گروپەكەیەوە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تیلیگرام بڵاوكرایەوە كە تێیدا هاتووە" پۆتین رێگا هەڵەكەی هەڵبژاردووە.. بەمزوانە روسیا سەرۆكێكی نوێ دەبێت".  پەیوەندی ڤاگنەرو سوپای روسیا یاخیبوونی گروپی ڤاگنەر لە سوپای روسیا پێشبینی كراو بوو، لە چەند مانگی رابردوودا پریگۆژین-ی رێبەری ئەم گروپە چەندین لێدوانی داوە كە گوزارشت بوون لە بوونی ناكۆكی لەگەڵ سوپادا.  لە مانگەكانی نیسان‌و ئایاری رابردوودا پریگۆژین هەڕەشەی ئەوەی كرد بەشێك لە گروپە چەكدارەكەی لە بەرەی جەنگ لە باخموتی خۆرهەڵاتی ئۆكراینا بكێشێتەوە، ئەگەر سوپای روسیا چەك‌و تفاقی پێویستیان پێنەدات.  هەندێك گروپی "ڤاگنەر" بە كۆمپانیایەكی ئەمنیی تایبەت ناو دەبەن، هەندێكی تر دەڵێن گروپێكی روسی نیمچە فەرمین، بەگوێرەی قسەی رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)، ئەم گروپە سەربە وەزارەتی بەرگری روسیایە، بەڵام سەربەخۆیی پێدراوە. دەوترێت دامەزرێنەری سەرەكی ئەم گروپە كەسێكە بەناوی (دیمتری ئۆتكین) بووە كە ئەفسەرێكی پێشووە لە هێزی تایبەتی روسیا‌و ناوە نهێنییەكەی "ڤاگنەر" بووە، بەڵام ئێستا گروپەكە بووە بە موڵكی یاڤگینی پریگۆژین. تاوەكو دوێنێ، كاتێك ژەنەراڵەكانی روسیا پریگۆژین-یان تۆمەتبار دەكرد بە هەوڵدان بۆ كودەتای سەربازیی، پۆتین ئامادە نەبوو لێكۆڵینەوە لەو قسە توندانە بكات كە رێبەری ڤاگنەر لەرێگەی ئینتەرنێتەوە لەبارەی جەنگی ئۆكرایناوە دەیكردن، بەبەراورد بە سجنكردن‌و غەرامەكردنی رەخنەگرانی تر لە جەنگی ئۆكراینا، پۆتین دەستی بۆ رێبەری ڤاگنەر شل كردبوو.  ئەمە لەكاتێكدا بوو كە لە مۆسكۆی پایتەخت زۆرێك لە شیكەرەوەكان بەدگومان بوون لە جوڵەكانی دامەزرێنەری ڤاگنەر‌و هەوڵەكانی بۆ چەكداركردنی زیندانیان‌و پێشێلكارییەكانی گروپەكە لە بواری مافەكانی مرۆڤدا.  ڤاگنەر چییە ؟ یاڤگینی پریگۆژین فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" یەكێك لە دۆستە هەرە نزیكەكانی پۆتین بوو، بەر لە یاخیبوونەكە، هێزی ڤاگنەر رێژەی 10%ی تێكڕای سوپای روسیای لەناو خاكی ئۆكراینا پێكدەهێنا.  بەرپرسانی بەریتانی دەڵێن، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی ئۆكراینادا، ژمارەی چەكدارەكانی ئەم گروپە لە هەزار كەسەوە بۆ زیاتر لە 20 هەزار زیادی كردووە.  پریگۆژین كە تەمەنی 62 ساڵەو، بەوە بەناوبانگە كە خاوەنی كۆمپانیای خۆراك‌و ریستۆران بووە‌و خواردن‌و خواردنەوەی بۆ بۆنە فەرمییەكانی پۆتین سەرۆكی روسیا لە كۆشكی كرملین دابین كردووە‌و كۆمپانیاكەی لەم بوارەدا ناوی (كۆنكۆرد)ە. دیارترین وێنەی پریگۆژین وێنەیەكە كە تێیدا ژەمە خواردنێك بۆ پۆتین دادەنێت، لەوكاتەوە ئیتر ئەم پیاوە بە "چێشتلێنەرەكەی پۆتین" ناوبانگی دەركردووە.  پریگۆژین‌و پۆتین هەردووكیان خەڵكی شاری (سان پترسبۆرگ"ن، كە دووەم گەورە شاری روسیایە، سەرەتای پەیوەندی نێوان ئەم دوو پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، ئەوكات پۆتین لە ئۆفێسی سەرۆكایەتی شارەوانی سان پترسبۆرگ كاری دەكرد، بەردەم سەردانی چێشتخانەكەی پریگۆژین-ی دەكرد، چێشتخانەكە لەناو چینی بەرپرسانی خۆجێیدا بەناوبانگ بوو.  ئەم دۆستایەتییە لەگەڵ پۆتین، سنوری كاركردنی پریگۆژینی لە بواری چێشتخانەوە بەرفراوان كرد بۆ گرێبەست لەگەڵ لایەنە حكومییەكان بەتایبەتی لە بواری دروستكردنی بینای خوێندنگەو باخچەی ساوایان‌و دواتریش كاركردن لەگەڵ سوپای روسیا، بەجۆرێك بەهای گرێبەستەكانی پریگۆژین لەگەڵ حكومەتی روسیا گەیشتە زیاتر لە (3 ملیار)  دۆلار، ئەمە بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە دامەرزاوەی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی كردویەتی، دامەزراوەیەك كە (ئەلێكسی ناڤالنی) سیاسەتمەداری ئۆپۆزسیۆنی روسیا دروستیكردووە.  ساڵی 2010 هەندێك لێكۆڵینەوەی رۆژنامەوانیی، ناوی پریگۆژین-یان بەستەوە بە یەكەی زانیاری چەواشەكارانە لە سان پترسبۆرگ كە بە "كارگەی ترۆل" ناسراوە، مەبەست لەمە كارگەی دروستكردنی هەندێك بەرهەم بوو كە لە تۆڕەكانی ئینتەرنێت بڵاودەكرانەوە بەئامانجی ناشیریكردنی ئۆپۆزسیۆنی روسیا‌و نیشاندانی بەهێزی دەسەڵات لە كرملن.  بەگوێرەی لێكۆڵینەویەك كە راوێژكاری تایبەت (رۆبەرت مۆلەر) لە ساڵی 2016دا كردویەتی، كارگەی ترول بەشێك بووە لە هەوڵەكانی روسیا بۆ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا. ئەوكات پریگۆژین رەتیكردەوە پەیوەندی بەو كارگەیەوە هەبێت.  بەڵام لە تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا كاتێك هەڵبژاردنی نیوەیی لە ئەمریكا بەڕێوەدەچوو، دانی بەوەدا نا هەوڵ هەیە بۆ دروستكردنی كاریگەریی لەسەر سیاسەتەكانی ئەمریكا.  لە بەیاننامەیەكدا كە نوسینگەكەی بڵاویكردەوە، پریگۆژین رایگەیاند" دەستوەردانمان لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا كردووە‌و بەردەوامیش دەبین لە دەستوەردان. ئەم كارەش زۆر بە لێهاتوویی‌و وردی‌و بە شێوازی تایبەتی خۆمان دەكەین‌و دەزانین چۆن بیكەین".  "لەرێگەی نەشتەرگەییە وردەكانمانەوە لەیەككاتدا گورچیلەكان‌و جگەر دەردەهێنین" پریگۆژین ئەمەی وت بۆ نیشاندانی توانای روسیا لەم بوارەدا.  بۆ ماوەی چەندین ساڵ پریگۆژین رەتیدەكردەوە هیچ پەیوەندییەكی لەگەڵ گروپی "ڤاگنەر"دا بێت، سكاڵای یاسایی دژی هەر رۆژنامەنوسێك بەرزدەكردەوە كە بانگەشەی ئەوە بكات ئەو دامەزرێنەری گروپەكەیە.  گروپی "ڤاگنەر" بۆ یەكەمجار ساڵی 2014دا لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا دەركەوت، یارمەتی جوداخوازەكانی ئۆكراینای دا كە بە پاڵپشتی روسیا دوو كۆماری نوێیان لە ناوچەكانی (دۆنیتسك)‌و (لۆهانسك) دروستكرد.  لە 2014وە گروپی "ڤاگنەر" بەشداری لە  چەندین ململانێدا لەسەرتاسەری جیهان كردووە، بەتایبەتیش لە سوریا‌و زۆرێك لە وڵاتانی ئەفریقا.  دەوترێت ئەم گروپە بەشداری لە زۆرێك لە كردەوە سەربازییەكاندا دەكەن لەو وڵاتانەی كە شەڕی ناوخۆییان تێدایە، ئەمەش بۆ دەستڕاگەیشتن بە سامانی سروشتی لەو وڵاتانەدا. بۆ نمونە دەوترێت ئەندامانی گروپی "ڤاگنەر" پاسەوانی ئەو كێڵگانەی نەوت دەكەن كە لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریادا، ئەمەش لەبەرامبەر وەرگرتنی رێژەیەك لە داهاتی ئەو كێڵگانە.  لە لیبیا-ش گروپی "ڤاگنەر" شانبەشانی هێزەكانی خەلیفە حەفتەر شەڕیان كردووە كاتێك حەفتەر هەوڵیداوە ئەو حكومەتە لەسەر كارلابدات كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، لە پارەی داهاتی نەوتی لیبیا خەرجی بە كرێگیراوەكانی ڤاگنەر دابین كراوە.  لە كۆماری ئەفریقای ناوەڕاستیش، گروپی "ڤاگنەر" پاڵپشتی لە حكومەتی ئەو وڵاتە كرد دژ بە چەكدارە ئیسلامییە توندڕەوەكان‌و كاری پاراستنی كانەكانی زێڕو ئەڵماسی ئەو وڵاتەیان پێدراوە.   لە ئەیلولی ساڵی رابردوودا، دوای شەش مانگ لە جەنگی روسیا دژی ئۆكراینا، بەشێوەیەكی كتوپڕ پریگۆژین دانی بەوەدانا كە ئەو گروپی "ڤاگنەر"ی دروستكردووە، ئەمەش كاتێك بوو ئەوە سەلمێندرا كە گروپی ڤاگنەر لە جەنگەكەدا كاراترین یەكەی سەربازی روسیایە.  "خۆم چەكی كۆنم پاكدەكردەوە، جڵقەی دژە فیشەكم ریز دەكرد، كۆمەڵێك كەسی پسپۆڕم بەكرێ گرت بۆ ئەوەی لەم كارەدا یارمەتیم بدەن، ئەمە لە رۆژی 1ی ئایاری 2014دا بوو، لەوكاتەدا  گروپێكی نشتیمانی لەدایكبوو، كە دواتر ناوی لێنرا كەتیبەی ڤاگنەر" پریگۆژین بەمشێوەیە لە بەیاننامەیەكدا باس لە دروستكردنی گروپەكەی دەكات.  پریگۆژین كە لە لایەنگرە سەرسەختەكانی سەرۆك پۆتین بوو، یەكێك لە دیارترین ئەو دەنگە كەمانە بوو لە روسیا كە باسی لە ناڕەزایەتیی خۆی دەكرد سەبارەت بە ئاستی فەرماندەیی سوپای روسیا لە ئۆكراینا.  پریگۆژین هاوشانی رەمەزان قەدیرۆڤ-ی رێبەری چیچانییەكان راوەستا لە رەخنەگرتن لە (ئەلكسەندەر لابین) كە یەكێكە لە گەورە ژەنەراڵەكانی روسیا، گاڵتەیان پێكرد بەهۆی شكستەكانییەوە لە ئۆكراینا.  كار گەیشتبووە ئەوەی، قەدیرۆڤ ئەیوت دەبێت پلەی سەربازی لە لابین وەربگیرێتەوە‌و بكرێت بە سەربازێكی ئاسایی‌و رەوانەی بەرەی پێشەوەی شەڕ بكرێت، ئەوكات پریگۆزین ستایشی قەدیرۆڤی كرد‌و وتی:" رەمەزان تۆ لەو پەڕی حەماسەتدایت".  بەڵام ئێستا كە ئیتر ڤاگنەر لە پۆتین یاخی بووە، رەمەزان قەدیرۆڤ پاڵپشتی خۆی بۆ پۆتین راگەیاند‌و دەڵێ پریگۆژین خیانەتی كردووە.  سەرباری ئەو هەژمونە زۆرەی كە بەهۆی هاوڕێیەتییەكەی لەگەڵ پۆتیندا لە روسیا پەیدای كردبوو، بەڵام پریگۆزین هیچ پۆستێكی فەرمی لە دەوڵەتدا نەبوو.  پسپۆڕانی سەربازی باسیان لەوە دەكرد، ئەو چەكانەی كە جەنگاوەرەكانی گروپی ڤاگنەر لە لیبیا بەكاریانهێناوە، لەو جۆرە چەكانە بوون كە لە بازاڕی چەكدا بەردەست نەبوون‌و توانای بەدەستهێنانیشیان نەبووە تەنیا لەرێگەی پەیوەندی حكومییەوە نەبێت لەسەر ئاستێكی باڵا.  مانگی ئازاری رابردوو، بەرپرسانی ئەمریكا رایانگەیاند، لانی كەم هەزار بەركێگیراو لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا بڵاوەیان پێكراوە، جۆن ئێف كێربی سكرتێری رۆژنامەوانی پەنتاگۆن وەكو ئاماژەیەك بۆ گروپی ڤاگنەر وتی:" ئێمە دەزانین ئەوان لەوێن، دەزانین دەیانەوێت پێگەی خۆیان لە ئۆكراینا بەهێز بكەن".  پێشتر، پریگۆزین سەردانی زیندانەكانی روسیای كرد بەمەبەستی كۆكردنەوەی چەكدار بۆ شەڕی ئۆكراینا لەناو ئەو زیندانیانەدا كە حوكمدراون، بەدوور دەزانرێت بەبێ رەزامەندی لایەنی باڵای دەوڵەت، ئەو بتوانێت كارێكی لەمشێوەیە بكات.  پریگۆزین زیندانییەكانی هاندا بۆ ئەوەی بەشداری شەڕ بكەن، پێی وتن كۆمەڵگە رێزتان لێدەگرێت، هۆشداری پێدان لەوەی تاوانی نوێ لە نمونەی دەستدرێژی سێكسی ئەنجام نەدەن، وتی:" كحول مەخۆنەوە، ماددە هۆشبەرەكان بەكارمەهێنن، دەستدرێژی مەكەن.. بە دسپلین بن".  بەڵێنی بە زیندانییەكان دا، بۆ ماوەی شەش مانگ لەبەرەی پێشەوەی شەڕ دادەنرێن‌و دواتر ئازاد دەكرێن‌و دەتوانن بە دۆسیەیەكی خاوێنەوە بگەڕێنەوە بۆناو ماڵی خۆیان.  بەمدواییە یەكێك لەو زیندانییانەی كە تاوانی كوشتنی لەسەر ساغ بووەوە، دوای بەسەربردنی شەش مانگ لە بەرەكانی شەڕ، گەڕایەوە بۆ ماڵەكەی خۆی.  سوپای ئۆكراینا دەڵێ گروپی ڤاگنەر چەكدارەكانی وەكو سوتەمەنی جەنگ بەكاردەهێنێت‌و بەشێكی زۆری چەكدارەكانی كوژراون بەتایبەتیش لە شەڕەكانی دەوروبەی هەردوو شاری (سولیدار)‌و (باخموت) لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا.  سۆسیس فرۆشێك هەڕەشە لە پۆتین دەكات ئێستا كە ئیتر بەتەواوەتی یاخیبوونی خۆی لە سوپای روسیا راگەیاندووە، میدیا جیهانییەكان دەیانەوێت ژیانی یاڤگینی پریگۆژینی رێبەری ڤاگنەرو گەورەبوونی بزانن.  بەپێی بەدواداچونی ئاژانسەكان، پریگۆژین ساڵی 1961 لە شاری سان پترسبۆرگ لەدایكبووە، ئەوكاتە شارەكە ناوی "لینینگراد" بوو، ساڵی 1981 لە زیندان دەرچووە كە بەتۆمەتی دزیكردن‌و تاوانی تر دەستگیركراوە، ئەمە بەپێی كۆمەڵێك بەڵگەنامە كە سایتی "میدۆزا" بڵاویكردوەتەوە. دوای بەسەربردنی ماوەی حوكمەكەی لە زیندان كە (9) ساڵ  بووە، پریگۆژین كۆشكێكی تایبەت بە فرۆشتنی سۆسیس-ی داناوە، دواتر بووە بە خاوەنی چەندین رستۆرانت‌و فرۆشگا.  رۆژنامەی (گاردیان) بەریتانی راپۆرتێكی لەبارەی كەسایەتی رێبەری گروپی "ڤاگنەر" بڵاوكردوەتەوە لەژێر  ناوی "یاڤگینی پریگۆژین.. فرۆشیارێكی سۆسیس كە گەیشتە لوتكەی دەزگای جەنگیی پۆتین". لە راپۆرتەكەدا گاردیان باسلەوە دەكات، ساڵی 2014 گروپێك لە گەورە بەرپرسانی روس لە بارەگای وەزارەتی بەرگری لەگەڵ پریگۆژین كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پریگۆژین داوای پارچە زەوییەكی لە وەزارەتی بەرگری كرد بۆ ئەوەی بەكاری بهێنێت بۆ ئەنجامدانی راهێنان بەو خۆبەخشانەی كە پەیوەندی فەرمییان بە سوپای روسیاوە نییە، بۆ ئەوەی بتوانێت لە شەڕی دژ بە ئۆكراینا پشتیان پێببەسترێت.  زۆر كەس لە وەزارەتی بەرگری مامەڵە‌و هەڵسوكەوتی پریگۆژینیان بەدڵ نەبوو، بەڵام بۆیان دەركەوت ئەمە داواكارییەكی ئاسایی نییە، چونكە پێی وتن" فەرمانەكان لە پاپاوە هاتووە"، پاپا نازناوی ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیایە، ئەم قسەیەی بۆ ئەوە كرد، بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری بزانن كە ئەو چەندێك لە سەرۆك پۆتینەوە نزیكە.  وەكو خۆی دەڵێ، بۆ ئامادەكردنی ئەم راپۆرتە، رۆژنامەی گاردیان قسەی لەگەڵ زۆر كەس كردووە كە لەنزیكەوە پریگۆژینیان ناسیوە، زۆرێكیان داوایان كردووە ناویان بڵاونەكرێتەوە، چونكە رێگەپێدراو نین قسە بكەن.  پیاوێكی خاوەن كار كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە پریگۆژینی ناسیوە، قسەی بۆ رۆژنامەكە كردووەو وتویەتی:" ئەو پیاوێكی چالاك‌و خاوەن بەهرەیە، هەر شتێك بیەوێت تا بەدەستی نەهێنێت ناكشێتەوە".  هەندێك لەوانەی كە دەیناسن باسیان لەوە كردووە كە نە پارەو نەهێز هۆكاری پاڵنەری پریگۆژین نەبوون، هەرچەندە ئەو لەم كاروانەدا هەردوو شتەكەشی بەدەستهێناوە، پێیانوایە ئەو حەزی لە بەرەنگاربوونەوە هەیە‌و باوەڕی وایە كە بە نوێنەرایەتی هەر كەسێكی ئاسایی، شەڕی دەستەبژێری گەندەڵی روسیا دەكات‌و ئارەزووی راماڵینی ركابەرەكانی دەكات.  رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا پریگۆژین دوژمنی زۆری لەناو روسیا بۆ پەیدا بووە، هەر لە هاوبەشە كۆنەكانی لەبواری بازرگانی كە هەست بەوە دەكەن خەڵەتێندراون بۆ ژەنەراڵەكانی سوپا كە ئەو وەكو بیرۆكراتی لەناو ئۆفێسەكانیان ناویان دەهێنێت تا دەگاتە گەورە بەرپرسانی ئەمنیی كە ترسیان هەیە دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت لە روسیا.  پریگۆژین منداڵ بووە كە باوكی مردووە، وەكو خۆی باسی دەكات دایكی لە نەخۆشخانە كاریكردووە، نێردراوە بۆ ئەكادیمیای وەرزشی، بەڵام حەزی لێی نەبووە‌و دوای تەوابوونی لە خوێندنگە چوەتە ناو گروپێك تاوانباری بچوكەوە، ئەمە بەگوێرەی ئەو بەڵگەنامانەی دادگای ساڵی 1981 كە سایتی "میدۆزا" بڵاویكردونەتەوە.  دادگا بەو ئەنجامە  گەیشتووە كە پریگۆژین لەگەڵ ئەو گروپەدا لە سان پترسبۆرگ بەشداری لەچەندین كاری دزیكردندا كردووە، لەسەر ئەم بنەمایە 13 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپاندووە‌و لە ساڵی 1990دا ئازادكراوە.  لەدوای دەرچوونی لە زیندان، دەستیكردووە بە فرۆشتنی سۆسیس، بەڵام بەردەوام چاوی لە ئامانجی گەورەتر بووە‌و دەیزانی چۆن كەسانی ناسراو بەلای خۆیدا كێش بكات. یەكێك لەو پیاوە خاوەن كارانەی كە لە نەوەدەكاندا ناسیویەتی دەڵێ" بەردەوام بەدوای ئەو كەسانەدا دەگەڕا كە لە ئاستێكی باڵادا بوون بۆ ئەوەی خۆی پێیان بناسێنێت، لەمەدا زۆر باشبوو". كاتێكی زۆری نەخایاند،  پریگۆژین بوو بە خاوەنی پشك لە زنجیرەیەك گەورە بازاڕەكانی روسیا، لە ساڵی 1995دا بڕیاریدا لەگەڵ هاوبەشەكانیدا لە بواری بازرگانی، ریستۆرانتێك بكاتەوە، پاش ئەمە دەستیكرد بە بردنەوەی گرێبەستە گەورەكانی حكومەت لەرێگەی كۆمپانیای "كۆنكورد"ەوە كە خۆی لە نەوەدەكانەوە دروستی كردبوو.  هەنگاوی دواتریشی بەدەستهێنانی گرێبەستە گەورەكانی هاوردەكردن بوو بۆ حكومەت. لە ساڵی 2012دا بڕی زیاتر لە (10 ملیارو 500 ملیۆن) رۆبڵ واتە زیاتر لە (200 ملیۆن) دۆلاری پارەی گرێبەستی دابینكردنی خواردنی بۆ خوێندنگەكانی مۆسكۆ بردەوە.

شیكاری: درەو وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ چوار مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی نیسانی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (38 ترلیۆن و 188 ملیار) دینار بووە، کە (95.8%)ی داهاتی نەوت و(3.8%)ی داهاتی نانەوتی بووە. نزیکەی (2 ترلیۆن و 34 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووە، بە پوختی زیاتر لە (36 ترلیۆن و 153 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە، واتە بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 38 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (301 ملیار) دینار بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (14.4%) و زیاتر لە (5 ترلیۆن 268 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. هاوکات بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 عێراق زیاتر لە (393 ملیۆن و 48 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی نزیک لە (3 ملیۆن و 276 هەزار) بەرمیل. هەر بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (76.2) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار بووەو، بڕی (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.4%)ی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارتی دارایی. تەوەری یەکەم؛ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا   وەک لە (خشتەی ژمارە (1))دا رونکراوەتەوە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، تا مانگی نیسانی ئەمساڵ بە بەهای (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە لە (17ی حوزەیرانی 2023) بڵاوی کردووەتەوە، ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.4%). بە جۆرێک؛ 1.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە کانونی دووەمی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)دا بە بەهای (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.6%). 2.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە شوباتی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە شوباتی (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 921 ملیار و 993 ملیۆن و 308 هەزار) دینار بە ڕێژەی (94.2%). 3.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئازاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئازاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 44 ملیار و 906 ملیۆن و 47 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92%). 4.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە نیسانی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی نیسانی (2023)دا بە بەهای (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 354 ملیار و 118 ملیۆن و 317 هەزار) دینار بە ڕێژەی (82.8%).   تەوەری دووەم؛ داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (17ی حوزەیرانی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی نیسانی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ نیسانی ساڵی (2023) لە (17ی حوزەیرانی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (38 ترلیۆن و 188 ملیار و 53 ملیۆن و 541 هەزار و 719) دینار، بەجۆرێک بڕی (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار و 565) دیناری بەڕێژەی (95.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (ترلیۆنێک و 581 ملیار و 489 ملیۆن و 414 هەزار و 154) دینار، بەڕێژەی (4.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (2 ترلیۆن و 34 ملیار و 83 ملیۆن و 735 هەزار) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیة) کورتی هێناوە و بە پوختی (36 ترلیۆن و 153 ملیار و 969 ملیۆن و 806 هەزار و 678) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەشو بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 38 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (301 ملیار) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ و چواری ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (30 ترلیۆن و 885 ملیار و 581 ملیۆن و 871 هەزار و 236) دینار، بەجۆرێک بڕی (27 ترلیۆن و 264 ملیار و 402 ملیۆن و 938 هەزار و 331) دیناری بەڕێژەی (88.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 621 ملیار و 178 ملیۆن و 932 هەزار و 905) دیناری بەڕێژەی (11.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 621 ملیار و 178 ملیۆن و 932 هەزار و 905) دیناری بەڕێژەی (11.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (368 ملیار و 466 ملیۆن و 820 هەزار و 968) دیناری بە ڕێژەی (10.2%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (434 ملیار و 199 ملیۆن و 241 هەزار و 749) دیناری بە ڕێژەی (12%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (835 ملیار و 834 ملیۆن و 979 هەزار و 505) دیناری بە ڕێژەی (23.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 567 ملیار و 655 ملیۆن و 417 هەزار و 584) دیناری بە ڕێژەی (43.3%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (415 ملیار و 22 ملیۆن و 473 هەزار و 99) دیناری بۆ بە ڕێژەی (11.5%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).   چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (30 ترلیۆن و 885 ملیار و 581 ملیۆن و 871 هەزار و 237) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (36 ترلیۆن و 153 ملیار و 969 ملیۆن و 806 هەزار و 678) دینار. واتە بڕی (5 ترلیۆن و 268 ملیار و 387 ملیۆن و 935 هەزار و 441) دیناری بەڕێژەی (14.4%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)).   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 67 ملیار و 776 ملیۆن و 675 هەزار و 492) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (176 ملیار و 141 ملیۆن و 739 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (161 ملیۆن و 366 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (16 ملیار و 534 ملیۆن و 900 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 875 ملیار و 100 ملیۆن و 36 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (2 ترلیۆن و 63 ملیار و 281 ملیۆن و 925 هەزار و 747) دیناری بە ڕێژەی (72%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (811 ملیار و 181 ملیۆن و 110 هەزار و 150) دیناری بە ڕێژەی (28%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)).   تەوەری سێیەم؛ داهاتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕی (393 ملیۆن و 48 هەزار و 679) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 275 هەزار و 976) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.17) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (29 ملیار و 932 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 353) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بڕی (101 ملیۆن و 245 هەزار و 95) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 265 هەزار و 971) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.695) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.8) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 663 ملیۆن و 788 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 450) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2023 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2023) بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 294 هەزار و 843) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.556) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.59) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.03) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 62 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەتێکڕا بەرامبەر (هەزار 341) دینار بووە _لە هەفتەی یەکەمدا بەهای دۆلارێک (هەزار و 450) دینار بووە بەڵام دوای ئەوە دەبەزێندراوە بۆ (هەزار و 310)دینار_، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن و 913 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 255 هەزار و 259) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.385) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (78.43) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (4) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 506 ملیۆن و 401) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (98 ملیۆن و 634 هەزار و 947) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 287 هەزار و 832) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.174) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (84.64) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (8.46) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 699 ملیۆن و 272) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار. سەرچاوەکان؛ یەکەم؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة دووەم؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی 2023، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 سێیەم؛ بەهای فرۆشتنی دۆلار لە بانکی ناوەندی عێراق (1/1/2023 – 30/4/2023) -    البنک المرکزي العراقي، نتائج نافذة بيع العملة الأجنبية، مزادات سابقة؛ https://cbi.iq/currency_auction/all چوارەم؛ تایبەت بە تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بڕوانە؛ https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr    

درەو: لەناو سەنتەری شاری چەمچەماڵ بە 10 فیشەك خواناس وریا گلی كوژرا، بكوژ ناسراوەو بانگەشەكاری رەوتێكی ئیسلامیە، بەڵام تا ئێستا دەستگیر نەكراوە، كەسە نزیكەكانی دەڵێن: خواناس لەسەر فیكر و بیرورا كوژراوەو پەیوەندی بە كێشەی كۆمەڵایەتی و شەڕ و كێشەی هاوڕێیەتیەوە نیە، ئەو پێشتر لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا دەڵێت"هیچ تاوانێك بایی ئەوە نیە تۆ رووح لە مرۆڤێك بسەنیتەوەو بیكوژیت"، خواناس لەیەك كاتدا شانۆكارو وێنەكێشەو یاریزانی كۆنگفۆ بووە، خۆیشی دەڵێت من "پاشای شەقام"م. چۆن كوژرا؟ كاتژمێر 5:50 خولەكی دوێنێ، لەناو سەنتەری شاری چەمچەماڵ ماتوڕسوارێك بە 10 فیشەك كۆتایی بە ژیانی خواناس وریا گلی هێنا، ئەو دوو رۆژبوو لە ئیمارات گەڕابووە، بە وتەی باوكی "لەوێ كرێكاری دەكردو لە یەكێك لە گەراجەكانی ئۆتۆمبێل كاریكردووە". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی گفتوگۆی كردووە، خواناس لە خانەوادەیەكی دیارو بێ كێشەی چەمچەماڵ و هۆزی گلین، باوكی خواناس (وریا گلی) یەكێكە لە رۆماننوسە دیارەكان و خاوەنی دەیان رۆمانە (ئەم برینە ساڕێژ نابێت، مادر بزرگ، پاسەكەی نەنكم، ئەو مامم بوو، جێسیكا.. كچی شیرینم...). خواناس گەنجێكی خوێندەوارو خاوەن فیكرو بیروڕای تایبەتی خۆی بوو، لە كوڕو سمینارو دانیشتنەكاندا قسەو رەخنەی تایبەتی خۆی هەبوو، تەنانەت لە مەراسیمی بڵاوكردنەوەی كتێبی (جێسیكا.. كچی شیرینم) لە 28/3/2023 بەڕێوەچووە، خواناس یەكێك لەوانەبووە قسەی كردووەو گفتوگۆی كردووە، خۆی دەڵێت: هەڵدەستێت و قسەی خۆی دەكات و لە ئاكاوتنی تایبەتی خۆی نوسیویەتی: ئێوارەی ئەمڕۆ بەشداریمان كرد لە ناساندنی كتێبی نوسەر مامۆستا Wrya Glee باوكی ئازیزم بەناوی: "جێسیكا-كچی شیرەكە" (ڕۆمان)، هاوكات هەندێك تێڕوانینی خۆمان ئاڕاستەی بەڕێزیان كرد. پاشای شەقام خواناس وریا گلی لەدایكبووی ساڵی 2001ی چەمچەماڵە، خێزاندارەو خاوەنی منداڵێكە بەناوی رامین تەمەن 3 ساڵە، ئەو گەنجێكی شیكپۆش و بەڕەونەق بوو، هونەرمەندو شێوەكاربوو، لە ئاكاونتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی (ئەكتەر، شێوەكار، پاڵەوانی كۆنگفو شاوڵین و یاریزانی هونەری جەنگی تێكەڵ) نازناویشم (پــــــاشای شەقــام)ە. خواناس وەكو ئەكتەرو شانۆكارو دەرهێنەر كاریكردووە لە رۆژی 8ی مارسی 2023 نوسیویەتی "پیرۆزمان بێت خەڵاتی یەكەم باشترین ئەكتەرو خەڵاتی یەكەم باشترین دەق بۆ نمایشی شانۆی (پاڵیۆراو) كە وەكو دەرهێنەرو ئامادەكارو رێكخەری دەق تییایدا بەشداربووم"، خواناس وەك وێنەكێش چەند وێنەیەكی داناوەو وەك كاری وێنەی خۆی لە ئاكاوتنی خۆی، لە هەمانكاتدا سەرقاڵی هونەری كۆنگفۆ بووەو چەندین وێنەی خۆی لەكاتی وەرزشكردندا بڵاوكردووەتەوە. خواناس لە كاتی كوشتنی ماریا سام لە 10ی ئازاری 2022 لە هەولێر، نوسیویەتی: هیچ تاوانێك بایی ئەوە نیە تۆ رووح لە مرۆڤێك بسەنیتەوە، بیكوژیت. ناكرێت هیچ كەسێك بكوژرێت لەسەر سەرپۆشلادان و جگەرەكێشان و ئایین گۆڕین، شانازی بەوەوە دەكەم بۆ یەك دەقەش چاوم نە نوقاندووە لە ناهەقی. خواناس بۆ كوژرا؟ لەسەرەتاداو لە چەند كاتژمێری دوای كوشتنی خواناس وریا گلی، رەمەك رەمەزان قایمقامی چەمچەماڵ بە میدیاكانی وت" تاوانبارەكە ناسراوە، هەموو لایەك دڵنیا دەكەینەوە كە بە زووترین كات دەستگیردەكرێت، بكوژ هاوڕێی خواناس بووەو پێشتر كێشەیان هەبووە". بەڵام وریا گلی باوكی رەتیدەكاتەوە خواناس كێشەی لەگەڵ كەس هەبووبێ و دەڵێت" كوشتنی خواناس هیچ پەیوەندی بە شەڕو دەمەقاڵیەوە نیە چونكە ئەو مانگێكە لێرە نیەو دوو رۆژە لە ئیمارات گەڕاوەتەوە". لە ئێستادا باس لە دوو بۆچوون دەكرێت یەكەمیان دەڵێن: بكوژ كێشەی لەگەڵ خواناس هەبووەو بۆیە پەنای بردووە بۆ كوشتنی، بەڵام بۆچوونی دووەم كە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی خواناس دەڵێن: رووداوەكە زۆر روونە، هیچ پەیوەندی بە قسەو فیكر و بیروڕای تایبەتی خواناسەوە هەبووە، كە بانگەشەی تاكەكەسی و ئازادی بیرورای كردووە، ئەو لەسەر فیكری خۆی تیرۆركراوە. خواناس لە هۆزی گلیە، هۆزەكەی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لەسەر فیكر تیرۆر كراوە، پەیجی فەرمی هۆزی گلی نوسیویه‌تی "  خواناس وریا نازم گلی گەنجێكی شانۆكارو چالاكی عەشیرەتی گلی و چەمچەماڵەو ماتۆڕسوارێك بە دەستڕێژی گولـلە لە ناوبازاڕی چەمچەماڵ تیرۆری كرد، هۆكاری تیرۆر كردنەكەی نە كێشەی كۆمەڵایەتییەو نە لەسەر قەرزو پارەیە، بەڵكو لەسەر فیكر ئەم گەنجە تیرۆر كرا". (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی كرد، هەموویان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە خواناس خاوەنی شێوازێك لە بیروبۆچون و رای شەخسی خۆی بووەو لەسەر فیكرو بیڕای جیاوازی خۆی تیرۆركراوە. بەپێی وتەی كەسە نزیكەكانی (خواناس)، بكوژ ناوی (هێرش كەریم)ەو پێشمەرگەیە لە هێزەكانی (70)ی یەكێتیی، بەڵام بكوژ لە ئێستادا لە ژێر كاریگەری رەوتێكی ئیسلامیدایەو لە ئاكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك  (Hersh karim) لەدوای كوشتنی (خواناس)ه‌وه‌ نوسیویەتی:" نا رێگە نادەم جنێو بە رسول الله صلی الله علیه وسلم بدرێت نا رێگە نادەم... هەر كەسێك دومنی پێغەمبەر (ص) بێت دوژمنمانە هەتا قیامەت". لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (تیك تۆك)یش بەناوی هێرش شوانی (Hersh Shwani) ئاكاونتی هەیەو تەواوی ئەو بابەتانەی بڵاویكردووەته‌وە وتارو لێدوانەكانی (مەلا هەڵۆ حەمەڕەشید) بانخوازی ئیسلامیە. تائێستا دەزگا حكومی و ئەمنییەكان بەرەسمی راگەیاندراویان لەسەر كوشتنی خواناس بڵاو نەكردووەتەوە، بەڵام خانەوادەكەی دەڵێن" بۆمان روون نەبووەتەوە هۆكاری سەرەكی كوشتنی خواناس چیە، بەڵام ئەوەی تا ئێستا دیارە لەسەر بابەتی ئایینی و جیاوازی بیروڕا كوژراوە".    

شیکاری: درەو لە (18ی کانونی یەکەمی 2023) بۆ چوارەم جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە (15) پارێزگای عێراق بە کەرکوکیشەوە بەڕێوەدەچێت. بەڵام لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هاتووە، ئێستاش نزیک دەبینەوە لە (5) ساڵ بەسەر وادەی بەسەرچوونی یاسایی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانە، بەڵام هیچ لایەنێکی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێم ناکەن! سەرەتا بەپێی دەقە دەستوورییەكان، سیستەمی دەوڵەتی عێراق لە ڕووی سیاسی و كارگێڕییەوە سیستەمێكی لامەركەزیە، هەر لەو پێناوەشدا دەرچواندنی یاسا و ڕێنماییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران دەبێت خزمەت بەو بنەما دەستوورییە بکەن کە لامەركەزییەتە، یەکێک لەو یاسا گرنگانەش یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکان و پاشان هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانە کە دەستەبەری لامەرکەزی بۆ ئەو پارێزگایانە دەکات کە لە چوارچێوەی هەرێمێکدا ڕێکنەخراون. بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو پسپۆری و دەسەڵاتە فراوانانەی كە دەستوری كۆماری عێراق بە پارێزگاكانی داوە، هەروەها بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەو یاسایانەی تایبەتن بە گۆڕینی باری دەوڵەت لە دەوڵەتێكی سادەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدراڵی، لە نێویاندا یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکانە. ئه‌نجومه‌نی‌ پارێزگاكان‌، ئه‌نجومه‌نێكی‌ هه‌ڵبژێردراوه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكەوە‌، له‌ڕووی‌ كارگێڕی‌‌ و دارایی ‌‌و یاساییه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌سه‌رۆكایه‌تی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ وه‌زیران ‌و له‌ڕووی‌ چاودێرییه‌وه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر چاودێریی‌ په‌رله‌مانه‌وه‌. ده‌سه‌ڵاتی‌ ئه‌نجومه‌ن چاودێریكردنه‌ له‌سنوری‌ كارگێڕی‌ پارێزگاكه‌دا‌و مافی‌ ئه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ بڕیار‌و پێڕه‌و و رێنماییه‌كان بۆ رێكخستنی‌ كاروباری‌ كارگێڕی‌ ‌و دارایی‌ له‌سنوری‌ پارێزگاكه‌دا ده‌ربچوێنێ‌، تا بتوانرێت سه‌رپه‌رشتی‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ كاروباری‌ پارێزگا به‌پێی‌ پره‌نسیپی‌ لامەرکەزی‌ كارگێڕی‌ بكات. رێخۆشکردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق "محەمەد شیاع سودانی" لەگەڵ وەرگرتنی متمانەی لە ئەنجومەنی نوێنەران، وەک سەرۆک وەزیرانی عێراق، لە رۆژی 27/10/2022 لە چوارچێوەی تەوەری یاسایی بەرنامەی کاری حکومەتەکەی ئاماژەی بە چەند خاڵێک دابوو، لەوانەش؛ "هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە ماوەی شەش مانگدا..." هاوکات لە کۆتا خاڵی ئەم تەوەرەدا هاتووە؛ "ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بەهەمان کات و رێوشوێنەکانی هەڵبژاردنی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق بەپێی یاسای بەرکار کە ساڵێک تێپەڕ نەکات بەسەر بەرواری پێکهێنانی حکومەت". بەدوایدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018ی لە (26/3/2023) پەسەند کرد. لە (مادەی (5) بڕگەی یەکەم خاڵی/ ا )دا هاتووە "بە هەماهەنگی لەگەڵ کۆمسیۆن لەسەر ئەنجومەنی وەزیران پێویستە کاتێک دیاری بکات بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (20/12/2023) تێنەپەڕێت". کاتێکیش حکومەتی عێراق لە (17/3/2023) ڕایگەیاند کە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023 – 2024 - 2025)ی ڕەوانەی پەرلەمانی عێراق کردووە، لە پرۆژە یاساکەدا حکومەتی عێراق لە چوارچێوەی خەرجی حاکیمەدا جێگەی خەرجی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کردبوویەوە. لە (5/5/2023) وتەبێژی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژارنەکانی عێراق ڕیگەیاند؛ "ڕێوشوێنی هونەری پێویستیان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەستپێکردووە". کاتێکیش لە (12/6/2023) پرۆژە یاسای بودجەی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران پەسەندکراو ڕەوانەی سەرۆکایەتی کۆمارکرا، سەرۆک کۆماریش لە (20/6/2023) موسادەقەی لەسەر پرۆژەکە کرد. وەک چۆن لە پرۆژەکەی ئەنجومەنی وەزیراندا هاتبوو بڕی (43 ملیار و 769 ملیۆن و 149 هەزار) دینار بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق تەرخانکراوە. هاوکات هەر لە هەمان رۆژی (20/6/2023)دا نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئەنجومەنی وەزیران ڕۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەک وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان دیاریکردوە". ئاماژەی بەوەش کردووە، بڕیارەکە وەک پابەندبونە بەو بەرنامە وەزارییەی کە حکومەت پەسەندی کردوە و لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ڕابردوش لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندکراوە.  ئەمە لەکاتێکدا عێراق لەدوای ساڵی (2003)ەوە هەنگاو بەرەو چوارەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەنێت، کە؛ یەکەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 30ی کانونی دووەمی 2005 بەڕێوەچووە. دووەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 31ی کانونی دووەمی 2009 بەڕێوەچووە. سێیەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 20ی نیسانی 2013 بەڕێوەچووە. چوارەم: بڕیارە لە (18ی کانونی یەکەمی 2023) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە (15) پارێزگای عێراق بە کەرکوکیشەوە بەڕێوەبچێت. بەڵام لە هەرێمی کوردستان تەنها دوو خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوەچووەو دیارنیە خولی سێیەم چۆن و کەی بەڕێوەدەچێت، ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسا لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هاتووە، بەپێی یاسا دوای كۆتایی هاتنی ماوەی یاسایی، ئەنجومەنەكان دەتوانن (90) ڕۆژی تر لەسەر كارەكانیان بەردەوام بن، ئەو ماوەیەش لە (24ی 9ی 2018) کۆتاییهات. واتە لە ئێستادا نزیک دەبینەوە لە (5) ساڵ بەسەر وادەی بەسەرچوونی یاسایی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانە وهیچ لایەنێکی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ناکەن و هیچ هەوڵێکیش نیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن. ژمارەی کورسی و پارێزگاکان و سیستمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی کورسی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان. هیچ پارێزگایەک نابێت کورسییەکانی لە (12) کورسی کەمتربێت و هەر پارێزگایەک ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر کوردسییەک زیاتر بوو لە (200 هەزار) کەس ئەوا کورسییەکانی بۆ زیاد دەکرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019)، کۆی ژمارەی ئەندامانیش (275) ئەندامە، وەک پابەندبوون بە دەستوری هەمیشەیی عێراق ڕێژەی (25%)ی کورسییەکان بۆ کۆتای ئافرەتان دەستەبەرکراوە، سەرەڕای دیاریکردنی کورسی کۆتای پێکهاتەکان بۆ هەر ئەنجومەنی پارێزگایەک، بەم شێوەیەکی لای خوارەوە؛ خشتەی (1) هەر وەک لە مادەی (12)ی یاساکەدا هاتووە هەموو پارێزگایەک یەک بازنەی هەڵبژاردن دەبێت. بۆ داباشکردنی کورسیش بەسەر براوەکانی هەڵبژاردن پشت بە سیستمی (سانتلیگۆی هەموارکراو) دەبەسترێت، وەک لە مادەی (7)ی بڕگەی یەکەمدا هاتووە؛ دەنگی ڕاستەقینەی هەر لیستێک لە بازنەیەکی هەڵبژاردن ڕێکدەخرێن دابەشی ژمارەکانی (1.7، 3، 5، 7، 9... هتد) دەکرێن تا دەگات بە دواین ژمارەی کورسی تەرخان کراوی هەر پارێزگایەکەک. لێرەدا بە خشتەیەکی گریمانەیی ئەوە ڕوندەکەینەوە کە ئەگەر (7) لیستی سیاسی لە پارێزگای کەرکوک لە سەر (16) کورسی ئەنجومەنی پارێزگاکە رکاربەری بکەن و دەنگەکانیان بەشێوەیەکی گریمانەیی بەو شێوەیە بێت کە لە خشتەکەدا هاتووە، ئەوا؛ لیستی یەکەم؛ (6) کورسی دەباتەوە. لیستی دووەم؛ (3) کورسی دەباتەوە. لیستی سێیەم؛ (4) کورسی دەباتەوە. لیستی چوارەم؛ (1) کورسی دەباتەوە. لیستی پێنجەم؛ (2) کورسی دەباتەوە. لیستی شەشەم و حەوتەم؛ هیچ کورسییەک بەدەست ناهێنن. خشتەی (2)

راپۆرت: درەو ئەمڕۆ ساڵڕۆژی پێشمه‌رگه‌ی كۆمەڵەیە، لەم یادەدا ناكۆكییەكی نوێ لەناو (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران)دا تەقییەوە، یەكگرتنەوەی دوو كۆمەڵەكە تەنیا (7) مانگ بڕی كرد، دوو رێبەرەكە (موهتەدی)‌و (ئێلخانیزادە) كێشەیان نەماوە، بەڵام رەوتێكی نوێ لەناو كۆمەڵە سەریهەڵداوە‌و رێبەرایەتی هەردووكیان رەتدەكاتەوە. دوێنێ شەو ئەم ناكۆكییە نوێیە تەقییەوە، ناكۆكییەك كە هاوكات لەگەڵ هاتنی وەفدی كۆماری ئیسلامی بۆ هەرێم كوردستان دروستبووە‌و باسی "جووت ئامۆزا"و "خەتی كوردایەتی"‌و "پرسی چەك دانان"ی تێدا دەكرێت. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. جووت ئامۆزاو رەوتی سێیەم لە كۆمەڵەدا یەكگرتنەوەی هەردوو حزبی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان)‌و (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران)  تەنیا (7) مانگی خایاند، سەرلەنوێ كێشەی سەریهەڵدایەوە، بەڵام سروشتی كێشەكانی ئەمجارە جیاوازە لەوانەی پێشتر. (عەبدوڵای موهتەدی)‌و (عومەر ئێلخانیزادە) دوای 15 ساڵ ناكۆكی، پایزی ساڵی رابردوو یەكیانگرتەوە، بەڵام یەكگرتنەوەكە شۆڕ نەكرایەوە، ئێستا لە هەردوولاوە رەوتێكی نوێ سەریهەڵداوە كە دەیەوێت بەمزوانە بە فەرمی بوونی خۆی رابگەیەنێت، رەوتێك كە وەكو ئەوەی باسدەكرێت، زۆرینەی پێشمەرگەكانی هەردوو رێبەرەكەی كۆمەڵە لەخۆی دەگرێت‌و دژی چەك دانانە‌و لەبارەی ئایندەی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە لە فیدراڵیەت زیاتر دەڕوات‌و خواستی سەربەخۆیی كوردی هەیە لە حاڵی دروستبوونی هەر گۆڕانكارییەك لە ئێراندا.  ئەم رەوتە وەكو ئەوەی هەندێك لە پێشمەرگەكانی باسی لێ دەكەن، دژی كەمپنشین كردنن، دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ چیاكانی رۆژهەڵاتی كوردستان‌و لەوێ خەباتی چەكداری دەستپێبكەنەوە.  ئەم رەوتە نوێیە لە كەمپە كۆنەكەی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) لە ئۆردوگای (بانە گەورە)ی ناوچەی (زڕگوێز)ی سلێمانی سەریهەڵداوە، ئەمە ئەو كەمپەیە كە عومەر ئێلخانیزادە دوای جیابونەوەی لە عەبدوڵای موهتەدی تێیدا جێگیربوو، ئێلخانیزادە ئێستاش ئەو كەمپە بە ماڵی خۆی دەزانێت، بۆیە بەرلەوەی پێشمەرگەكانی رەوتی سێیەم لەوێدا خۆیان رابگەیەنن، ئەو گەڕایەوە ناو كەمپەكە، ئەم جموجوڵە كێشەیەكی نوێی لەناو هەناوی كۆمەڵەدا تەقاندەوە.  ئێستا هێزەكانی ئاسایشی سلێمانی لە ناوچەكە جێگیربوون، بۆ ئەوەی رێگری لە دروستبوونی پێكدادان بكەن، بەرپرسانی حكومەتی هەرێمیش لە ناكۆكییەكە ئاگاداركراون. پێشمەرگەكانی رەوتی سێیەم پێیانوایە ئێلخانیزادە لەگەڵ موهتەدیدا كە "بە جووت ئامۆزا" ناویان دەبەن، دەستیان بە یەكدا كردووە بۆ لێدانی ئەوان، موهتەدی لە دەرەوەی وڵات‌و ئێلخانیزادە بە نوێنەرایەتی ئەویش جوڵە دەكات.  هەندێك لەو پێشمەرگانەی كە رەوتی سێیەمییان لە ناو كۆمەڵەدا دروستكردووە‌و (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون دەڵێن" عومەر ئێلخانیزادە دوێنێ شەو ویستویەتی كودەتا بكات‌و هێزێكی زۆری كۆمەڵەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە، بەڵام كودەتاكەی سەركەوتوو نەبووە". ئەم رەوتە نوێیە وەكو خۆیان باسی دەكەن، دژی هەردوو رێبەرەكەی كۆمەڵەن واتا عەبدوڵای موهتەدی سكرتێری كۆمەڵە‌و عومەر ئێلخانیزادەی جێگری سكرتێر، پێیانوایە ئەم دوو رێبەری كۆمەڵە "سیاسەتی دژە كوردستانی"یان گرتوەتە بەر، موهتەدی‌و ئێلخانیزادە تۆمەتبار دەكەن بەوەی لەگەڵ راستڕەوترین باڵی سیاسی ئۆپۆزسیۆنی ئێراندا هاوپەیمانێتییان پێكهێناوە، بۆ ئەمەش كوڕەكەی محەمەد رەزا شای پەهلەوی بە نمونە دەهێننەوە، لەپاڵ ئەمەدا رەخنەیان هەیە لەوەی كۆمەڵە لەلایەن موهتەدی‌و ئێلخانیزادەوە بە بنەماڵەیی كراوە‌و سكرتێرو جێگری سكرتێر كەسوكاری خۆیان لە جومگە سەرەكییەكانی كۆمەڵەدا داناوە.  پێشمەرگە ناڕازییەكان پێیان خۆش نییە وەكو رەوتی سێیەم ناوببرێن، ئەوان دەڵێن حزبی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) هەڵنەوەشاوەتەوە‌و لەژێر ئەو ناوەدا بەردەوام دەبن‌و كۆنگرە دەبەستن، ئەگەر ئێلخانیزادە بیەوێت دەتوانێت بەشداری كۆنگرەكە بكات، ئەگەر بەمەش قایل نییە، با لەگەڵ موهتەدی بمێنێتەوە‌و واز لە كۆمەڵەی زەحمەتكێشان بهێنێت. چی روودەدات ؟ كۆتاییەكانی ساڵی 2007، عومەر ئێلخانیزادە لە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران جیابووەوە كە (عەبدوڵای موهتەدی) رێبەرایەتی دەكات، موهتەدی‌و ئێلخانیزادە ئامۆزای یەكترن، پەیوەندی خزمەیەتییان رێگر نەبوو لەوەی جیابونەوە لەناو كۆمەڵەدا روونەدات، بەڵام ئێستا كە یەكیانگرتوەتەوە، تۆمەتبار دەكرێن بەوەی بە خزمایەتی هەردووكیان هەموو جومگەكانی كۆمەڵەیان كۆنترۆڵكردووە.  بەر لە جیابونەوە، عومەر ئێلخانیزادەو هاوڕێكانی لەناو كۆمەڵەدا رەوتێكیان دروستكرد بەناوی "رەوتی چاكسازی‌و ریفۆرم"، رەخنەیان هەبوو لەوەی عەبدوڵای موهتەدی دەستبەرداری پۆستی سكرتێری حزب نابێت‌و دەیەوێت هەتا هەتایە لە پۆستەكەی بمێنێتەوە، ئەم رەوتە دوای هەندێك دانوستان لەگەڵ عەبدوڵای موهتەدی، نەگەیشتە هیچ ئەنجامێك، دواجار بڕیاریدا جیاببێتەوە.  لەدوای جیابونەوە، عومەر ئێلخانیزادە‌و هاوڕێكانی نەیانتوانی ناوی كۆمەڵە (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) بۆ خۆیان ببەن، ناچاربوون حزبێكی نوێی بەناوی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) رابگەیەنن، ناوی حزبەكەیان بە بەراورد بە ناوە رەسەنەكەی كۆمەڵە دوو گۆڕانكاری تێدا بوو، وشەی "شۆڕشگێڕ"‌و وشەی "ئێران"ی تێدا لابرا، ئەمە ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی ئەم حزبە نوێیەو رێبەرەكانی باوەڕیان بە مانەوەی لەچوارچێوەی ئێراندا نییە‌و بۆ داهاتووی رۆژهەڵاتی كوردستان باوەڕیان بە سەربەخۆیی هەیە، ئێستا ئێلخانیزادە لەلایەن هاوڕێ كۆنەكانییەوە بەوەی تۆمەتبار دەكرێت لە خەتی كوردایەتی لایداوە.  ئەم حزبە لە كۆتاییەكانی 2007ەوە بەم ناوەوە بەردەوام بوو لە كاركردن تاوەكو رۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2022، بەڵام بەر لە یەكگرتنەوە لەگەڵ موهتەدی، بەمدواییانە لە هەناوی ئەویشدا هەندێك كێشەو گرفتی نوێ سەریهەڵدا، دیسان كێشمەكێش لەسەر رێبەرایەتی حزب‌و پرسی دیموكراتی هاتە ئاراوە، دوان لەوانەی رێبەرایەتی رەوتی رەخنەیان لەناو كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستاندا دەكرد‌و ئێستاش بەردەوامن، بریتین لە هەریەكە لە خاتوو (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی)، ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی رەوتێكی نوێ بوو لەناو كۆمەڵەكەی ئێلخانیزادەدا.  رەوتەكەی خاتوو (فەریبا)‌و (رەزا كەعبی) هێشتا پەیجی فەرمی (كۆمەڵە)یان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بە دەستەوەیە، ئەم رەوتە ئەمڕۆ لە پەیجی كۆمەڵەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا بەبێ ناوهێنان، هەریەكە لە (موهتەدی)‌و (ئێلخانیزادە) تۆمەتبار دەكەن بەوەی "لەپێناو مەبەستە سیاسییە تەسكەكانی خۆیاندا یەكگرتنەوەیان كردووە"‌و دەڵێن:" لە دوای تێپەڕبوونی چەند مانگ لە ڕاگەیەندنی دەسپێكی فەرمیی پرۆسەی یەكگرتنەوە بۆ یەكخستنی ڕیزەكانی هەردوولاو ئامادەكاری بۆ گرتنی كۆنگرەی هاوبەشی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان‌و كۆمەڵەی شۆڕشگێری زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران، دەبێ ڕابگەیەنین كە بە هۆی بەڕێوەنەچوونی رێككەوتنەكان‌و لادان لە ئامانجەكانی یەكگرتنەوەو ناكۆكیی سیاسی، ئەم پرۆسەیە بە سەرەنجام نەگەیشت". ئەم رەوتە لەم بەیاننامەكەیدا، هاتنەدەرەوەی خۆی لە رێككەوتنەكەی موهتەدی‌و ئێلخانیزادە راگەیاندووە‌و جەخت لەسەر بەردەوامبوونی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) دەكات.  سەرباری ئەوەی هەندێك لەوانەی لە كۆمەڵەوە نزیكن باسلەوە دەكەن، رەوتی پێشمەرگە ناڕازییەكان جیاوازن لەگەڵ رەوتەكەی خاتوو (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی)، بەڵام وادەردەكەوێت ناكۆكییەكانی دوێنێ شەو لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت ئێلخانیزادە مەترسی هەیە رەوتە نوێیەكان لەژێر ناوی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان دەستبەكار ببنەوە، كۆمەڵەیەك كە ئێلخانیزادە هەڵیوەشاندوەتەوە‌و لەگەڵ كۆمەڵەكەی موهتەدیدا یەكیخستووە.  ناڕەزایەتی لەناو حزبی ناڕازیدا ! ئێلخانیزادە كە لە عەبدوڵای موهتەدی جیابووەوە، لە حزبە تازەكەیدا پەیڕەوەكەی بەو جۆرە دانا بوو سكرتێری حزب تەنیا بۆ دوو خول لە پۆستەكەیدا بمێنێتەوە، كۆنگرەش دوو ساڵ جارێك بەڕێوەبچێت، واتا بە تێكڕا هەر كەسێك تەنیا (4) ساڵ بتوانێت رێبەرایەتی كۆمەڵە نوێیەكە بكات، ئەمە بۆ نیشاندانی ئەوەی كە كۆمەڵە نوێیەكە جیاوازە لە كۆمەڵەكەی عەبدوڵای موهتەدی‌و تێیدا ئاڵوگۆڕی دەسەڵات دەكرێت.  بەڵام وا دەرنەچوو، عومەر ئێلخانیزادە كە لە كۆتاییەكانی 2007وە پۆستی سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی وەرگرت، تاوەكو بەر لە یەكگرتنەوە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوو، هەر لە پۆستەكەیدا مایەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوو بەپێی پەیڕەو دەبوو ئەوپەڕی تاوەكو ساڵی 2011 سكرتێر بێت‌و ئیتر بۆ هەتا هەتایە دەستبەرداری ئەو پۆستە ببێت.  بەر لەوەی ناڕەزایەتییەكانی ناو كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان بتەقێتەوە، بەتایبەتیش ئەو رەوتەی كە (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی) رێبەرایەتیی دەكەن، عومەر ئێلخانیزادە بڕیاریدا بچێتە گفتوگۆوە بۆ یەكگرتنەوە لەگەڵ كۆمەڵەكەی عەبدوڵای موهتەدی، ئەمە باشترین ستراتیژی بەردەست بوو بۆ ئەو، لەبری ئەوەی بە یەكجاری لە پۆستی سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان لاببرێت، لەچوارچێوەی رێككەوتنی یەكگرتنەوەدا پێگەیەكی نوێ بۆ خۆی زامن بكات.  دوای ساڵ‌و نیوێك گفتوگۆ، هەردوو كۆمەڵەكە یەكگرتنەوەی خۆیان راگەیاند، ئەم یەكگرتنەوەیە تاكە شتێك كە تێیدا یەكلاكرایەوە ئەوە بوو كە عومەر ئێلخانیزادە دەبێت بە جێگری سكرتێری كۆمەڵە‌و عەبدوڵای موهتەدیش هەر لە پۆستی سكرتێری حزبدا دەمێنێتەوە.  بۆ ئەم یەكگرتنەوەیە، ئێلخانیزادە دەستبەرداری ناوی حزبەكەی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) بوو، چووەوە ژێر چەتری (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) بە رێبەرایەتی موهتەدی، كە بەر لە 15 ساڵی بەهۆی رەخنەكانییەوە لە موهتەدی، لێی جیابووەوە.  یەكگرتنەوەی دوو كۆمەڵەكە هاوكات بوو لەگەڵ ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانە سەرتاسەرییەی كە ساڵی رابردوو كۆماری ئیسلامی ئێرانی گرتەوە، ناڕەزایەتییەكە كە لە فەرهەنگی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستاندا ناوی لێنراوە "شۆڕشی ژینا" وەكو ئاماژەیەك بۆ خاتوو (ژینا ئەمینی) ئەو كچە كوردەی كە لەكاتی دەستگیركردنیدا لەلایەن پۆلیسی ئادابەوە لە تاران گیانی لەدەستداو ناڕەزایەتییەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا‌و دواجار ناڕەزایەتییەكە لەلایەن هێزەكانی كۆماری ئیسلامییەوە سەركوتكرا.  واتا یەكگرتنەوەی هەردوو كۆمەڵەكە لە دۆخێكی ئاسایدا نەبوو، لەكاتێكدا روویدا كە لەسەر ئاستی جیهان پێشبینی ئەوە دەكرا شۆڕشی "ژینا" كۆتایی بە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بهێنێت، بەر لە دوو كۆمەڵەكە، هەردوو حزبی دیموكراتی كوردستانیش یەكگرتنەوەیان راگەیاندبوو، ئەوكات كۆمەڵەكان لەژێر فشاری لایەنگرانیاندا بوون بۆ یەكگرتنەوە.  عەبدوڵای موهتەدی‌و عومەری ئێلخانیزادە خۆیان یەكیانگرتەوە، بەڵام لەماوەی 7 مانگی رابردوودا نەیانتوانی ئەم یەكگرتنەوەیە شۆڕبكەنەوە بۆ بنكەی خوارەوەی حزبەكانیان، دەبوو دوای یەكگرتنەوەكە ئامادەكاری بۆ سازدانی كۆنگرەیەكی نوێ بكەن، بەڵام بەبەهانەی ئەوەی ئێران پەرەسەندنی خێرا بەخۆوە دەبینێت، تائێستا كۆنگرەكەیان نەكردووە، ئەمە یەكێك لەو رەخنانەیە كە ئێستا رەوتی سێیەم لە هەریەكە لە موهتەدی‌و ئێلخانیزادەی دەگرن.  وەفدی ئێران لە كوردستانە تەقینەوەی ناكۆكییە نوێیەكەی ناو (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) لەكاتێكدایە، چەند رۆژێكە وەفدێكی كۆماری ئیسلامی هاتوەتە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بزانێت ئایا پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێم پابەندی بە رێككەوتنی "كۆنوسی ئەمنی" نێوان عێراق‌و ئێران سەبارەت بە ئاسایشی سنورەكان.  لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنە ئەمنییەدا، كۆماری ئیسلامی دوو بژاردەی خستوەتە بەردەم پارتی‌و یەكێتیی، كە ئەمانەن:  •    حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو خاكی هەرێمدا چەك بكرێن‌و لە دوو كەمپی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لە سنوری سلێمان‌و هەولێر جێگیربكرێن.  •    یاخود چەك بكرێن‌و بەیەكجاری لە هەرێمی كوردستان بكرێنە دەرەوە.  كورتەیەك لەبارەی كۆمەڵەوە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران ساڵی 1968‌و لەسەردەمی رژێمی شاهەنشاهی ئێراندا لەلایەن ژمارەیەك خوێندكاری كوردەوە بەتایبەتی لە زانكۆكانی تاران‌و تەورێز، وەكو رێكخراوێكی سیاسی چەپی شۆڕشگێڕ دامەزرێندراوە، بەهۆی دۆخی پڕ كۆتوبەندی سیاسی سەردەمی دواین شای ئێرانەوە، ئەم حزبە تاوەكو ساڵی 1979‌و كەوتنی شا، چالاكی نهێنی هەبووە، بەڵام لەدوای كەوتنی محەمەد رەزا شاوە، ئیتر چالاكی ئاشكرای دەستپێكردووە.  دامەزرێنەری سەرەكی ئەم حزبە (فوئاد مستەفا سوڵتانی)یە لەگەڵ هەریەكە لە (حەمەحسێن كەریمی، سدیق كەمانگەر، ئیرەج فەرزاد، یەدوڵڵا بیگلەریی، شوعەیب زەكەریایی، ساعید وەتەندۆست، فاتح شێخولئیسلامی، عەبدوڵا موهتەدی). ئەمڕۆ كە ناكۆكییەكی نوێ لەناو كۆمەڵەدا تەقیوەتەوە، ساڵڕۆژی پێشمەرگەی كۆمەڵەیە، بەبۆنەی یەكەم شەهیدی كۆمەڵەوە كە ناوی (خانەی موعینی)یە‌و لەناوچەی ماوەتی كوردستانی عێراق شەهید كراوە، ئەوانەی ئاگاداری بارودۆخەكەن دەڵێن پێشمەرگە ناڕازییەكان بە مەبەست ئەمڕۆیان بۆ راگەیاندنی رەوتە نوێیەكەیان هەڵبژاردووە.   

شیكاری: درەو   پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2009 - 2022)، واتە لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا؛ 🔹  لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان (658 هەزار و 795) پرۆسەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە کە (618 هەزار و 795) حاڵەتیان ڕاستەوخۆ لە دادگاکان تۆمار کراون (40 هەزار و 180) حاڵەتیان مارەبڕینی دەرەکی بوونەو لە دادگا پەسەندکراون. واتە بە تێکڕا؛ ساڵانە (47 هەزار و 70) حاڵەت، مانگانە (3 هەزار و 922) حاڵەت و رۆژانە (129) مارەبڕین تۆمارکراون. 🔹  لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا (104 هەزار و 913) خێزان هەڵوەشاونەتەوە، واتە؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (7 هەزار و 494) حاڵەت، مانگانە (624) حاڵەت و هەموو رۆژێک زیاتر لە (20) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. ساڵی (2022) بەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە. 🔹  لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 625) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (116) حاڵەت، مانگانە (10) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 2009 – 2022 1.    هاوسەرگیری (مارەبڕین)؛ پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا سەرجەم ئەو گرێبەستانەی بەمەبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان بە فەرمی تۆمار کراون ژمارەیان (618 هەزار و 795) گرێبەست بوونەوە بەزترین ئاستی ژمارە مارەبڕین لە ساڵی (2012) تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە (56 هەزارو 2) حاڵەت، کەمترین حاڵەتیش لە ساڵی (2016) تۆمار کراوە کە ژمارەکەی بریتی بووە لە (31 هەزار و 183) حاڵەت. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1)). هاوکات هەر بەپێی داتاکان (پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی) کە بریتین لەو مارەبڕینانەی لە دەرەوەی دادگا ئەنجامدراون و دواتر لە دادگاکان تۆمار کراون لە ماوەی ساڵانی (2009 - 2022) ژمارەیان بریتی بووە لە (40 هەزار و 180) حاڵەت بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). کەواتە سەرجەم ئەو مارەبڕینانەی لە ناو و دەرەوەی دادگا ئەنجام دراون پێکەوە ژمارەیان (658 هەزار و 975)، بە تێکڕای ساڵانە دەکاتە (47 هەزار و 70) حاڵەت و مانگانەش دەبێتە (3 هەزار و 922) حاڵەتی مارە بڕین و بە تێکڕای رۆژانەش (129) حاڵەت دەبێت. وەک لە خشتەی ژمارە (1) رونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1)     2.    جیابوونەوە (تەڵاق)، بەپێی داتاکان لە ماوەی (2009 - 2022) ژمارەی هەڵوەشانەوەی خێزان بریتی بووە لە (104 هەزار و 912) حاڵەتی جیابوونەوەو کە  بە تێکڕا؛ ساڵانە (7 هەزار و 494) حاڵەت، مانگانە (624) حاڵەت و هەموو رۆژێک زیاتر لە (20) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. (وەک لە خشتەی ژمارە (1))دا هاتووە. هەر بەپێ ئامارەکان ساڵی (2022) بەرزترین ڕێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمارکراوە کە ژمارەکەی گەیشتووە بە (13 هەزار و 967) حاڵەت. (بڕوانە چارتی ژمارە(3)). کەواتە هەر بەپێی داتاکان ساڵی (2022) ژمارەی تۆمارکردنی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێم بەراورد بە ساڵی (2012) رێژەی جیابوونەوە لە (11%)ەوە بەرزبووتەوە بۆ (25%) لەم بارەیەوە (بڕوانە گرافیکی ژمارە (1)).   3.    ڕێگەپێدان بە هێنانی ژنی دووەم؛ پاڵپشت بە داتاکان لە (14) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 625) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (116) حاڵەت، مانگانە (10) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. بەرزترین حاڵەتی ڕێگەدان بە هێنانی ژنی دووەم لە ساڵی (2010) تۆمارکراوە کە (297) حاڵەت و کەمترینیشی لە ساڵی (2017) بووە کە (41) حاڵەتی تێدا تۆمار کراوە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (4))   داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر پارێزگاکانی هەرێم 2009 – 2022 1.    هاوسەرگیری (مارەبڕین)؛ بەپێی داتاکان لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر (229 هەزار و 198) حاڵەتی مارەبڕین و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و (201 هەزار و 494) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (154 هەزار و 990) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (33 هەزار و 113) حاڵەتی مارەبڕین تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8)) 2.    جیابوونەوە؛ بەپێی داتاکان لە ماوەی ساڵانی (2009 - 2022) پارێزگای هەولێربەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە کە بریتی بووە لە (42 هەزار و 650) حاڵەتی تەڵاق و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت بە (40 هەزار و 424) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (16 هەزار و 532) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (5 هەزار و 306) حاڵەتی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8)). 3.    پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی؛ بەهەمان شێوەی حاڵەتەکانی پێشوو لە (14) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر زۆرترین حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمارکراوە کە (17 هەزار و 353) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و بە (11 هەزار و 39) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (10 هەزار و 490) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (هەزار و 297) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8))          

ئامانج ڕەحیم- سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان هەژماری بانکی لە ئەسڵی پڕۆژەیاسای بودجەی حکومەت چۆن بوو؟ لە پڕۆژەیاسای بودجە کە لە حکومەتەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کراو زادەی رێککەوتنی هاوبەشی هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەغدا بوو، تەنیا یەک هەژماری بانکی هەبوو، ئەویش بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستانی تێدا ئیداع دەکراو بەشەبودجەی هەرێمی کوردستانیش، بەرێگەی (مقاصة) پاکتاوی داهاتی نەوت و بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان دەکرا. هەر زووش بانکی ناوەندیی عێراق بە نوسراویان ژمارە 3004 لە 27-4-2023 رازی بوون کە تەنیا یەک هەژماری بانکی هەبێت و بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بێت. ئەنجوومەنی نوێنەران چۆن ماددەی 13ی گۆڕی و چی لەو هەژمارە بانکیەی هەرێمی کوردستان کرد؟ ئەنجومەنی نوێنەران سەرلەبەری پڕۆژەکەی حکومەتی گۆڕی و بەگوێرەی مادەی 13 لە یاسای بودجەی عێراق کە ئێستا لە سەرۆکایەتیی کۆمارە، دوو هەژماری بانکی دەکرێنەوە لە جیاتی یەک دانەو بەمشێوەیەی خوارەوە دەنگی لەسەر درا: هەژماری بانکیی یەکەم لە مادەی 13ـی پەسندکراو، حسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانە چ بە هەناردەکردنی بێت یان ساخکردنەوەی لە بازاڕی نێوخۆیی، ئەگەر هەناردە نەکرا. ئەم هەژمارەیان لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە بانکی نێوخۆیی عێراقی لە بانکی ناوەندیی عێراق دەکرێتەوە بۆ ئیداعکردنی داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان و نابێت هیچ بڕە پارەیەکی لێ گلبدرێتەوە یان مقاصەی لەسەر ئەنجام بدرێت، تەنانەت نابێت پارەی هەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجیی گواستنەوەشی لێ بدرێت، لە بەرامبەردا سەرجەم هەژمارەکانی ئێستای حکومەتی هەرێمی کوردستان دادەخرێن لەناویشیاندا هەژماری (Citibank) کە تاوەکو 25-03-2023 داهاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەو بانکە نێودەوڵەتییە گلدەدرایەوە. ئەو هەژمارە بانکییەی مادەی 13ی یاسای بودجە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت و تەنیا وەزارەتی دارایی عێراقیش دەسەڵاتی لەسەر ئەو هەژمارە بانکییە دەبێت، هەرێمی کوردستان هیچ دەسەڵاتێکی لەسەر ئەو هەژمارە بانکییە نییەو داهاتی نەوتی دانراوی نێویشی دەبێتە داهاتی کۆتایی بۆ گەنجینەی گشتیی عێراق و هیچ بڕە پارەیەکیشی لێ داناشکێندرێت. داهاتی فرۆشتنی 400 هەزار بەرمیل رۆژانەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵێکدا چەندە؟ داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێمی کوردستان (بەبێ داشکاندنی خەرجییەکان) ئەگەر بەرمیلی بە 70$ بفرۆشرێ ئەوا مانگانە داهاتەکەی مەزەندە دەکرێت بە بڕی (840 ملیۆن دۆلار) کە بە دیناریش دەکاتە (یەک تریلیۆن و 92 ملیار دینار)، بۆ ساڵێکیش داهاتەکە دەکاتە (10 ملیارو 80 ملیۆن دۆلار)و بە دیناریش دەکاتە (13 تریلیۆن و 104 ملیار دینار) لە ساڵێکدا. بەدیوێکی دیکەدا هەرێمی کوردستان بە نەوتەکەی بەشداری لە زیادکردنی داهاتی گەنجینەی گشتیی عێراق دەکات بە زیاتر لە 13 ترلیۆن دینار لە ساڵی 2023. کێ بەرپرسە لە خەرجی حەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و کرێی گواستنەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکە؟ ئەگەر مادەی 13 رێگە نەدات هیچ خەرجییەک لەسەر داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان بکرێت؟ ئایا پارەی هەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و هەناردەکردن و گواستنەوە لە کوێ دەدرێت و کێ بەرپرسیارە لە پێدانیان؟ لە مادەی 13دا هاتووە کە وەزارەتی دارایی حکومەتی عێراق بەرپرسە لە خەرجکردنی هەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتە رۆژانەیەی هەرێمی کوردستان، بۆ ئەو مەبەستەش لەنێو خشتەی خەرجیی سیادیی بودجەی عێراق بڕی (سێ تریلیۆن و 800 ملیار دینار)ی بۆ تەرخان کردووەو لەم بڕە پارەیەش بڕی (یەک تریلیۆن و 400 ملیار دینار)ی کرێی گواستنەوەیەو خراوەتە سەر بەشەکەی هەرێمی کوردستان، بەم جۆرەش لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان دادەشکێت و بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان لە (16 تریلیۆن و 600 ملیار دینار)ەوە دادەبەزێت بۆ (15 تریلیۆن و 200 ملیار دینار). لەسەر چ بنەمایەک پارەی تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەو گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان خەرج دەکرێت؟ ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە کە تەنانەت ئەم پارەیەش کە تەرخانکراوە لەناو خەرجیی سیادی کۆتوبەندیی بۆ دانراوە کە دەبێت لەسەر بنەمای نرخی تێچووی بەرمیلێک نەوتی عێراق خەرج بکرێت نەک بەگوێرەی گرێبەستەکانی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان، کە دیسان ئەم دەستەواژەیە هیچ نرخێک بۆ ئەو (سێ تریلیۆن و 800 ملیار دینار)ە ناهێڵێتەوە، چونکە جیاوازیی گەورە هەیە لە میکانیزمی ئەژمارکردنی نرخی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەنێوان بەغداو هەرێمی کوردستان و جۆری گرێبەستە نەوتییەکان. ئەوەی تەنیا خاڵی ئەرێنییەو لە بەرژەوەندیی گەنجینەی عێراقە ئەوەیە کە سۆمۆ 400 هەزار بەرمیل نەوتەکەی هەرێمی کوردستان بە هەمان رێکارو نرخی سۆمۆ بۆ نەوتی کەرکوک دەفرۆشێت، کە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت نزیکەی 8-10 دۆلار زیاترە لە نرخی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەپێش 25-03-2023 کە ئەمەش هیچ لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان ناگۆڕێ، چونکە پابەندیی هەرێم بە ژمارەی بەرمیلی نەوتە کە بە 400 هەزار بەرمیل رۆژانە دیاریکراوە نەک نرخەکەی. کورتهێنان لە تەرخانکراویی خەرجی هەقدەستی کۆمپانیاکان و کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان کێشە گەورەکە لێرەدا ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2022 بە فیعلی شەش ترلیۆن و 695 ملیار دیناری خەرجکردووە بۆ خەرجییەکانی نەوت، بەڵام لە بودجەی عێراق سێ ترلیۆن و 876 ملیار دیناری تەرخانکردووە، بەم شێوەیەش کورتهێنانێک بە بڕی (دوو تریلیۆن و 800 ملیار دینار) بۆ دابینکردنی خەرجیی تێچووی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکە دروستدەبێت کە هیچ تەرخانکراوێکی بۆ نەکراوە لەناو بودجەی عێراق و هەرێمی کوردستانیش ناتوانێت پڕی بکاتەوە، چونکە داهاتی نەوتەکە لە دەسەڵاتی هەرێمی کوردستاندا نامێنێت و دەچێتە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی عێراق و لەمادەی 13دا هاتووە کە نابێت هیچ پارەیەک (استقطاع) بکرێت لە داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان. لە ئەگەری نەدۆزینەوەی سەرچاوە بۆ پڕکردنەوەی ئەم کورتهێنانە، ئەوا کۆمپانیا نەوتییەکان ناتوانن بەردەوام بن لە بەرهەمهێنانی نەوت و بەمجۆرەش هەرێمی کوردستان ناتوانێت پابەندیی خۆی جێبەجێ بکات و لە کۆتاییدا بە بەهانەی جێبەجێنەکردنی ئیلتزامی نەوتی لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە بەغداش پارە نانێرێت. قەرزی مانگەکانی پێشووی هەقدەستی کۆمپانیاکانی نەوت و پارەی پێشەکی نەوتی فرۆشراوی پێشوەختە بێگومان هەرێمی کوردستان قەرزی مانگەکانی ساڵانی پێشووی نەوتیشی لەسەرە، هی تێچوو و هەقدەستی کۆمپانیاکان و پارەی پێشەکیی فرۆشی پێشوەختەی نەوت و گواستنەوە، ئەمەشیان بە دوورو نزیک لەنێو یاسای بودجەی عێراق نە باسکراوە و نە تەرخانکراویشی هەیەو دیاریش نییە کێ بەرپرسیارە لە پێدانەوەی ئەم قەرزو پابەندییە داراییە کەڵەکەبووانەی نەوت. هەژماری بانکی بۆ دانانی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی یاسای بودجە هەرچی هەژماری بانکیی دووەمە کە لە مادەی 13دا هاتووە، ئەمەیان تایبەتە بە دانانی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی یاسای بودجە کە ئەم هەژمارەیان بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکێکی باوەڕپێکراوی نێوخۆیی سەر بە بانکی ناوەندیی عێراق دەکرێتەوەو دەسەڵاتی خەرجکردن لەم هەژمارە بانکییە بۆ بەڕێز سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان یان ئەوەی کە ئەو تەخویلی دەکات کە لەم حسابەوە پێویستە وەزارەتی دارایی عێراق مانگانە حکومەتی هەرێمی کوردستان تەمویل بکات، بەڵام ئیداعی پارە لەم هەژمارە وابەستەیە بە حسابی یەکەم کە حسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکەیە کە ئەگەر هەژماری بانکیی یەکەم کە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراقە، پارەی تێنەچێت و ئیلتیزامی 400 هەزار بەرمیلەکە جێبەجێ نەکرێت، ئەوا هیچ پارەیەک نایەتە هەژماری دووەم. بەمشێوەیە لە پاڵ کۆنترۆڵکردنی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن کۆمپانیای سۆمۆ، داهاتی فرۆشتنی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکەش دەکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی فیدراڵ، هەرێمی کوردستان هیچ دەسەڵاتێکی لەسەر پارەی فرۆشتنی نەوتی خۆی نابێت لەو حسابە بانکییەی کە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراق دەکرێتەوە. مادەی 13ی یاسای بودجە جێگرەوەی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی و بڕیاری دادگەی فیدراڵییە حوکمەکانی مادەی 13 لە یاسای بودجە دەبێتە جێگرەوەی بڕیاری دادگەی فیدراڵی لە 15ی شوباتی 2023 و لێرە بەدواوە مادەی 13 حوکمی پەیوەندیی نەوتیی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق دەکات تاوەکو رێکكەوتن لەسەر یاسای نەوت و گازی فیدراڵی کە بەپێی بەرنامەی وزاریی کابینەکەی بەڕێز سودانی دەبوو شەش مانگ لە رۆژی پێکهێنانی حکومەتەکەوە، واتە لە 27-04-2023 پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی پێشکێش بە ئەنجومەنی نوێنەران بکرایە، بەڵام ئەوە دوو مانگ لەسەر ئەو وادەیەش تێپەڕی و هیچ هەنگاوێکی جیدی لەسەر ئەو بابەتە نەنراوە، بە شارەزایی و رای متواضعی خۆشم گەیشتن بە رێککەوتنی هاوبەش لەسەر پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی ئەگەر ئەستەم نەبێت، زۆر زەحمەتە، چونکە جیاوازیی جەوهەری هەیە لە لێکدانەوەو تەفسیرو راڤەکردنی مادە دەستورییەکانی پەیوەندیدار بە نەوت، بەتایبەتیش مادەی (111)و (112)ی دەستور کە بەغدا وا لێکیان دەداتەوە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گاز لە سەرتاسەری عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، لە دەسەڵاتی رەهای وەزارەتی نەوتی عێراقەو ئەم عەقڵیەت و بیرکردنەوەیەش بە ئاشکرا رەنگی داوەتەوە لە بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی کە پشتیوانی لەم بۆچوونە دەکات و هەرچی هەرێمی کوردستانیشە پێیوایە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز دەسەڵاتێکی رەهای فیدراڵی نییەو مادەی 13ی بودجەی عێراق بۆ ساڵانی 2023 تاوەکو 2025 دیسانەوە پشتیوانیی بۆچوونی حکومەتی فیدراڵی دەکات بە رەهاییبوونی دەسەڵاتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لە سەرتاسەری عێراق. بژارەکان بژارەکان بۆ چارەسەرکردنی ئاڵنگارییەکانی مادەی 13 لە بودجەی عێراق یان پەنابردنە بۆ دادگەی باڵای فیدراڵی لەلایەن وەزیری دارایی عێراق کە لە راگەیێندراوێکدا خۆی ئاماژەی دا بەوەی کە بە نیازن تانە لە یاساکە بگرن لە دادگەی فیدراڵی، یان رێککەوتنی هەردوو وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و نەوتە لەسەر میکانیزمی دەستنیشانکردنی تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمایەکی گونجاو کە زامنی بەرهەمهێنانی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بکات و لەپێش هەموو ئەمانەش بابەتی یەکڕیزیی فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ زامنکردنی بودجەو موچەی خەڵک کە ئەمەیان بژارە نییە، بەڵکو حەتمیەو دەتوانن وا بکەن کە ئەو 906 ملیار دینارەی مانگانە بۆ موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و پێشمەرگە دانراوە لەنێو بودجەی عێراق بە دووربگرن لەم کێشمەکێشمەی نەوت، لە ئەگەری ساخنەبوونەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان چ لە بازاڕی جیهانی یان بازاڕی ناوخۆ، شایستەی موچەخۆران نەبێتە قوربانی، ئیدی مادام کۆمپانیای سۆمۆ کۆنترۆڵی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات و داهاتەکەشی لەژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی عێراقە، هیچ بەهانەیەک نییە کە بەغدا شایستەی موچەخۆران رەوانەی هەرێمی کوردستان نەکات و دەبێت لەسەر بنەمای (مبدا المساواة امام القانون) کە لە مادەی 14ی دەستور هاتووە بە یەکسانی یاسا بەسەر هەموو هاووڵاتییان جێبەجێ بکرێت و رێکاری جیاکاری بەرامبەر هەرێمی کوردستان نەگیرێتەبەر.

(درەو):  لەدوای ئاغای (لوتفی)، وەفدێكی تری ئێرانی گەیشتە هەرێمی كوردستان، ماوەی دوو رۆژە وەفدەكە لە هەرێمە، هاتوون بزانن ئایا هەرێم پابەند بووە بە چەككردنی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان یاخود نا، ئێران دوو بژاردەی داناوە (چەككردنی حزبەكان‌و كەمپنشینكردن یاخود كردنە دەرەوەیان لە هەرێمی كوردستان).  وەفد بۆ چاودێری رێككەوتن بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ماوەی دوو رۆژە وەفدێكی ئێرانی هاتوەتە هەرێمی كوردستان، سەرەتا وەفدەكە لە سلێمانی چەند دیدارو كۆبونەوەیەكی كردووەو دواتر چوەتە هەولێر. (درەو) زانیویەتی، وەفدە ئێرانییەكە لەسەر بەڵێنی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق هاتوەتە هەرێمی كوردستان، سەردانەكە بۆ ئاگاداربوونە لەوەی ئایا هەرێمی كوردستان پابەند بووە بە درەنجامەكانی كۆبونەوەی 29ی ئایاری رابردوو سەبارەت بە چارەنوسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی 29ی ئایاری تاراندا كە لەنێوان قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق‌و عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئێران بەڕێوەچووە، لایەنی ئێرانی دوو داواكاری خستوەتە بەردەم، هەرێمی كوردستان كە ئەمانەن:  •    داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن.  •    داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە.  لەم كۆبونەوەیەدا رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان كە سەربە پارتییە هەروەها هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای گشتی ئاسایشی هەرێم كە سەربە یەكێتییە بەشداربوون.  داواكارییەكانی ئێران لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بوو كە بەمدواییە لەنێوان عێراق‌و ئێران ئیمزاكراو ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، ئەم رێككەوتنەكە تایبەتە بۆ كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان بە ئێرانەوە.  لە كۆبونەوەكەی تاراندا وەزیری ناوخۆی هەرێم‌و سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێم بە داواكارییەكانی ئێران لەبارەی چارەنوسی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان رازی بوون، بەڵام داوایان كردبوو لە جێبەجێكردنی داواكارییەكاندا پەلەیان لێ نەكرێت.  نوێنەرە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان داوایان كردبوو بەر لە جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێران، قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی واشنتۆن بكات‌و ئەمریكییەكان لەبارودۆخەكە ئاگادار بكاتەوە، بۆ ئەوەی لەحاڵی جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێراندا، ئەمریكا فشار لە هەرێمی كوردستان نەكات.  بەڵام قاسم ئەعرەجی سەردانی واشنتۆنی نەكرد‌و لەبری ئەو لە رۆژانی رابردوودا رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان سەردانی ئەمریكای كرد.  هەرێم‌و نیگەرانییەكانی ئێران لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە.  بەمدواییە كە یادگەی نیشتمانی بارزانی لە دهۆك كرایەوە، بەرپرسانی ئێرانی بەشێوەیەكی كتوپڕ مەراسیمەكەیان بەجێهێشت، ئەمە وەكو ناڕەزایەتییەك بوو دژی بانگهێشتكردنی سەركردەی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەو مەراسیمە.  بەهۆی ئەم نیگەرانییەوە، چەند رۆژێك دواتر وەزارەتی دەرەوەی ئێران باڵیۆزی عێراقی لە تاران بانگهێشتكرد‌و ناڕەزایەتییەكەی پێگەیاند، دواتر ئاژانسی "میهر"ی ئێران ئاشكرایكرد، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی كونسوڵگەری ئێرانیان كردووە لە هەولێرو بەفەرمی داوای لێبوردنیان كردووە سەبارەت بە رووداوەكەی مەراسیمی كردنەوەی یادگەی بارزانی.  كۆماری ئیسلامی تەنیا لە بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم نیگەران نییە، ناو بەناویش هەرێم تۆمەتبار دەكات بەوەی بووەتە لانەی سیخوڕەكانی ئیسرائیل، رۆژی 13ی ئازاری 2022، تۆپخانەكانی ئێران ماڵی (شێخ باز) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)یان لە هەولێر بۆردومان كرد‌و رایانگەیاند، چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلییان لەو شوێنەدا كردوەتە ئامانج. موشەكبارانەكەی ماڵی شێخ باز، پەیوەندییەكانی بارزانی‌و ئێرانی ئاڵۆزتر كرد، بەڵام رۆژی 10ی نیسانی 2022، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە هەولێر چاویان بە وەفدێكی ئێرانی كەوت كە (حەسەن دانایی فەڕ) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد، میدیاكانی پارتی ئەم هەواڵەیان لەكاتی خۆیدا شاردەوە، بەڵام كونسوڵگەری ئێران لە هەولێر وێنەی دیدارەكانی بڵاوكردەوە.  ئەوكات ئێرانییەكان لە بارزانی نیگەران بوون، هۆكاری نیگەرانییەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بارزانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كردبوو، كۆماری ئیسلامی ئەمەی بە هەوڵدان بۆ تێكدانی ناو ماڵی شیعەی عێراق وێنا دەكرد، هەروەك لێكدانەوەیان بۆ هاوپەیمانێتییەكە ئەوە بوو گوایا پارتی‌و سوننەكان بەشێكن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دروستدەكات، بەڵام بە كشانەوە سەدر لە پرۆسەی سیاسی ئەم گرێیە كرایەوە‌و ئارامی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕایەوە.  ئێستا پارتی‌و یەكێتیی هاوبەشن لە حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، كە ژمارەیەك لایەنی شیعەی نزیك لە ئێرانن، بەڵام بەم حاڵەشەوە هێشتا ئێران بەردەوامە لە فشارەكانی، تێپەڕاندنی یاسای بودجەی 2023ی عێراق بەدڵی پارتی نەبوو، بەڵام هێشتا نیگەرانییەكی ئەوتۆی لەوبارەیەوە نیشان نەداوە كە بگاتە ئاستی كشانەوە لە حكومەتەكەی چوارچێوەی هەماهەنگیی.  یه‌كێتیش كه‌ به‌ دۆستێكی نه‌ریتیی ئێران له‌ ناوچه‌كه‌ ئه‌ژمارده‌كرێت، بۆ یه‌كه‌مجار له‌ یاسای بودجه‌ی 2023ی عێراقدا به‌ پاڵپشتی لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی توانی بڕگه‌یه‌ك جێگیر بكات كه‌ مافی ئه‌وه‌ی پێده‌دات وه‌كو ده‌سه‌ڵاتداری سنوری سلێمانی مامه‌ڵه‌ی راسته‌وخۆی دارایی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵدا بكات، ئه‌گه‌ر هاتوو ناڕازیی بوو له‌ شێوازی دابه‌شكردنی دادپه‌روه‌رانه‌ی داهات له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ كه‌ ئێستا پارتی سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات.  ئاغای (لوتفی) لە كوردستان بوو بۆ هەمان مەبەستی چارەنوسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، مانگی نیسانی ئەمساڵ وەفدێكی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران هاتە هەرێمی كوردستان، وەفدەكە ئاغای (لوتفی) سەرۆكایەتی دەكرد كە جێگری وەزیری (ئیتلاعات)ی ئێرانە.  ئەوكات، وەفدەكە هەریەكە لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری پێشووی عێراقی بینی بوو.  دیدارەكانی ئەم وەفدە دوور لە چاوی كامێراكان بەڕێوەچوون، هیچ یەكێك لەوانەی وەفدەكەیان بینی بوو، وێنەی دیدارەكەیان بڵاونەكردەوە، بەڵام محەمەد حاجی مەحمود سەرۆكی پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان بە بڵاوكردنەوەی هەواڵی سەردانی وەفدەكە، وێنەی تیمەكەی ئێرانی ئاشكراكرد.  ئەوكاتیش، سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، لەبارەی چارەنوسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی بەڵێنیی ئەرێنییان بە وەفدەكەی ئێران داوە.   

(2) جیسۆن لیل - گۆڤاری ئایدیای دیپلۆماتیك لە بەرزی (27000) پێ  بە نزیكەی (8000) مەتر، بە كێشی (150) كیلۆگرام، لە توانایدایە بۆ ماوەی (25) كاتژمێری بەردەوام بفڕێت جیهان پێی ناوەتە ناو قۆناغی شەڕی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان (درۆنەكان). لە چوار شەڕی گەورەداـ كە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا لە نێوان دەوڵەتاندا ڕوویداوە لە هەریكە لە لیبیا، ناگۆڕنی قەرەباغ، سووریا و ئۆكرانیا، ئەم فڕۆكە بێفڕۆكەوانە چەكهەڵگرانە ڕۆڵی كاریگەر و گرنگ و یەكلاكەرەوەیان بینیوە. لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا لە میانەی مشتوومڕ و گفتوگۆ لە بارەی درۆنەكانەوە فۆكس دەخرێتە سەر بەكارهێنانیان لە دژی لایەنە كارا و كاریگەرە ناحكوومییەكان، وەكو بزووتنەوەی تاڵیبان، یان گریمانە و پێشهاتەكان سەبارەت بە ڕۆڵی پێشبینیكراوی درۆنەكان لە شەڕەكانی نێوان ئەمریكا و ڕكابەر و دژبەرەكانی، وەكو چین. ئەم مشتوومڕ و گفتوگۆیانە پاڵی بە هەندێك لە توێژەرانەوە ناوە تا بگەنە ئەو دەرەنجامەی، كە فڕۆكە درۆنەكان ئاڵۆز و لاوازن تاكو ئاستێك كە بەكارهێنانی سنووردار و بێكەڵكە لە شەڕی نێوان دەوڵەتەكان.   هەندێك لە چاودێران و لێكۆڵەرەوەكان باس لەوە دەكەن، كە ئەم فڕۆكانە پێدەچێت هۆكارێك بن بۆ بەهێزكردنی سەقامگیری و ئاسایشی نێودەوڵەتی. لە ڕاستیدا، ئەگەری هەڵكشانی ناكۆكی و ململانێكانی نێوان دەوڵەتان لەوانەیە سنووردار بێتەوە ئەگەر درۆنەكان بخرێنە خوارەوە، لە بری ئەوەی مرۆڤ بەرەو ئامانجەكانیان ئاراستەیان بكات. بەڵام بەڵگە بەردەستەكان ئاماژە بۆ ئاراستەیەكی تر دەكەن، كە زیاتر جێگای نیگەرانییە. بۆیە فڕۆكە بێفڕۆكەوانە هەرزان و كەم زیانەكان، تایبەتمەندی ڕاستەقینە بۆ ئەو سوپایانە بەرجەستە دەكەن، كە شانبەشانی زرێپۆش و بۆمبهاوێژەكان بەكارییان دەهێنن. لە دوای بەرپابوونی ئەو چوار شەڕ و ململانێیەی ئەمدواییەی جیهان، كە درۆنەكانی تیادا بەكارهێنرا، دەركەوت كە درۆنەكان توانای پێكانی ئامێرە سەربازییە ئاساییەكانیان بەو شێوەیەش دەتوانێت سەركەوتنی سەربازی بەدەست بێنێت و ڕۆڵیش دەگێڕن لە درووستكردنەوەی هاوسەنگی جوگرافیای سیاسی. لە كاتێكدا كە درۆنەكان بوونەتە بەشێك لە كەشتیگەلی ئاسمانی بەشێكی بەرچاو لە وڵاتانی جیهان، چونكە لە ساڵی (2015)وە تاكو ئەمڕۆ، چەندین لایەن و كاراكتەری جیهانی نوێ خۆیان ئامادە دەكەن بۆ قۆستنەوەی ئەو هەلەی كە ئەم فڕۆكانە بۆیان دەستەبەر دەكەن بە مەبەستی دەستگرتن بە سەر خاكی ئەوانیتر، یان هەڵگیرساندنی بڵێسەی چەند ناكۆكییەك، كە لە ڕابردوودا مابوونەوە و سڕ كرابوون "واتا ململانێیەك كە ئاگری شەڕەكەی وەستێنراوە، بەڵام بەبێ گەیشتن بە ئاشتی ماوەتەوە"، كەواتا حكوومەتەكان و لێكۆڵەرەوەكان پێویستیان بە دووبارە بیركردنەوەیە لەو ڕۆڵەی، كە ئەم چەكە نوێیە دەیگێڕێت لە ڕووی زیادكردنی مەترسییەكانی هەڵكشانی تووندوتیژی لە نێوان دەوڵەتاندا. كەشتیگەلێك دەكرێت خۆیانی لێ دەرباز بكەن: زاناكان ماوەیەكی زۆر پێیان وابوو، كە چەكە هێرشبەرەكان ئاشتی و سەقامگیری تێكدەدات، لەبەر ئەوەی كە تێچوونی هێرش و پەلاماردانەكان كەمدەكاتەوە، لە كاتێكدا كە مەترسی ئەمنی لە نێوان ئامانجە پێشبینیكراوەكانی درووست دەكات. لە ڕاستیدا، فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان ئەم بیرۆكەیە دەخەنە مەودایەكی دوورترەوە. ئەو ئامێر و فڕۆكانەی ئاراستە دەكرێن و كارپێكردنیان خۆییە تێچوونیان زۆر كەمترە لەو فڕۆكانەی لە لایەن فڕۆكەوانێكەوە ئاراستە دەكرێت، بەڵكو دەشكرێت سوپاكان بۆ كاری پڕ مەترسی ئاراستەیان بكەن بەبێ هیچ ترسێك لە لەدەستدانی مرۆڤ. سەرەڕای ئەمەش، لەبەر ئەوەی كە نرخی درۆنەكان هەرزانە و وڵاتان دەتوانن بە ئاسانی ژمارەیەكی زۆرییان لێ بكڕن، بە جۆرێك كە بەسە بۆ گەمارۆدان و تەنگەتاوكردنی بەرگرییەكانی دوژمن بە خێرایی. لەم چەند شەڕەی دواییدا سوپاكانی دەوڵەتان دەیان و سەدان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانیان بەكار هێناوە، پێشبینیش دەكرێت لە ململانێكان و شەڕەكانی ئایندەدا بە هەزارانی تریان لێ بڵاوبێتەوە، ئەگەر نەڵێین دەیان هەزار، ئەوەش لە پێناە لەناوبردنی و تێكشكاندنی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان یان لاوازكردنیان پێش ئەوەی بكەونە خۆیان و توانای وەڵامدانەوەیان هەبێت. بەمجۆرە درۆنە چەكدار و هەرزانەكان لە نرخدا وایكردووە دەوڵەتەكان نەتوانن دەستبەرداریان ببن، بەڵكو زیاتر گەشە و بەردەوامیان پێدەدەن. لە ڕاستیدا، بە هۆی هەرزانی نرخ و كەمی تێچوونیانەوە سوپا شەڕكەرەكان توانای لەدەستدانی ژمارەیەكی زۆری ئەم فڕۆكانەیان هەیە، مادام هێندەی ترییان لێ دەمێنێتەوە تاكو بەشی لەناوبردن و وێرانكردنی ئامانجە دەستنیشانكراوەكان بكات. تەنانەت ئەگەر هەموو فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان لە سەر ئاستی "تاك" ڕووبەڕووی مەترسییەكانیش بێتەوە، بەڵام درووستكردن و بڵاوكرانەوەیان بە شێوەیەكی بەرفراوان ئارامی و ئاسایشیان بۆ دابین دەكات. دەشكرێت هێرشی بە كۆمەڵی درۆنەكان بەهێزترین یەكەكانی بەرگری لەناو ببات. چاودێران بە خێرایی تەماشای ئەم تاكتیكە تازەیان كرد لە شەڕی ناگۆرنی قەرەباغ، كە تیایدا ئازەربایجان فڕۆكە دووانە باڵی هاوسەنگی بەكارهێنا، كە لە دەیەی چلەكانی سەدەی ڕبردووەوە ئامادە كراوە بۆ ئەوەی لە دوورەوە كار بكات و كۆنترۆڵ بكرێت. ئەو فڕۆكانە بەكارهێنەرانی ئامێری ڕاداری ئەرمەنییەكانیان ناچار كرد تاكو سیستمەكانیان كار پێبكەن، بەم شێوەیەش شوێن و پێگەكانیان ئاشكرا كرا و فڕۆكەوانە ئازەرییەكان توانیان لە مەودایەكی دوورەوە بە فڕۆكەی (هاروپ)ی ئیسرائیلی لەناویان ببەن. ڕاستە كە ئازەربایجان لە كۆتاییدا (11) فڕۆكەی لە جۆری (AN2)ی لەدەستدا، بەڵام ستراتیژەكەیان یارمەتیدان لە درووستكردنی كەلێن و لاوازی لە هێڵەكانی بەرگری ئاسمانی ئەرمینیا. حكوومەتەكان پێویستی زۆرییان بە دووبارە بیركردنەوەیە لەو ڕۆڵەی، كە درۆنەكان دەیگێڕن لە ڕوو زیادكردنی كێرڤی تووندوتیژی لە نێوان دەوڵەتان. بەڵگەكانی تایبەت بە شەڕو پێكدادانەكانی ئەمدواییەی جیهان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە فڕۆكە بێفڕۆكەوانە سەرەتاییە چەكهەڵگرەكان پێدەچێت لە ڕاستیدا زیاتر بەردەوام بێت لەوەی لە سەرەتادا لێی پێشبینی دەكرا. سیستمەكانی بەرگری ئاسمانی پێشكەوتووی ڕووسیا وەك سیستمی (S-300) و (پانتسیر)ی كورتمەودا، سەلماندی كە تاكو ئاستێكی پێشبینی نەكراو لە لیبیا و ناگۆرنی قەرەباغ و سووریا لاواز بووە. لە هەر یەكێك لەم دۆخانەدا، فڕۆكە درۆنەكان توانیویان لە ڕادار و بەكارهێنانی كەلێن و بۆشایی ڕووماڵكردن بەپێی سیستمی كۆن خۆیان دەرباز بكەن، كە دامەزراوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ فڕۆكەی ئەزموونیی قەبارە گەورەتردا. ئەم فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە ژمارەیەكی زۆر لە فڕۆكەكانی (پانتسیر)ی ڕووسیایان لە لیبیا و سووریا تێكشكاند و لە شەڕی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیاش توانیان بە سەر سیستمی بەرگری ئاسمانی مۆدیل كۆندا زاڵبن. سەبارەت بەو دەوڵەتانەی، كە هەوڵی شكاندنی ئەو چەقبەستووییە جیۆسیاسیە دەدەن، كە درێژەی خایاند، دەبینین كە دەركەوتنی درۆنەكان لە جیهاندا بە شێوەیەكی ڕێژەیی نرخیان هەرزانە و دەتوانرێت بە ئاسانی خۆیان لێ ڕزگار بكرێت، هەروەها دەرفەتی باش بۆ بەكارهێنەرانی دەستەبەر دەكەن، لە لایەكی تریشەوە ئەم فڕۆكانە یارمەتی دەوڵەتان دەدەن بۆ دەستبەسەردانگرتنی خاكی بەرامبەرەكان بەوپەڕی خێرایی، سەرەڕای زاڵبوون بە سەر نەیارەكانیان لە ماوەیەكی زۆر كورتدا و توانایان هەیە لە داهاتوودا زیانی گەورەتر بە دژبەرەكانیان بگەیەنن. درۆنەكان.. بگۆڕی یاساكانی یاریەكە: لە هەلومەرجی ئێستای جیهاندا، درۆنەكان زیاتر سەنجڕكێش بوون لەبەر ئەوەی كە لە گۆڕینی هاوكێشەكانی گۆڕەپانی شەڕدا سەركەوتوو بوون. بۆ نموونە توركیا بە مەبەستی درووستكردنی كاریگەری تایبەتی درۆنەكان بەكاردەهێنێت، بە تایبەتی دوای ئەوەی كە هێرشێكی ئاسمانی فڕۆكەكانی سووریا لە شوباتی (2022)دا كوژرانی (36) سەربازی توركی لێكەوتەوە، كە لە نزیك پارێزگای ئیدلب لە باكووری سووریا كارییان دەكرد.     حكوومەتی ئەنقەرە بە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە جۆری (TB2) وەڵامی دایەوە بۆ لەناوبردن و تێكشكاندنی دەیان تانك و سیستمی بەرگری ئاسمانی و زرێپۆشی سووریا، كە لە ئەنجامدا كوژرانی سەدان سەربازی سووری لێكەوتەوە. بە لەجیاتی سووریای بێچارە، ڕووسیا داوای ئاگربەستی لەگەڵ توركیا كرد. ڕۆڵی فڕۆكەكانی (TB2)ی توركیا یەكلاكەرەو بوو لە شكاندنی ئەو چەقبەستووییە سەربازیەی لە كاتی پرۆسەی گەردەلوولی ئاشتیدا لیبیای گرتەوە. ڕۆڵی هاوبەشی درۆنەكان لە جۆری (TB2) و هێزە زەمینییەكان بریتی بوو لە "كۆكردنەوەی كێشی دوو هێز"، كە لە ئەنجامدا سوپای نیشتیمانی لیبیای كردە دەرەوەی تەرابلوسی پایتەخت و مۆڵگەكەیان لە ناوچەی تەرهوونە.   توركیا لە ئێستادا بە شەشەم دەوڵەتی بەرهەمهێن و گەشەپێدەر و هەناردەكاری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) دادەنرێت، ئەوەش لە دوای ویلایەتە یەكگرتوەكان و ئیسرائیل و چین و پاكستان و ئێران. قۆناغی یەكەمین شێوازی سەرەتایی پەرەپێدان و درووستكردنی مۆدێلی فڕۆكەی  (بەیرەقدار TB2)ی توركی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2007)، دواتر لە حوزەیرانی ساڵی (2009)دا ئەم فڕۆكە نوێیە یەكەمین گەشتی ئاسمانی خۆی بە سەركەوتوویی ئەنجامدا، دوای ئەوەی كۆمپانیای توركیا بۆ پیشەسازی بەرگری بە ناوی (بیكار) ڕێككەوتنێكی واژۆ كرد بۆ پەرەپێدانی قۆناغی دووەمی بەرهەنهێنانی (بەیرەقدار TB2) لە كانوونی یەكەمی ساڵی (2011). ڕاستەوخۆ لە دوای دەستپێكردنی قۆناغی دووەم لە كانوونی دووەمی (2012) و ئەنجامدانی یەكەمین تاقیكردنەوە لە تشرینی دووەمی ساڵی (2014)، یەكەم گرووپی (6) فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەیرەقدار درایە فەرماندەیی هێزی زەمینی توركیا، بە دوای ئەم هەنگاوەدا (6) فڕۆكەی تر لە حوزەیرانی ساڵی (2015)دا درا بە هێزی زەمینی توركیا و بە شێوەیەكی فەڕمی ئەم فڕۆكانە لەو كاتەوە پێشكەشی هێزەكانی سوپای توركیا كران. سیستمی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (بەیرەقدار TB2)ی توركی لە (6) گالیسكەی ئاسمانی  و دوو وێستگەی زەمینی بۆ كۆنترۆڵكردن و (3) وێستگەی وەرگرتنی داتا و زانیارییەكانی سەر زەوی و دوو وێستگەی چاودێری ڤیدیۆیی پێكهاتووە، سەرەڕای چەند ئامێر و كەلوپەلی پشتیوانی سەرزەمین. توركیا بەردەوامە لە سەر پەرەپێدانی ئەم جۆرە لە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ڕێگای بەرزكردنەوەی ئاستی كاركردنی سیستمی كامێرا، كە لە سەری دانراوە. لە ئێستادا توركیا پلان بۆ ئەوە دادەڕێژێت كە ژمارەی درۆنی (بەیرەقدار TB2) لە ناو سوپا و هێزەكانی ئاسایش لە قۆناغی داهاتوودا بگەیەنێتی (120) فڕۆكە.   سەردەمی زێڕینی درۆنەكان (1)

شیكاری: درەو لە دوای وڵاتی سعودییەوە عێراق گەورەترین خەرجی هەیە بەراورد بە وڵاتانی نەوتی ناوچەکە، تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراویش عێراق لە دوای هەریەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت. لە کورتهێنانیشدا لە پێش هەموانەوەیە. ئەو داهاتەی لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)ی عێراقدا خەمڵێندراوە بە زیاتر لە (103 ملیار و 502 ملیۆن) دۆلار، زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاساو پرۆژە یاساکانی وڵاتانی (مسر، ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە خەمڵێندراوە. هاوکات خەرجییەکانیشی زیاتر لە (153 ملیار و) دۆلارە، ئەم بڕەش زیاترە لە خەرجی هەریەک لە وڵاتانی (کوەیت، قەتەر و بەحرەین) پێکەوە. ئەو کورتهێنانەشی لە یاساکەدا هاتووەو بە زۆرتر لە (49 ملیار و 505 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێنرێت، زیاترە لە خەرجییەکانی وڵاتانی (ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە. قەبارەی بودجەی بەشێک لە وڵاتانی نەوتی بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە یاساو پرۆژە یاساکانی بودجەی هەر یەک لە وڵاتانی (سعودییە، عێراق، ئێران، مسر، کوەیت، قەتەر، ئیمارات و بەحرەین) بۆ ساڵی (2023)، لە دوای وڵاتی سعودییەوە عێراق گەورەترین خەرجی هەیە بەراورد بەو وڵاتانەی دیکە، تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراویش عێراق لە دوای هەریەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت. بە مانایەکی دیکە ئەو داهاتەی لە یاسای بودجەی (2023)ی عێراقدا خەمڵێندراوە زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاساو پرۆژە یاساکانی وڵاتانی (مسر، ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە خەمڵێندراوە. هاوکات خەرجییەکانیشی زیاتر لە خەرجی هەریەک لە وڵاتانی (کوەیت، قەتەر و بەحرەین)ە پێکەوە. ئەو کورتهێنانەشی لە یاساکەدا هاتووە زیاترە لە خەرجییەکانی وڵاتانی (ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە. لێرەدا داهات و خەرجی هەریەک لەو وڵاتانە بۆ ساڵی (2023) کە لە یاساو پرۆژە یاساکانیاندا هاتووە، روندەکەینەوە.   یەکەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی سعودییە بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە داتاکان، بودجەی گشتی سعودییە بۆ ساڵی (2023) لەرووی (خەرجی و داهات)یشەوە یەکێکە لە بودجە زەبەلاحەکانی وڵاتانی ناوچەکە، بە جۆرێک داهاتی ئەو وڵاتە بە (ترلیۆنێک و 123 ملیار) ریالی سعودی خەمڵێندراوە، کە بەرامبەرە بە (298 ملیارو 718 ملیۆن) دۆلار. خەرجییەکانیشی بە (ترلیۆنێک و 114 ملیار) ریالی سعودی خەمڵێندراوە، کە بەرامبەرە بە زیاتر لە (296 ملیار و 324 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (9 ملیار) ریاڵ سەررێژی دەبێت، کە هاوتایە بە (2 ملیار و 394 ملیۆن) دۆلار. دووەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە دواین دەقی پرۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی (2023)، داهاتی گشتی عێراق بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دیناری عێراق خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (103 ملیار و 502 ملیۆن و 245 هەزار و 433) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییەو ئێرانەوە بە گەورەترین داهاتی خەمڵێندراو لە قەڵەم دەدرێت. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی عێراقیشە لە دوای سعودییەوە بە گەورەترین خەرجی دێت کە بە (198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (153 ملیار و 7 ملیۆن و 956 هەزار و 608) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی عێراق دەگاتە (64 ترلیۆن و 357 ملیار و 424 ملیۆن و 527 هەزار) دینار، کە هاوتایە بە (49 ملیار و 505 ملیۆن و 711 هەزار و 175) دۆلاری ئەمریکی و ئەم کورتهێنانەش گەورەترین کورتهێنانە بەراورد بە کورتهێنانی بودجەی گشتی وڵاتانی نەوتی ناوچەکە. سێیەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی ئێران بۆ ساڵی 2023  پاڵپشت بە "پڕۆژە یاسای بودجەی 1402ی هەموو وڵات"ی ئێران کە بە مانگی ئازاری 2023 دەستپێدەکات و بە ئازاری 2024 کۆتایی دێت و لە خشتەی ژمارە (1)ی پرۆژەکەدا هاتووە؛ داهاتی گشتی ئێران بە (51 کوادریلیۆن و 90 ترلیۆن و 83 ملیار و 711 ملیۆن) ریاڵی ئێرانی خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (122 ملیار و 616 ملیۆن و 200 هەزار و 906) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییەوە بە گەورەترین داهاتی خەمڵێندراو لە قەڵەم دەدرێت. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی ئەو وڵاتەیە لە دوای سعودییەو عێراقەوە دێت کە بە هەمان بڕی داهات خەرجییەکانیش خەمڵێندراوە، بۆیە پرۆژە یاساکە بە جۆرێک داڕێژراوە کە هیچ کورتهێنانێک رووینەداوە یان روونادات. چوارەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی مسر بۆ ساڵی 2023 ئەگەر چی هیچ یاساو پرۆژە یاسایەکی بودجەی وڵاتی مسر بۆ ساڵی (2023) بەردەست نیە، بەڵام بەپێی لێدوانی وەزیری دارایی مسر، پێشبینی کردووە کە پرۆژە یاسای (2023 - 2024) کە لە مانگی تەموزی ئەمساڵ دەچێتە پەرلەمانی ئەو وڵاتە، داهاتی گشتی وڵات بریتی دەبێت لە (2 ترلیۆن و 100 ملیار) جونیەی مسری کە هاوتایە بە (68 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش داهاتی گشتی ئەو وڵاتە دوای داهاتی گشتی هەریەک لە وڵاتانی (سعودییە، ئێران و عێراق)ەوە دێت. هەر تایبەت بە خەرجییەکانی ئەو وڵاتە بەپێی لێدوانی وەزیری دارایی مسر بریتی دەبێت لە (3 ترلیۆن) جونیەی مسری کە بەرامبەرە بە زیاتر لە (97 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بەم پێیەش کورتهێنانی گەورە لە بودجەی گشتی ئەو وڵاتە روودەدات، کە بریتی دەبێت لە (900 ملیار) جونیە و هاوتایە بە (29 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، ئەم بڕەش هێشتا کەمترە لە دوو لەسەر سێی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەی گشتی عێراقدا روودەدات. پێنجەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی کوەیت بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە زانیارییەکانی وەزارەتی دارایی کوەیت، تایبەت بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023 - 2024)، داهاتی گشتی کوەیت بە (19 ملیار و 452 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری کوەیتی خەمڵێندراوە، کە هاوتایە بە (63 ملیار و 415 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییە، ئێران، عێراق و مسرەوە دێت لە رووی گەورەیی داهاتی خەمڵێندراوەوە. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (کوەیت)ە بە (26 ملیار و 287 ملیۆن و 500 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (85 ملیار و 667 ملیۆن و 910 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی کوەیت دەگاتە (6 ملیار و 826 ملیۆن) دینار، کە هاوتایە بە (22 ملیار و 252 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری ئەمریکی.   شەشەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی قەتەر بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە یاسای ژمارە (10)ی یاسای بودجەی گشتی دەوڵەت بۆ ساڵی دارایی (2023)، داهاتی گشتی قەتەر بە (228 ملیار) ریاڵی قەتەری خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (62 ملیار و 631 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (قەتەر)ە بە (199 ملیار) ریاڵ خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (54 ملیار و 665 ملیۆن و 300 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی سەرڕێژی بودجەی گشتی قەتەر دەگاتە (29 ملیار) ریاڵ، کە هاوتایە بە (7 ملیار و 966 ملیۆن و 300 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. کە نزیکە لە داهاتی خەمڵێندراوی وڵاتێکی وەک بەحرەین و گەورەترین سەرڕێژەی داهاتە لەنێوە وڵاتە نەوتییەکانی ناوچەکە. حەوتەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی ئیماراتی عەرەبی بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی ئیماراتی عەرەبی تایبەت بە بودجەی ساڵانی (2023 - 2026)، تەنها بۆ ساڵی (2023) داهاتی گشتی ئیمارات بە (63 ملیار و 613 ملیۆن) درهەمی ئیماراتی خەمڵێندراوە کە بەرامبەرە بە (17 ملیار و 321 ملیۆن و 819 هەزار و 900) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی ئیماراتی عەرەبییە بە (63 ملیار و 66 ملیۆن) درهەم خەمڵیندراوە، کە دەکاتە (17 ملیار و 172 ملیۆن و 871 هەزار و 800) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی سەرڕێژی بودجەی گشتی ئیمارات دەگاتە (547 ملیۆن) درهەم، کە هاوتایە بە (148 ملیۆن و 948 هەزار و 100) دۆلاری ئەمریکی. هەشتەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی بەحرەین بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە دەقی پرۆژە بودجەی بەحرەین بۆ ساڵانی (2023 - 2024) بەپێی مادەکانی (1، 2 و 3) داهاتی گشتی بەحرەین بە (3 ملیار و 103 ملیۆن و 386 هەزار) دیناری بەحرەینی خەمڵێندراوە کە بەرامبەرە بە (8 ملیار و 241 ملیۆن و 351 هەزار و 862) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (بەحرەین)ە بە (3 ملیار و 596 ملیۆن و 965 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە دەکاتە (9 ملیار و 552 ملیۆن و 100 هەزار و 254) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی بەحرەین دەگاتە (493 ملیۆن و 579 هەزار) دینار، کە هاوتایە بە (ملیارێک و 310 ملیۆن و 748 هەزار و 392) دۆلاری ئەمریکی. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتەو چارتی هاوپێچ سەرچاوەکان 1.    اليوم.. السعودية تعلن الميزانية العامة للعام 2023، الإيرادات والمصروفات الفعلية للميزانية السعودية (2000 – 2023)، 2022/12/07؛ https://www.argaam.com/ar/article/articledetail/id/1607480 2.    دەقی رەشنوسی بودجەی گشتی عێراق، 2023-06-09؛ https://www.awene.com/detail?article=88564 3.    لایحه بودجه ۱۴۰۲ کل کشور+ پیوست ها؛ https://shenasname.ir/wp-content/uploads/2023/01/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%83%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%AD%D9%871402.pdf 4.    مصر تتوقع 97 مليار دولار نفقات لموازنة العام المالي المقبل، 09/05/2023؛ https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/5/9/%D9%85%D8%B5%D8%B1-%D8%AA%D8%AA%D9%88%D9%82%D8%B9-97-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D9%81%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9 5.    63.5  مليار دولار إيرادات موازنة الكويت في 2023-2024، 31/01/2023؛ https://www.skynewsarabia.com/business/1592932-635-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%95%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%8A%D8%AA-2023-2024 6.    الجريدة الرسمية لدولة قطر، العدد ١، ١٩يناير ٢٠٢٣، قانون رقم (10) لسنة 2022 باعتماد الموازنة العامة للدولة للسنة المالية 2023؛ https://www.almeezan.qa/PDF/2023/1.pdf 7.    الإمارات العربية المتحدة، وزارة المالية، دولة الإمارات تعتمد الميزانية العامة للاتحاد 2023-2026 بإجمالي مصروفات تقديرية 252.3 مليار درهم، 10 أكتوبر 2022؛ https://mof.gov.ae/%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B9%D8%AA%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A9-2/ 8.    نص مشروع ميزانية الدولة البحرین للسنتين الماليتين 2023-2024، 02/04/2023؛ https://www.akhbar-alkhaleej.com/news/article/1327522  

(دره‌و): گواستنەوەی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە سنورەكانەوە بۆ ناو قوڵایی هەرێمی كوردستان، شەڕی درۆن، راگرتنی هەناردەی نەوت‌و گەشتە ئاسمانییەكانی سلێمانی، ئەمانە ئەو پەرەسەندنانە لەسەردەمی مەسرور بارزانیدا لە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتونەتە پێشەوە. نه‌وت و كه‌یسی ئه‌منیی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئەنكەرە لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا كۆبووەوە. دوای كۆبونەوەكە لە تویتێكدا مەسرور بارزانی رایگەیاند" پیرۆزبایی دووبارە هەڵبژاردنەوەم وەكو سەرۆك لە ئەردۆغان كرد"، له‌دوای ده‌ستبه‌كاربوونییه‌وه‌ له‌ پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم، ئه‌مه‌ جاری سێیه‌مه‌ مه‌سرور بارزانی سه‌ردانی توركیا ده‌كات.   سەردانی مەسرور بارزانی بۆ توركیا، هاوكاتە لەگەڵ گفتوگۆی وەفدی توركیا‌و عێراق لەبارەی چۆنیەتی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا كە لە بەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازارەوە لەلایەن توركیاوە راگیراوە.  هەناردەی نەوت رێژەی 77%ی داهاتی حكومەتی هەرێمی پێكدەهێنا، ئەم داهاتە ئێستا ئیتر لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی فیدراڵی عێراقدا دەبێت (ئەمە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2023). حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ حكومەتی هەرێم، بە فەرمی داوای لە توركیا كردووەی هەناردەی نەوتی كوردستان دەستپێبكاتەوە كە رۆژانە (400 هەزار) بەرمیل دەبێت، ئه‌مه‌ له‌پاڵ بڕی (90 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وتی كه‌ركوك كه‌ له‌رێگه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ ره‌وانه‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا ده‌كرێت. لەسەرەتاوە به‌رپرسانی توركیا رایانگەیاند، دەیانه‌وێت پشكنین بۆ بۆرییەكانی نەوت بكه‌ن، بۆ ئەوەی دڵنیا بن لەوەی بەهۆی بومەلەرزەكەی ئەمساڵەوە زیانیان بەرنەكەوتووە، بەڵام بەهانەی سەرەكی توركیا لە راگرتنی نەوتی هەرێم پەیوەندی بە بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلارەوە هەیە، كە دادگای ناوبژیوانی پاریس وەكو قەرەبووی عێراق بەسەر توركیادا سەپاندویەتی.  لایەنی توركیا دەیەوێت بەر لە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، چارەنوسی پارەی قەرەبووەكە لەگەڵ عێراق‌و هەرێمی كوردستان یەكلابكاتەوە، پێشتر توركیا كاتێك بڕیاریداوە لەسەر ئەوەی نەوتی هەرێم بەبێ رەزامەندی حكومەتی بەغداد هەناردە بكات، لەگەڵ هەرێم بەوجۆرە رێككەوتنی كردووە هەر زیانێك لەم پرۆسەیە كەوتەوە، حكومەتی هەرێم قەرەبووەكەی بدات.   پێشبینی دەكرێت پرسی هەناردەی نەوت تەوەری سەرەكی سەردانی مەسرور بارزانی بێت بۆ توركیا، لەدوای نەوتیش پرسی ئەمنیی، بەدیاریكراویش كەیسی پارتی كرێكاران. له‌ نێچیرڤان بارزانییه‌وه‌ بۆ مه‌سرور بارزانی ئه‌ندازیاری په‌یوه‌ندی هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ل توركیا له‌ بواری وزدا نێچیرڤان بارزانی بوو، كه‌ ماوه‌ی (17) ساڵ سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌تی هه‌رێمی كردووه‌و ئێستا سه‌رۆكی هه‌رێمه‌، نێچیرڤان بوو كه‌ رێككه‌وتنی 50 ساڵه‌ی بواری وزه‌ی له‌گه‌ڵ توركیا ئیمزا كرد، رێككه‌وتنێك كه‌ تائێستا ورده‌كارییه‌كه‌ی نازانرێت.  سه‌ره‌تای 2022 نێچیرڤان بارزانی به‌شێوه‌یه‌كی كتوپڕو له‌سه‌ر بانگهێشتی ئه‌ردۆغان گه‌یشته‌ ئه‌نكه‌ره‌، له‌م سه‌ردانه‌دا ئه‌ردۆغان داوای له‌ سه‌رۆكی هه‌رێم كرد، هاوشێوه‌ی نه‌وته‌كه‌، غازی سروشتی هه‌رێم ره‌وانه‌ی توركیا بكات، نێچیرڤان به‌ڵێنی پێدا دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌مباره‌یه‌وه‌ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی عێراقیدا بكات، دوای ئه‌م سه‌ردانه‌، له‌ ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022دا دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای (10 ساڵ) چاوه‌ڕوانیی، بڕیاری كۆتایی خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌كه‌وه‌ ده‌ركرد كه‌ دژ به‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بۆ توركیا به‌بێ ره‌زامه‌ندی حكومه‌تی فیدراڵ تۆماركرابوو. دادگا بڕیاریدا به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و پابه‌ندكردنی هه‌رێم به‌ راده‌ستكردنی نه‌وت و غازه‌كه‌ی به‌ حكومه‌تی فیدراڵ.  ئێستا كه‌ مه‌سرور بارزانی سه‌ردانی توركیا ده‌كات، چیتر كوردستان ئه‌و پێگه‌ به‌هێزه‌ی له‌ڕووی وزه‌وه‌ به‌ده‌سته‌وه‌ نه‌ماوه‌و جڵه‌وی كه‌رته‌كه‌ كه‌وتوه‌ته‌ ده‌ست حكومه‌تی فیدراڵ، ئه‌م بابه‌ته‌ش به‌ته‌واوه‌تی له‌ یاسای بودجه‌ی 2023ی عێراقدا ره‌نگیداوه‌ته‌وه‌، به‌جۆرێك به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ ئیتر كۆمپانیای سۆمۆ نه‌وتی هه‌رێم ده‌فرۆشێت و پاره‌ی نه‌وته‌كه‌ش ده‌چێته‌ ژماره‌ حسابی وه‌زاره‌تی دارایی عێراقه‌وه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ش له‌به‌ر رۆشنایی بڕیاری دادگای پاریسدا، چیتر توركیا به‌بێ ره‌مه‌زامه‌ندی حكومه‌تی فیدراڵی عێراق ناتوانێت بۆرییه‌كانی عێراق بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم به‌كاربهێنێت.  دواین سەردانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ توركیا لە رۆژی 15ی نیسانی 2022دا بوو، پاش ئەم سەردانە توركیا هەڵمەتێكی سەربازی نوێی لە هەرێمی كوردستان دژ بە پارتی كرێكاران دەستپێكرد. یەكەم سەردانیشی بۆ توركیا دوای وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیرانی هەرێم، لە رۆژی 28ی تشرینی دووەمی 2019دا بوو.  په‌یوه‌ندی هه‌رێم و توركیا له‌سه‌رده‌می مه‌سرور بارزانیدا لەسەردەمی كابینەی نۆیەمدا كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، توركیا ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی دژی پارتی كرێكاران، لە سورەكانەوە هێنایە ناو قوڵایی خاكی هەرێمی كوردستان، لەمەشدا جگە لە ئۆپراسیۆنی سەربازی زەمینی، فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی "درۆن"ی توركیا بەشێوەیەكی بەرچاو زیادیان كردووە.  ئەمڕۆ كە مەسرور بارزانی دەچێتە توركیا، لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە توركیا وەكو پابەندبوون بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرتووە.  سەرباری ئەمە توركیا لە سەرەتای مانگی نیسانی ئەمساڵەوە، توركیا ئاسمانی خۆی بەڕووی گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانیدا داخستووە‌و هەر لەو مانگەدا بە درۆن هێرشێكی لەنزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی ئەنجامداوە، هەموو ئەمانەش بەبەهانەی جموجوڵی پارتی كرێكاران لە سنوری پارێزگای سلێمانی.  سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكدا ئاشته‌وایی له‌گه‌ڵ تیمی یه‌كێتیی له‌ناو حكومه‌ت كردووه‌و له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ قوباد تاڵه‌بانی و تیمی یه‌كێتیی گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ بۆ ناو كۆبونه‌وه‌كانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، به‌ڵام له‌م سه‌ردانه‌یدا بۆ توركیا، مه‌سرور بارزانی هیچ یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی تیمی یه‌كێتیی له‌گه‌ڵ خۆی نه‌بردووه‌.

وەرگێڕانی: سابیر عەبدوڵڵا –  گۆڤاری ئایدیای دیپلۆماتیك  (1) چەكێكی كاریگەر لە جیهانێكی پڕ ئاڵنگاریدا فڕۆكەی بێفڕۆكەوان يان (درۆن) بە زمانی ئینگلیزی پێی دەووترێUnmanned)  Aerial Vehicle)، ئەو فڕۆكەیەیە، كە بۆ بەكارهێنانی هیچ پێویستی بە فڕۆكەوان نییە، بەڵكو دەكرێت لە دوورەوە بەرەو ئامانجەكانی ئاڕاستە بكرێت یان بە پێی پرۆگرامێكی پێشوەختە ئامادە بكرێت بۆ گەیشتن بە ئامانجەكەی. ئەمڕۆ ژمارەیەكی هێجگار زۆر لە درۆنەكان بۆ مەبەستی سەربازی بەكاردەهێنرێت، بە تایبەتی لە بواری هێرشكردن و چاودێری كردن. بە بەراورد كردنی بە فڕۆكەی جەنگیی ئاسایی، درۆنەكان لە بنەڕەتدا بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەركە زۆر خراپ و مەترسیدار و قێزەونانە بەكار دەهێنرێت، كە لایەنە دوژنەكان پلانی بۆ دادەڕێژن و لە بەرامبەر یەكتریدا ئەنجامیان دەدەن. هەرچەندە زۆربەی فڕۆكە درۆنەكان لە بواری سەربازیدا بەكاریان دەهێنن، بەڵام زۆر بە خێرایی شێوازی بەكارهێنانیان بواری بازرگانی، زانستی، كشتوكاڵی، كات بەسەربردن و بواری تریشی گرتووەتەوە، وەك پاراستنی ئاشتی و چاودێری كردن و وێنەگرتنی ئاسمانی و گۆڕینەوەی ماددە و كەلوپەلەكان و كاری بەقاچاغبردن. لە ئێستادا درۆنە مەدەنییەكان ژمارەیان لە درۆنە سەربازییەكان زۆر زیاترە، بە جۆرێك كە لە ساڵی (2015)دا ژمارەیان لە جیهاندا بە زیاتر لە یەك ملیۆن درۆن مەزەندە كراوە. یەكەم تاقیكردنەوەی پراكتیكی لە سەر فڕۆكەی درۆن لە ساڵی (1917) لە بەریتانیا بووە و لە ساڵی (1924)دا پەرەی زیاتری پێدراوە وەكو ئامانجی جووڵاوی بۆمبهاوێژەكان، بەڵام سەرەتای بیرۆكەی بەكارهێنانی بۆ ئەنجامدانی هەندێك ئۆپەراسیۆن لە ساڵی (1960)دا بووە كاتێك كە فڕۆكەی سیخوڕیی ئەمریكی لە جۆری (U-2) لە ئاسمانی ڕووسیا كەوتە خوارەوە، ڕووداوێكی تریش ڕۆڵی درۆنەكانی گەورەتر و فراوانتر كرد ئەویش كێشەی مووشەكە ئەتۆمییەكان بوو لە كوبا لە ساڵی (1962). لە ڕاستیدا یەكەم بەكارهێنانی پراكتیكی فڕۆكەی درۆن لە شەڕی ڤێتنام بوو، هەروەها لە شەڕی ئۆكتۆبەری ساڵی (1973) لە نێوان ئیسرائیل و دەوڵەتە عەرەبییەكان فڕۆكەی درۆن بەكارهێنراوە، بەڵام ئەو ئەنجامەی بەدی نەهێناوە، كە لێی دەخوازرا، ئەوەش بە هۆی لاوازی توانا تەكنیكییە سەربازییەكان لەو سەردەمەدا، هەروەها بە هۆی هەبوونی پەرژینی مووشەكەكانی میسرەوە نەیتوانی ئەركەكانی وەكخۆی جێبەجێ بكات. یەكەم بەشداریكردنی كارای درۆن لە شەڕی (دەشتی بیقاع)دا بوو لە نێوان سووریا و ئیسرائیل، كە كەوتنە خوارەوەی (82) فڕۆكەی سووریای لێكەوتەوە لە بەرامبەر نەكەوتنە خوارەوەی هیچ فڕۆكەیەكی ئیسرائیلی. بەكارهێنانەكانی فڕۆكەی درۆن: 1. پشكنین و چاودێری كردن: بەوپەڕی تواناوە چاودێری كردنی سات بە ساتی سەر زەمینی شەڕ دەكات و دەتوانێت وێنەی تاك سەبارەت بە بارودۆخەكە بنێرێت، كە یارمەتی فەرماندە و سەرۆكەكان دەدات تاكو بڕیاری گونجاو بدەن.   2. جەنگی ئەلیكترۆنی (ئەرێنی) و (نەرێنی): فڕۆكەی درۆن لە بواری جەنگی ئەلیكترۆنی و تەكتیكیدا ڕۆڵێكی باڵا دەگێڕێت و بە وردی ئامانجەكانی دیاری دەكات، بۆ نموونە وەك دۆزینەوەی كۆگا نەرێنییەكانی پەكخستن یان ئاشكرا كردنی ئەو مووشەكانەی تایبەتمەندن لە بواری بڵاوكردنەوە و چاندنی كەپسوولەكاندا، هەروەها كار دەكات لە سەر دۆزینەوەی كۆگاكانی پەكخستن، كە بە ڕووناككەرەوەی گەرمی كار بەگەڕ دەخرێت، یان ئەو كۆگا ئەرێنییانەی كارییان درووستكردنی تەشویشە لە سەر وێستگەی مووشەكەكان و هێزی بەرگری ئاسمانی. 3. دۆزینەوەی ئامانجەكان: سەبارەت بە ئاگری تۆپهاوێژەكان و ئاشكرا كردنی سەرچاوەی بۆردوومانكردن بە تۆپهاوێژەكان لە قووڵایی پێگەی بەرگری كردنەوە درۆنەكان كاری خۆیان دەكەن و ئاست و ڕێژەی بەركەوتن و زیانەكانیش ئاشكرا دەكەن. هەروەها كار دەكەن لە سەر دەستپێكردنەوەی پەخشی وێستگەكانی ناردن و ئاراستەكردن و زانینی پلەی گەرمی و تینی با و زریانەكان لەو شوێنەی بۆی ئاراستە دەكرێت. لە لایەكی ترەوە دەكرێت فڕۆكەی درۆن وەكو مووشەكێكی خۆكوژی بەكار بهێنرێت لە كاتێكدا، كە لە ئەركەكەیدا شكست دەهێنێت، یان لە كاتێكدا ئەگەر ئامانجێكی دیار هەبێت بۆ تەقاندنەوەی. 4. درۆنەكان و دۆزینەوەی ئەستێرەی مەریخ: بۆ گەیشتن بە ئەستێرەی مەریخ پێویستیمان بە نیو ملیۆن یەكە و بڕینی (144) ملیۆن كیلۆمەترە و سەبارەت بە شێوازی ناردنی زانیارییەكان لە زەوییەوە بۆ مانگە دەستكردەكان و لە مانگە فڕیوەكانەوە و بە پێچەوانەوە بەكار دێت. زاناكان دەربارەی شێوازی هەڵدان و ئاراستەكردنی و گرتنەبەری چاكترین پلانی پێشنیاركراو عەوداڵ بوون، دواجار گەیشتنە ئەو ئەنجامە، كە لە ڕێگای كەپسوولێكەوە چەترێكی فڕیو هەڵبدەن پاشان جیا دەبێتەوە و شێوەی فڕۆكەیەك وەردەگرێت و لە بۆشایی ئاسماندا بە ئازادی دەفڕێت و تیشكی ژێر سووری تێدا بەكار دەهێنرێت بۆ دۆزینەوەی ئەستێرەی مەریخ. یەكەم تاقیكردنەوەی ئەم بوارە لە (23)ی دیسەمبەری ساڵی (2003) دەستی پێكرد بە بۆنەی تێپەڕینی (100) ساڵ بە سەر ڕووداوی (برایانی ڕایت)دا. 5. كوژاندنەوەی ئاگر: فڕۆكەی درۆن ئەركێكی تریشی هەیە، ئەوەیە كە بۆ كوژاندنەوەی ئاگركەوتنەوە بەكار دەهێنرێت بە شێوەیەك، كە مانگی دەستكرد دوایین زانیارییەكانی پێدەدات و پاشان ئاراستە دەكرێت بۆ كوژاندنەوەی ئەو ئاگرەی كەوتووەتەوە، ئەمەش ئاستی زیانەكان و ئەو مەترسییانە كەمدەكاتەوە، كە لە ڕووداوێكی ئاوادا ڕووبەڕووی فڕۆكەوانەكان دەبێتەوە. فڕۆكەی سیخوڕی بۆ هەموو سەربازێك: ئاشكرایە كە ئیسرائیل كۆنترین و خراپترین دەوڵەتە لە بەكارهێنان و بەگەڕخستنی فڕۆكەكاندا، هەروەها دەشووترێت لەو ڕووەوە باشترین دەوڵەتە، بەڵام ئەمە درۆیە چونكە لە لایەن ئەمریكاوە یارمەتی دەدرێت و پشتیوانی لێدەكرێت. ڕووسیا لە كۆبوونەوەی دەوڵەتانی (G8) فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەكار دەهێنێت بە مەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەو لووتكەیە و چاودێری كردنی لە ڕێگای كامێرای تایبەتیەوە. ئەمە یەكەمین هەنگاوی لەو جۆرەیە و ئەگەر ئەم ئەزموونە سەركەوتن بە دەست بێنێت پێشنیار دەكرێت لە سەرتاسەری ڕووسیا پەیڕەو بكرێت. جۆرەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان: لە ڕووی ئاراستەكردنەوە دوو جۆری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هەیە: 1. فڕۆكەی كۆنتڕۆڵكراو لە دوورەوە: لەو شوێنەوە ئاراستە دەكرێت، كە كۆنتڕۆڵی فڕۆكەكە لە دوورەوە بۆی دانراوە وەك ڕاوكەرێك ئاراستەی دەكەن و ئامانجەكانی خۆی دەپێكێت. 2. فڕۆكەی خۆبەڕێوەبەر (خۆئاراستەكار): بۆ نموونە وەك پارادیگمای زیرەكی دەستكرد وەك تۆڕی ئاسپوونی لە جۆری (ئێكس-45) سەر بە كۆمپانیای بۆینگ بەكاردێت. ئەم جۆرەیان سەربەخۆییەكی زیاتری لە بڕیاردان و چارەسەركردنی داتا و زانیارییەكاندا هەیە و سەربەخۆ دەتوانێت كاری خۆی ئەنجام بدات. هەروەها دەكرێت ئەو فڕۆكانە دابەش بكرێن بە پێی ئەو ئەركانەی كە ئەنجامیان دەدەن، وەك ئەركی سەربازی تایبەتمەند بە پرۆسەی چاودێری، كە بەشی هەرە زۆری ئەو فڕۆكانە بە فڕۆكەی جەنگیشەوە دەگرێتەوە و هەشیانە دەتوانرێت بۆ هەردوو مەبەستەكە بەكاربهێنرێت. ئەم فڕۆكانە وەك هەمیشە لە قەبارەیان لە فڕۆكە ئاساییەكان بچووكترە و پشت بە شێوازی فڕین و پاڵنانی جۆراوجۆر دەبەستن، هەیانە بە شێوەی باڵۆن دەفڕێت، هەشیانە فڕینیان لە ڕێگای پەروانەوەیە. فڕۆكەی چاودێری لەم جۆرە چەندین ئەركیان هەیە، بۆ نموونە لەوانە: ئاشكراكردن و دۆزینەوەی ئامانجە  ئاسمانیەكان لە هەموو جۆرە بەرزییەكدا، هەروەها هۆشداری پێدان بە هێزەكان، ئاراستەكردن و ڕابەرایەتی كردنی ئۆپێراسیۆنەكانی شەڕكەرە بەرهەڵستكارەكان، هەروەها دابینكردنی زانیاری پێویست بۆ ئاراستەكردنی مووشەكەمانی زەمین/ئاسمان و چاودێری كردن و ئاراستەكردنی بۆمبهاوێژەكان و فڕۆكە هاوكار و پشتیوانەكان و ئەنجامدانی ئۆپێراسیۆنی ڕزگاركردن و چاودێری دەریایی و پێدانی زانیارییەكان دەربارەی ناوەندەكانی ئۆپێراسیۆن و هێزە وشكانییەكان و ڕێكخستنی جموجووڵە ئاسمانییەكان   تایبەتمەندیە گشتیەكان و سیستمەكانی هەڵدان: فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ئەركی خۆی وەك بۆمبهاوێژی هەوایی و هاویشتنی مووشەكەكان ئەنجام دەدات و سیستمی گەڕاندنەوەی هەیە، شەپۆل و تۆڕی تایبەتی هەیە و لە كاردا خێرایە. نرخی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) چەندە؟ نرخی فڕۆكەی (ئێف4 فانتۆمی دووەم) لە ساڵی (1962)دا بە (6) ملیۆن دۆلار بووە، هەروەها تێچووی فڕۆكەی (ئێف-15 ئیگڵ) لە ساڵی (1974)دا (25) ملیۆن دۆلار بووە. بە بەراوردێكی سادە دەردەكەوێت، كە نرخی (1000) فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەرامبەرە بە نرخی یەك فڕۆكەی (ئێف15  ئیگڵ). كێ بوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی داهێنا؟ ئەبراهام كەریم (Abraham Karem) پێشەنگ و داهێنەری دیزاینی ئەو جۆرەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانە كە باڵەكانی جێگیر و جووڵاویشە، بەڵكو ئەو بە داهێنەری سەرەكی تەكنەلۆژیای فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) دادەنرێت. ئەو دەوڵەتانە كامانەن، كە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئاڕاستەكراوییان هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟ ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا و شانشینی سعوودیە پێیان وایە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان كە هەڵگری تەقەمەنیە بەشداریان لەو هێرشەدا كردووە، كە كرایە سەر دامودەزگا نەوتییەكانی سعوودیە. بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە بە فڕۆكەی (درۆن) ناسراوە، لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بابەتێكی گەرم و بڵاو بوو، بەم پێیەش ئاساییە خەڵكی بپرسن سەبارەت بەو لایەنانەی كە ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەیان هەیە. ئەو دەوڵەت و لایەنانە كامانەن، كە بۆ مەبەستی سەربازی بەكاری دەهێنن؟ چەكێكی نوێ: ئەمریكا بۆ یەكەم جار لە ساڵی (2001)دا فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی بەكار هێنا بۆ دەستپێكردنی هێرشی سەربازی لە وڵاتی ئەفغانستان بە مەبەستی بۆ هێرشكردنە سەر كاروانێكی بزووتنەوەی تاڵیبان، كە ئەو كات بەشێكی ئەفغانستانی كۆنترۆڵ كردبوو. ئەمریكا و ئیسرائیل پێكەوە یەكەم وڵات بوون، كە بە هۆی پێشكەوتنی تەكنیكیەوە بۆ ئەنجامدانی هێرش و ئۆپێراسیۆنی سەربازی لەم ناوچەیەدا فرشۆكەی بێفڕۆكەوانیان بەرهەمهێناوە و بەردەوام بە كاری دەهێنن. كۆماری چین لە ماوەیەكی نزیكدا لە ڕووی بەرهەمهێنان و فرۆشتنی ئەم جۆرە فڕۆكە و كەلوپەلە سەربازییانەوە گەشەی كردووە و ژمارەیەكی بەرچاوی لێ بەرهەم دەهێنێت و دەیفرۆشێت بە وڵاتانی دیكە و ئێستا بە باشی چووەتە ناو پێشبڕكێكەوە. چین بەشدارییەكی بەرچاوی كردووە لە بڵاوبوونەوەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو فڕۆكانەی بە لایەنی كەمەوە بە (6) وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست فرۆشتووە. بەكارهێنانی مەدەنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەم دواییەدا بە شێوەیەكی بەرچاو پەرەی سەندووە و هەمان تەكنۆلۆژیا بۆ بەكارهێنانی سەربازی بەكار هاتووە. بەرهەمهێنانی ئەو فڕۆكە ئاراستەكراوانە  پێویستی بە تەكنۆلۆژیای زۆر پێشكەوتوو نییە و هەندێك دەوڵەتی وەك ئێران بە ئاسانی دەتوانن بەرهەمیان بهێنن. لە ئێستادا ئێران تا ڕادەیەك ئەم تەكنۆلۆژیا پێشكەوتووەی گواستووەتەوە بۆ چەند هێز و گرووپێكی چەكداری، كە لە خولگەی خۆیدا كاردەكەن، بۆ نموونە وەك حووسییەكان لە وڵاتی یەمەن. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕووی جوگرافییەوە بە ناوجەرگە و دڵی شەڕی جیهانی دژی تیرۆر ئەژمار دەكرێت و ژمارەیەك وڵاتاتی پێشكەوتوو لە ڕووی تەكنۆلۆژییەوە وەك ڕووسیا و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكای بۆ لای خۆی ڕاكێشاوە و بەردەوام لە دژی گرووپە تیرۆریستییەكان ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدەن. فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (هێرۆن)ی ئیسرائیلی دەتوانێت بۆ ماوەی (50) كاتژمێر و لە بەرزایی (30000) پێوە بفڕێت. لە ئاسمانی ئەفغانستان ئەم فڕۆكانە لە دژی بزووتنەوەی تاڵیبان بەكار دەهێنرا، كاتێك كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بە سەردەمێكی ئاڵۆزی و گرژیدا تێدەپەڕێت و لە لا یەكەوە بە سەر دوو تەوەری سەرەكیدا دابەشكراوە: ئیسرائیل و دەوڵەتانی كەنداو و ئێران و هاوپەیمانەكانی وەك (حیزبوڵا و حووسیەكان)، لە لایەكی تریشەوە ئەمریكا ماوەیەكی زۆرە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی هەڵگری مووشەك و تەقەمەنی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەكارهێناوە وەك بەشێك لە هەڵمەتەكانی بۆ سەر ڕێكخراوی ئەلقاعیدە و دەوڵەتانی ئیسلامی. حكوومەتی واشنتۆن لە مێژە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی لە جۆری (رەیپەر) و (هانتەر) بەكار دەهێنێت بۆ پێكانی ئامانجە ستراتیژییەكانی لە یەمەن و سووریا و لیبیا و عێراق. فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكی جۆری ڕەیپەر (mq9) گەورەتر و بە تواناترە لەو فڕۆكە شەڕكەرانەی، كە دەتوانێت چەكی زیاتر هەڵبگرێت و دەشتوانێت بۆ ماوەیەكی زۆر دوور و درێژ بەبێ وەستان بفڕێت. ژمارەیەك لەو فڕۆكانە لە لایەن شانشینی بەریتانیاوە كڕدراون و بە فراوانی بۆ لێدانی ئامانجەكان لە سووریا و عێراق بەكار دەهێنرێن. ئیسرائیل لە مێژە لە بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ زۆرێك لە وڵاتانی جیهان پێشەنگە و مەزەندە دەكرێت ئیسرائیل (60%)ی بازاڕی جیهان بە فرۆشتنی ئەم فڕۆكانە كۆنترۆڵ بكات. چین هەناردەكەری سەرەكی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل هەندێك لەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی بە ڕووسیا فرۆشتووە بۆ مەبەستی ناسینەوە و پشكنین. ئیسرائیل فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی خستە خوارەوە، كە سەرەتای ساڵی (2022) لە ڕێگەی سووریاوە چووە ناو سنووری ئاسمانی ئیسرائیلەوە. ئیسرائیل سەربێكی گەورەی لەو فڕۆكانە هەیە، كە بەكار دەهێنرێت بۆ كاری سیخوڕی و ئاشكراكردن و چاودێری و هێرشەكان. ئەو مۆدێلانەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە ئیسرائیل لەو هێرشانەدا بەكاری هێناوە بریتین لە (هیرۆن) و (هێرمس 450) و (هێرمس 900).  سەرەڕای سەپاندنی چەند سزایەكی زۆر بە سەر ئێراندا لە بوارە جیاجیاكاندا، بەڵام حكوومەتی تاران توانی سەركەوتوو بێت لە بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان، كە توانای هەڵگرتنی چەكی زۆر پێشكەوتووی هەیە. تاران لە ساڵی (2012)دا درووستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (شەهید 129)ی ڕاگەیاند كرد كە بۆ ئەنجامدانی هێرشی سەربازی لە دژی ڕێكخراوی داعش لە سووریا و عێراق بەكاری هێنا.  ئێران لە ساڵی (2018)دا درووستكردنی مۆدێلێكی بەهێزتری فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی  بە ناوی (مهاجر 6) دەستپێكرد. ئێران لە گەشەپێدانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان تا ئێستا سەركەوتوو بووە و لە فرۆشتنی یان گواستنەوەی تەكنۆلۆژیای بواری (درۆنەكان) بۆ هاوپەیمانەكانی لە وڵاتانی ناوچەكە و ڕێكخراوەكان دوودڵی ناكات. هەروەها ئیماراتی عەرەبی خاوەنی ژمارەیەك (درۆن)ە، كە بەرهەمی چینییە و بۆ ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە یەمەن و لیبیا بەكارییان دەهێنێت. ئیمارات پشتیوانی لە ژەنەراڵ خەلیفە حەفتەر دەكات، لە كاتێكدا توركیا فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەكار دەێنێت بۆ پشتگیری كردنی حكوومەتی لیبیا، كە لە لایەن كۆمەڵی نێودەوڵەتیەوە ناسراوە. توركیا شكستی هێنا لە بەدەستهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ئەمریكا و ناچار كرا بۆ دەستپێكردن بە بەرهەمهێنانی ئەو فڕۆكانە لە ناوخۆدا و بەكارهێنانیان بۆ لێدانی ئامانجەكانی لە عێراق و سووریا و لە دژی شەڕڤانانی كورد لە كاتی هێرشەكانی سوپای توركیا بۆ سەر باكووری خۆرهەڵاتی سووریا لە ساڵی (2018)دا. هەروەها هەریەكە لە عێراق و ئوردن و جەزائیر فڕۆكەی بێفڕۆكەوانیان لە چین كڕیوە. ئێرانیش ژمارەیەك فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بۆ حیزبوڵڵای لوبنانی دابین كردووە. درۆن و گرووپە چەكدارەكان: ماوەیەكە حووسییەكان لە یەمەن زۆرترین بەكارهێنەری فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان بوون لە هێرشكردنە سەر ئامانجەكانی سعوودیە. شارەزایان لە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەوانیتر وای دەخەمڵێنن كە حوسییەكان مۆدێلە تازەكانی درۆن بەكاردێنن، كە پشت بە تەكنۆلۆژیای ئێرانی دەبەستێت. بە پێی ئەنجامی پانێڵێكی پسپۆڕانی نەتەوە یەكگرتووەكان، حووسییەكان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (قاسمی 1)یان لە هێرشەكانیاندا بەكارهێناوە، كە نموونەیەكە لە مۆدێلی بەرهەمهێنانی تەكنۆلۆژیای ئێرانی. (قاسم 1) فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی كامیكازییە، واتا بە وردی لە ئامانجەكەی دەدات و ئەو بارە تەقەمەنییەی هەڵیدەگرێت دەكرێتە بۆمبێك. بە پێی ڕاپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی بە بەكارهێنانی حوسییەكان كرد لە فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی ئاڵۆزتر، كە هەندێك جار بە (سەمەد 2/3) دەناسرێت، كە توانای هەڵگرتنی بۆمب و تەمەنی بچووكی هەیە. هەروەها حیزبوڵڵای لوبنانی ژمارەیەك فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەكارهێناوە، كە لە ئێرانەوە لە ماوەی ساڵانی شەڕدا لە سووریا دەستی كەوتووە. گرووپە چەكدارەكان لە سووریاش تاقمی ئەو فڕۆكانەیان بەكارهێناوە بۆ ئەوەی هێرش بكەنە سەر ئامانجەكانی حكومەت بۆ تێپەڕاندنی سیستمكانی بەرگری ئاسمانی یەكێك لە گرنگترین ئامانجەكانی ئەو گرووپانە ئەوەیە، كە هەوڵیانداوە لە ڕێگەی ئەو فڕۆكانەوە بگەنە بنكەی ئاسمانی همیمیم، كە فڕۆكە جەنگییەكانی ڕووسیا و بنكەكانی تری ڕووسیای تێدا جێگیر كراوە. بێگومان تەكنۆلۆژیای بەرهەمهێنانی درۆنەكان بە شێوەیەكی فراوان لە جیهاندا بڵاوبۆتەوە. هەرچەندە ویلایەتە یەكگرتووەكان خۆی لە فرۆشتنی ئەو فڕۆكانە بە هاوپەیمانەكانی دوورخستوەتەوە، بەڵام ڕێگر نەبووە لە بەرهەمهێنان و بڵاوبوونەوەیان لە ناوچەكەدا، بەم شێوەیەش چین بۆشایی بازاڕی چەكی قۆستەوە و بە ئەو وڵاتەی دەفرۆشێت، كە خوازیاری كڕینی درۆنەكانن و پێویستیان بە هاوشێوە ئەمریكییەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هەیە.  

پەیمانگایەكی ئەمریكی: "ناكۆكیەكانی پارتی یەكێتی كوردی ملكەچی بەغداد كرد" 🔻هەرێمی كوردستان لە لاوازترین دۆخیدایەو ئایندەی نادیارە 🔻ملكەچكردنی دەسەڵاتی كوردی تەنها بە لەدەستدانی كەرتی نەوتەوە ناوەستێت 🔻دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان نەك تەنها لەچاوی خەڵكدا بەڵكو لەرووی یاسایشەوە شەرعەتیان لەدەستداوە 🔻پارتی و یەكێتی لەسەر ئاستی ناوخۆو ئیقلیمی و نێودەوڵەتی متمانەو پێگەیان لەدەستداوە 🔻ئاشتی ناوخۆی كوردستان بەندە بەسەرزەنشتی بەردەوامیی پارتی و یەكێتی لەلایەن خۆرئاواوە 🔻كوردەكان لەكۆكردنەوەی هێزە بیانیە دژەكاندا لێهاتون, بەڵام بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی خۆیان شكستخواردون درەو: پەیمانگای واشنتۆن: 🔹ناكۆكیەكانی ناوخۆی كوردستان, رێگەی بۆ گروپە شیعی و سونیەكان خۆشكرد سەربەخۆیی دارایی هەرێمی كوردستان لاواز بكەن, ئەوەش وایكرد هەرێم ملكەچی بەغدادبێت و قۆناغێكی نوێی پەیوەندی لەنێوان هەولێرو بەغداد بێتە ئاراوە. 🔹لەم ساڵانەی دوایدا, ململانێی مێژوویی لەسەر دەسەڵات, لەنێوان هەردوو پارتی دەسەڵاتدارەكەی كوردستان قوڵتربوەوە, هەوڵە دیپلۆماسیەكانی خۆرئاواش ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبوو. 🔹هەركات خۆرئاوا بوەستێت لە ئاڕاستەكردنی یەكێتی و پارتی, ناكۆكیەكانی نێوانیان توندتر دەبێتەوە دوای هەموو رێككەوتنێك, ئەوەش راستیەكی بەئازار دەسەلمێنێت, كە ئاشتی لەناوخۆی كوردستان بەندە بەسەرزەنشتی بەردەوامیی خۆرئاوا, لەسەر پارتی و یەكێتی. 🔹سەیرەكە لەوەدایە, كوردەكان لێهاتوون لە كۆكردنەوەی هێزە بیانیە نەیارەكانی یەكتر, بەڵام لەمامەڵەكردن لەگەڵ ناكۆكی خۆیان, شكستخواردوون. 🔹ناكۆكیە ناوخۆیەكان ئەتۆنۆمی(قەوارەی) كوردستانی لەبەریەك هەڵوەشاند, ئەو ململانێیانە یەكڕیزی و پێشكەشەكردنی دیدێكی هاوبەشی كوردی لەدانوستان كردن لەگەڵ بەغداد لەباربرد. 🔹چوارچێوەی هەماهەنگی, ئەو دابەشبونەی بەكارهێنا بۆ كۆنتڕۆڵكردن و هەژموونی زیاتری بەسەر داهاتە ناوخۆیەكانی هەرێمی كوردستان, بەتایبەت لەیاسای بودجە عێراق, كە بەم دواییە پەسەندكرا. 🔹ملكەچكردنی دەسەڵاتی كوردی تەنها بە لەدەستدانی تەواوی كەرتی نەوتی كوردستانەوە ناوەستێت, بگرە هەر دۆلارێك كە هەولێر بەدەستیدەهێنێت لەبەغدادوە, لەژێر چاودێریەكی وردی حكومەتی عێراقدا دەبێت.   🔹ئەو دەسەڵاتەی ئێستا سەرۆكی حكومەت لەبارەی چۆنیەتی خەرجكردنی پارە هەیەتی, ملكەچی حكومەتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵیە. 🔹لەوەڵامی پەراوێزخستنی دارایی لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە, یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەبەغداد كاری كرد بۆ ئەوەی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەستوەردان بكات, لەكاتی سەرهەڵدانی هەر ناكۆكیەكی ناوخۆیی لەبارەی داهات. 🔹شكستی پارتی و یەكێتی, بووە هۆی لەباربردنی متمانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پێگەی لەسەر ئاستی نیشتمانی و هەرێمی و نێودەوڵەتی, پارتە كوردیەكان شكستیان هێناوە لەپیادەكردنی سیاسەتێكی هاوسەنگ. 🔹دیارترین ستراتیجیەت كە پیادەیان كردووە, خۆی لە كاردانەوەی زیاد لەپێویستدا بینیوەتەوە, كە بووەتە هۆی وێرانكردنی خۆیان, لەئاكامی ئەوەش هەرێمی كوردستان لەهەموو كاتێك لاوازترەو ئایندەی بە نادیاری ماوەتەوە. 🔹دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان شەرعیەتیان لەدەستداوە نەك تەنها لەچاوی خەڵكدا, بەڵكو لەرووی یاسایشەوە, بەتایبەت دوای ئەوەی دادگای باڵای عێراق بڕیاریدا كە درێژكردنەوەی ویلایەتی پەرلەمانی لەهەرێمی كوردستان نادەستوریە.

  ئامادەکردنی: ئایدیا دیپلۆماتیک کەسی سپێرمفرۆش دەبێت تەمەنی لە نێوان (18 -30) ساڵ بێت، هاوسەرگیریی نەکردبێت، پشکنینی (DNA) بۆ هەموو سپێرمەکان دەکەن و بەکارهێنەری مادە هۆشبەرەکان یاخود تووشبووی ئایدزن نەبن جیاوازییەکی بەرچاو هەیە لە نێوان بازرگانی و بازرگانیپێکردندا، یەکەمیان بەو ئاڵوگۆڕانە دەگوترێت کە بە شێوەیەکی ئاسایی و ڕێگەپێدراو بەڕێوە دەچن، بەڵام دوەمیان ئەو ئاڵوگۆڕانە دەگرێتەوە کە نایاسایین و بە شێوەیەکی نهێنی یاخود نیمچەنهێنی بەڕێوە دەچن. بازرگانیپێکردن هیچ سنوورێکی نییە، هەموو ئەوەی کارەکتەرەکانی ئەم پڕۆسەیەی سەرقاڵکردوە، بەدەستهێنانی پارەیە، ئیدی ئامڕازە بەکارهێنراوەکان هەر چییەک بن. ئێستا تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بوونەتە بازاڕێک بۆ ساغکردنەوەی هەموو جۆرە بەرهەمێک، دواهەمینیشیان کڕین و فرۆشتنی سپێرمی پیاوانە لە بەرانبەر بڕێک پارەدا. کاتێک پشتڕاست دەکرێتەوە کە پیاوێک تووشی نەزۆکی هاتوە و هەموو هەوڵەکانیش شکستیان هێناوە بۆ چارەسەرکردنی، هاوسەران لە ئەورووپا و ئەمریکا پەنا دەبەنە بەر بانکەکانی سپێرم، کە لەوێ سپێرمی پیاوێکی دیکەی جیاواز لە مێردەکە، لە ناو منداڵدانی ژنەکەدا دەچێنرێت. وڵاتانی خۆرئاوا ئەم کردارە بە بابەتێکی ڕێگەپێدراو و ئاسایی نێوان خۆیان دەزانن. لە بەشێک لە وڵاتاندا ماڵپەڕی تایبەت بەو مەبەستە دروست کراوە، کە ئەو کەسانەی سپێرمی خۆیان دەفرۆشن لەوێ نمایشێ دەکەن و لەو ڕێگەیەشەوە دەفرۆشرێتەوە بە خانمان، نرخی بڕێک سپێرمیش لەم ڕێگەیەوە دەگاتە زیاتر لە (2000 دۆلار). بێگومان بەهای کڕینی هێندە بەرز نییە و بە نرخێکی هەرزان لە پیاوان دەکڕدرێت، بەڵام وەک هەر جۆرە بازرگانییەکی دیکەی نائاسایی و ناباو، نرخی فرۆشتنی گەلێک بەرز دەبێت. ئەوەی جێگەی سەرنجە بەشێکی زۆر لە ماڵپەڕەکان خزمەتگوزاریی گەیاندنی سپێرمیشیان هەیە بۆ ماڵان. خانمان خۆیان دەتوانن سەردانی ئەو بانکانە بکەن و لەوێ سپێرمەکە لە ناو منداڵدانیاندا بچێنن تا دەپیتێت و دەبێتە کۆرپەلە. چەند جۆرێک لە خانمان ئەم سپێرمە وەر دەگرن. بەشێکیان دوو هاوسەری ئاسایین و بە هۆی بوونی کێشەی تەندروستی لە پیاوەکەدا منداڵیان نابێت، هەر بۆیە سەردانی ئەم بانکە دەکەن و بڕێک سپێرم دەکڕن. بەشێکی دیکە لە خانمان خاوەنی هاوسەر نیین یاخود لە هاوسەرەکانیان جودا بوونەتەوە، بەڵام دەیانەوێت ببنە خاوەنی منداڵ. هەندێکی دیکەش ئەو خانمانەن کە باوەڕیان بە هیچ جۆرە پەیوەندییەکی سێکسیی ڕاستەوخۆ نییە لەگەڵ ڕەگەزی بەرانبەر، یاخود هاوڕەگەزخوازن، بەڵام لە هەمان کاتیشدا دەخوازن ببنە خاوەنی منداڵێک. بەشێکەی دیکەش لە کڕیاران و سەردانکەرانی ئەم بانکە، ئەو کەسانەن کە کار بۆ باندە مافیاییەکان و بازرگانانی مرۆڤ دەکەن، دەیانەوێت منداڵێک دروست بکەن و هەر لە سەرەتای لەدایکبوونییەوە تا گەورەبوونی تەمەنی، لە هەر قۆناغێکی تەمەنیدا جۆرێک لە بازرگانیی پێوە بکرێت. مەرجەکانی کڕینی سپێرم: یەکەم داواکاری کە لە سەر هەر سپێرمێک هەیە، ئەوەیە کە هەڵگری هیچ نەخۆشییەک نەبێت، ئەویش لە میانەی چەندین پشکنینەوە بۆ سپێرمەکە و تێپەڕینی بە پڕۆسەکانی بەستن و تواندنەوەدا. پاش هەموو ئەوانە تیمی تاقیگەی پسپۆڕ بڕیار لەوە دەدەن کە ئایا سپێرمی کەسی فرۆشیار لە ڕووی جۆر و چۆنایەتییەوە گونجاوە یاخود نا، هەروەها لەوەش دەپرسنەوە کە ئایا لە نەخۆشییە بۆماوەییەکان بەدوورە یاخود نا، دواجار لە پاشخانی کۆمەڵایەتیی کەسەکەش دەکۆڵنەوە. یەکێکی دیکەش لە مەرجەکان، مەرجی تەمەنە، پێویستە کەسی سپێرمفرۆش تەمەنی لە (18) ساڵ کەمتر نەبێت و لە (30) ساڵیش زیاتر نەبێت. باشتریش وایە ئەو کەسەی سپێرمی دەفرۆشێت هاوسەرگیریی نەکردبێت و پێشتریش خاوەنی هاوسەر نەبووبێت و سەڵت بێت. بانکەکانی سپێرم پشکنینی ترشی ناوکی (DNA) بۆ هەموو سپێرمەکان دەکەن و خۆیان لەو کەسانە دەپارێزن کە بەکارهێنەری مادە هۆشبەرەکانن یاخود تووشبووی ئایدزن. پاش ئەوەی قۆناغی پشکنینەکان کۆتایی دێت و سپێرمی کەسەکە پەسەند دەکرێت، پێویستە خاوەنەکەی سەردانی یەکێک لە بانکەکانی سپێرم بکات و لەوێ سپێرمەکەی لێ وەردەگیرێت. ئیدی پاش ئەوە کەسی سپێرمفرۆش بۆ نییە لەوە بکۆڵێتەوە و پرسیار بکات کە سپێرمەکەی دەدرێت بە کێ و دەچێت منداڵدانی کام ژنەوە و بەرهەمەکەی چی دەبێت و بۆ چی بە کار دەهێنرێت. هۆکارەکانی ڕووکردنە ئەم بازرگانییە: هۆکاری هەرە سەرەکیی بڵاوبوونەوەی ئەم جۆرە بازرگانییە لە لایەن کوڕانەوە و فرۆشتنی سپێرمی خۆیان، دەگەڕێتەوە بۆ بێکاری و نەبوونی سەرچاوەی داهات لە لایەن گەنجانەوە. بەشێکی زۆر لە گەنجان لە وڵاتانی جیهاندا، بە دەست نەبوونی کار و داهاتەوە دەناڵێنن، هەر بۆیە لە پێناو پڕکردنەوەی بۆشاییە مادییەکانی ژیانیاندا، پەنا دەبە بەر هەر ڕێگەیەک کە بە ماوەیەکی کەم پارەیەکی زۆریان بۆ فەراهەم بکات. بەشێکی دیکە لە پاڵنەرەکانی برەوسەندنی ئەم بازرگانییە دەگەڕێتەوە بۆ فۆڕمە جیاوازەکانی ژیانی هاوبەشێتی لە کۆمەڵگەکاندا. بۆ نموونە ئەو کچانەی کە هاوڕەگەزخوازن (واتە لیزبیانن)، بەڵام هاوسەرگیرییان کردوە لەگەڵ کچێکی دیکەدا، یاخود بە فۆڕمێکی جیاواز لە فۆڕمە باوەکان لە ناو چوارچێوەیەکی هاوبەشدا ژیان بە سەر دەبەن، کاتێک خواستی خستنەوەی منداڵیان دەبێت، پەنا نابەن بۆ سێکس کردن لەگەڵ پیاوێکدا، بەڵکوو یەکێک لە دوو کچەکە خۆیان تەرخان دەکەن بۆ کڕینی سپرێرم و چاندن و پیتاندنی لە ناو منداڵدانیدا، تا ببێتە منداڵی ئەو دوو کچە لە داهاتوودا. بەشێکی دیکە لە بەکارهێنەران و کڕیارانی سپێرم، بریتین لە پیاوان. ئەمانیش چەند جۆرێکن، بۆ نموونە هەندێک لە پیاوان بە هۆی نەخۆشییەوە یاخود بە هۆی ڕووداوێکەوە، لە دروستکردنی سپێرم ڕادەوەستن و چیتر ناتوانن سپێرم بەرهەم بهێنن، هەر بۆیە پەنا دەبە بەر بانکەکانی سپێرم بۆ کڕینی سپێرمی پیاوانی دیکە. بەشێکی دیکەی کڕیارانیش ئەو پیاوە بەتەمەنانە دەگرێتەوە کە توانای بەرهەمهێنانی سپێرمیان نەماوە بە هۆی هەڵکشانی تەمەنیانەوە، بەڵام بە هۆی سامانداری و دەوڵەمەندییەوە دەیانەوێت منداڵێک دروست بکەن و بە خێوی بکەن، لەم بارەدا ئەو سپێرمەی دەیکڕێت یان لە منداڵدانی هاوسەرەکەیدا دەیچێنێت و دەپیتێنرێت، یاخود لەگەڵ هاوسەرەکەیدا منداڵدانی ژنێک بە کرێ دەگرن بۆ ماوەی چەند مانگێک تاوەکوو منداڵەکە لە منداڵدانی ئەودا دروست ببێت و دواتر لێی وەر دەگرنەوە. بەکرێگرتنی منداڵدان بەهای کرێکەی لە نێوان (20.000 تا 40.000) دۆلاردایە، ئەم دیاردەیە لە سەرتاسەری جیهاندا بەربڵاوە، بەڵام لەو وڵاتانەی کە ئایینی باڵادەست ڕێگە بەو کارە نادات، بە نهێنی دەکرێت، یاخود کڕیارانی ئەم بابەتە ڕوو دەکەنە وڵاتانی دەرەوە بۆ بەدەستهێنانی. بازاڕە گەورەکەی بەکرێگرتنی منداڵدان لە ئێستادا بریتییە لە وڵاتانی ناوەڕاستی ئاسیا و دوورگەی هیندۆچینی، کە وڵاتانی هیندستان و بەنگلادیش و ڤێتنام و چەند وڵاتێکی دیکەش دەگرێتەوە. سەرباری ئەمانەش ئەو پیاوانەی کە لە ژێر چەتری هاوڕەگەزخوازیدا هاوسەرگیرییان کردوە و خواستی هەبوون و بەخێوکردنی منداڵیان هەیە، بەڵام بە هۆی نەبوونی توانای بەرهەمهێنانی تۆوەوە، یاخود بە هۆی خواستی خۆیان بۆ بەرهەمهێنانی منداڵەکە لە تۆوێکی باش، پەنا دەبەنە بەر کرینی سپێرم لە بانکەکان. جێگەی باسە هەر ئەمانیش کڕیارێکی سەرەکی منداڵدانی ئەو ژنانەن کە بە کرێ دەیبەخشنە هەر کەسێک تا ساتی منداڵبوونەکە و دواتر منداڵەکە ڕادەستی لایەنی کرێدەر دەکرێتەوە. لە ئاستێکی گشتیدا، ئەوەی وەک ئامانجی سەرەکیی ئەم جۆرە بازرگانییە تەماشا دەکرێت، بریتییە لە بوون بە خاوەنی منداڵ لە لایەن ئەو کەسانەی کە بە شێوەیەکی ئاسایی ناتوانن ببنە خاوەنی منداڵ. لە لایەکی دیکەوە ئامانجەکە دروستکردنی منداڵە بۆ مەبەستی بازرگانیپێوەکردن و کارپێکردن و هەر دۆخێکی دیکە. بە مانایەکی دیکە دەتوانین ئەم خاڵە ناو بنێین بازرگانی لە ناو بازرگانیدا. چونکە بازرگانیی سپێرم بە تەنها نییە، پاش وەرگرتنی سپێرمەکە، کەسێک دەدۆزرێتەوە، واتە ژنێک، تاوەکوو منداڵدانی بە کرێ بۆ ماوەی نۆ مانگ بە کار بهێنرێت و ئەو سپێرمەی تێدا بپیتێنرێت و دواتریش بەرهەمی ئەو کۆرپەلەیە بۆ بازرگانی و سواڵکردن و بازرگانیی سێکس و ...هتد بە کار دەهێنرێت.   سپێرمی دانیمارکی زۆرترین خواستی لە سەرە: بە گوێرەی ئامارە نوێیەکانی وڵاتی بەریتانیا، ژمارەیەکی زۆر لە ژنانی ئەو وڵاتە کە کڕیاری سپێرمن، پەنا بۆ ئەو سپێرمە دەبەن کە لە لایەن پیاوانی دانیمارکییەوە فرۆشراوە، بۆ ئەوەی بە کاری بهێنن بۆ منداڵبوون لە دەرەوەی چوارچێوەکانی هاوسەرگیری. بە گوێرەی ئامارەکانی وەزارەتی تەندروستی و چاودێریی کۆمەڵایەتی، نموونەی سپێرمە دانیمارکییەکان نیوەی ژمارەی ئەو سپێرمانە پێک دەهێنن کە هاوردەی ئەو وڵاتە دەکرێن. کە ئەوەش یەکسانە بە (3000) نموونەی سپێرم. ئەو ژنانەی هەوڵی سکپڕی دەدەن لە ڕێگەی چاندن و پیتاندنی سپێرمەوە لە منداڵدانیاندا، بایەخ بە ڕەچەڵەکی ئەو کەسە دەدەن کە سپێرمەکەی لێ وەر دەگرن، چونکە سپێرم بە پلەی یەکەم و بە هۆی (DNA)یەوە، کەسێتیی ئەو منداڵە دیاری دەکات کە لە داهاتوودا لە دایک دەبێت. ڕوانینی ئایینی: بە گوێرەی فیقهزانانی ئایینی ئیسلام، فرۆشتن یان بەخشینی سپێرم کارێکی قەدەغەکراو و ڕێپێنەدراوە. بە گوێرەی ئایینی ئیسلام هەموو منداڵدروستکردنێک لە دەرەوەی پڕۆسەی هاوسەرگیری ڕێگەپێنەدراوە، هەر بۆیە بابەتی کڕین و فرۆشتنی سپێرمیش وەک زینا تەماشا دەکرێت. پاساوەکەش چەند خاڵێک دەگرێتەوە. لە لایەک لەبەر مەترسیی ونبوونی ڕەچەڵەکی مرۆڤ و تێکەڵبوونەوەی نەوە نزیکەکان لە یەکتر، چوونکە باوکی منداڵەکان نادیار دەبن. لە لایەکی دیکەیشەوە لەبەر ئەوەی بەشێکی زۆر لە پڕۆسەی فرۆشتنی سپێرم لە ڕێگەی ئاوهێنانەوە بە دەستەوە ئەنجام دەدرێت، دیسان بە حەرام لە قەڵەم دەدرێت. کێبڕکێی نێوان کۆمپانیاکان: گەورەترین کێبڕکێی ئەم بازاڕە لە نێوان دوو کۆمپانیادایە، کە یەکێکیان کۆمپانیایەیەکی ئەمەریکی و ئەوی دیکەشیان کۆمپانیایەکی دانیمارکییە. لەم بارەیەوە کۆمپانیای "کالیفۆڕنیا کرایۆ بانک" دەڵێت لە ماوەی (40) ساڵی ڕابردوودا، لەدایکبوونی (75 هەزار) منداڵ بە بەکارهێنانی سپێرمی فرۆشراو لەم کۆمپانیایە تۆمار کراوە. بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی ڕۆژنامەی گاردیانیش خواست لە سەر سپێرمی ئەمریکی ڕووی لە زیادبوون کردوە. زۆرێک لە خێزانەکان پەنا دەبەنە بەر پیتاندنی دەستکرد، بۆ تێپەڕاندنی بەربەستەکانی سکپڕی و نەزۆکی و گرفتەکانی دووگیانبوونی سروشتی. بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیا ئەمریکییەکە بە ڕۆژنامەی گاردیانی ڕاگەیاندوە کە ئێستا کۆمپانیاکەیان خاوەنی گەورەترین بانکی سپێرمە لە سەر ئاستی جیهان و بە بەردەوامی زیاتر لە (600) بەخشەری سپێرمیان هەیە. بەڵام لە بەرانبەردا لێپرسراوانی بانکی "کرایۆس"ی دانیمارکی، کە ئەمیش تایبەتە بە هەڵگرتن و کڕین و فرۆشتنی سپێرم، گومانیان هەیە لە لێدوانی هاوتا ئەمریکییەکەیان. بەڕێوەبەری لقی فلۆریدای کۆمپانیا دانیمارکییەکە دەڵێت: "بەڵێ ڕاستە لە سەر ئاستی ئەمریکا ئەوان لە ئاستی پێشەوەن، بەڵام لە سەر ئاستی جیهان بە تەواوی لە دوای ئێمەوەن". سەبارەت بە جیۆگرافیای بەخشەرانی سپێرمی کۆمپانیا دانیمارکییەکە، ئەو لێپرسراوە ڕای گەیاند کە لە سەر ئاستی ئەورووپا زیاتر لە (1400) بەخشەری سپێرم و لە سەر ئاستی ئەمریکاش زیاتر لە (200) بەخشەریان هەیە و لە چوارچێوەی (100) وڵاتیشدا سپێرمەکانیان دەفرۆشن. لە ئێستادا ئەمریکا و دانیمارک خاوەنی گەورەترین هەڵگیراوی سپێرمن لە جیهاندا، ئەوەش لەبەر ئەوەی هەر دوو دەوڵەت بایەخێکی زۆر بەم بازرگانییە دەدەن. لەم بارەیەوە (ئایۆ والبێرگ)ی مامۆستای ئەنترۆپۆلۆژیا لە زانکۆی کۆپنهاگن باس لەوە دەکات کە هۆکاری سەرەکی لەپێشبوونی ئەو دوو وڵاتە لەم جۆرە بازرگانییەدا، بریتییە لە بوونی ئەو یاسایانەی کە ڕێگە بەوە دەدەن شوناسی بەخشەرانی سپێرم بە نادیاری بمێنێتەوە ئەگەر خۆیان نەیانەوێت ئاشکرا ببێت. کۆمپانیای "کرایۆ بانک" بە گوێرەی ڕاگەیەنراوی پێگەی فەرمیی خۆی، کۆمەڵە پێوەرێکی دەستنیشان کردوە بۆ دەستنیشانکرنی فرۆشیارە نایابەکانی سپێرم. کۆمپانیاکە باس لەوە دەکەت کە زۆرینەی ئەو کەسانەی سپێرمەکانیان لەوێ دەبەخشن، خاوەنی ئاستێکی بەرزی خوێندنن و دەرچووی زانکۆ بەناوبانگەکانن، وەک زانکۆی ستانفۆرد و هارڤارد و "ئێم ئای تی" و "یوو سی ئێڵ ئەی". مەرجە سەرەتاییەکانیشیان بۆ کەسی بەخشەری سپێرم ئەوەیە کە تەمەنی لە نێوان (19-39) ساڵیدا بێت و خوێندەوار بێت و دەرچووی زانکۆ بێت، درێژیی باڵای لە پێنج پێ و نۆ ئینج کەمتر نەبێت و خاوەنی تەندروستی و جەستەیەکی باش بێت. کاتێک کەسێک پەیوەندیی بەو کۆمپانیایانەوە دەکات، دەبێت ماوەی سێ تا شەش مانگ چاوەڕوان بێت. یەکێک لەو جیاوازییە سەرەکییانەی لە نێوان یاسای دانیمارک و ئەمریکادا هەیە، بە گوێرەی یاساکانی ئەمریکا هیچ سنوورێک نییە بۆ ژمارەی ئەو خێزانانەی کە سپێرمی یەک کەس وەر دەگرن، بەڵام بە گوێرەی یاسای دانیمارک، نابێت لە (21) خێزان زیاتر سپێرمی یەک کەس وەربگرن. ئەو کەسانەی سپێرم دەفرۆشن لە وڵاتانی ئەمریکا و دانیمارک و چین، نرخی سپێرمەکەیان بۆ هەر سەمپڵێک دەگاتە (30 – 130 دۆلار). بەڵام لە وڵاتانی بەریتانیا، ئوستڕالیا، کەنەدا و زۆرێک لە وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا، قەدەغەیان کردوە کە هیچ بەرانبەرێکی مادی بەو کەسانە بدرێت کە سپێرم دەبەخشن. خانمێکی هۆڵەندی کە سپێرمی کڕیوە، بە ڕۆژنامەی گاردیانی ڕاگەیاندوە "کە سپێرمی کەسێکی ئەمریکیی هەڵبژاردوە و بە شتێکی باشی دەزانێت کە چەندین بژاردەی جیاجیا لە بەر دەم ئەو کەسانەدا هەبێت کە سپێرم دەکڕن". ئەو باسی لە خۆی کرد کە سپێرمی کەسێکی هەڵبژاردوە خاوەنی بڕوانامەی دکتۆرا بوە و لە ئاژانسی ناسا کاری کردوە. باسی لەوەش کرد کە بە گوێرەی وێنەکانی ئەو پیاوە لە ناو پڕۆفایلی بانکی سپێرمەکەدا، پێشبینیی کردوە کە منداڵەکەی جوان و دڵخۆش و بەختەوەر دەرچێت، کەچی پاش لە دایکبوونی بە هیچ جۆرێک نەچوەتەوە سەر ئەو پیاوە، بەڵکوو سەر خۆی داوەتەوە. بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی "گراند ڤیو ریسێرچ"، لە ساڵی (2025) بەهای بازاڕێ بەخشینی سپێرم دەگاتە زیاتر لە پێنج ملیار دۆلار.     باکگراوندی ئایینی سپێرمبەخشەکان: بێگومان پاشخانە ئایینییەکان کاریگەرییان لە سەر کەسەکان هەیە بۆ بەخشینی سپێرمی خۆیان. لە ڕێگەی ئەم داتایانەی خوارەوە ئاشنا دەبین بە پاشخانی ئایینیی ئەو کەسانەی سپێرم دەبەخشن: سەرچاوە: https://www.vetogate.com/Section- https://www.algamal.net https://www.baladnaelyoum.com/news https://www.alhurra.com/choice-alhurra