.jpg)
یاساناس/ سلێمان مستەفا حەسەن حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئەم ساتە کار بە یاسای ژمارە (٢٧ )ی ساڵی ٢٠٠٦ یاسای خانەنشینی یەکگرتووی هەڵوەشێندراوەی فەرمانبەرانی ئتتحادی دەکات ، بەبێ ئەوەی یاسای بەرکارکردنی (ئینفازی )بۆ دەرکردبێت کە ئەمە رێکارێکی یاسایە و مافی هەرێمە بیکات ، بەڵام لەبڕی ئەوە بە بریارێک بەرکار کراوە ، بەڵام حکومەتی ئتتحادی ئەم یاسایەی هەڵوەشاندۆتەوە بەپێی ماددەی (٤٠) لە یاسای ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای خانەنشینی یەکگرتوو، وە بەپێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ژمارە (٢١٢)ئتتحادیە ٢٠٢٢ کارکردن بە یاسای ژمارە (٢٧)ن ساڵی ٢٠٠٦ بە نادەستوری لە قەلەم دەدات و حکومەتی هەرێم پابەند دەکات بە جێبەجێکردنی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی هەموار کراو، کە ئەمەش پێچەوانەی ماددەی (١٤ ، ١١٠ ، ١٢١ ، ١٣٠)ن دەستور و یاسا کارپیکراوەکانە ، جونکە لە هەموو حاڵەتەکان ناکرێت کار بە یاسایەی هەڵوەشیێندراوە بکرێت ، لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دێتە ئاراوە ئایا دوای پەسەند کردنی بودجە حکومەتی هەرێمی کوردستان کار بەکام یاسای خانەنشینی دەکات ؟ ئەگەر وەڵامی پرسیارەکەمان ئەوەبێت کار بە یاسای ژمارە (٢) ساڵی ٢٠٢٠ یاسای چاکسازی لە موچەو دەرماڵە و بەخشین وئیمتیازاتەکان و خانەنشین لە هەرێمی کوردستان دەکرێت ، وەک لە بڕگەی سێیەم لە ماددەی (١) ئاماژەی بە بەرکاربوونی یاسای خانەنشینی کارپێکراو ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ یاسای خانەنشینی یەکگرتویی ئتتحادی داوە ، لەروی یاساییەوە ناکرێت پشت بە یاسایەک ببەسترێت کە هەوەشێنرابێتەوە . ئەگەر لەرووی یاسای شرۆڤەی بابەتی یاسای موچە و یاسای خانەنشینی فەرمانبەر بکەین و پرسیارێ بکەین بڵێن ئایا ئەم دوو یاسایە لە تایبتمەندی حکومەتی ئیتتحادیدان ، یان هەرێم و پارێزگا رێکنەخراوەکان ، یان دەکەوێتەنێوان دەسەڵاتە هاوبەشەکان ؟ ئەگەر بگەرێنەوە بۆ مادەکانی دەستور لە ماددەی (١٣ ،١٤ ، ١٥ ،١٦ ،٣٠ ، ١١٠) ناوەرۆکی ئەم ماددانە ئاماژە بە گرنگی ئەم دوو یاسایە دەدەن کە دوو یاسای گرنگن و دەبێت هاوڵاتیانی عێراق یەکسان بن بەرامبەر بەیاسا و لە ماف و ئەرک دا ، هەروەک لە مادەى (١٣)يەكەم: ئەم دەستورە بە ياساى باڵاو هەرە بەرز دادەنرێت لە عێراقداو، پێويستە لە هەموو شوێنێكى عێراقدا پابەندبن پێوەى بە بێ جياوازى.دووەم: نابێت ياسايەك دابنرێت پێچەوانەى ئەم دەستورە بێت. وە لەمادەى (١٤)دا هاتوە (عێراقيەكان يەكسانن لەبەردەم ياسادا بەبآ جياوازى ڕەگەز يا نەژاد يا نەتەوە يا بنەچە يا ڕەنگ يا ئايين يا ئايينزا يا بيروباوەڕ يا بۆچوون يا بارودۆخى ئابوورى يا كۆمەلآيەتيان. هەرەوها لە مادەى (١٥)دا هاتوە (هەموو تاكێك مافى ژيان و ئاسايش و ئازادى هەيەو نابێت لێيان بێبەش يان سنوردار بكرێت، تەنها بە پێى ياساو بەپشت بەستن بە بڕيارى دادگاى تايبەتمەندەوە نەبێت. وە لە مادەى (١٦)جەخت لەسەر (يەكسانى هەل مافێكى هەموو عێراقيەكانە، دەوڵەتيش ڕێوشوێنى پێويست دەگرێتەبەر بۆ بەديهێنانى ئەم مافە. لە وانەش گرنگتر برگەی یەکەم و دووەمی دەقی مادەى (٣٠)دەستور دەوڵەت پابەند دەکات بە : يەكەم: دەوڵەت چاودێرى كۆمەلآيەتى و تەندروستى دابين دەكات بۆ تاك و خێزان – بە تايبەت مندالأ و ئافرەت – لەگەڵ بنەما سەرەكيەكانى ژيانێكى ئاسوودە، كە داهاتێكى گونجاوو شوێنى نيشتەجێى ئاراميان بۆ مسۆگەر بكات. دووەم: دەوڵەت چاودێرى كۆمەڵايەتى بۆ عێراقيەكان دابين دەكات لەكاتى پيربوون و نەخۆشى و بێتوانايى كاركرن و ئاوارە بوون و هەتيو كەوتن و بێكاريدا، هەروەها خزمەتگوزارى دڵنيايى كۆمەلآيەتي(التأمين الإجتماعي)يان بۆ دابين دەكات و كار دەكات بۆ پاراستنيان لە نەخوێندەوارى و ترس و نەبوونى شوێنى نيشتەجێبوون و پرۆگرامى تايبەتيان بۆ دەستەبەر دەكات بەمەبەستى ئامادەكردن و سەرپەرشتى كردنيان، ئەمانەش بە پێى ياسا ڕێكدەخرێن. بەهەمان شێوە لە ماددەی (٣) یاسای ژمارە (٩) ساڵی ٢٠١٤ ی هەوارکراویاسای خانەنشینی دا هاتوە(ئەم یاسایە بەسەر سەرجەم فەرمانبەرانی دەولەتدا جێبەجێدەکرێت . خوێندەنەوەیەکی جیاواز : هەروەها بەشیک لە یاسا ناسان پێیان وایە برگەی سێیەم مادەى(١١٠) دەسەڵاتی تایبتمەندی حکومەتی فیدراڵە کە تیایدا هاتوە : سێيەم: ڕەنگڕێژكردنى سياسەتى دارايىو گومرگ و دەركردنى دراوو ڕێكخستنى سياسەتى بازرگانى لەسەر سنوورى هەرێم و پارێزگاكانى عێراق و دانانى بودجەى گشتى دەوڵەت و ڕەنگڕێژكردنى سياسەتى دراوو دامەزراندن و بەڕێوەبردنى بانكێكى ناوەندى. هەروەها بەشیک لە یاسا ناسان پێان وایە نەخێر دەسەلاتەکانی حکومەتی ئتتحادی روون و راشکاون کە لەمادەی (١١٠ ، ١١٥ ، ١٢١ ،١١٦ ،١١٧ ،) ئاماژەیان بۆکراوە ، حکومەتی هەرێم دەتوانێت یاسای تایبەت بە خۆی دەربکات کە نەکەونە ژێر بەندی ماددەی (١١٠)ی دەستور ، وە لە بە پیێ ماددەی (١١٥) دەستور ئەو مافەی داوەتە هەرێمەکان کە تیادا هاتوە: هەرشتێك لە سنورى دەسەڵاتە تايبەتەكانى حكومەتى فيدراليدا ئاماژەى پێنەكرابێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتى هەرێمەكان و ئەوپارێزگايانەى ناكەونە سنوورى هيچ هەرێمێكەوە. ئەگەر ناكۆكى دروستبوو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانى نێوان حكومەتى فيدرالى و حكومەتى هەرێمەكان، ئەوا پێشينە بۆ ياساى هەرێمەكەيە. هەروەها لە مادەى(١٢١) دەستوردا دەسەڵاتەکانی هەرێمەکاندا هاتوە : يەكەم: دەسەلآتى هەرێمەكان مافى پيادەكردنى دەسەڵاتەكانى ياسادانان و ڕاپەڕاندن و دادوەريان هەيە بەگوێرەى ئەم دەستوورە جگەلەو دەسەڵاتانەى كەتايبەتن بە حكومەتى فيدراليەوە. دووەم: حكومەتى هەرێم مافى هەمواركردنى جێبەجێكردنى ياساى فيدرالى لە هەرێمەكەدا هەيە ئەگەر ناكۆكى يان دژيەك لەنێوان ياساى فيدرالى و ياساى هەرێمدا هەبوو لەسەر بابەتێك كە لە سنوورى ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تايبەتن بە حكومەتى فيدرالى. سێيەم:دەبێت لەو داهاتانەى لە حكومەتى فيدراليدا بەدەست دەهێنرێت پشكێكى گونجاو بۆ هەرێمەكان تەرخان بكرێت كە بەشى هەستان بە ئەركەكانى بكات بە لەبەرچاوگرتنى داهات و پێويستيەكانى و ڕێژەى دانيشتوانيشى. چوارم: نووسينگەى تايبەت بە هەرێم و پارێزگاكان دەكرێتەوە لە باڵوێزخانەو نێردە دبلۆماسيەكاندا بەمەبەستى بەدواداچوونى كاروبارى ڕۆشنبيرى و كۆمەڵايەتى و گەشەپێدان. پێنجەم: هەرچى پەيوەندى بە بەڕێوەبردنى هەرێمەوە هەيە لە ئەستۆى حكومەتى هەرێمدايە بەتايبەتى پێكهێنان و ڕێكخستنى هێزەكانى ئاسايشى ناوخۆى هەرێم وەك پۆليس و ئاسايش و پاسەوانى هەرێم. هەروەها لە مادەى (١١٧)يەكەم: ئەم دەستوورە لە بەروارى پيادەكردنيەوە دان بە هەرێمى كوردستان و ئەو دەسەڵاتەى ئێستايدا دەهێنێت وەك هەرێمێكى فيدرالى. لە کۆتایی ئەم بابەتە گرنگ و هەستیارە دەکرێت بپرسین ، حکومەتی هەرێم چۆن کاری بەیاسای خانەنشینی یەکگرتوی عیراق کرد بە بێ ئەوەی یاسای بەرکارکردنی ( ئینفازی )بۆ دەربکات ، ئایا حکومەتی هەرێم چۆن هەڵوەستەی نەکرد دوای هەڵوەشاندنەوەی یاساکە لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەران، چۆن کار بە یاسایەک دەکات کە لەلایەن هەمان دەسەڵات هەڵوەشێنراوەتەوە ، پرسیارێکی تری یاسایی ئایا چۆن حکومەتی هەرێمی کوردستان کار بە یاسای ژمارە (٢٢) ی ساڵی ٢٠٠٨ ی یاسای موچەی فەرمانبەرانی ئتتحادی دەکات، بە بێ ئەوەی لە پەرلەمانی کوردستان یاسای بەرکارکردنی (ئینفازی )بۆ دەرکرابێت ، بێ گومان ئەمەش بارودۆخەش بارودۆخێکی نەویستراوە نازانم وەڵامی دەسەڵاتی فەرمی هەرێمی کوردستان بۆ ئەم پرسانە چییە . ئەگەر باس لە یاساو دەستور بکەین ئەوا (بەپیێ دەستور لەکاتی هەبوونی ناکۆکی و نایاسایی بونی یاسا و پەیرەوەکان بە پێی ماددەی ( ٩٢ ، ٩٣ ، ٩٤ ) دەستور دەسەڵاتی دادگای فیدراڵیە بریاری کۆتایی بدات ، وە بەپێی ماددەی ( ١٣ ) ی دەستور نابێت یاساکان پێجەوانەی دەستوربن ، بەپیێ ماددەی (١٣٠) دەستور(ياسا كارپێكراوەكان كاريان پێدەكرێت ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە يان هەموار نەكرابن بەگوێرەى حوكمەكانى ئەم دەستوورە. بۆیە بەڕای بەندە ئەم دوو یاسایە لە چوارجێوەی ماددەی (١١٥) و ماددەی (١٢١) دەستور دان ، بەڵام بە مانای ئەوە نا کە حساب بۆ ئەو دوو یاسایە بەرکارە نەکرێت کە حکومەتی ئیتتحادی کاریان پێدەکات ، بۆیە باشتر وایە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەرێگای پەرلەمانی کوردستان یاسای بەرکارکردنیان (ئینفاز)یان بۆ دەربکات ، یان یاسای تایبەت بۆ خانەنشینی و موچەی فەرمانبەران دەربکات کە پێچەوانەی حوکمەکانی ماددەی (١٣ ،١٤ ، ١٥ ، ١٦ ) دەستوری عێراق نەبن ، چونکە لەرووی یاسایی و ئابوری و سیاسی و کۆمەلایەتیەوە گونجاو نییە ئەم دوو یاسایە جیاوازی لە نێوانیاندا هەبێت، لە ئێستادا حکومەتی هەرێمی کوردستان مامەڵەیەکی یاسایی لەگەڵ پرسی یاسای خانەشینی ناکات ، بەهەمان شێوە پێویستە یاسای بەرکارکردن (ئینفاز) بۆ یاسای موچەی فەرمانبەران دەربکات پێم وایە حکومەتی ئیتتحادی بە ئاراستەی مەرکەزیەت دەروات ، ئەمەش کەمتەرخەمی دەسەڵاتی هەرێمی کوردستانە لە نەبوونی کۆدەنگی و بە هەندوەرنەگرتنی گرنگی دەستوور و یاسای دادگای فیدراڵی و کارکردن بە بنەمای سۆز ،بەشی زۆری یاساناسان نیگەرانی خۆیان نەشاردۆتەوە لەسەر دادگای فیدراڵ و یاسای دادگای فیدرڵی ، چونکە جێگای هەڵوەستە لەسەر کردنن ، بەڵام ئەوە بە مانای ئەوە نایەت کە دەسەڵاتدارنی هەرێم بە هەرسێ دەسەلاتەکەیەوە کەم تەرخەم نەبوببن ، هەروەها یاسا ناس و پسپۆرانی یاساش بەشی ئەوه کەمتەرخەمیەیان بەردەکەوێت ، زاڵبونی تێروانینی حزبەکان و رێکەوتنەکانیان کاریگەری نەرێنی جێ هێشتوە لەسەر کایە یاساییەکان ، بۆیە پێکهێنانی لیژنەیەکی پسپۆرو بۆ پێداجونەوە بە یاساکان و گونجاندنیان لەگەڵ بنەما دەستوریەکان ئەرکێکی نیشتمانیە بۆ ئەوەی دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان رێکاری یاسایی بگرێتەبەر، پێویستە هەرێمی کوردستان بە هەرسێ دەسەڵاتەکەیەوە بە هاوکاری و هەماهەنگی حزبەکان گوتارێکی واقعبینانە بە روێیاێکی کوردانەو یاسایانە بگرنە بەر بەرامبەر ئایندەی هەرێم و عێراق ، وە بابەتیانە تر مامەڵە لەگەڵ پرسی دەستورو یاساکان و دادگای فیدراڵی بکەن
.jpg)
ئامادەكردنی: جیهانگیر سدیق گوڵپی پێش ئه‌وه‌ی ده‌قی په‌سه‌ندكراوی یاسای بودجه‌مان به‌رچاو بكه‌وێت بۆچونه‌كان وابوون كه سه‌ره‌ڕای ته‌ڵه‌و كه‌موكوڕیه زۆره‌كان سه‌باره‌ت به پشكی هه‌رێم به‌ڵام هێشتا ئه‌گه‌ری ئه‌وه زیاتر بێت كه بتوانرێت سودێكی ڕێژه‌یی له‌بودجه‌كه وه‌ربگرێت به‌تایبه‌تیش كه وا ده‌رده‌كه‌وت زۆربه‌ی ده‌سكارییه‌كانی لیژنه‌ی دارایی چاككرابن. به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ده‌قی په‌سه‌ندكراوی یاسای بودجه‌كه‌م خوێنده‌وه، ناتوانم چاوم له‌دیوه مه‌ترسیداره‌كه‌ی دابخه‌م و پێشموایه كه ئه‌م یاسایه چه‌قۆیه‌كه بۆ له‌تكردنی هه‌رێم و كۆتایهێنان به‌قه‌واره‌ی هه‌رێم، هه‌موو رێكاره‌كانیش بۆ ئاسانكاری و جێبه‌جێكردنی ئه‌وه له یاساكه‌دا چه‌سپێنراون. له یاساكه‌دا هه‌موو پاساو و ڕێكاره‌كانی گازنده‌كردنی پارێزگای سلێمانی و ده‌ستێوه‌ردانی ڕاسته‌وخۆی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان له ناواخن و بڕگه‌كانی بودجه‌كه‌دا ئاماده‌كراون، به‌هه‌مان شێوه چه‌ند خاڵ و بڕگه‌یه‌كیش دانراون بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان له هه‌رێم ناچار بكه‌ن تاكو كۆی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم به هه‌مو قۆناغه‌كانیه‌وه بكه‌وێته ژێر ده‌ستی به‌غدا. ئه‌گه‌ر ناكۆكیه ناوخۆییه‌كان وه‌لا نه‌نرێن و هه‌وڵه‌كان یه‌كنه‌خرێن، ئه‌و پلانه‌ی بۆ هه‌رێم دانراوه مه‌ترسییه‌كه‌ی زۆر گه‌وره‌یه له‌سه‌ر قه‌واره‌ی هه‌رێم به‌گشتی و له‌سه‌ر هه‌موو پارزگاكانی و هه‌موو هاوڵاتیه‌كانیشی، ئه‌وه‌یش له دواڕۆژیكی نزیكدا ده‌رده‌كه‌وێت. بڕگه‌و ته‌ڵه‌ی زۆر له‌یاساكه‌دا هه‌ن كه عێراق بتوانێت به‌كاریان بهێنێت بۆ گوشار دروستكردن و نه‌ناردنی شایسته‌ی هه‌رێم به‌ئه‌ندازه‌ی پێویست، به‌ڵام مه‌ترسیدارترینیان دوو خاڵن، یه‌كه‌میان خاڵی هه‌شته‌می ماده‌ی 13یه تایبه‌ت به جیاكردنه‌وه‌ی ته‌مویلی پارێزگاكان، دووه‌میش بڕگه‌كانی (ب و ج)ی خاڵی دووه‌می ماده‌ی 12یه كه تایبه‌ته به ڕاده‌ستكردنی نه‌وتی هه‌رێم و خه‌رجكردنی تێچووه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ بابه‌‌تی حسابكردنی ته‌رخانكراو بۆ تێچووی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم. یه‌كه‌م/ سه‌باره‌ت به‌دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم دوو خاڵی جێی سه‌رنج له‌یاساكه‌دا هه‌ن: 1- به‌پێی بڕگه‌ی (ب) له خاڵی یه‌كه‌م له ماده‌ی 12/ ئه‌گه‌ر هه‌نارده‌كركردنی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ست پێنه‌كاته‌وه، ئه‌وا ده‌بێ حكومه‌تی هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی ڕاده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی به‌غدا بكات بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆیی، لێره‌دا كێشه ئه‌وه‌یه كه نرخی نهوت بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆیی كه‌متره‌و له عێراقدا به‌نرخی پاڵپشتیكراو ده‌درێته پاڵاوگه‌كان، له‌م كاته‌یشدا كۆمپانیاكانی نهوت له هه‌رێم گرفتیان بۆ دروست ده‌بێت، چونكه خه‌سڵه‌تی گرێبه‌سته‌كانی هه‌رێم به‌وجۆره‌یه كه دابه‌شكاریی تێچوو و قازاجی هه‌ردوولا له‌سه‌ر بنه‌مای داهاته‌كه‌یه كه ئه‌ویش په‌یوه‌سته به‌نرخه‌وه. ئه‌م گوشاره له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیاكان بۆئه‌وه‌یه كه كۆمپانیاكان نه‌توانن به‌رده‌وام بن له‌به‌رهه‌مهێنان تاكو ناچاربن گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ به‌غدا بكه‌ن، حكومه‌تی هه‌رێمیش ناچاربێت به‌ڕێوه‌بردنی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌قۆناغه‌كانی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌یشدا ڕاده‌ستی به‌غدا بكات، لێره‌وه یه‌كێك له بۆچونه‌كان ئه‌وه‌یه كه هۆكاری دووباره‌ی ده‌سپێنه‌كردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له ڕێگه‌ی توركیاوه ویستی به‌غدای له‌سه‌ر بێت. 2- به‌پێی بڕگه‌ی (ج) له‌هه‌مان خاڵ و هه‌مان ماده، تێچووی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای تێكڕای تێچووی به‌رمیلێك نه‌وتی ناوچه‌كانی تری عێراق ده‌درێت، له‌كاتێكدا كه هه‌مووان ده‌زانن تێچووی نه‌وتی هه‌رێم زیاتره. به‌مجۆره ئه‌و ته‌رخانكراوانه‌ی كه دانراون بۆ تێچووی نه‌وتی هه‌رێم به‌شی نیوه‌ی تێچووه‌كه‌ی ده‌كه‌ن، له‌م كاته‌دا هه‌رێم یان ده‌بێت له ته‌رخانكراوه‌كانی تر ئه‌و كورتهێنانه پڕبكاته‌وه یان تێچووی نهوت و شایسته‌ی كۆمپانیاكان وه‌ك پێویست نه‌دات، له‌هه‌ردوو باره‌كه‌دا مه‌رامی به‌غدا جێبه‌جێ ده‌بێت، ئه‌گه‌ر له ته‌رخانكراوه‌كانی تر كورتهێنانی تێچووی نهوت پڕبكاته‌وه ئه‌وكات ته‌رخانكراوه‌كانی تری هه‌موو پارێزگاكانی هه‌رێم به‌تایبه‌تیش هی پرۆژه‌كان كه‌مده‌بنه‌وه، ئه‌وكات به‌رپرسانی سلێمانی گازنده ده‌گه‌یه‌ننه به‌غدا، به‌غدایش ده‌ست به‌جێبه‌جێكردنی پلان و ئه‌جێنداكه‌ی ده‌كات. خۆ ئه‌گه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم شایسته‌ی كۆمپانیاكان به‌كه‌می خه‌رج بكات و هه‌ر ئه‌وه‌نده‌یان بۆ خه‌رج بكات كه له بودجه‌كه بۆیان ته‌رخانكراوه، ئه‌وكات هه‌م قه‌رزار ده‌بێت و هه‌م گرفتی له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكان بۆ دروست ده‌بێت. به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی پرسی تێچووی كۆمپانیاكان هه‌رێم توشی گرفتی گه‌وره ئه‌بێت، كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچووی نه‌وتی كۆمپانیاكان له هه‌رێم پێویستی به‌هه‌وڵی به‌غدا هه‌یه به‌ڵام به‌غدا ئه‌و كاره بۆ هه‌رێم ناكات. به‌غدا له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیاكان ناچار بكات تاكو دۆسه‌ی نهوت ڕاده‌ستی ئه‌و بكرێت. دووه‌م/ سه‌باره‌ت به مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆی به‌غدا له‌گه‌ڵ پارێزگاكانی هه‌رێم به‌پێی ناوه‌ڕۆكی خاڵی هه‌شته‌می ماده‌ی (13) ئه‌گه‌ر گرفت و گازنده دروستبوو له‌سه‌ر خه‌رجكردنی موچه‌و پاره‌ی پرۆژه‌كان له‌لای پارێزگاكان، ئه‌وا له‌سه‌ر سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقه ڕێكاری پێویست بگرێته‌به‌ر به ته‌مویلكردنیشه‌وه، واته پشكی پارێزگاكان ڕاسته‌وخۆ بدات، واته مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان بكات. هه‌موان ده‌زانن ئه‌گه‌ر پشكی هه‌رێم له‌به‌غداوه بێت هه‌موو شتێكی دیاره، پێشتریش یه‌كێك له‌و پاساوانه‌ی بۆ گوشاركردن له حكومه‌تی هه‌رێم به‌كارده‌هێنرا بۆ ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غدا ئه‌وه بوو كه ئه‌و پاره‌یه‌ی له‌به‌غداوه دێت دیاره‌و ناتوانرێت جیاكاری و زوڵمی تێدا بكرێت. به‌درێژایی ئه‌م بیست ساڵه هه‌ر پاره‌یه‌ك له‌به‌غداوه هاتبێت هیچ جیاكاری و كێشه‌یه‌ك له‌دابه‌شكردن و خه‌رجكردنی نه‌بووه‌و هیچ گازنده‌یه‌ك نه‌بووه، پرسیار ئه‌وه‌یه ئێستا بۆچی ئه‌م هه‌مو پێداگریه له‌سه‌ر ئه‌و خاڵه ده‌كرێت. به‌بۆچونی من ئه‌و خاڵه بۆ ئه‌وه دانراوه كه ده‌ستی حكومه‌تی به‌غدا بكاته‌وه بۆئه‌وه‌ی له‌مه‌ودوا مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان بكات و بگه‌ڕیته‌وه سه‌رده‌می مه‌ركه‌زیه‌تی جاران و هه‌رێم وه‌ك قه‌واره كۆتایی پێ بێت، ڕاسته ئه‌مه ویستی به‌غدایه، به‌ڵام هۆكاری چه‌سپاندنه‌كه‌ی له‌م یاسایه‌دا بۆ ناكۆكییه ناوخۆییه‌كانی هه‌رێم ده‌گه‌ڕێته‌وه. له بودجه‌كه‌دا پێشوه‌خته پاساوی گازنده‌كردنی پارێزگای سلێمانی ئاماده‌كراوه، چونكه ئه‌گه‌ر به‌رپرسانی پارێزگای سلێمانی ویستی جێبه‌جیكردنی ئه‌و بڕگه‌یه‌یان هه‌بێت ئه‌وا ئه‌توانن به‌شی موچه‌و پرۆژه‌كانی سلێمانی له‌سه‌ر ئه‌و ژماره گه‌ورانه حساب بكه‌ن كه وه‌ك پشكی هه‌رێم دانراون به‌وپێیه داواكاری پێشكه‌ش بكه‌ن، له‌كاتێكدا هه‌ر له یاساكه‌دا كۆمه‌ڵێك خاڵ و بڕگه دانراون بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم نه‌توانێت كۆی ئه‌و به‌شه‌ی بۆی دیاریكراوه خه‌رج بكات یان دابه‌شی بكات، كه ئه‌وه‌یش ده‌بێته پاساوی گازنده‌كردنه‌كه، ئه‌مه‌یش له‌به‌ر ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه: 1- جگه له‌كورتهێنانی ته‌رخانكراوه‌كانی تێچووی نهوت كه زیاتر له (2) ترلیۆن دینار ده‌بێت، چه‌ند بڕێكی تریش له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم حسابن كه كێشه بۆ حكومه‌تی هه‌رێم دروستده‌كه‌ن، له‌وانه بڕی (1) ترلیۆن و (428) ملیار دینار تێچووی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم حساب كراوه له‌كاتێكدا كه ئه‌وه له‌ناو خه‌رجیه سیادیه‌كانیش هاتووه، به‌ڵام پاشتریش وه‌ك به‌شێك له ته‌رخانكراوی خه‌رجییه‌كانی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێم حساب كراوه، له‌كاتێكدا حكومه‌تی هه‌رێم ناتوانێت ئه‌و پاره‌یه بۆ هیچ بابه‌تێك خه‌رج بكات جگه له‌كرێی گواستنه‌وه‌ی نهوت وه ئه‌و بڕه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌یش هێشتا كه‌مه. 2- وه‌ك له خاڵی 1 له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌مان بۆ كرد، كورتهێنانی كۆی تێچووی نهوت له‌گه‌ڵ ئه‌و بڕه‌ی كه بۆ گواستنه‌وه‌ی نهوت ته‌رخانكراوه‌و دووباره له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم حسابكراوه ده‌گه‌نه زیاتر له (3) ترلیۆن (428) ملیار دینار، پاش ئه‌وه نزیكه‌ی (1) ترلیۆن دیناریش له‌ساڵه‌كه‌دا له پشكی هه‌رێم ده‌بڕدرێت بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی بانكه‌كان، به‌مجۆره نزیكه‌ی (4) ترلیۆن و (428) ملیار دینار له‌و بودجه‌یه‌ی كه به‌ژماره وه‌ك پشكی هه‌رێم حسابكراوه حكومه‌تی هه‌رێم ناتوانێت خه‌رجی بكات یان دابه‌شی بكات، لێره‌وه مه‌ترسیه‌كه ده‌ستپێده‌كات. ئه‌گه‌ر لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێم نه‌گه‌نه تێگه‌یشتنێكی هاوبه‌ش و دروست، ئه‌وا یه‌كسه‌ر به‌رپرسانی پارێزگای سلێمانی له‌لای به‌غدا گازنده ده‌كه‌ن و به‌غدا ده‌ست به‌جێبه‌جێكردنی پلانه‌كه‌ی ده‌كات. بۆ ڕونكردنه‌وه‌ی زیاتر له‌خواره‌وه ژماره‌كان به‌مجۆره ده‌خه‌مه‌ڕوو: 16.609 ترلیۆن دینار كۆی پشكی هه‌رێم له‌ناو یاسای بودجه + 0.228 ته‌رخانكراو بۆ پێشمه‌رگه - 1.428 تێچووی گواستنه‌وه‌ی نهوت كه به‌هه‌ڵه خراوه‌ته سه‌ر پشكی هه‌رێم - 2.000 بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورتهێنانی تێچووه‌كانی نهوت - 1.000 بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزی بانكی بازرگانی عێراقی = 12.409 پوخته‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ی كه حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌توانێت خه‌رجی بكات و دابه‌شی بكات له‌كۆی ئه‌و پشكه‌ی كه له‌بودجه‌ی عێراق بۆی دانراوه. (هه‌رچه‌نده پاره‌ی پترۆدۆلار له بودجه‌كه بۆ هه‌رێم به‌جیا دیاری نه‌كراوه به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌غدا ویستی هه‌بێت ئه‌وا بڕێكی تریش بۆ پشكی هه‌ریم زیاد ئه‌بێت). به‌مجۆره حكومه‌تی هه‌رێم له‌بڕی زیاتر له 16 ترلیۆن دینار ته‌نها ده‌توانێت ده‌وروبه‌ری 12 ترلیۆن دینار خه‌رج بكات یان دابه‌ش بكات، به‌مه‌ش به‌شی پارێزگاكان به‌تایبه‌تیش له پاره‌ی پرۆژه‌كان كه‌مده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌یش ده‌كرێته پاساوی گازنده‌كرن لای به‌غدا. واته به هه‌موو جۆرێك ئه‌م یاسایه وا داڕێژراوه كه به‌غدا مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان بكات و ده‌سه‌ڵاتی خۆی به‌سه‌ر ته‌واوی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێمدا بسه‌پێنێت و به فیعلی هه‌رێم وه‌ك قه‌واره بوونی نه‌مینێت.
.jpg)
درەو: رۆژانە (122) هەزار بەرمیل نەوتی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لەناوخۆدا ساغدەكرێتەوەو دەدرێت بە پاڵاوگەكان بە نرخی (40) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، مانگانە داهاتەكەی دەكاتە (212) ملیار دینار، بەڵام داهاتەكەی دیار نیەو رانەگەیەندراوە. لەدوای بڕیارەكەی داداگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس و راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركی لە 25ی ئازاری 2023، بەرهەمهێنان و ساغكردنەوەی نەوت لە چەند كێڵگەیەكی هەرێمی كوردستان بەردەوامە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئێستادا لە بەشێك لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمهێنانی نەوت و ساغكردنەوەی لە ناوخۆدا بەردەوامە، حكومەتی هەرێم نرخی یەك بەرمیل بە (30 بۆ 35) دۆلار كەمتر لە نرخی نەوتی جیهانی دەداتە پاڵاوگەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان. عەلی حەمە ساڵح سەرۆكی پێشووی لیژنەی وزەو سامانە سروشتیەكانی پەرلەمانی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: بەشێك لە نەوتی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لەناو خۆدا ساغ دەكرێتەوە، ئەوەندەی بەدواداچوونم كردبێت، تەنی بە (250 بە 300) دۆلار دەفرۆشرێت (واتا بەرمیلی بە 40 دۆلار ) بەشێكی دەدرێتە پاڵاوگە فەرمییەكان (لانازو كار) و بەشێكیشی دەفرۆشرێت بە پاڵاوگە نافەرمییەكان ئەوان بەردەوام كاردەكەن بەرهەمی ناوخۆ دابین دەكەن لە گازوایل و بەنزین، بۆیە لەدوای ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم وەستاوە لەناو خۆدا بەشێك لە نەوتی هەرێم ساغ دەكرێتەوە. یادگار سدیق گەڵاڵی سەرۆكی رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەكانی نەوت بە ووردی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەناوخۆدا روون دەكاتەوەو بە (درەو)ی راگەیاند: دوای 48 كاتژمێر لەدوای وەستانی هەناردەكردنی نەوت، كێلگەكانی نەوت ئەمبارەكانیان پڕ بوو چونكە ژێرخانی ئەمباركردنی نەوتی هەرێمی كوردستان زۆر زۆر لاوازە تەنیا كێڵگەكانی (سەرسەنگ و تەقتەق) ئاستی ئەمباركردنیان زۆر بەرزە (تەقتەق) بە حوكمی ئەوەی پێشتر ئاستی بەرهەمهێنانی زۆر بووە (146) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا، بەڵام ئێستا (3 هەزارو 610) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. كێلگەی سەرسەنگ لە (25/4) و سەرقەڵا لە (5/4) دەستیان بە بەرهەمهێنان كردووەوەتەوەو كێڵگەی خورمەڵە چیا سورخ بەرهەمهێنانیان هەر نەوەستاوە، واتا لە ئێستادا ئەم چوار كێڵگەیە ( سەرسەنگ، خۆرمەڵە، چیاسورخ، سەرقەڵا) بەردەوام لە بەرهەمهێنان و بەرهەمەكانیشیان لەناوخۆدا ساغ دەكرێتەوە. • كێڵگەی سەرسەنگ یەكێك بوو لەو كێڵگانەی لە 25/4/2023 دەستی بە بەرهەمهێنان كردووە بۆ پاڵاوگە ناوخۆیەكان بەكاردەهێندرێت رۆژانە لە (25 بۆ 50) هەزار بەرمیل بەرهەمدەهێنێت بە تێكڕا رۆژانە نزیكەی (40) هەزار بەرمیل بەرهەمدەهێنێت و پاڵاوگەی (لاناز) سودمەندە لە بەرهەمی كێڵگەی سەرسەنگ كە بەرمیلی بە (41) دۆلار دەیفرۆشێت. • گێڵگەی نەوتی خۆرمەڵە ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانە (140) هەزار بەرمیل بووە، لە ئێستادا بە نزیكەی نیوە نەوت بەرهەمدەهێنێت واتا (70) هەزار بەرمیل نەوت بۆ پاڵاوكەكان دابین دەكات، لەبەر ئەوەی حكومەت خۆی پاڵاوگەی نیە هەموو پاڵاوگەكان كەرتی تایبەتن بۆیە حكومەت پێیان دەفرۆشێت لە بری بڕە پارەیەك. • كێڵگەی سەرقەڵا لە گەرمیان ئاستی بەرهەمهێنانی لە كاتی وەستاندا (12) هەزار بەرمیل بووە، لە ئێستادا بەتەنكەر نەوتەكەی دەگوازێتەوە بۆ خورمەڵە. • كیڵگەی چیا سورخ لە گەرمیان كە (2) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە لەبەرهەمهێنان نەوەستاوەو دەنێردرێت بۆ تەقتەق بۆ ئەمباركردن. ئەم چوار كێڵگەیە لەدوای بڕیاری وەستانی نەوتی هەرێم، ئەمان بەردەوامن لە بەرهەمهێنان، ئەم نەوتە بۆ پاڵاوگەكان دەچێت. • لە هەرێمی كوردستان (5) پاڵاوگە هەیە • دوو پاڵاوگە لە سنوری پارێزگای سلێمانییە (پاڵاوگەی بازیان) پاڵاوگەی بازیان توانای پاڵاوتنی (40) هەزار بەرمیلی هەیە، پاڵاوگەی دوكان توانای بەرهەمهێنانی (25) هەزار بەرمیلی هەیە. • لە سنوری هەولێر دوو پاڵاوگە هەیە پاڵاوگەی كار توانی پاڵاوتنی (170) بەرمیلی هەیە، پاڵاوگەی لاناز توانای پەرهەمهێنانی (100) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە. • لە پارێزگای دهۆكیش پاڵاوگەیەك هەیە هی (DNO)یە ئاستی بەرهەمهێنانی (6) هەزار بەرمیلی رۆژانە. • واتا بەكۆی هەر پێنج پاڵاوگەكەی هەرێمی كوردستان توانای پاڵاوتنی (300) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەیان هەیە. واتا بە كۆی گشتی رۆژانە (122) هەزار بەرمیل نەوتی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لەناو خۆ ساغ دەكرێتەوە، بەرمیلی بە كەمتر لە (30-35) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهان دەدرێت بە پاڵاوگەكان واتا بە نزیكەی (40) دۆلار پێیان دەدرێت. واتا كۆی گشتی داهاتی مانگێكی ئەو نەوتە (122،000 * 40*30= 146،400،000 دۆلار واتا (212 ملیارو 280 ملیۆن) دینار. واتا لە رۆژی وەستانی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازار تا ئێستا زیاتر لە (80) رۆژ دەكات، بەرهەم حكومەتی هەرێم بەشێك لە نەوتی ئەو كێڵگە نەوتیانەی لەناو خۆدا ساغكردووەتەوە، بەڵام داهاتەكەی رانەگەیەندراوەو نەدراوە بۆ وەزارەتی دارایی.
(درەو): بودجەی 2023ی عێراق لە پەرلەمانەوە رەوانەی سەرۆكایەتی كۆمار كرا بەمەبەستی پەسەندكردن‌و دواتریش بڵاوكردنەوەی لە رۆژنامەی "وەقایع"ی عێراقیدا، ئەم یاسایە بۆ سێ ساڵ (2023-2024-2025) كاری پێدەكرێت، ماددەكانی (11-12-13)ی یاساكە تایبەتن بە هەرێمی كوردستانەوە. دەقی ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراقدا: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجەو كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە. د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. و- ئەو پارانەی بانكی بازرگانی عێراق، كە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە بانكە حكومی‌و تایبەتەكاندا، پاكتاو دەكرێت‌و وەزارەتی دارایی فیدراڵ هەڵدەسێت بە دانانی خشتەی قیستی مانگانە‌و لە پشكی هەرێم دەبڕدرێت، پێدانەوەی قیستەكان لە ساڵی دارایی 2023وە دەستپێدەكات بۆ ماوەی (7) ساڵ. ماددەی 13: یەكەم: ا- تەواوی داهاتی نەوتی هەناردەكراو و فرۆشراوی ناوخۆ، لەو كێگانەی كە دەكەونە هەرێمەوە، لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت كە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لەلای بانكی ناوەندیی عێراق دەیكاتەوە، هەموو ئەو داهاتانەی لە هەناردە یان فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەكانەوە بەدەست دەهێنرێن، بەبێ لێبڕین لەم حسابەدا دادەنرێن، هەموو حسابە هاوشێوەكانی تر دادەخرێن. ب- وەزارەتی دارایی فیدراڵ بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە پێدانی شایستە داراییەكانی هەرێم دەگرێتەئەستۆ‌و دەیخاتە حسابێكی حكومەتی هەرێمەوە كە لە بانكێكی باوەڕپێكراو لەلایەن بانكی ناوەندییەوە دەكرێتەوە، سەرۆك وەزیرانی هەرێم یان هەر كەسێك كە ئەو سەرپشكی دەكات، دەسەڵاتی خەرجكردنی لە حسابی ناوبراو هەیە بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، حسابەكە ملكەچ دەبێت بۆ چاودێری حكومەتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ. دووەم: دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، وردبینیكردن‌و چاودێریكردنی ئەو دوو حسابە دەگرێنە ئەستۆ كە لەبڕگەی (یەكەم)دا هاتووە، ئەگەر ئەمە نەكرا، گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیایەكی وردبینی نێودەوڵەتی تایبەتمەندا دەكرێت بەدەر لە رێنمایی‌و رێوشوێنەكانی گرێبەست، بۆ چاودێریكردن‌و وردبینی جوڵەی حسابەكە‌و مافی ئەوەی دەبێت تەماشای وردەكاری گرێبەست‌و بار‌و هەموو وردەكارییە پەیوەندیدارەكانی تر بكات هەروەها شایستەی هەموو ئەو كۆمپانیایانەی كە گرێبەستی دەرهێنان‌و گواستنەوە‌و هەناردەكردنیان هەیە، دەبێت وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بودجەی پێداچوونەوەی مانگانە بدات بە دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ، بۆ ئەوەی دیوان بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی تێدا بكات‌و رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ/ فەرمانگەی ژمێریاری بكات بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی حساباتی دەوڵەتدا دابنرێت. سێیەم: ئەو حسابە بانكییەی كە لە بڕگەی (یەكەم)دا هاتووە بەهەموو هاتوو و رۆیشتووەكانیەوە لەلایەن ئەو كۆمپانیای نێودەوڵەتییەی كە لە بڕگەی (دووەم)دا هاتووە، وردبینی تێدا دەكرێت‌و راپۆرتی خولی لەوبارەیەوە پێشكەشی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی‌و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم دەكات. چوارەم: تۆماری دارایی ساڵانەو نیوە ساڵانە بە ئیمزای وەزیری دارایی‌و ئابوری هەرێم‌و چاودێری حسابەكان (كۆمپانیا نێودەوڵەتی وردبینی) پێشكەش دەكرێت‌و كۆپییەكی پەسەندكراوی لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ دادەنرێت. پێنجەم: پێكهێنانی لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا، كە ئەركی ئەنجامدانی پێداچوونەوەی گشتگیر بۆ ماوەی پێشوو لەئەستۆدەگرێت، بۆ هەمووی ئەوانەی پەیوەندیدارن بە كەرتی نەوت‌و غاز لە هەرێم‌و پەیوەندی نێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و هەرێم، بۆ دەرچوون بە روانگەیەكەوە كە گونجاو بێت لەگەڵ دەستورو قابیلی جێبەجێكردن بێت، بۆ ئەنجامدانی پاكتاوی قۆناغی پێشوو. شەشەم: حوكمی بڕگەكانی (یەكەم، دووەم، سێیەم، چوارەم، پێنجەم)ی ئەم ماددەیەدا، لە رۆژی جێبەجیێكردنی ئەم یاسایەوە تاوەكو جێبەجێكردنی یاسای نەوت‌و غاز، جێبەجێ دەكرێت. حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە. وێنه‌ی ده‌قه‌كان له زمانی عه‌ره‌بی:
.jpg)
(درەو): "لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجەی عێراق، گرفتی دواكەوتنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نامێنێت و فاكتەرێك دەبێت بۆ سەقامگیری بەهای دینار لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان، ئاماژەكان بۆ دروستبوونی سەقامگیری سیاسییی دەچن لە عێراقدا و لە ئەنجامدا سەقامگیری ئابووری لێدەكەوێتەوە" ئەمە وتەی د. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی داراییە لە پەرلەمانی عێراقە. د. نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق كە پسپۆڕی دارایی و ئابوری لە لێداونێكی تایبەتدا بۆ (درەو) باس لە كاریگەرییەكانی جێبەجێكردنی یاسای بودجە دەكات لەسەر بازاڕو موچەو دۆخی ژیانی هاوڵاتیان. سەبارەت بە كاتی جێبەجێكردنی بودجە رایگەیاند د. نەرمین مەعروف دەڵیت: دوای پەسەندكردنی بودجە لە لایەن سەرۆك كۆماری عێراقەوە لە رۆژنامەی وەقائعی عێراقی بڵاودەكرێتەوە و دواتر وەزارەتی دارایی رێنمایی بۆ جێبەجێكردنی دەردەكات و دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. بە پێی وتەی د. نەرمین مەعروف جێبەجێكردنی یاسای بودجە گرفتی موچەی موچەخۆرانی هەرێم چارەسەر دەكات " لەگەڵ جێبەجێكردنی بودجەدا گرفتی دواكەوتنی مووچەی موچەخۆرانی هەرێم نامێنێت، سەرەڕای مووچە پێویستە شایستە داراییەكانی تری هەرێم پاكتاو بكرێت بدرێت بە هەرێم،لە سەرەتای ساڵی 2023 تا 25 ی ئازاری ئەمساڵ دەبێت حكومەتی هەرێم (50٪) داهاتی دەروازە سنوورییەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندا پاكتاو بكات، لە دوای 25ی ئازار هەموو بەرپرسیارێتییەكی نەوتی هەرێم لە ئەستۆی عێراقە، واتە لەو بەروارە بە دواوە نەوتی هەرێم بفرۆشرێت یان نەفرۆشرێت بەرپرسیارێتی حكومەتی عێراقە و پێویستە پابەندییەكانی بەرامبەر هەرێم جێبەجێبكات، بڕی (400) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە ئەگەر هەناردەش نەكرێت دەبێت رادەستی حكومەتی ناوەند بكرێت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی و لە بەرامبەر ئەوەدا مووچەو شایستە داراییەكانی تری هەرێم بنێردرێت. جێبەجێكردنی یاسای بودجەو خستنە بازاڕی پارەیەكی زۆر، سەرەڕای بوژانەوەی بازاڕ سەقامگیری لە بازاڕیش درووست دەكات، بە وتەی د. نەرمین مەعروف، ئەو لە لێدوانەكەیدا بۆ (درەو) ئەوەی خستەڕوو" بودجە هۆكاری بووژانەوەی بازاڕ دەبێت، ساڵی پار عێراق بودجەی نەبووە، یاسای ئاسایشی خۆراك سنورداربووە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2014) وە یاسای بودجەی نەبووە، لە ماوەی ئەم دە ساڵەی رابردوشدا هەمیشە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغداد گرژی و ئاڵۆزی تێدا بووە، ئەمانەش هۆكار بوون بۆ ناسەقامگیری ئابووری، حكومەتی نوێی عێراق حكومەتێكی بنكە فراوانەو زۆربەی هێزە سیاسییەكانی عێراق و كوردستان تێیدا بەشدارن، پێش ناردنی بودجە رێككەوتنی سیاسی هەبووە، لەسەر ئەو رێككەوتنەش ئەم حكومەتە پێكهاتووە، لە بواری گەندەڵیشدا ئەم حكومەتە لە هەوڵی سنورداركردنی گەندەڵیدایە و بەگژا چوونەوەی گەندەڵی بەشێكە لە كارنامەی ئەم حكومەتە، بە یەكێك لە ئەولەویاتەكانی خۆ دەزانێت، هەموو ئەمانە ئاماژەی باشن و هۆكاری دروستبوونی سەقامگیری سیاسییە و لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی سەقامگیری ئابووری، بودجە عێراق بودجەیەكی گەورەیە، گەورەترینە لە مێژووی عێراق، ساڵانە (200) ترلیۆن دینار دەخرێتە بازاڕەوە، هەلی كار دروستدەكات، چەندین پرۆژەی تێدایە كە دەرفەت بە گەشەی كەرتی تایبەت دەدات". ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە خۆی پسپۆڕی بواری داراییە پێی وایە"دوای جێبەجێكردنی فاكتەرێك دەبێت بۆ سەقامگیری بەهای دینار، پاشان ئەو گوژمە پارانەی عێراق لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوتەوە دەستی دەكەوێت كە بە دۆلارەو دەبێت وەزارەتی دارایی لە رێگەی بانكی ناوەندییەوە دەیكاتەوە بە دینار كاریگەری دەبێت، هەروەها بڕی (200) ترلیۆن دیناری بودجە ئەگەر دابەشی بكەیتەوە بەسەر سێكتەرە ئابورییەكاندا، دەبێت بانكی ناوەندی مانگانە زیاتر لە (10) ترلیۆن دینار بداتە حكومەت بۆ خەرجی ئەمەش پێویستە دۆلاری بەدەستهاتوو كە لای وەزارەتی داراییە لە لایەن بانكی ناوەندییەوە بكرێتەوە بە دینار، گرنگە بازرگانەكان لە رێگەی پۆرتاڵە ئەلەكترۆنییەكانەوە كاربكەن تا دینار بچێتەوە دەستی بانكی ناوەندی، هەرچەندە بانكی ناوەندی دڵنیایی دەدات كە كێشەی نەبوونی دینار دروستنابێت، ئەگەر بانكی ناوەندی بتوانێت خواستی بازاڕ تێر بكات و سنورێك بۆ بازاڕی رەش دابنرێت بەهای دینار جێگیر دەبێت، بەڵام ئەمە بە یەك رۆژ ناكرێت و چەند مانگێكی دەوێت".
.jpg)
راپۆرت: درەو بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2023، بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار پابەندی دارایی خستوەتە سەرشانی حكومەتی هەرێم، مەبەستی لە پابەندی دارایی ئەو بڕە پارەیە كە دەبێت حكومەتی هەرێم لەپێناو وەرگرتنی شایستە داراییەكانی خۆی، بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵی بگەڕێنێتەوە، لەم بڕە پارەیە مانگانە زۆنی سەوز بڕی (68 ملیار) دینار دەگەڕێنێتەوە، زۆنی زەرد بڕی (ترلیۆنێك‌و 40 ملیار) دینار، واتا بە بەراورد بە زۆنی زەرد، زۆنی سەوز بڕێكی زۆر كەمتر دەدات، بەتایبەت (4%)ی داهاتی نەوت لە سنوری زۆنی سەوزەو (96%) لەزۆنی زەردە. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چەند وەردەگرێت‌و چەند دەدات ؟ بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەی 2023ی عێراقدا هاتووە، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانەی شایستە داراییەكانی خۆی لە بەغداد وەرگرێت، دەبێت ئەو پابەندییە داراییانە جێبەجێ بكات كە دەكەوێتە سەر شانی. لە بودجەی عێراقدا مانگانە بە تێكڕا بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار وەكو شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان ئەژماركراوە، لەبەرامبەر ئەمەدا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار وەكو پابەندی دارایی لەسەر شانی هەرێم دانراوە‌و دەبێت بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ. پابەندییە داراییەكانی هەرێم چییە ؟ ئەو بابەتانەی وەكو پابەندی دارایی لەسەر شانی هەرێم دانراوە لە بودجەی فیدراڵی عێراقدا، بریتییە لە: • بڕی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار پارەی فرۆشی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم لە مانگێكدا بە نرخی سۆمۆ. • بڕی (65 ملیار) دینار پارەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە مانگێكدا (لە بودجەدا داهاتی مانگانەی خاڵە سنورییەكانی هەرێم بە 130 ملیار دینار ئەژماركراوە) • بڕی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دیناری مانگانە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی بانكی بازرگانی عێراق (TBI). جگە لە قەرزەكانی (بانكی بازرگانی عێراق)، دوو پابەندییە داراییەكەی تری سەر شانی هەرێمی كوردستان كە بریتین لە گەڕاندنەوە داهاتی نەوت‌و 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، بە هاوبەشی دەكەونە سەر شانی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری دوو زۆنی هەرێمی كوردستان. دابەشبوونی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەگوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵ، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانە بەشی خۆی لە بودجەی عێراق وەربگرێت، دەبێت داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە، كە بەهاكەی مانگانە بە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار ئەژماركراوە. دابینكردنی ئەم پابەندییە داراییەی هەرێم كوردستان، زۆرینەی هەرە زۆری دەكەوێتە زۆنی زەردەوە كە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستانە، چۆن؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لە هەردوو زۆنی زەردو سەوز دەستنیشان بكرێت لەسەر بنەمای ئەو (400 هەزار) بەرمیل نەوتەی كە لە بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دیاریكراوە. پشكی زۆنی سەوز لە نەوتی كوردستاندا كۆی گشتی ئەو نەوتەی كە داهاتەكەی بۆ حكومەتی هەرێمەو لە زۆنی سەوزەوە (واتا ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی) دەخرێتە ناو بۆری نەوتی هەرێمەوە، رۆژانە بڕەكەی (17هەزارو 610) بەرمیلە. واتا نەوتی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی بە تێكڕا رێژەی (4%)ی كۆی گشتی نەوتی هەرێم پێكدەهێنێت (بەگوێرەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتەی كە لە بودجەدا بەشێوەی رۆژانە بۆ هەرێم دیاریكراوە). بەپێی داتاكانی چارەكی یەكەمی 2023، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگەكانی نەوت لە سنوری زۆنی سەوز، بەمشێوەیە بووە: • كێڵگەی نەوتی (تەقتەق)، رۆژانە بڕی (3 هەزارو 610) بەرمیلی بەرهەمهێناوە. • كێڵگەی نەوتی (گەرمیان)، رۆژانە (12) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە. • كێڵگەی نەوتی (چیاسورخ)، رۆژانە (2) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمدەهێنێت. • نەوتی (كۆندێسەیت)ی كێڵگەی (كۆرمۆر)، رۆژانە (15 هەزار) بەرمیل دەخاتە بۆری نەوتی كوردستانەوە، بەڵام داهاتی ئەم نەوتە كە مانگانە (34 ملیار) دینارە بۆ كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی دەڕوات نەك حكومەتی هەرێم (ئەمە بەپێی ئەو گرێبەستەی كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەگەڵ كۆمپانیای دانەغاز كردویەتی)، كۆمپانیای نەوتی باكور ئەم كێڵگەیە بە موڵكی خۆی دەزانێت‌و سكاڵای یاسای تۆماركردووە، داوا دەكات حكومەتی هەرێم رادەستی بكاتەوە، ئەم كێڵگەیە تێكڕای پێداویستی هەرێمی كوردستان بۆ غازی ماڵان‌و بەشێكی زۆری غازی وێستگەكانی كارەباش دابین دەكات. پشكی زۆنی زەرد لە نەوتی كوردستاندا لەبەرامبەردا زۆنی زەرد (واتا ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی كە هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك دەگرێتەوە) رێژەی (96%)ی ئەو نەوتە دابین دەكات كە بڕەكەی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەیە‌و لە بودجەدا هەرێمی پێوە پابەندكراوە. تێكڕای ئەو نەوتەی رۆژانە لە سنوری زۆنی زەرددا بەرهەم دەهێنرێت، بڕەكەی (382 هەزارو 390) بەرمیلە لە كۆی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانە. بەگوێرەی داتاكانی چارەكی یەكەمی 2023، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگە نەوتییەكانی زۆنی زەرد، بەمشێوەیە بووە: • بەرهەمی كێڵگەی (خورمەڵە)، ئەم كێڵگەیە كە كۆمپانیای نەوتی باكور بە موڵكی خۆی دەزانێت‌و داوا دەكات حكومەتی هەرێم رادەستی بكاتەوە، بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری ئەمساڵدا، رۆژانە بڕی (145 هەزار) بەرمیلی تێدا بەرهەمهێنراوە. • كێڵگەی (تاوكی)، بەرهەمی رۆژانەی (93 هەزارو 879) بەرمیلە • كێڵگەی (شێخان)، بەرهەمی رۆژانەی (53 هەزارو 700) بەرمیلە، ئەم كێڵگەیەش لەوانەیە كە كۆمپانیای نەوتی باكور داوای دەكاتەوەو بە موڵكی خۆی دەزانێت. • كێڵگەی (سەرسەنگ)، بەرهەمی رۆژانەی (35 هەزارو 31) بەرمیلە. • كێڵگەی (ئەتروش)، بەرهەمی رۆژانەی (39 هەزار) بەرمیلە. • كێڵگەی (هەولێر)، بەرهەمی رۆژانەی (12 هەزارو 800) بەرمیلە. • كێڵگەی (سەرتە)، بەرهەمی رۆژانەی (3 هەزارو 160) بەرمیلە. • كێڵگەی (باشیك)، بەرهەمی رۆژانەی (841) بەرمیلە. • كێڵگەی (بجیل)، بەرهەمی رۆژانەی (6 هەزارو 500) بەرمیلە. • كێڵگەی (ئیسفنێ)، بەرهەمی رۆژانەی (6 هەزار) بەرمیلە. پابەندی دارایی نەوت بە پارە ئێستا ئەگەر لەسەر بنەمای یاسای بودجە، بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە پارە ئەژمار بكرێت، ئەوا دەبێت هەرێمی كوردستان مانگانە بە فرۆشی نەوت، بڕی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار داهات بۆ حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە. تێكڕای داهاتی نەوت لە سنوری سلێمانی كە بۆ حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێتەوە لەچوارچێوەی نرخی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەدا، بریتییە لە نرخی (17 هەزارو 610) بەرمیلی رۆژانە، كە بەهاكەی لە مانگێكدا بریتییە لە (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار. واتا لەكۆی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار پابەندی دارایی سەرشانی هەرێم، سلێمانی مانگانە بڕی (43 ملیارو 680 ملیۆن) دیناری دابین دەكات. لەبەرامبەردا سنوری هەولێرو دهۆك وەكو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی، مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دیناری داهاتی ئەو نەوتە دابین دەكات كە دەبێت حكومەتی هەرێم بگەڕێندرێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ، ئەم بڕە پارەیەش بەهای فرۆشی (382 هەزارو 390) بەرمیل نەوتی رۆژانەی سنوری پارتییە. بەشێوەیەكی گشتی، كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لەسەر بنەمای نرخی فرۆشی كۆمپانیا "سۆمۆ" دیاریكراوە‌و بۆ مانگێك بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە، بەمشێوەیە دابین دەكرێت: • داهاتی نەوتی سنوری هەولێرو دهۆك: بڕی (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار. • داهاتی نەوتی سنوری سلێمانی: (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار. ئەم ژمارانە دەریدەخەن، بارگرانی گەورەی پابەندی دارایی سەرشانی هەرێمی كوردستان لە بواری نەوتدا، بەشە زۆرەكەی دەكەوێتە سەر شانی زۆنی زەردو ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی پارتی. داهاتی دەروازە سنورییەكان بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت بەشی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق وەربگرێت، لەپاڵ گێڕانەوەی داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە، دەبێت مانگانەش رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە. تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم، لە بودجەی گشتی عێراقدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا مانگانە بڕی (130 ملیار) دینار. رێژەی 50%ی ئەم داهاتە مانگانە بەشێوەی لێبڕین "مەقاصە" دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ. لەسەر بنەمای یاسای بودجەی فیدراڵ، دەبێت هەرێمی كوردستان هەموو مانگێك بڕی (65 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە، ئەم بڕە پارەیە بەگوێرەی داهاتی دەروازە سنورییەكان چۆن دابەش دەبێت بەسەر زۆنی سەوزو زەرددا ؟ • بە نزیكەیی بڕی (25 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان لە ئیدارەی سلێمانییەوە دابین دەكرێت كە رێژەی (38%)ی تێكڕای ئەم پابەندییە داراییەی سەرشانی حكومەتی پێكدەهێنێت. • لەبەرامبەردا بڕی (40 ملیار) دیناری لە داهاتی دەروازە سنورییەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتییەوە دابین دەكرێت كە رێژەی (62%)ی تێكڕای پابەندی دارایی سەر شانی حكومەتی هەرێم لەم بوارەدا پێكدەهێنێت. لە كۆی گشتیدا بۆ داهاتی نەوت كە مانگانە بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە، سنوری سلێمانی (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار پڕ دەكاتەوە بەرێژەی (4%)و سنوری هەولێرو دهۆك (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار پڕدەكەنەوە بەرێژەی (96%). • واتا لە سنوری سلێمانی مانگانە (43 ملیار) دینار داهاتی نەوت‌و (25 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێنێتەوە‌و بە هەردوو داهاتەكەوە مانگانە (68 ملیار) دینار پابەندی دارایی بودجە دەكەوێتە سەرشانی ئیدارەی سلێمانی. • لەبەرامبەردا، سنوری هەولێرو دهۆك (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار داهاتی نەوت‌و (40 ملیار) دینار داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێنێتەوە، واتا بەكۆی گشتی لە بودجەی عێراقدا بڕی (ترلیۆنێك‌و 88 ملیار) دینار پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شانی ئیدارەی پارتییەوە. سەرچاوەكان: - یاسای بودجەی پەسەنكرداوی 2023ی عێراق - راپۆرتی ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی شایستەو پابەندییەكانی هەرێم لە بودجەی فیدراڵدا. - راپۆرتی رێكخراوی روونبیین لە بارەی بەرهەمی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لە چارەكی یەكەمی 2023 راپۆرتی پەیوەندیدار ئەگەر دووئیدارەیی دروست ببێتەوە ؟ ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێميی لە كوردستان
.jpg)
(درەو): كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەرقاڵی ئامادەكارییە بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن لە كوردستان، كۆمسیۆنەكەی كوردستانیش سەرقاڵی مشتومڕی زیادكردنی دەرماڵەیەكی (یەك ملیۆن) دینارییە. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان خۆی دۆخی باش نییە، لێكۆڵینەوەشی هاتوەتەسەر. بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم دەستكاری موچەی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكانی خۆی كردووەو وەكو دەرماڵە بڕی (یەك ملیۆن) دینار بۆ موچەكانیان زیادكراوە. (درەو) زانیویەتی، بۆ مانگەكانی (شوبات‌و ئازارو نیسان)، بڕی ئەو (یەك ملیۆن) دینارە خراوەتە سەر ژمارە حسابی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكانی كۆمسیۆن. 14 رۆژ بەر لەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حوكمی خۆی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان دەربكات، واتا بە دیاریكراوی لە رۆژی 16ی ئایاری رابردوودا، بەڵێن ئیسماعیل سەرۆكی لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانی كوردستان نوسراوێكی ئاڕاستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان كردووە، تێیدا داوا دەكات، نوسراوێك ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی بكرێت‌و تێیدا داوایان لێبكرێت لیستی موچەی مانگەكانی (10، 11)ی ساڵی 2022 لەگەڵ لیستی موچەی مانگی (2،3)ی ساڵی 2023ی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكان، بەمەبەستی "بەدواداچوون". وەكو یەكێك لە كۆمسیارەكان دەڵێ: بەستنی ئەم دەرماڵەیە بەگوێرەی دەرماڵەی پلە تایبەتەكان لە پەرلەمانی كوردستان بەستراوە. پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق هەڵوەشاوەتەوە، بۆیە لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانیش مافی ئەوەی نەماوە بەدواداچوونەكەی بۆ زیادكردنی موچەی كۆمسیارو بەڕێوبەرە گشتییەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن تەواو بكات. بەڵام سەرباری ئەمەش، هەر لەناو ئەنجومەنی كۆمسیاراندا، لەنێوان كۆمسیارەكاندا مشتومڕ دروستبووە، (سەمەد بێتواتەیی) كە یەكێكە لە كۆمسیارەكانی سەربە بزوتنەوەی گۆڕان لە ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی توڕە بووە، نوسراوێكی كردووەو تێیدا باس لەوە دەكات، بڕی (3 ملیۆن) دیناری بۆ فەرمانگەی دارایی كۆمسیۆن گەڕاندوەتەوە، ئەم بڕە پارەیە بریتییە لە موچەی زیادكراوی كۆمسیارو بەڕێوەبەرە گشتییەكان لە ماوەی سێ مانگدا، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (یەك ملیۆن) دینار. لە نوسراوەكەدا كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، كۆمسیارەكەی گۆڕان دەڵێ:" هەر كەسێك ئامادە نییە ئەو پارە زیادەیە وەربگرێت، با موزایەدە نەكات‌و وەكو من پارەكە بگەڕێنێتەوە". رۆژی 22ی ئایاری ئەمساڵ، كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستان گرژی تێكەوت، پارتی بەبێ یەكێتی‌و بە پاڵپشتی هاوپەیمانەكانی لە پرۆسەیەكی ناڕووندا، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كاراكردەوە كە ماوەی 4 ساڵ بوو تەمەنی یاسایی بەسەرچوو بوو، سەرباری ناڕەزایەتی یەكێتیی‌و گومانەكان لەبارەی دروستی دانیشتنەكەی پەرلەمان، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان بڕیاری ژمارە (10)ی پەرلەمانی بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ئاڕاستەی وەزارەتی داد كرد، وەزارەتی داد نوسراوەكەی لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكردەوە‌و بەمەش بڕیارەكە كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە. لەسەر ئەم بنەمایە، ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەی رێكخست بەمەبەستی متمانەدان بە دەستبەكاربوونی دوو كۆمسیاری نوێی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، بۆ ئەمەش تەنانەت ئەنجومەنی دادوەریی نیسابی یاسایی خۆی شكاند. سەرباری ئەم هەوڵانە، رۆژی 30ی ئایار، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە سەبارەت بە درێژكردنەوەی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، بەپێی بڕیارەكە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لەو رۆژەی كە درێژكراوەتەوە هەڵوەشایەوە، ئەمەش بوو بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری ژمارە (10) بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم. ئەمڕۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێشوازی لە وەفدێكی كۆمسیۆنلای هەڵبژاردنەكانی عێراق كرد بەمەبەستی ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بەم هەنگاوەش سەرۆكایەتی هەرێم بەتەواوەتی پابەندبوونی خۆی بە بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و كارا نەبوونەوەی كۆمسیۆنی كوردستان راگەیاندووە، ئەمەش هێندەی تر چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان دەخاتە ناو تونێلێكی تاریكەوە. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان تایبەت بە سازدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان لە ساڵی 2017دا دروستكرا، جگە لە ریفراندۆمەكە، ئەم كۆمسیۆنە تەنیا یەك پرۆسەی هەڵبژاردنی لە كوردستان بەڕێوەبردووە كە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كورستان بوو لە 2018دا.
.jpg)
راپۆرت: درەو ئەگەر یەكێتیی ناڕەزایەتی دەرببڕێت‌و پەنا بۆ بڕگەی (هەشتەم)ی ماددەی 14ی یاسای بودجەی عێراق ببات، دەتوانێت لە بەشە بودجەی سلێمانی خەرجی موچەو خەرجی دامودەزگاكانی پڕ بكاتەوە ؟ خەرجی موچە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا مانگانە بڕەكەی (370 ملیار) دینارە، خەرجی دامودەزگاكانیش (38 ملیار) دینارە، واتا مانگانە لانی كەم ئیدارەی سلێمانی پێویستی بە (408 ملیار) دینار هەیە. ئەگەر بەغداد مامەڵەی راستەوخۆ بكات لەگەڵ سلێمانی خەرجی موچەی سلێمانی لەناو خەرجی گشتی هەرێمی كوردستان چۆن جیادەكرێتەوە‌و پێوەرەكانی چین؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چیرۆكی مامەڵەی بەغداد لەگەڵ سلێمانی دوای مشتومڕێكی زۆر‌و نێوەندگیری هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، دواجار یەكێتیی لەوەدا بەسەر پارتیدا سەركەوت كە بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم لەناو بودجەی فیدراڵدا، بچەسپێنێت. بڕگەی هەشتەم لە ماددەی 14ی یاسای بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: • حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند دەبێت بە دابینكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان‌و پابەندبوون بە شایستە داراییەكانی پارێزگاكان، بەپێی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا هاتووە. بەپێچەوانەی ئەمە، پێویستە لەسەر سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فیدڕاڵی هەموو رێوشوێنێكی پێویست بگرێتەبەر بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕگەیە تەنانەت بە پێدانی پارەش بە پارێزگا ناڕازییەكە. پارتی هەر لە سەرەتاوە دژی جێگیركردنی ئەم بڕگەیە بوو لە بودجەدا، وەكو هەوڵ بۆ دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی هەرێم لەلایەن حكومەتی فیدراڵ لەلایەك‌و پەرتكردنی هەرێمی كوردستان لەلایەكی تر ناوی برد. هەوڵی یەكێتیی بۆ چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم لەكاتێكدا بوو بەمدواییە‌و دوای (6) مانگ دابڕان، قوباد تاڵەبانی‌و تیمی یەكێتیی گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بوو لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت سەبارەت بە چۆنیەتی ئیدارەدانی داهات‌و خەرجی لە هەرێمی كوردستان، رێككەوتنێك كە بواری داهات‌و خەرجییەكانی حكومەتی لە مەسرور بارزانی‌و وەزیری دارایی سەندوەتەوە‌و داویەتییە دەست لیژنەی وزاری كە وەزیری هەرسێ پێكهێنەرە سەرەكییەكەی حكومەت (پارتی+ یەكێتیی+ بزوتنەوەی گۆڕان) تێیدا بەشدارن. چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم بە هەوڵی یەكێتیی، نیشاندەری ئەوەیە هێشتا یەكێتیی متمانەی بەو رێككەوتنە نییە كە بۆ گەڕانەوەی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت لەگەڵ مەسرور بارزانی كردویەتی، ویستویەتی دەرەچەیەكی دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی بدۆزێتەوە لەحاڵی ئەوەی جارێكی تر پەیوەندییەكانی هەردوولا تێكچوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئیتر هەناردەی نەوت وەكو سەرچاوەی 77%ی داهاتەكانی حكومەت لەدەستی هەرێمی كوردستاندا نەماوەو حكومەتی فیدراڵ بڕیاری لەسەر دەدات‌و لەمەودوا هەرێم وەكو سەرچاوەی سەرەكی داهاتی خۆی چاوی لەو پارەیە دەبێت كە بەگوێرەی یاسای بودجە لە بەغدادەوە بۆی دەنێردرێت. هەوڵ بۆ مامەڵەی راستەوخۆ سلێمانی لەگەڵ بەغداد لەبواری موچەدا نوێ نەبوو، لە ساڵی 2016وە بزوتنەوەی گۆڕان دەستی بۆ جوڵاندنی ئەم بابەتە برد، هۆشیار عەبدوڵا كە دوو خول ئەندامی پەرلەمانی عێراق بووە دەڵێ:" یەكەم كەس من ئەو بیرۆكەیەم تەرح كردو رەزامەندیم كاك نەوشیروانم بۆ وەرگرت، ئەوكات تەنانەت لەناو فراكسیۆنی گۆڕان‌و ژوری حكومەت‌و پەرلەمانی گۆڕانیشدا هەبوون دەیانوت ئەم بیرۆكەیە جێبەجێ ناكرێت، هەندێكی تریش دەیانوت ئەمە خیانەتەو كوردستان لاواز دەكات". ئەوكات كە فراكسیۆنی گۆڕان لە بەغداد ئەم بیرۆكەیان پێشنیازكرد، هیچ یەكێك لە فراكسیۆنە كوردییەكان پاڵپشتیان لێ نەكرد‌و بیرۆكەكە تەنیا وەكو بابەتێكی گفتوگۆ مایەوە‌و نەتوانرا لەناو لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقدا تەرح بكرێت. ساڵی 2021 هەمان هەوڵ دووبارە بووەوە، ئەمجارەیان لەلایەن گروپی (هیوا) كە لە ژمارەیەك پەرلەمانتاری (بزوتنەوەی گۆڕان- كۆمەڵ- یەكگرتوو- سەربەخۆ) پێكهاتبوون، ئەوكات یەكێتیی لەم بڕگەیەدا هەندێك هاتە پێشەوە‌و بڕگەكە لەناو لیژنەی دارایی تەرح كرا، بەڵام دواجار قوباد تاڵەبانی نوێنەرەكانی یەكێتیی لەناو ئەم هەوڵە كێشایەوە‌و چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغدادی لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم شكست پێ هێنا. ئەمجارەو بۆ بودجەی 2023، یەكێتیی خۆی سەرۆكایەتی هەوڵی چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغدادی لەگەڵ پارێزگاكان كردو بڕگەكە چەسپێندرا. یەكێتیی ناڕازی دەبێت ؟ بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی حكومەتی فیدراڵ لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، ئەوكاتە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردن كە یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی، ناڕەزایەتی دەرببڕێت لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەسەر پارێزگاكاندا. یەكێتیی دەمێكە لە پشكی سلێمانی لە بودجەو داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ناڕازییە، ناڕەزایەتییەك كە تەمەنی زیاتر 30 ساڵە. لە یەكەم كابینەی حكومەتی كوردستانەوە كە ساڵی 1992 دروستكرا، یەكێتیی گلەیی لە پشكی خۆی هەبوو، ئەوكات تاكە سەرچاوەی داهاتی كوردستان داهاتی گومرگەكان بوو (هێشتا داهاتی نەوت‌و پشكی بودجەی عێراق بوونی نەبوو)، یەكێتیی چاوی لەسەر داهاتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل) بوو، دەیوت پارتی پشكی سلێمانی لەداهاتەكانی ئەو گومرگە نادات. ئەوكاتیش پارتی باسی لە داهاتی گومرگی (باشماخ)و دەروازە سنورییەكانی تری یەكێتیی دەكرد، مەسعود بارزانی لە كتێبی بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ" داهاتی سنورەكانی یەكێتیی لەگەڵ ئێران لە داهاتی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو". لەوكاتەوە تائێستا سلێمانی بەردەوام كورتهێنانی هەبووە لە دابینكردنی خەرجی موچەدا، سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. ناڕەزایەتی یەكێتیی لەبارەی دۆخی دارایی خۆی لەماوەی زیاتر لە 30 ساڵی رابردوودا بەمشێوەیە بەردەوام بووەو ناوبەناو سەریهەڵداوەتەوە، بەر لە جەژنی رەمەزانی پێشوو، هەمان دۆخ سەریهەڵدایەوە، خەرجی موچە لە سلێمانی توشی كورتهێنان بوو بەهۆی نەمانی نەختینەی داراییەوە، هەندێك لە موچەخۆران موچەكانیان وەرنەگرت، هەردوو حزب لە میدیاكانیانەوە دەستیانكرد بە هێرشكردن بۆسەر یەكتر. لە رێككەوتنی گەڕانەوەی تیمی یەكێتیدا بۆ ناو حكومەت ئەوە چەسپێندراوە كە نەختییەی دارایی بكرێت بابەتێكی سیادی، بەڵام بۆ موچەی مانگی نیسان سلێمانی هەندێك كێشەی لەمبارەیەوە هەبوو. ئێستا كە ئیتر توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرتووە‌و پابەندبوونی خۆی بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە نیشانداوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت دەبێت حكومەتی هەرێم‌و پارتی‌و یەكێتیش وەكو دوو حزبی دەسەڵاتدار، سەرنجیان لەسەر داهاتی نەوت هەڵگرن‌و جەخت لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی ئەو پارەیە بكەن كە وەكو شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە دێت، لەپاڵ ئەمەدا جموجوڵی بازرگانی لە دەوازە سنورییەكان پەرەپێبدەن‌و كاراتر لە بواری كۆكردنەوەی داهاتی ناوخۆیدا كاربكەن. رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە ئەمجارەیان بە بەراورد بۆ جارەكانی پێشتر یەكێتیی نەك كۆسپی لەبەردەم بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆ بەغداد پارێزگاكان دروست نەكرد، خۆی سەركردایەتی هەوڵەكەی كردو چەسپاندی. ئێستا كە ئیتر دەرفەت دروستبووە لەبەردەم ئەوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەران لە بەغدادەوە وەربگرێت، یەكێتیی لەمەودوا ناتوانێت پاساوی دواكەوتنی موچە بخاتە ئەستۆی پارتییەوە. پشكی سلێمانی لە بودجەی عێراقدا ؟ ئەگەر وا گریمانە بكرێت لە داهاتوودا یەكێتیی دەنگ هەڵدەبڕێت‌و ناڕەزایەتی نیشان دەدات لەبارەی ئەو بڕە پارەی كە لە هەولێرەوە وەكو موچەی فەرمانبەران بۆی دەنێردرێت، بۆ ئەمەش پەنا بۆ بڕگەی (هەشتەم)ی ماددەی 14ی بودجەی عێراق دەبات‌و لەسەر ئەم بنەمایە سەرۆك وەزیرانی عێراق خەرجی موچەی سلێمانی لە پشكی هەرێم جیادەكاتەوە‌و خۆی راستەوخۆ بۆ سلێمانی دەنێرێت، ئایا بڕی ئەو پارەیە چەند دەبێت؟ ئایا بەشی خەرجی موچەی سلێمانی دەكات؟ بەپێی ئەوەی لەیاسای بودجەی فیدراڵدا هاتووە، تێكڕای ئەو بڕە پارەی كە بەغداد وەكو شایستەی دارایی موچەخۆران بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت، مانگانە بڕەكەی (906 ملیار) دینارە، لەم بڕە پارەیە پشكی سلێمانی جیادەكرێتەوە‌و راستەوخۆ دەنێردرێت، بەڵام ئایا بە چ پێوەرێك پشكی سلێمانی دیاری دەكرێت؟ بەپێی ئەوەی یاسای بودجەدا دەستنیشان كراوە، پێوەرەكانی عێراق بۆ دیاریكردنی پشكی پارێزگاكان پەیڕەو دەكرێت بۆ دیاریكردنی پشكی پارێزگای ناڕازی لە هەرێم، پێوەرە عێراقییەكانیش لەم بوارەدا بریتین لە (رێژەی هەژاریی‌و ژمارەی دانیشتوان). ئەگەر ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق وەربگرین بۆ دیاریكردنی پشكی سلێمانی لە بەشی هەرێمی كوردستان لە بودجەدا، بەگوێرەی رێژەی دانیشتوان، ئەوا سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی رێژەی نزیكەی (43%)ی تێكڕای دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت، بەم پێوەرەش دەبێت 43%ی كۆی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بۆ سلێمانی بنێردرێت. ئەمە هەمان ئەو پێوەرەیە كە لەدوای كەوتنی رژێمی سەددام (2003)و یەكگرتنەوەی هەردوو حكومەتەكەی پارتی‌و یەكێتییەوە (2005) كاری پێدەكرا. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب. ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: - رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی - رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی ئەگەر هەمان پێوەر بۆ دیاركردنی پشكی سلێمانی لە بودجە 2023 ئەژمار بكەین، دەبێت رێژەی 46%ی كۆی خەرجی موچەی هەرێم بۆ سلێمانی دەڕوات. چۆن ؟ ئەو پارەیەی بڕیارە بەگوێرەی یاسای بودجە تەنیا بۆ موچە لەبەغدادەوە مانگانە بۆ هەرێم بنێردرێت، بەمشێوەیە: - ساڵی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران، بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. - ساڵی (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. - ساڵی (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. تێكڕای خەرجی موچەی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا مانگانە بڕەكەی (906 ملیار) دینارە، ئەگەر رێژەی 46%ی كۆی ئەم پارەیە بۆ سلێمانی جیابكرێتەوە، واتا مانگانە بەغداد بڕی (417 ملیار) دینار بۆ سلێمانی دەنێرێت. خۆی ئەگەر ئەو پێوەرە كاری پێبكرێت كە ئەم ساڵانەی دوایی لەناو هەرێمی كوردستان كاری پێكراوە كە رێژەی 43% بۆ سلێمانی‌و 57% بۆ هەولێرو دهۆكە، ئەوا بڕەكە كەمتر دەبێتەوە‌و تێكڕای پشكی سلێمانی لە بودجەی عێراق مانگانە بڕەكەی دەبێت بە (390 ملیار) دینار. پارەكەی بەغداد بەشی موچەی سلێمانی دەكات ؟ بەر لەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدرێتەوە دەبێت سەرەتای ژمارەی موچەخۆران لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی دەستنیشان بكرێت. ساڵی 1994و لەسەردەمی كابینەی یەكەمی حكومەتدا، تێكڕای خەرجی موچە لە هەرێمی كوردستان مانگانە بڕەكەی (86 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، لەمە بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دیناری بەتەنیا بۆ موچەی سنوری پارێزگای سلێمانی بووە، ئەمە لە پاڵ بڕی (7 ملیۆن) دیناری تردا كە بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك تەرخانكراوە، واتا لە یەكەم كابینەی حكومەتدا موچەی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی رێژەی 40%ی تێكڕای خەرجی موچەی كوردستانی پێكهێناوە. ئەم ژمارانە گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە، ئێستا خەرجی موچە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی مانگانە بڕەكەی (370 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە دەریدەخات ئەگەر یەكێتیی بیەوێت بەشێوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەرانی سنوری خۆی لە بەغدادەوە وەربگرێت، دەتوانێت بە ئاسانی خەرجییەكە پڕبكاتەوە، چونكە ئەگەر بەغداد لەسەر بنەمای رێژەی 46%ی خەرجی موچە بۆ سلێمانی دابین بكات دەبێت مانگانە بڕی (417 ملیار) دینار بنێرێت، خۆ ئەگەر لەسەر پێوەرەكەی حكومەتی هەرێمیش كاربكات ئەوا دەبێت مانگانە بڕی (390 ملیار) دینار بنێرێت، لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئەم بڕە پارانە خەرجی موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی پڕدەكەنەوە‌و زیادەشیان دەبێت. خەرجییەكانی تر چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ جگە لە خەرجی موچە، ئێستا سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی مانگانە پێویستی بە بڕی (38 ملیار) دینارە بۆ رایكردنی كاروباری دامودەزگا حكومییەكانی، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشبووە: • 20 ملیار دینار بۆ خەرجی نەسریەی دامودەزگاكان • 18 ملیار دینار بۆ شارەوانییەكان‌و خۆڵ‌و خاشاك‌و دەرمان‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكان ئیدارەی سلێمانی هەر پشتبەست بە یاسای بودجەی عێراق‌و بە هەمان پێوەری پێشوو دەتوانێت لە خەرجییە فیدراڵییەكانی بواری (پەرەپێدانی پارێزگاكان، پترۆدۆلار، وەبەرهێنان‌و نەوت.. هتد) سودمەد ببێت‌و خەرجی دامودەزگاكانی پڕبكاتەوە، سەرباری ئەمەش رێژەی 50%ی داهاتی هەردوو دەوازەی پەروێزخان‌و باشماخ‌و دەروازە سنورییەكانی تری بۆ دەگەڕێتەوە، ئەمە جگە لە داهاتی ناوخۆ كە ئێستا مانگانە بڕەكەی لەنێوان (50 بۆ 60 ملیار) دینارە. بەگوێرەی داتاكانی سایتی "شەفافیەت"، بۆ مانگی ئایاری رابردوو بە تێكڕا داهاتی سنوری سلێمانی بڕەكەی (103 ملیار) دینار بووە، لەمە نزیكەی (45 بۆ 50 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان بووە، واتا ئەگەر رێژەی 50%ی داهاتی سنورەكانیش بۆ ئیدارەی سلێمانی بگەڕێتەوە، ئەوا مانگانە داهاتی سنوری سلێمانی نزیكەی (70 بۆ 75 ملیار) دینار دەبێت، بەم داهاتەش دەتوانرێت خەرجی فەرمانگەكان بە ئاسانی پڕبكرێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (38 ملیار) دینارە. پوختەی داهاتی سنوری سلێمانی - لەكەمترین حاڵەتدا (390) ملیار پشكی سلێمانی لە بەغدادەوە. - داهاتی ناوخۆی سلێمانی (75) ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە. - كۆی گشتی: (465) ملیار دینار پوختەی خەرجی سنوری سلێمانی - بۆ خەرجی موچە (370) ملیار دینار. - بۆ خەرجی فەرمانگەكان (38) ملیار دینار. - كۆی گشتی: (408) ملیار دینار • داهات 465 - خەرجی 408 = 57 ملیار دینار سەڕرێژ دەبێت و دەتوانرێت بۆ وەبەرهێنان خەرجبكرێت. راپۆرتی پەیوەندیدار ئەگەر دووئیدارەیی دروست ببێتەوە ؟ ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێميی لە كوردستان
.jpg)
درەو: وەفدێكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستان دەكەن "پێشنیازی ئەوە دەكرێت سێ لقەكەی كۆمسیۆنی عێراق لە هەرێم، لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا، هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبەرن" رۆژی 30ی ئایاری رابردوو دادگای فیدراڵی یاسای درێژكردینەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەوەش بڕیاری كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستانیش هەڵوەشایەوە كە لە دانیشتنی رۆژی 22ی ئایاری رابردوو پشێوی لەناو پەرلەمان درووست بوو، سەرۆكی پەرلەمان دانیشتنەكەی راگرت و جێگری سەرۆكی پەرلەمانیش وتی دانیشتنەكە بەردەوامەو كۆمسیۆن كاراكراوەتەوە. هەفتەی رابردوو سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بۆ مەبەستی تاوتوێكردنی هەڵبژاردن، وەفدێكی ناردە بەغداد بۆ گفتوگۆ لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەمەبەستی تاوتوێكردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن كۆمسیۆنی عێراقەوە وەفدەكەی سەرۆكایەتی هەرێم پێكهاتبوو لە: - فەوزی هەریری سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم (سەرۆكایەتی وەفدەكەی كردووە). - دڵشاد شەهاب راوێژكاری سەرۆكی هەرێم‌و وتەبێژی فەرمی سەرۆكایەتی هەرێم - دكتۆر غازی سابر بەڕێوەبەری فەرمانگەی یاسایی لە سەرۆكایەتی هەرێم - زمناكۆ جەلال راوێژكاری هەڵبژاردن لە سەرۆكایەتی هەرێم دڵشاد شەهاب وتەبێژی سەرۆكایەتیی هەرێم لەبارەی سەردانەكە رایگەیاند" بەناوی سەرۆكی هەرێمەوە ئەوەمان دووپاتكردەوە ئامادەی هەموو هەماهەنگییەكین لەگەڵ دەسەڵاتە فیدراڵییەكان‌و لەناویشیاندا كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان، سەرۆكایەتی هەرێم بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، داوای كردووە، ئۆفێسەكانی كۆمسیۆنەكەی عێراق لە هەرێم كاری خۆیان بكەن‌و ئامادەكاری بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەن". بەپێی زانیارییەكانی (درەو) وەفدێكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات و گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێم بكات سەبارەت بە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق چەند جارێك ئەوەیان راگەیاندوەو بە وەفدەكەی سەرۆكایەتی هەرێمیشیان وتووە "ئەولەویەتی ئەوان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانە". لەبەر ئەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە هەرێمی كوردستان بەڕێوەناچێت بەرپرسانی هەرێم چاویان لەوەیە ئەو سێ لقەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە لە هەرێمی كوردستانن لقەكانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆك) هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبەرن. راپۆرتی پەیوەندیدار https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=13062
.jpg)
درەو: سەكۆی رۆژنامەوانیی هۆڵەندی (Reporters Online)ی سەربەخۆ: 🔹کوردەکانی عێراق ناچار بوون دەستبەرداری ئەو خەونە بن کە لە رێگەی نەوتەوە بگەن بە سەربەخۆیی. 🔹هاوڵاتیان سەرزەنشتی سەركردەكانیان دەكەن, كە واز لەململانێ و خۆ دەوڵەكەندكردن ناهێنن. 🔹ئەگەر ئێستا پارتێكی سیاسی لەناوچە كوردیەكان دروستبێت, كورسی زیاتری پەرلەمان لەهەردوو پارتە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان بەدەست دەهێنێت, لەكاتێكدا بەشێكی بەرچاوی هاوڵاتیان بەشدار دەنگدان ناكەن. 🔹ئەنجامی راپرسیەكانی ئەم دواییە شتێكی كتوپڕنین, بە لەچاوگرتنی نەمانی متمانەی خەڵك بە پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان. 🔹دەركەوتنی پارتی نوێ دەریخست, ئەوەیان پێناكرێت كە لێیان چاوەڕێدەكرێت كە خزمەتكردنی هاوڵاتیانە, تەنانەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش هیچ بەدیلێكیان نیە پێشكەشی بكەن, ئۆپۆزسیۆنن لەپێناو ئۆپۆزسیۆن بوون. 🔹لەسەر ئاستی ناوخۆ یەكێتی و پارتی بەزەحمەت دەتوانن پێكەوە حوكم بكەن, لەسەر ئاستی بەغدادیش هەر بەو شێوەیەیە. 🔹ئەوەی هەژموونی بەسەر سیاسەتی كوردیدا كردووە, ترساندنی خەڵكە بە دوژمن, دەسەڵاتداران بانگەشەی ئەوە دەكەن بەغداد دەیەوێت قەبارەی كورد لاواز بكات, ئەمە میكانیزمێكی بەربڵاوە بۆ كۆكردنەوەی كورد لەدەوری سەركردەكانی. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا, راپرسیەكان ئاستی بێزاری خەڵك دەردەخەن لەسیاسیەكانی كورد, ئەوەش بەشێوەیەكی سەرەكی بۆ شكستی سیاستەكانیان دەگەڕێتەوە. 🔹رێژەی باج بەرزتر دەكرێتەوە, لەبەرامبەر خزمەتگوزاریەكی كەم, پێویستی هاوڵاتیان بەكارەبای موەلیدەی گەڕەكان لەزیادبوندایە, هاوڵاتیان پەنا بۆ كڕینی تانكەری ئاو دەبەن, بەهۆی ئەوەی چەند رۆژێك ئاو بە بەلوعەكانیاندا نایەت, ئەوەش وایكردووە, نارەزایی هاوڵاتیان زیاتربێت . 🔹لەگەڵ ئەوەی رێگاوبانی نوێ دروستكراوە(رێگای بازنەیی هەولێرو رێگای خێرای دهۆك بۆ هەولێر) زۆرێك لە رێگاكانی تر چاكسازیان تیادا ناكرێت, ئەوەش وایكردووە چاڵ و چۆڵی زۆریان تیادا دروستبێت و ببنە مەترسی بۆ سەر جوڵەی هاتوچۆ. 🔹كوردەكان بەڵێنیاندا لەگەڵ دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غازدا, تەواوی كێشەكانیان چارەسەر ببێت و پشت بە بەغداد نەبەستن, بەڵام ئێستا بە روونی دەركەوت ئەوە راست نەبوو. 🔹هۆكارەكانن دیارن, گەندەڵی و خۆ دەوڵەمەندكردن و ناكۆكی نێوان پارتی و یەكێتیە, لەگەڵ ئەوەی سیاسیەكان هەوڵدەدەن ئۆباڵەكەی بخەنە ئەستۆی خەڵكی تر. 🔹كاروبارەكان بەشێوەیەكی هەڵە رۆیشتن, كاتێك راپرسی (2017) سەربەخۆیی, بەغدادو هاوپەیمانەكانی بێزاركرد. 🔹هەولێر تەنیا دەسەڵاتی لە ناوچە كوردستانیەكان و شاری كەركوك لەدەست نەدا, ئەوە تەنها سەرەتا بوو, بەغداد توانی هەژموونی خۆی بەسەر هەرێمی كوردستاندا فراوان بكات. 🔹راپرسیەكی سەرنج راكێش ئاماژە بەوەدەكات (80%) كوردەكان, بە بەرژوەندی خۆیانی دەزانن, كە هەرێمی كوردستان مافی دەرهێنانی نەوتی بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەدەستداوە, لەكاتێكدا (17%) دژی ئەوەبوون بەغداد سەرپەرشتی بكات. 🔹كوردەكانی عێراق لەهەموو كات زیاتر لاوازترن, خەونی سەربەخۆیی ونبوو, بەغدادو ئێران و توركیا لەهەموو كات زیاتر بەهێزترن, هاوڵاتیانی كورد سەرزەنشتی سەركردەكانیان دەكەن. 🔹دواجار نەبونی خواستی هاوكاری لەنێوان پارتی و یەكێتی, خەونی دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی لە باربرد, وەك ئەوەی تەنها كەفی سابون بوبێت. How a Kurdish dream went up in smoke
.jpg)
نوسینی: فه‌رزه‌ند شێركۆ ده‌روازه: جه‌میس مادیسن وئه‌لكیسانده‌ر هامڵتن، دووان له به‌هێزترین باوكانی دامه‌زرێنه‌ری ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا، له ساڵی ١٧٧٨ و بۆ به‌رگری كردن له ده‌ستووری پێشنیاركراوی (كۆنفرانسی فیدراڵی)، له‌گه‌ڵ جۆن جه‌ی، ٨٥ وتاریان له رۆژنامه‌كانی ئه‌وكاتی ئه‌مه‌ریكادا بڵاو كرده‌وه. ئه‌م دوو بیرمه‌نده ده‌یانویست به وتاره‌كانیان، سیستمێكی سیاسی ئه‌وتۆ دابڕێژن كه بتوانێت له یه‌ك كاتدا زاڵ بێت به‌سه‌ر: مه‌ترسی دروست بوونی رژێمێكی دیكتاتۆری له هه‌ناوی فیدراڵییه‌وه و، هه‌ڕه‌شه‌ی یاخیبوونی ویلایه‌ته‌كانیش له ده‌وڵه‌ته فیدراڵییه‌كه‌دا. لێره‌وه (په‌ڕه‌كانی فیدراڵی)، به وردی چه‌مكه‌كانی: هه‌ڕه‌شه‌ی نفوزی بێگانه، یه‌كێتی له‌به‌رامبه‌ر ده‌ستێوه‌ردان و یاخیبوون، به‌رگریی هاوبه‌ش، كێشه‌ی نێوان ویلایه‌ته‌كان، دۆسێی میلیشیا، یه‌كخستنی باج و خه‌راج و ئابوریی حكومه‌ت و، پێكهاته‌ی سیستمی سیاسی و دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانی له ده‌وڵه‌تی فیدراڵی دا شیكردۆته‌وه. هامڵتن له وتارێكدا ده‌رباره‌ی ده‌سه‌ڵاتی گشتی دیاریكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات، له ٢٨ی دیسه‌مبه‌ری ١٧٧٨ روونیكردۆته‌وه: "پاره، بنه‌مای په‌یكه‌ری سیاسییه، بنه‌مایه‌ك كه سه‌رچاوه‌یه بۆ ژیان و جووڵه‌ی ئه‌م په‌یكه‌ره و، توانای ئه‌وه‌ی پێ ده‌به‌خشێت كه سه‌ره‌كیترین ئه‌ركه‌كانی خۆی جێبه‌جێ بكات. بۆیه پێدانی ده‌سه‌ڵاتێكی پێویست بۆ پیاده‌كردنی ئه‌م ئه‌ركانه به هاوسه‌نگی و دروستی، تا ئه‌و جێیه‌ی كه سه‌رچاوه‌كانی كۆده‌نگیی لۆكاڵی رێگه‌ی پێ ده‌ده‌ن، پێویسته ببێته به‌شێكی گرنگ له هه‌ر ده‌ستوورێك. ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌شه گرنگه - واته پاره‌داركردن - له‌به‌رچاو نه‌گیرێت، یه‌كێك له‌م دوو حاڵه‌ته پڕ زیانه رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه؛ یا خه‌ڵك ناچار ده‌بن ده‌ست بده‌نه تاڵانی و راووڕووت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن جێگره‌وه‌یه‌ك بۆ شێوه‌ی گونجاوی دابین كردنی تێچووه گشتییه‌كان دابین بكه‌ن، یان حكومه‌ت ده‌بێت له گێژاوێك له نه‌بوونی و ده‌ستكورتی دا نوقم ببێت كه زۆر ناخایه‌نێت ئه‌م ده‌ستكورتییه، ده‌بێته هۆی له‌ناوچوونی." له درێژه‌ی وتاره‌كه‌یدا، هامڵتن نووسیویه‌تی: "له ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی دا، سوڵتان، گه‌رچی له هه‌ندێك رووه‌وه ده‌سه‌ڵاتی ره‌های هه‌بوو به‌سه‌ر ژیان و دارایی دانشتیوانی ناوچه‌كانی ژێرده‌سه‌ڵاتیدا، به‌ڵام راسته‌وخۆ ده‌ستێوه‌ردانی نه‌ده‌كرد له كۆكردنه‌وه‌ی باج و داهاتدا. له ئه‌نجامی ئه‌مه‌دا، والییه‌كانی عوسمانی، ده‌ستیان ده‌دایه تاڵانییه‌كی بێ به‌زه‌ییانه‌ی دانیشتوان و، به‌شێك له‌و داهاتی تاڵانییه‌یشیان ده‌نارد بۆ سوڵتان. له ئه‌مه‌ریكاش، به هۆكارێكی هاوشێوه، حكومه‌تی ئیتحادی، به شێنه‌یی، كه‌وتۆته دۆخێك له خراپی و لێكترازان كه وا نزیك ده‌بێته‌وه له له‌ناوچوون. كێ ده‌توانێت گومان له‌وه بكات، كه له‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌دا، له پێناو خۆشگوزه‌رانیی خه‌ڵك، پێویست بوو ده‌سه‌ڵاتی ته‌واو بدرێته ده‌سته متمانه‌پێكراوه دڵنیاكان تا بتوانن ئه‌و داهاته‌ی كه داواكارییه گشتییه‌كان پێویستییانه، بۆ ده‌وڵه‌ته‌كه كۆبكه‌نه‌وه؟ ره‌نگه كه‌سانی ته‌ڵه‌كه‌باز، به روخسارێكی روكه‌شی خۆبه‌حه‌قزانه‌وه، بیانه‌وێت پێداگری له‌سه‌ر هه‌ڵه و چه‌وتییه‌كانیان بكه‌ن، به‌ڵام هیچ ئامرازێكی تر نییه كه بتوانێت ئێمه له‌و ناڕه‌حه‌تی و سه‌رئێشانه رزگار بكا كه به‌هۆی كه‌می بودجه‌وه له‌ناو خه‌زێنه‌ی گشتی دا، دێته‌رێمان، جگه له پابه‌ندبوون به یاسا و ده‌ستوور." به كورتی، له وتاره‌كانی فیدراڵی دا، ئارگیومێنتی هامڵتن ئه‌وه‌یه كه داهات، به‌رگری، و په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه، پێویسته له ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی ئیتحادی بن. ئه‌گه‌ر كۆكردنه‌وه‌ی داهات، ناوه‌ندی نه‌بێت، حكومه‌تی ناوه‌ند ناتوانێت ئه‌ركه سه‌ره‌كییه‌كانی خۆی، كه دابین كردنی ئازادی و ئاسایش و خۆشگوزه‌رانییه، جێبه‌جێ بكات؛ ویلایه‌ته‌كان، به‌تایبه‌ت هه‌رێمه هه‌ژارتره‌كان، ئه‌وانه‌ی كه سه‌رچاوه‌ی داهاتی ناوخۆییان كه‌مه، یان سه‌ره‌ڕێی كاروانی بازرگانی نین، له هه‌ژاری دا، په‌كیان ده‌كه‌وێت. به‌مه‌ش له نێوان هه‌رێمه‌كاندا ناهاوسه‌نگی دروست ده‌بێ و یه‌كپارچه‌یی كیانه‌كه ده‌كه‌وێته به‌رمه‌ترسی، و كێشه‌ی نێوان هه‌رێمه‌كان، شه‌ڕی ناوخۆ و ده‌ستوه‌ردانی ده‌ره‌كی، جێی سه‌قامگیری و ئاشتی و گه‌شه‌كردن، ده‌گرێته‌وه. خوێندنه‌وه‌ی كارنامه‌یه‌ك: ئه‌گه‌رچی وه‌كو كیانێكی سیاسی، هه‌رێمی كوردستانی عێراق، (بنه‌مای بوون)ی خۆی له ده‌ستووری عێراقی نوێ وه‌رگرتوه، به‌ڵام وا بیست ساڵ دوای ئه‌م له‌دایكبوونه، هێشتا هه‌رێمه‌كه كارینه‌كردوه تا ئۆرگانه‌كانی خۆی بكات به دامه‌زراوه‌ی ده‌ستووری. هه‌رچه‌نده ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان، به گوتار، بانگه‌شه‌ی نوێنه‌رایه‌تی كردن له مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگی نه‌ته‌وه‌یی وه‌ك "مه‌سه‌له‌ی كورد" ده‌كا له عێراقدا، به‌ڵام له‌م سی ساڵه‌ی "سه‌ربه‌خۆیی" دا، به كرده‌وه كاری نه‌كردوه بۆ داڕشتنی ده‌ستوورێكی گه‌لپه‌سه‌ندی ئه‌وتۆ، كه بتوانێت سنوری جوگرافی، ستره‌كچه‌ری سیاسی، و بوژانه‌وه‌ی نیشتمانی له كوردستانی عێراقدا به‌رهه‌م بهێنێت. به پێچه‌وانه‌وه، ساڵ دوای ساڵ، ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له كوردستانی عێراق، له‌سه‌ر ئاستی فیكر و ستراتیژ و چالاكیی، پاشه‌كشێی كردوه. هه‌رێمێكی به‌هێز، كه ده‌توانێت خاوه‌نی گوتار و كرداری ده‌وڵه‌تسازی بێت؛ مێژووی هه‌زاران ساڵه‌ی پڕ له ئه‌فسانه‌ی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بۆ بیناكردنی كه‌سێتی تاك به‌كاربهێنێت، به شه‌هید و تێكۆشانی هه‌زاران رۆڵه‌ی گه‌له‌كه‌ی، زمان و كولتور و خاك و سه‌روه‌ریی بپارێزێت، ژینگه‌ی له‌بار، زه‌وی به پیت، ئاو و ژێرخانی ستراتیژیی و سه‌رمایه‌ی مرۆیی به‌هێزی به‌رده‌ستی، بۆ سه‌رپێكه‌وتن به‌گه‌ڕ بخا و، له پێگه‌ی مه‌زڵومییه‌تی مرۆیی و قوربانیی ده‌ستی دیكتاتۆره‌وه، دژی تاكڕه‌وی و سته‌مكاری بێت و، له بری خاڵیكردنه‌وه‌ی "مه‌سه‌له‌ی كورد" له مانا و به‌هاكانی، بنه‌ماكانی دروست كردنی ده‌وڵه‌تی كوردی دابڕێژێت، رێگه‌ی تری هه‌ڵبژاردوه. ئه‌م ده ساڵه‌ی رابردوو، ئاراسته‌ی باڵاده‌ستی ناو نوێنه‌رایه‌تییه سیاسییه‌كه‌ی كوردستانی عێراق، به تاكڕه‌وی، رۆچۆته ناو هه‌ڵه‌ی ستراتیژی و، ئه‌گه‌ر هۆشیار نه‌كرێته‌وه، به پێداگریی له‌سه‌ر هه‌ڵه، ته‌ڕ و وشكی ئه‌زموونه‌كه، پێكه‌وه ده‌سووتێنێت. هه‌ڵدێرانی ئه‌زموونه سیاسییه‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستانی عێراق، به نه‌خۆشكه‌وتنی سه‌رۆك مام جه‌لال، سكرتێری گشتی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و سه‌رۆك كۆماری عێراقی فیدراڵ ده‌ستی پێ كرد. دووركه‌وتنه‌وه‌ی ئه‌م زاته له كایه‌ی سیاسی، بۆشاییه‌كی گه‌وره‌ی به‌جێهێشت كه به‌ڕێز مه‌سعود به‌رزانی سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، به ستایڵی خۆی، هه‌وڵی پڕكردنه‌وه‌یدا. له‌م قۆناغه‌دا و له ماوه‌یه‌كی زۆر كورتی نێوان دیسه‌مبه‌ری ٢٠١٢ تا مارسی ٢٠١٣، په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر - به‌غدا، به‌ره‌و ئاڵۆزی چوون. له په‌یامی نه‌ورۆزی ٢٠١٣، سه‌رۆكی هه‌رێم باسی له نه‌مانی متمانه كرد له نێوان هه‌ردوولا و پاڵپشت به "زانیاریی هه‌واڵگری"، مه‌ترسیی ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو كه حكومه‌تی عێراق فرۆكه‌ی (F16) ده‌كرێت بۆ بۆمبارانكردنی هه‌رێمی كوردستان. ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان، به‌ڵام هه‌رگیز نه‌یتوانی دروستیی ئه‌م بانگه‌شه‌یه بۆ رای گشتی، بسه‌لمێنێت. ئه‌م تۆمه‌ته بۆ حكومه‌تی نوری مالیكی، هاوكات بوو له‌گه‌ڵ فروانبوونی په‌لاماره‌كانی (ده‌وڵه‌تی عێراقی ئیسلامی) بۆ سه‌ر عێراق و سوریا، و به‌مه‌به‌ست یان بێ مه‌به‌سه‌ت، تێكدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، چووه خزمه‌ت پرۆژه‌ی "به‌هاری عه‌ره‌بی" و، زۆری نه‌برد كه سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان له‌لایه‌ن به‌غداوه تۆمه‌تباركرا به‌وه‌ی پشتیوانیی له شاڵاوه‌كانی (ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و شام) - داعش ده‌كا بۆ سه‌ر عێراق. به‌تایبه‌ت كه له‌گه‌ڵ داگیركردنی موصڵ له‌لایه‌ن داعش و راگه‌یاندنی خیلافه‌ی ئیسلامی، له مانگی ٦ی ٢٠١٤، میدیایه‌كی پارتی دیموكراتی كوردستان چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ وته‌بێژێكی گروپه تیرۆریستییه‌كه ئه‌نجامدا و، چه‌ند رۆژ دواتریش، سه‌رۆكی هه‌رێم چووه په‌رله‌مانی كوردستان و راگه‌یاند كه "داعش دراوسێیه‌كی نوێی هه‌رێمه" و داوای كرد "هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان ته‌نها له حاڵه‌تی به‌رگری دابن" و هێرشیان نه‌كه‌نه‌سه‌ر. له‌م قۆناغه‌دا، پێده‌چوو نزیكبوونه‌وه‌ی هه‌ولێر له به‌ره‌ی هێزه سوننه‌كانی عه‌ره‌ب بۆ رووخاندنی به‌غدا و دیمه‌شق، (كه سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشووی قه‌ته‌ر ده‌ڵێت دوو هه‌زار ملیار دۆلارمان بۆ ته‌رخان كرد)، كۆماری ئیسلامیی ئێرانی ترساندبێت. ئه‌م ترسه‌ی ئێران وای كرد، به‌شێك له‌و داعشه‌ی پێشبینی ده‌كرا له ماوه‌ی ٧٢ سه‌عاتدا، (به وته‌ی برێت مه‌كگۆرك)، به‌ناوی "هێزی مقاوه‌مه"وه به‌غدا بگرن، رووی شاڵاوه‌كه‌یان به‌ره‌و داگیركردنی كوردستانی عێراق وه‌ربگێڕن. هه‌ردوو سه‌ركرده‌ی به‌عس له هه‌ولێره‌وه، عێزه‌ت ئیبراهیم ئه‌لدووری، و ته‌ها ئه‌لدلێمی، له‌م هه‌ڵوێسته‌ی داعش نیگه‌ران بوون و سه‌ركۆنه‌یان كرد. ئه‌گه‌رچی دلێمی به نوێنه‌رایه‌تی به‌شێك له عه‌شایه‌ره سوننه‌كان و عێزه‌ت دووری به نوێنه‌رایه‌تی حزبی به‌عس به‌شێك بوون له‌و ئه‌نجومه‌نه‌ی بۆ رووخاندنی رژێمی عێراق بنیادنرابوو، به‌ڵام نه‌یانتوانی ئه‌بو عومه‌ر ئه‌لچیچانی، جێگری خه‌لیفه‌ی داعش و كورده‌كانی كه‌تیبه‌كه‌ی صه‌ڵاحه‌دینی ئه‌یوبیی، له ده‌رفه‌ت و بیرۆكه‌ی داگیركردنی شنگال، په‌شیمان بكه‌نه‌وه. له سه‌ره‌تای مانگی ئۆگه‌ستی ٢٠١٤ و له ئه‌نجامی خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و كاتی كوردستان بۆ رووداوه‌كان، شنگال داگیر و ٢٠٠ هه‌زار كوردی ئێزدی ماڵوێران كران. هه‌ڵه‌ی دواتری ئه‌م سه‌ركردایه‌تییه، بریتی بوو له دابڕینی په‌یوه‌ندییه ئابورییه‌كانی هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌غدا، و له ژێر رێنمایی وه‌زیری ئه‌وكاتی سه‌رچاوه سروشتییه‌كان، پرۆژه‌ی "ئابوریی سه‌ربه‌خۆ" راگه‌یه‌ندرا. له‌م پرۆژه‌یه‌دا، كه تۆڕێك له ده‌ڵاڵی نێوده‌وڵه‌تی تێوه‌ی گلان و، خه‌توخاڵه‌كه‌ی له سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠١٥ه‌وه ده‌ركه‌وت، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان زۆر هه‌رزانتر له نرخی بازاڕ، و له‌كاتێكدا ته‌نها (٪٤٠)ی كۆی داهاتی نه‌وته‌كه ده‌گه‌یشته‌وه ناو خه‌زێنه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی، نه‌وته‌كه‌ی گه‌یانده به‌نده‌ری جه‌یهان له توركیا. سودمه‌ندانی سه‌ره‌كیی ئه‌م پرۆژه‌یه، بریتی بوون له كۆمه‌ڵێك به‌رپرسی سیاسی ناوخۆیی و ئیقلیمی، و كۆمپانیای پاشكۆی ئه‌و به‌رپرسانه‌ش كه جگه له هه‌رزانفرۆشكردنی سامانی ژێرزه‌ویی كوردستان، له بواره‌كانی پاسه‌وانی و گواستنه‌وه، به بازاڕگه‌یاندن، و گۆڕینه‌وه‌ی دۆلار به دینار، قازانجی گه‌وره‌ی تاكه‌كه‌سییان له "ئابوریی سه‌ربه‌خۆ" كرد، و خه‌ڵكیش: پێشمه‌رگه و موچه‌خۆر و كاسبكار، زیانباری سه‌ره‌كی بیرۆكه‌كه بوون. ره‌نگه ئارگیومێنتی ئه‌وه هه‌بێت كه ئه‌گه‌ر گوشاره‌كانی حكومه‌تی به‌غدا و شه‌ڕی داعش نه‌بوایه، حكومه‌تی هه‌رێم به‌ره‌و "ئابوری سه‌ربه‌خۆ" نه‌ده‌ڕۆیشت، به‌ڵام چیرۆكه‌كه كۆنتره و "دیواره‌كه له بناغه‌وه خواره"؛ نزیكبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی هه‌ولێر له‌و هێزه سوننانه‌ی كه پرۆژه‌ی رووخاندنی شیعه‌یان هه‌بوو، ئه‌و هه‌ڵه ستراتیژییه بوو، كه گه‌لی كوردستان تێكڕا باجه‌كه‌ی دا. هه‌ڵه‌ی دواتر، به كۆچی دوایی ره‌وانشاد نه‌وشیروان مسته‌فا ده‌ستی پێكرد. له ١٩ی ٥ی ٢٠١٧ كه رێكخه‌ری گشتی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و دوا ئه‌ندامی نه‌وه‌ی كۆنی "مه‌دره‌سه‌ی سلێمانی" كۆچی دوایی كرد، تا رۆژی ٧ی ٦ی ٢٠١٧، كه لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م پێكهات و راگه‌یه‌ندرا، ماوه‌یه‌كی زۆر كورت بوو. پێده‌چوو به‌ڕێز به‌رزانی بیه‌وێت به جووڵه‌یه‌كی سێمبولیك، بۆشایی سه‌رۆك مام جه‌لال (كه نه‌خۆش بوو) و نه‌وشیروان مسته‌فا (كه كۆچی دوایی كردبوو) پڕ بكاته‌وه. ئه‌و جووڵه سێمبولیكه، بریتی بوو له ئه‌نجامدانی ریفرانده‌مێك ته‌نها له‌ناو سنوری هه‌رێمی كوردستاندا، ئه‌وه‌ش نه‌ك بۆ راگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی، به‌ڵكو به وته‌ی خۆی : "بۆ زانینی رای خه‌ڵكی كوردستان". ریفرانده‌مێكی له‌مجۆره، نه‌ك ته‌نها سه‌ربه‌خۆیی دیفاكتۆی كوردستانی ده‌خسته به‌ر مه‌ترسی، به‌ڵكو كه‌ركوك و نیوه‌ی خاكی كوردستان بۆ هه‌میشه ده‌كه‌وتنه ده‌ره‌وه‌ی هه‌ر قه‌واره‌یه‌كی كوردیی - كه گومان وابوو له ئاینده دروست ببێت. له‌م دۆخه‌دا، یه‌كێتیی نیشتمانیی داوای كرد كه‌ركوك بخرێته ناو جوگرافیای ریفرانده‌م و، ئه‌گه‌ر بڕیار بێت ئاینده‌یه‌ك هه‌بێت بۆ كوردستان، ئه‌و ئاینده‌یه كه‌ركوك و ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمیش له‌خۆ بگرێت. ئه‌گه‌رچی رینمایی و گوشارێكی زۆری ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تی هه‌بوو كه ریفرانده‌م له‌م كاته‌دا نه‌كرێت و دوابخرێت، به‌ڵام به پێداگریی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، و به پشتیوانیی نوێنه‌رانی یه‌كێتی له لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م، و هێزه سیاسییه‌كان و خه‌ڵكی كوردستان ریفرانده‌م به‌ڕێوه چوو. زۆر به‌خێرایی، پرۆسه‌ی ده‌نگدان بۆ سه‌ربه‌خۆیی - كه ئه‌گه‌ر له كاتی دروستی خۆیدا بكرایه ده‌توانرا ببێت به خاڵی وه‌رچه‌رخان بۆ پێشخستنی "مه‌سه‌له‌ی كورد"، بوو به له‌مپه‌ڕ له‌به‌رده‌م گه‌شه‌ی كوردستانی عێراقدا. به‌رپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان كه به هه‌ڵه‌كه‌یان زانی، له كاتێكدا خه‌ڵك پۆل پۆل ده‌چوون بۆ ده‌نگدان به سه‌ربه‌خۆیی، یه‌ك له‌دوای یه‌ك له رۆژی ٢٥ی سێپته‌مبه‌ری ٢٠١٧ رایانگه‌یاند كه "ریفرانده‌م بۆ سه‌ربه‌خۆیی نییه." به‌مجۆره، گه‌لی كوردستان به‌شداری پرۆسه‌یه‌كیان كرد، كه له‌رووی كرده‌ییه‌وه، به زیان بۆ ئه‌زموون و قه‌واره‌كه شكایه‌وه و، پاش له‌رزه‌كانی ئه‌و پرۆسه‌یه، له ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر، و داگیركارییه ئیقلیمییه‌كانی دواتردا، قووڵتر ده‌ركه‌وتن. "١٦ی ئۆكتۆبه‌ر"، وه‌كو چه‌مك، وشه‌یه‌كی داتاشراو و به‌رهه‌می ململانێی ناوخۆی یه‌كێتیی نیشتمانی بوو كه له‌لایه‌ن چه‌ند به‌رپرسێكی دێرین و نیگه‌رانی حزبه‌كه‌وه، بۆ گۆڕینی باڵانسی هێز له‌ناو یه‌كێتی دا، دژ به نه‌وه‌ی گه‌نجتری حزبه‌كه به‌كارهات، به‌ڵام ئه‌نجامی ئه‌م خه‌نجه‌ر له خۆدانه، نه‌ك وا نه‌شكایه‌وه كه ببێته هۆی باڵاده‌ستبوونه‌وه‌ی "حه‌ره‌سی قه‌دیم"، به‌ڵكو بوو به كارتێك به‌ده‌ست پارتییه‌وه، كه هه‌ر كات ویستی رووداوێكی پێ داپۆشێت، دژ به یه‌كێتی به‌كاری بهێنێت. له‌و روه‌وه‌ی كه ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر، رووداوێكی سیاسی و سه‌ربازی بوو، خوێندنه‌وه‌یه‌كی بێ لایه‌ن بۆی، ده‌ریده‌خات كه ئۆباڵی راسته‌وخۆ و راسته‌قینه‌ی ئه‌و كاره‌ساته، ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی دوو لایه‌نی سه‌ره‌كی: یه‌كه‌م. ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان، و دووه‌م. سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. به‌پێی (یاسای ژماره ٤ ساڵی ٢٠١١ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان) ئه‌ركی راوێژكاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێم ئه‌وه‌یه كه ده‌رباره‌ی بابه‌ته نیشتمانییه‌كان، به‌رچاوڕوونی بدات به سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. هه‌رچه‌نده راوێژكاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایش داینه‌مۆی ئه‌نجامدانی ریفرانده‌م بوو، (له هه‌رێمی كوردستان و بێ كه‌ركوك)، به‌ڵام به درێژایی ماوه‌ی هه‌ڕه‌شه‌كانی حكومه‌تی عێراق، سوریا، توركیا، ئێران و ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریكا، هیچ به‌رچاوڕونییه‌كی دروستی ئه‌منی/ سه‌ربازی/ سیاسی نه‌دا به سه‌رۆكی هه‌رێم و لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م؛ ئه‌نجومه‌نه‌كه نه‌یتوانی كاریگه‌رییه‌كانی بڕیارێكی له‌وجۆره له‌سه‌ر ئاینده‌ی كوردستانی عێراق شیبكاته‌وه و، هیچ بژارده‌یه‌كیشی بۆ مامه‌ڵه‌ی لایه‌نه‌كان و گه‌لی كوردستان له‌گه‌ڵ قه‌یرانه‌كانی ئاینده - كه پێشبینی ده‌كرا رووبده‌ن، نه‌خسته‌ڕوو. هه‌ره‌سی (ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر) كه به‌یه‌ك پاكێج به‌سه‌ر كیانی كوردستاندا هات، ئه‌م هه‌ره‌سه ئه‌گه‌ر به‌سه‌ر هه‌ر حكومه‌تێكی به‌رپرسیار و خاوه‌ن "دامه‌زراوه‌ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایش"دا بهاتبایه، ئه‌وا پێویست بوو راوێژكاری ئه‌نجومه‌ن، به‌رپرسیارێتی سه‌ره‌كیی ئه‌و كاره‌ساته‌ی هه‌ڵبگرێت. له كه‌یسی شكسته‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستاندا، راوێژكاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێم، به‌هۆی په‌یوه‌ندییه خێزانییه‌كانی له‌گه‌ڵ سه‌رو خۆی، له لێپرسینه‌وه پارێزرا، و شكسته‌كه، خرایه ئه‌ستۆی كه‌س و لایه‌نی تر. ره‌نگه تائێستا، به حوكمی ده‌سه‌ڵات و هۆكاری تر ، (كه‌یسی ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر)، بێ ده‌نگیی لێ كرابێت، به‌ڵام له درێژخایه‌ندا، په‌نجه‌ی ئاماژه بۆ به‌رپرسیاری سه‌ره‌كیی كه‌یسه‌كه درێژ ده‌كرێت. ده‌رئه‌نجامی ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر، شكستێكی هه‌واڵگرییه به ئیمتیاز. ئه‌گه‌ر شكستی هه‌واڵگریی ئه‌مه‌ریكا، بریتی بێت له (١١ی سێپته‌مبه‌ر) و، ئه‌گه‌ر (جه‌نگی یه‌ومی كیپبور)ی ١٩٧٣ی ئیسرائیل به شكستی هه‌واڵگری بناسرێت، ئه‌وا كورد، كه‌یسی (ریفرانده‌م و ١٦ی ئۆكتۆبه‌ر)ی هه‌یه. له‌لایه‌كی تر، سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، كه هاوكات سه‌رۆكی لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م بوو، به كرده‌وه، جگه له‌وه‌ی به‌رپرسیارێتی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی سه‌رخستنی ریفرانده‌می ده‌كه‌وته ئه‌ستۆ، به‌رپرسی هێزه چه‌كداره‌كانی هه‌رێمی كوردستانیش بوو. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنجه، شه‌وی ١٥ له‌سه‌ر ١٦ی ١٠ی ٢٠١٧، كه دوا كۆبوونه‌وه‌ی لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م به‌ڕێوه چوو، به مه‌به‌ستی گه‌لاڵه كردنی هه‌ڵوێستێكی هاوبه‌شی هێزه كوردستانییه‌كان به‌رامبه‌ر په‌یام و هه‌ڕه‌شه‌كانی حكومه‌تی عێراق كه ده‌یانویست بگه‌ڕێنه‌وه كه‌ركوك و ناوچه ئازادكراوه‌كانی دوای ساڵی ٢٠٠٣، په‌یامی لیژنه‌ی باڵای ریفرانده‌م، جگه له "سڵاوكردن له هێزی پێشمه‌رگه"، هیچ رێنماییه‌كی بۆ هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان تێدا نه‌بوو. ئه‌ركی سه‌رۆكی هه‌رێم بوو، وه‌كو سه‌رۆكی هێزه چه‌كداره‌كان و وه‌كو سێمبولی سیاسی هه‌رێمی كوردستان، كه پێشمه‌رگه‌ی كوردستان، بۆ "به‌رگری" یان "رێككه‌وتن" و یاخود "پاشه‌كشێ" به‌رامبه‌ر سوپای عێراق و میلیشیاكان راسپێرێت؛ كه راینه‌سپارد. گوزه‌رێكی خێراش به روداوه‌كانی ساڵی ٢٠١٨، كاندیدكردنی سه‌رۆكێكی پارتی بۆ كۆماری عێراق و شكستهێنانی و، دواتر هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك كۆمارێكی كورد له ده‌ره‌وه‌ی كۆده‌نگیی كوردستانیی؛ ساڵی ٢٠١٩، پشتكردنه رێككه‌وتنی نێوان یه‌كێتی و پارتی تایبه‌ت به: پێكهێنانی كابینه‌ی نۆی حكومه‌تی هه‌رێم و ئاسایی كردنه‌وه‌ی كه‌ركوك؛ ساڵی ٢٠٢٠، سه‌ركه‌وتنی كۆنگره‌ی چواری یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و داننه‌نانی پارتی به لێكه‌وته‌كانی و، پاشان جیاڕایی پارتی و یه‌كێتی له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی "زینی وه‌رتێ"، "به‌شداری هێزه‌كانی زێره‌ڤانی له شه‌ڕی ناوخۆی سوریا و لیبیا"، "ده‌ستوه‌ردان له كاروباری ناوخۆی یه‌كتری"، "تاكڕه‌وی كردن له حوكمڕانی"، "هه‌وڵدان بۆ به‌حزبی كردنی دامه‌زراوه باڵاكان له‌وانه‌ش ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری و په‌رله‌مانی كوردستان"؛ ساڵی ٢٠٢١، زیادكردنی گوشاری هه‌واڵگری و سیاسی و ئابوری - به پشتیوانیی ئیقلیمی له‌سه‌ر ئیداره‌ی سلێمانی و؛ ساڵی ٢٠٢٢، هه‌وڵدان بۆ بردنی پشكی یه‌كێتی له سه‌رۆكایه‌تیكردنی عێراق، و كاركردن بۆ ئه‌نجامدانی كوده‌تا له‌ناو ریزه‌كانی یه‌كێتی، و له‌به‌رامبه‌ردا ملنه‌دانی یه‌كێتی به باڵاده‌ستیی پارتی، كۆمه‌ڵێك رووداوی خێرا و كاریگه‌رن كه سه‌رجه‌می ئه‌نجامه‌كانیان یه‌كسانه به "كاره‌سات" بۆ ئه‌زموونی حوكمڕانیی هه‌رێمی كوردستان. یه‌كێك له باڵاترین نمونه‌كانی ئه‌و كاره‌ساته، بریتییه له سه‌رئه‌نجامی په‌رله‌مانی كوردستان: دوای سی ساڵ له دامه‌زراندنی هه‌رێمی دیفاكتۆی كوردستان و دروستبوونی په‌رله‌مان و به‌ڕێوه‌چوونی یه‌كه‌مین خولی هه‌ڵبژاردنه‌كان له هه‌رێم، له ساڵی ٢٠٢٣ دۆخێك خوڵقا، كه په‌رله‌مانه‌كه، یان "تاكڕه‌ویكردنی زۆرینه" ده‌یكوشت یاخود به حوكمی "تاڵی" دادگای ئیتحادی ده‌كوژرا. له جیاتی ئه‌نجام: ته‌خوین كردنی هاوخوێن، یه‌كێكه له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی مرۆڤ و گه‌لانی ئه‌م ناوچه‌یه. گه‌لی كوردستان و ده‌سته‌بژێره سیاسییه‌كه‌ی، هه‌تا بازنه‌ی ته‌خوین نه‌شكێنن، سه‌رچاوه‌ی كێشه‌كان نادۆزنه‌وه، دان به هه‌ڵه‌كاندا نانێن، و ئاماده‌ییشیان نابێت بۆ چاره‌سه‌ركردن. ئه‌زموونی ده ساڵی رابردووی حوكمڕانی له هه‌رێمی كوردستان ده‌ریده‌خات كه مۆدێلی حوكمڕانییه‌كه، ستره‌كچه‌ر، كاره‌كته‌ر و، ئامانجه‌كان، پێویستیان به پیاچوونه‌وه هه‌یه. ئه‌گه‌ر هه‌وڵێك نه‌بێت بۆ یه‌كخستنی ئامانجه‌كانی ده‌سته‌بژێری حوكمڕان له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان، ئه‌وا هه‌ماهه‌نگی و پێشكه‌وتن له "مه‌سه‌له‌ی كورد" دا روونادات. به پێچه‌وانه‌وه، وه‌ك ئه‌زموونی ده ساڵی رابردوو، ئه‌گه‌ری پاشه‌كشێ كردنی ئه‌زموون و ده‌سكه‌وته گشتییه‌كان زیاترن. له سیستمی فیدراڵی دا، به ده‌ستوور، حكومه‌تی ئیتحادی مافی به‌ڕێوه‌بردنی ره‌های فایلی داهات و به‌رگری و په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه و هه‌موو ئه‌و ورده-بوارانه‌ی هه‌یه كه په‌یوه‌ندارن به چه‌مكی "سه‌روه‌ری"یه‌وه. ئه‌گه‌ر عێراق ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵییه، و ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان، هه‌رێمه له‌ناو سیستمێكی فیدراڵی دا، ئه‌وا نه‌ك ته‌نها وه‌رگرتنه‌وه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی دۆسێی نهوت له هه‌رێم، ده‌توانێت ده‌ستووری بێت، به‌ڵكو دروستتره كه ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌رێم چاوه‌ڕوان بێت كه به‌غدا رۆژ له دوای رۆژ و یه‌ك له‌دوای یه‌ك، هه‌موو ئه‌و فایلانه له هه‌رێم وه‌ربگرێته‌وه كه په‌یوه‌ندارن به "سه‌روه‌ری"یه‌وه: له‌وانه‌ش مه‌سه‌له‌ی سیستمی هه‌واڵگری و به‌رگری، په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه، و گوتاری ستراتیژی هه‌رێمه‌كه. رێگه‌ی نادروستیش ئه‌وه‌یه كه گروپی باڵاده‌ست، له جیاتی پرسیار له خۆكردن ده‌رباره‌ی هۆكاره‌كانی پووكانه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان، پرسی ته‌خوین كردن له‌ناو رای گشتی دا، به‌رامبه‌ر یه‌كێتی و هه‌ر كه‌س و هێز و لایه‌نێك بجووڵێنن كه ئاماده نه‌بن پشتیوانی له مۆدێلی حوكمڕانیی ئه‌مڕۆژانه‌ی هه‌ولێر بكه‌ن. یه‌كێك له ته‌كتیكه‌كانی "شه‌ڕی مه‌علومات"، بریتییه له "به‌لاڕێدا بردن"ی رای گشتی، و "چه‌واشه‌كردنی"، به‌و جۆره‌ی كه به‌رژه‌وه‌ندیی خاوه‌ن ته‌كتیكه‌كه ده‌یخوازێت. به‌ڵام كێشه‌ی ئه‌م ته‌كتیكه ئه‌وه‌یه، كه زۆر به‌كارهێنانی، ده‌بێته هۆی چه‌واشه‌كردنی خاوه‌ن ته‌كتیكه‌كه‌ش! به جۆرێك كه پیاده‌كاری گوتاری "به‌لاڕێدا بردن" تووشی وه‌هم ده‌بێت و راست و ناڕاستی بۆ له‌یه‌كتری جیاناكرێته‌وه. ئه‌مه‌ش ئه‌و دۆخه نه‌خوازراوه‌یه، كه هه‌ندێ بڕیار به‌ده‌ستی پارتی دیموكراتی كوردستانی تێكه‌وتوو‌ن. شه‌وی ١٠ له‌سه‌ر ١١ی ٦ی ٢٠٢٣، كاتێك ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق (بڕگه‌یه‌ك له) ماده‌ی ١٤ی یاسای بودجه‌ی عێراقی په‌سه‌ند كرد، سۆشیاڵمیدیای گروپی باڵاده‌ستی پارتی، به شێوه‌یه‌كی رێكخراو دۆخێكیان له "به‌لاڕێدا بردن" له‌ناو رای گشتی دروست كرد، كه واده‌كات وه‌رگر چه‌واشه ببێت ونه‌زانێت كه سیستمه سیاسییه‌كه‌ی عێراق، هێشتا فیدراڵییه. له‌م دۆخه‌دا، رای خه‌ڵك هه‌رچییه‌ك بێت سه‌باره‌ت به فیدراڵی، گرنگتر رای پارتییه كه هێشتا هۆشیاریی ئه‌وه‌ی مابێت كه سیستمه سیاسییه‌كه‌ی ئه‌م ڕۆژانه‌ی عێراق، فیدراڵییه نه‌ك به‌ڵێنه‌كانی سه‌رده‌می صه‌دام حسێن. به وته‌ی شاره‌زایانی بواری ئابوری ویاسای ده‌ستووری، خوێندنه‌وه‌ی خاڵی هه‌شته‌می ماده‌ی ١٤ی یاسای په‌سه‌ندكراوی بودجه‌ی عێراق ده‌ریده‌خات كه نه‌ك كێشه‌ی تیا نییه، به‌ڵكو له‌مپه‌رێكیشه له‌به‌رده‌م نادادی، وهیوایه‌كه بۆ بووژاندنه‌وه‌ی كایه‌ی حوكمڕانی وپرۆژه‌كان له ئیداره‌ی سلێمانی وسه‌رتاسه‌ری هه‌رێمی كوردستانی عێراق. بۆیه ئه‌گه‌ر لۆجێك حوكم بكا، كێشه‌ی پارتی له‌گه‌ڵ ئه‌م بڕگه‌یه‌ی یاساكه نییه، به‌ڵكو كێشه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و بڕگانه‌ی تری ماده‌ی ١٣ و ١٤یه ، كه باسیان ناكات. ئه‌وه بڕگه‌كانی ترن، كه هه‌رێمی كوردستانیان له ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی دیفاكتۆ‌وه، كردۆته هه‌رێمێكی فیدراڵیی كۆنترۆڵكراو. به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی كه حزبی باڵاده‌ست ده‌زانێت سه‌به‌بكاری سه‌ره‌كیی ئه‌م په‌ڕوباڵكردنه‌ی هه‌رێم، خۆیه‌تی، وله‌به‌رئه‌وه‌ش كه نایه‌وێت دان به هه‌ڵه‌كانی ده‌هه‌ی رابردوویدا بنێت، ناچاره په‌نا بۆ ته‌كتیكی ته‌خوین ببات. هه‌ر كه‌س ئازاده له‌وه‌ی ده‌یكات، گرنگ ئه‌وه‌یه سلێمانی وخه‌ڵكه‌كه‌ی، نه‌كه‌ونه داوی شه‌ڕی ده‌رونییه‌وه، كه به ئامانجی لادانی ته‌ركیز له‌سه‌ر راستییه‌كان و هه‌میشه‌ش به زیانی خه‌ڵك وئامانجه باڵا نیشتمانییه‌كان، ته‌واو ده‌بێت.
.jpg)
شیكاری:درەو بە تێكڕا لە پێنج مانگی یەكەمی (2021) نرخی بەرمیلێك نەوت بە (61.2) دۆلار فرۆشراوە، بەڵام لە (2022) تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (100.7) دۆلار فرۆشراوە، واتە لە هەر بەرمیلێک نەوت بڕی (39.5) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام لە ساڵی (2023) دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (75.2) دۆلار فرۆشراوەو هەر بەرمیلێک (25.5) دۆلار و بە ڕێژەی (25.3%) نرخەکەی لە دەست داوە بەراورد بە ساڵی (2022). # کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) دا (27 ملیار) دۆلار بووە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی داهات هەڵکشاوە بۆ زیاتر لە (50 ملیار) دۆلار، واتە بڕی (23 ملیار) دۆلار داهاتی نەوتی عێراق زیادی کردووە. بەڵام لە هەمان ماوەی ئەمساڵ داهاتی گشتی زۆرتر لە (37 ملیار) دۆلار بووە، واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر بڕی (12.84 ملیار) دۆلار کەمی کردووە. # لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021)، کۆی نەوتی هەناردە کراو، زیاتر بووە لە (441 ملیۆن) بەرمیل، لە هەمان ماوەی ساڵی (2022) کۆی نەوتی هەناردەکراو زیاتر لە (496 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە، واتە هەناردە بە ڕێژەی (12%) زیادی کردووە. کۆی هەناردە لە ساڵی (2023) زیاتر لە (495) بەرمیل بووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر هەناردەکردن تەنها بە ڕێژەی (0.17%) کەمی کردووە. یەکەم: پرۆسەی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021– 2023) پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق وەک لە (خشتەی یەکەم)دا رونکراوەتەوە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021)، کۆی ئەو نەوتەی هەناردەی بازارەکانی جیهانی کردووە، بریتی بووە لە (441 ملیۆن و 391 هەزار و 970) بەرمیل، ئەمە لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2022) کۆی نەوتی هەناردەکراو (496 ملیۆن و 349 هەزار و 545) بەرمیل نەوت بووه، واتە بڕی هەناردە کردنی نەوت لە پێنچ مانگی یەکەمی (2022) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2021) بڕی (54 ملیۆن و 957 هەزار و 575) بەرمیل نەوت بە ڕێژەی (12.45%) زیادی کردووە. بەڵام کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (495 ملیۆن و 512 هەزار و 66) بەرمیل نەوت، واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر هەناردەکردن تەنها بە بڕی (837 هەزار و 479) بەرمیل نەوت بە ڕێژەی (0.17%) کەمی کردووە. بە مانایەکی دیکە تێکڕای هەناردەی رۆژانەی نەوتی عێراق بۆ پێنج مانگی سەرەتای ساڵی (2021) بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 923 هەزار و 989) بەرمیل و لە ساڵی (2022) بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 288 هەزار و 200) بەرمیل و لە ساڵی (2023) بە تێکڕای رۆژانە بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 281 هەزار و 835) بەرمیل نەوتی هەناردەکراو. هەر بە پێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (61.213) دۆلار فرۆشراوە، بەڵام لە هەمان ماوەدا بۆ ساڵێک پاشتر بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (100.703) دۆلار فرۆشراوە، واتە لە هەر بەرمیلێک نەوت لە ساڵی (2022) بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (39.49) دۆلار و بەڕێژەی (64.51%) زیادی کردووە، بەڵام لە ساڵی (2023) دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (75.199) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت (25.5) دۆلار بە ڕێژەی (25.33%) نرخەکەی لە دەست داوە بەراورد بە ساڵی (2022)، کە ئەمەش کاریگەری گەورەی لەسەر داهاتی گشتی نەوتی عێراق هەبووە، چونکە؛ کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بریتی بووە لە (27 ملیار و 31 ملیۆن و 998 هەزار) دۆلار، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو هەڵکشاوە بۆ (50 ملیار و 79 ملیۆن و 107 هەزار) دۆلار، واتە بڕی (23 ملیار و 47 ملیۆن و 109 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (85.26%) داهاتی گشتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2022) زیادی کردووە بەراورد بە پێنج مانگی یەکەمی (2021). بەڵام کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (37 ملیار و 238 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار، بەم پێیەش کۆی بەهای نەوتی عێراق لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵێک پێشتر بڕی (12 ملیار و 840 ملیۆن و 942 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (25.64%) کەمی کردووە. دووەم: کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 - 2023) پاڵپشت بە داتا فەرمییەکان، کۆی ئەو نەوتەی وەزارەتی نەوتی عێراق له پێنج مانگی یه‌که‌می (2021)دا هەناردەی کردووە، بریتی بووە لە (441 ملیۆن و 391 هەزار و 970) بەرمیل، لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی نەوتی هەناردەکراو بریتی بووە لە (496 ملیۆن و 349 هەزار و 545) بەرمیل نەوت. بەڵام کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (495 ملیۆن و 512 هەزار و 66) بەرمیل نەوت. تایبەت بە وردەکاری زیاتر بۆ هەر مانگێک بڕوانە (خشتەی دووەم). سێیەم: تێکڕای هەناردەی رۆژانەی نەوتی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 - 2023) وەک لە (خشتەی سێیەم)دا بە وردی بەدیارخراوە، تێکڕای هەناردەی رۆژانەی نەوتی عێراق بۆ پێنج مانگی سەرەتای ساڵی (2021) بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 923 هەزار و 989) بەرمیل و لە ساڵی (2022) زیادی کردووە بۆ تێکڕای (3 ملیۆن و 288 هەزار و 200) بەرمیلی رۆژانەو و لە ساڵی (2023) بە تێکڕای هەناردەی رۆژانە بە نزیکەیی وەکو خۆی ماوەتەوەو بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 281 هەزار و 835) بەرمیل نەوتی هەناردەکراو. چوارەم: تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 – 2023) بە پێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (61.213) دۆلار فرۆشراوە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (100.703) دۆلار فرۆشراوە، واتە لە هەر بەرمیلێک نەوت لە ساڵی (2022) بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (39.49) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام لە ساڵی (2023) دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (75.199) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت (25.5) دۆلارنرخەکەی لە دەست داوە بەراورد بە ساڵی (2022)، بۆ وردەکاری زیاتر پێنج مانگی سەرەتای ساڵانی (2021 - 2023) بڕوانە (خشتەی چوارەم). پێنجەم: کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە (5) مانگی یەکەمی ساڵانی (2021 – 2023) وەک لە (خشتەی پێنجەم)دا هاتووە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بریتی بووە لە (27 ملیار و 31 ملیۆن و 998 هەزار) دۆلار، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو هەڵکشاوە بۆ (50 ملیار و 79 ملیۆن و 107 هەزار) دۆلار، بەڵام کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (37 ملیار و 238 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار.
(درەو): بۆ خەرجی موچەی مانگی 5، وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بڕی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە، پڕكردنەوەی ئەم كورتهێنانە بە درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچەو كۆكردنەوەی زیاتری داهاتی ناوخۆ چارەسەر دەبێت. هەرێمی كوردستان لە ناوەڕاستی مانگی 6 نزیك دەبێتەوە، هێشتا حكومەت لیستی موچەی مانگی 5ی رانەگەیاندووە. وەزارەتی دارایی چاوەڕوانی هاتنی (400 ملیار) دیناری تر لە بەغدادەوە دەكات بۆ ئەوەی دەست بە دابەشكردنی موچە بكات. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تاوەكو ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی بۆ دابەشكردنی موچە تەنیا بڕی (200 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ‌و بڕی (30 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانانی بۆ هێزی پێشمەرگە لەبەردەستدایە. بە گەیشتنی (400 ملیار) دینارەكەی بەغداد، تێكڕای داهاتی بەردەستی وەزارەتی دارایی بۆ موچە دەبێت بە (630 ملیار) دینار، ئەمە لەكاتێكدایە خەرجی مانگانەی حكومەت تەنیا بۆ موچە بڕەكەی (912 ملیار) دینارە، واتا سەرباری هاتنی (400 ملیار) دینارەكەی بەغداد هێشتا وەزارەتی دارایی نزیكەی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت بۆ دابینكردنی خەرجی موچە. ئەم كورتهێنانە وادەكات حكومەت پرۆسەی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكان زیاتر دوابخات بۆ ئەوەی داهاتی ناوخۆ كۆبكاتەوە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانەكە. موچەخۆران چاوەڕوانن تاوەكو بەر لە جەژنی قوربان، موچەكانیان وەربگرن، بەڵام هێشتا یاسای بودجەی پەسەندكراوی عێراق لە رۆژنامەی "وەقایع" بڵاونەكراوەتەوە‌و نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردنەوە. حكومەتی هەرێم سەرباری ئەوەی مانگانە ناتوانێت لەكاتی دیاریكراودا موچەی موچەخۆران دابین بكات، لە شەش مانگی رابردووشدا بۆ تەواوكردنی خەرجی موچە، بڕێك پارەی وەكو قەرز هاتوەتە سەر شان. بەهۆی پەسەندنەكردنی بودجەوە، لە (6) مانگی رابردوودا حكومەتی هەرێم بڕی (800 ملیار) دینار وەكو قەرز لە بانكەكانی عێراق وەرگرتووە، ئەمە لەپاڵ بڕی (400 ملیار) دیناری تر كە بڕیارە لە رۆژانی داهاتوودا بگات، تێكڕای ئەو پارانەی كە حكومەتی هەرێم لەمساڵدا وەكو قەرز لە بانكەكانی عێراق بۆ تەواوكردنی خەرجی موچە وەریگرتووە بڕەكەی دەگاتە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار، دوای جێبەجێكردنی بودجە ئەم بڕە پارەیە لە شایستە داراییەكانی شەش مانگی رابردووی حكومەتی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق دەبڕدرێت. سەرباری رەخنەكان لە هەندێك بڕگەی دیاریكراو لەو ماددانەی كە تایبەتن بە هەرێمی كوردستان، هێشتا بەرپرسانی حكومەتی هەرێم گەشبینن بەوەی بودجەكە چارەسەری قەیرانی موچە لە هەرێمدا بكات. بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەی عێراقدا پەسەندكراوە، حكومەتی فیدراڵ تەنیا بۆ موچە (فەرمانبەران- خانەنشینیی- پێشمەرگە) بۆ هەر مانگێك بڕی (906 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت، ئەگەر خەرجی مانگانەی موچە لە هەرێم بڕی (912 ملیار) دینار بێت، لەم حاڵەدا حكومەتی هەرێم بۆ خەرجی موچە مانگانە تەنیا بڕی (6 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمەش كورتهێنانێكی كەمە‌و حكومەت دەتوانێت بە ئاسانیی بە داهاتی ناوخۆ پڕی بكاتەوە، بەڵام هێشتا دیار نییە ئاخۆ یاسای بودجە وەكو خۆی جێبەجێ دەكرێت یان وەكو ساڵانی پێشتر بەهۆی ناكۆكییەكانەوە بەغداد ناردنی پارە بۆ هەرێم رادەگرێت. حكومەتی هەرێم ئێستا هیچ دەرفەتێكی لەبەردەمدا نەماوە جگە لەوەی پابەند بێت بە یاسای بودجەی عێراقەوە، چونكە توركیا لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرتووە‌و لەدوای بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە چیتر توركیا توانای ئەوەی نییە بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق نەوتی كوردستان هەناردە بكات، ئەم هەنگاوە رێژەی 77%ی تێكڕای داهاتی حكومەتی هەرێم (داهاتی نەوت)ی خستوەتە ژێر كۆنترۆڵی بەغدادەوە، ئەمە وادەكات حكومەتی هەرێم نەتوانێت وەكو ساڵانی پێشتر لە حاڵی پابەندنەبوون بە یاسای بودجەوە، نەوت هەناردە بكات‌و داهات كۆبكاتەوە.
.jpg)
درەو: ئێستا جوتیارانی هەرێم تەنیا رێژەی (30%)ی بەرهەمەكانیان لێوەردەگیرێت، بڕی (850) هەزار دینار بۆ هەرتۆنێك و دەبێت لە بازاڕی رەشدا (56%)ی بەرهەمەكانیان بە نرخی (350) هەزار دینار كەمتر بۆ هەر تۆنێك ساغ بكەنەوە، حكومەتی عێراق تەنیا(500) هەزار تۆن لە جوتیارانی هەرێم وەردەگرێت لەكاتێكدا بەرهەمی جوتیارانی هەرێم (ملیۆنێك و 200 هەزار) تۆنە، بۆیە جوتیاران پەنا دەبەنە بەر كڕینی كارتی (رەسید)ی جوتیارانی تر بۆ ئەوەی گەنمەكەیان بەنرخی حكومی لێوەربگیرێت، یاخود بەنرخی كەمتر بیفرۆشن و بە قاچاغ بینێرن بۆ سایلۆكانی باشورو ناوەڕاستی عێراق، لەسەردانی بۆلای جوتیارانی دەشتی زرارەتی هەولێر مەسرور بارزانی بە جوتیارانی وت" نابێت جوتیاران خەمی ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان هەبێت" جوتیاران نیگەرانن وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 25ی ئایاری ئەمساڵدا سایلۆكانی هەرێمی بەرووی جوتیاراندا كردەوە تا بەرهەمی گەنمی ئەمساڵیان رادەست بكەن، پاش وەرگرتنی نمونە لە گەنمەكە و دەرچوونی لە پشكنین بڕی (850) هەزار دینار بۆ هەر تۆنێك گەنم بە جوتیاران دەدرێت، بۆ ئەم مەبەستە بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لە وەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێم رایگەیاند: بڕی (40) ملیار دینار خراوەتە سەر هەژمارەكانی بانكی وەزارەتی بازرگانی تا دوای رادەستكردنی گەنم چەكی پارەكەیان پێبدرێت. لەسەرەتادا بڕیاردرا بۆ هەرێمی كوردستان بڕی (375) هەزار تۆن گەنم لە سنووری پارێزگاكانی هەرێم وەربگیرن، واتە بۆ هەر دۆنمێك بڕی (150) كیلۆ بۆ (200) كیلۆ گەنم لە جوتیاران وەربگیرێت بەم شێوەیە: • لە پارێزگای هەولێر (120) هەزار تۆن • لە پارێزگای دهۆك (113) هەزار تۆن. • لە پارێزگای سلێمانی (142) هەزار تۆن. دیاریكردنی ئەو بڕە بۆ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە لایەن جوتیارانەوە ناڕەزایەتی لێكەوتەوەو ئەو بڕە گەنمەیان بە كەمدەزانی و نیگەرانبوون، نوێنەرایەتی جوتیارانی سنوری راپەرین و گەرمیان بۆ ئەم مەبەستە سەردانی بەغدادیان كردو دەنگی ناڕەزایەتی خۆیان گەیاندە نوێنەرانی كورد. كەمال موسلیم، وەزیری بازرگانی و پیشەسازی حكومەتی هەرێم لە 30 ئایاردا رایگەیاند، "پێشتر ئەو بڕەی بۆ هەرێم دیاریكرابو بۆ وەرگرتنی گەنمی جوتیاران (375) هەزار تۆن گەنم بووە، دوای ئەوە بەدواداچونمان كرد و داوامان لە لایەنە پەیوەندیدارەكان كرد پێداچونەوە بەو بابەتەدا بكەن". د. بڕیار ڕەشید ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی بە (درەو)ی رایگەیاند"دوای هەوڵێكی زۆر حكومەتی عێراق بڕی وەرگرتنی گەنمی جوتیارانی هەرێمی لە (375) هەزار تۆنەوە بۆ (500) هەزار تۆن زیاد كرد، لە هەوڵی ئەوەداین ئەو رێژەیە لابەرین و تەواوی گەنمی جوتیاران وەربگیرێت". زیادبوونی وەرگرتنی بڕی گەنم لە (375) هەزر تۆنەوە بۆ (500) هەزار تۆن كێشەی جوتیارانی چارەسەر نەكردووە و جوتیاران گەنمێكی زۆرتریان بەرهەمهێناوە كە بە (ملیۆنێك و 200 هەزار تۆن) مەزەندە دەكرێت و ناچارن لە بازاڕی رەشدا بە نرخێكی هەرزان بیفرۆشنەوە. رەنجی بە باچوو؟ لەكاتی وەرزی چاندنی گەنمدا بۆ هەر دۆنمێك زەوی نزیكەی (40 بۆ 50) كیلۆ گەنم دەچێندرێت، ئەمساڵ بەهۆی زۆری بارانبارینەوە بەرهەمی گەنم باشبووەو هەر دۆنمێك زەوی نزیكەی (600) كیلۆ بۆ (800) كیلۆ بەرهەمی هەبووە، واتە (40) كیلۆ گەنم لە دۆنمێكدا نزیكەی (600 - 800 ) كیلۆ گەنمی لێبەرهەم هاتووە واتا (یەكو بیستی بڕیوە). جوتیارێكی ناوچەی بەرزنجە كە دەشتێكی بەپیتیان هەیە بۆ چاندنی گەنم بە (درەو)ی راگەیاند" بەهۆی شەڕی ئۆكراینەوە بانگەشەی ئەوە دەكرا كە هەموو ئەو گەنمەی بەرهەمی دەهێنین لێمان وەردەگیرێت، بۆیە زۆرینەی زەوییەكانمان كردووە بە گەنم، بۆ هەر دۆنمێك كە (40) كیلۆ گەنممان چاندبێت (40) كیلۆ كوتی سپی و (40) كیلۆ كوتی بۆرمان پێوەكردووە، ئێستا بڕیارە بۆ هەر دۆنمێك (178) كیلۆ گەنممان لێوەربگیرێت لەكاتێكدا دۆنمێك زیاتر لە (600) كیلۆ گەنمی لێبەرهەمهاتووە، بۆیە ئەو بەشەی تری دەمێنێتەوە دەبێت لە بازاڕی رەش ساغی بكەینەوەو زیانێكی زۆر دەكەین، چونكە لە سایلۆكان تەنی بە (850) هەزار دینار لێمان وەردەگرن و لە بازاڕی رەشدا بە (500) هەزار دینار، واتا (350) هەزار دیناری فەرقە. جوتیاران "رەسید" دەكڕنەوە بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) جوتیارێك تەنها بڕی (178) كیلۆ گەنمی لە دۆنمێكدا لێوەردەگیرێت لە كۆی (600) كیلۆ، واتە زیاتر لە (422) كیلۆ گەنم لە هەر دۆنمێكدا بۆ جوتیارەكە دەمێنێتەوە و دەبێت خۆی ساغی بكاتەوە، بۆ ئەم مەبەستەش دوو رێگا هەیە كە جوتیاران پەنای بۆ دەبەن و گەنمەكەیان ساغ دەكەنەوە: رێگەی یەكەم: ئێستا نرخی ئەو گەنمەی كە لە یاسلۆكان حكومەت تۆنی بە (850) هەزار دینار وەری دەگیرێت، لە بازاڕی رەشدا نرخی ئەو تۆنە تەنیا بە (500) هەزار دینارە واتا بە (350) هەزار دینار كەمتر لە نرخی فەرمی دەفرۆشرێتەوە واتا تۆنی (56%)ی بەهای گەنمی سایلۆكە دەكات و (44%)ی بەهاكەی كەمترەو زیان دەكات. ئەمەش بە پێی ئەو بەدواداچونانەی (درەو) كە لەگەڵ چەند جوتیارێك كردوویەتی، لە بری قازانج جوتیاران زیان دەكەن، بەو پێیەی بۆ هەر تۆنێك گەنم دەبێت دوو جۆر (كوت) بۆ بەرهەمەكانیان بەكاربهێنن، كە لەناو جوتیاراندا بە كوتی (سپی) و كوتی (بۆر) ناسراوە: • كوتە (سپی) یەكە تۆنی بە (ملیۆنێك) دینارەو ئەمەیان یارمەتی باڵای قەدی گەنمەكە دەدات بۆ ئەوەی بەرزتر بێتەوە. • كوتی (بۆر) هەر تۆنێكی بە (ملیۆنێك و 400 هەزار) دینارە و هاوكاری دانی گەنمەكە دەدات تا باشتر بێت. بۆیە جوتیاران ئەگەر گەنمەكانیان لە سایلۆكان و بە نرخی حكومەت لێیان وەرنەگیرێت و ئەو كێشەیە چارەسەر نەبێت ناچارن، بە (44%)ی كەمتری بەهاكەی لە بازاڕی رەشدا ساغی بكەنەوە، یان دەبێت پەنا بۆ رێگەیەكی دیكە ببەن. رێگەی دووەم: هەموو جوتیارێك كارتێكی بۆ كراوە تا گەنمەكەیان رادەستی سایلۆكان بكەن، لەم كارتەدا كە لەناو جوتیاراندا بە كارتی (رەسید) ناسراوە رووبەری زەوییەكەیان بۆ دیاری كراوە، بە پێی ئەو رووبەرە بۆ هەر دۆنمێك بڕی (178) كیلۆ لە جوتیاران بە نرخی (850) هەزار دینار وەردەگیرێت، هەندێك جوتیار هەیە لە ئەمساڵدا زەوییەكەی نەكردووە بە گەنم، ئەوان كارتەكانیان (رەسید) بەو جوتیارانە دەفرۆشنەوە كە گەنمییان چاندووە زیاتر و نرخی هەر كارتێكی (رەسید) بە بڕی (100) هەزار دینار بۆ هەر تۆنێك دەكڕنەوە، ئەمە سەرەڕای كرێی گواستنەوە و جیاوازی نرخ لە سایلۆكاندا بە پێی پشكنینی گەنم و جۆری نمرەی گەنمەكە. واتا جوتیارێك لە بری ئەوەی گەنمە زیادەكەی لە بازاڕی رەشدا بفرۆشێت تەنی بە (500) هەزار دینار، ئەوكات (رەسید)ێك بە (100) هەزار دینار دەكڕێت و تەنی بە (850) هەزار دینار بە سایلۆكان دەفرۆشێت، لەو حاڵەتەدا لە هەر تەنێك (100) هەزار دینار زیان دەكات. سەبارەت بە كێشەی ساغ نەبوونەوەی بەرهەمی جوتیاران، مام فارس، سەرۆكی رێكخراوی جوتیارانی سەردەم بە (درەو)ی راگەیاند، ئەمساڵ بەرهەمی گەنم زۆر باشە، پێشبینی دەكرێت بەرهەمی گەنم بگاتە ( ملیۆنێك و 200 هەزار) تۆن گەنم، بەڵام حكومەتی عێراق بڕیاری داوە تەنها بڕی (500) هەزار تۆن وەربگرێت، واتە بڕی (700) هەزار تۆن گەنم دەمێنێتەوە واتا (لە رێژەی گەنمی بەرهەمهاتووی جوتیارانی هەرێم، حكومەتی عێراق تەنیا 42%ی گەنمی جوتیارانی هەرێم وەردەگرێت و 58%ی بەرهەمەكەیان وەرناگرێت) و جوتیاران نازانن چۆن گەنمەكەیان ساغبكەنەوە، ناچار دەبن لە بازاڕی رەشدا بیدەنە بازرگانە عەرەبەكان و بە قاچاخ دەنێردرێت بۆ سایلۆكانی ناوەڕاست و باشوور. مام فارس ئەوەش ئاشكرا دەكات: بڕیار بوو دوو كۆمپانیا یەكیان لە سلێمانی و ئەوی تریان لە هەولێر گەنمی زیادەی جوتیاران بە نرخێكی گونجاو بكڕنەوە لە بەرامبەردا لە باج و رسوماتی گومرگی ببەخشرێن بەڵام تا ئێستا ئەو دوو كۆمپانیایە هەنگاویان بۆ كڕینی گەنمی جوتیاران نەناوە. مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە 27ی ئایاری ئەمساڵدا سەردانی دەشتی زرارەتی لە پارێزگای هەولێر كرد و لەگەڵ ژمارەیەك لە جووتیارانی دەڤەرەكە كۆبووەوە و پێی راگەیاندن "هەموو هەوڵی دەخاتەگەڕ لە پێناو گرنگیدانی زیاتر بە كەرتی كشتوكاڵ و بەبازاڕكردنی بەرهەمی جووتیارانی كوردستان، بە شێوەیەك كە نابێت خەمی ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان هەبێت"، سەرڕای ئەو بەڵێنەی سەرۆكی حكومەت ئێستا جوتیاران گرفتی ساغكردنەوەی بەرهەمی گەنمی ئەمساڵیان هەیەو لە بری قازانج توشی زەرەر دەبن. بەرهەمی جوتیاران لە ساڵانی رابردوودا جوتیارانی هەرێمی كوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2010 - 2020) بە تێكڕا، بڕی (3 ملیۆن و 12 هەزار و 76) دۆنم زەویان ساڵانە بە گەنم چاندووەو هەر لەو ماوەیەدا لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم و بە پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیانیشەوە بەرهەمی تێكڕای جوتیارانی كوردستان ساڵانە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 315 هەزار و 994) تۆن گەنم. بەم پێیەش بڕشتی هەر دۆنمێكی بەگەنم چێندراوە بەرهەمەكەی بریتی بووە لە (415) كیلۆ گرام، بەڵام جیاواز لە ساڵانی پێشوو بەرهەمی گەنمی ئەمساڵ لە هەر دۆنمێكی بە گەنم چێندراودا نزیكەی (600) كیلۆ گەنم دەبێت. راپۆرتی پەیوەندیدار لەسەر گەنمی جوتیاران
راپۆرت: درەو چیتر دۆلاری نەوتی هەرێم ناچێتە (ئاڕ تی) بانكی هەولێرەوە، بەپێی یاسای بودجەی عێراق هەرێمی كوردستان مانگانە (6 ملیار) كورتهێنانی لە خەرجی موچەدا دەبێت، بەڵام لەبەرامبەردا مانگانە نزیكەی (200 ملیار) دینار داهات لەناوخۆدا دەستدەكەوێت كە دەتوانێت بە ئاسانیی كورتهێنانەكە پڕبكاتەوە، لە پاكتاوی شایستەو پایەندییە داراییەكانی 6 مانگی ئەمساڵیشدا، حكومەتی هەرێم بڕی (430 ملیار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. وردەكاری دۆخی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق لەم راپۆرتەدا. كورد لە بودجە دواجار، سەرباری مشتومڕێكی دورودرێژ، بودجەی 2023ی عێراق لە پەرلەمان پەسەند كرا، ئەمە بودجەی دوو ساڵی داهاتووشە واتا ساڵانی 2024و 2025. ماددەكانی (12، 13، 14)ی بودجە تایبەتن بە هەرێمی كوردستانەوە، ئەمە سەرباری چەندین بڕگەی تر كە لەناو بودجەكەدا هەرێم دەگرێتەوە. بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە: • لە ئەگەری خەرجكردنی رێژەی 100%ی شایستە داراییەكانی هەرێمدا وەكو ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، بۆ ساڵی 2023 تێكڕای شایستەی هەرێمی كوردستان لەناو بودجەدا بریتی دەبێت لەبڕی (18 ترلیۆن‌و 310 ملیار) دینار، واتا مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار. • لەبەرامبەر وەرگرتنی ئەم شایستە داراییەدا، هەرێمی كوردستانیش پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شان‌و دەبێت بەپێی یاسای بودجە بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، تێكڕای ئەو پابەندییە داراییەی كە بۆ ساڵێك دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی هەرێم بڕەكەی (14 ترلیۆن‌و 520 ملیار) دینارە، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار. واتا بەگوێرەی ئەم هاوكێشەیە، هەرێم مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت‌و لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار بۆ بەغداد ده‌گه‌ڕێنێته‌وه، لەم جیاوازییەدا بڕی (310) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. بەگوێرەی حیساباتێك كە (ئامانج رەحیم) سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردویەتی، تێكڕای شایستە داراییەكانی هەرێم: یەكەم: قەرەبووی فەرمانبەران بە تێكڕا موچەی فەرمانبەران ، خانەنشینان و پێشمەرگە بۆ ساڵی 2023 بڕەكەی دەكاتە (10 ترلیۆن و 876 ملیار) دینار، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (906) ملیار دینار. موچە لەناو بوجەدا تەرخانكراوی موچە یەكێك لە پایە گرنگەكانی پشكی هەرێمی كوردستانە لەناو بودجەی فیدراڵی عێراقدا، سێ جۆر تەرخانكراوی موچە لە ناو بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دانراوە كە ئەمانەن: • بڕی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دیناری خەرجی رەوەن (النفقات الجاریە) بۆ موچەی (681 هەزارو 979) فەرمانبەری هەرێم تەرخانكراوە، ئەم بڕە پارەیە بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. • بڕی (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. • بڕی (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ یەك ساڵی خەرجی موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. بەپێی ئەم هاوكێشەیە، بە تێكڕا هەرێم مانگانە تەنیا بۆ موچە بڕی (906 ملیار) دیناری لە بودجەی گشتی عێراق بەردەكەوێت، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین مانگ، تێكڕای خەرجی مانگانەی موچە لە هەرێمی كوردستان بڕەكەی (912 ملیار) دینارە. بە لێدەركردنی ئەو بڕە پارەی كە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ موچەی هەرێم تەرخان دەكرێت (واتا 906 ملیار دینار) لەگەڵ خەرجی راستەقینەی موچە لە هەرێم (واتا 912 ملیار)، دەردەكەوێت لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجە، مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی (6 ملیار) دینار كورتهێنانی لە دابینكردنی خەرجی موچەدا دەبێت. كورتهێنانی خەرجی موچە چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان مانگانە دەبێت رێژەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە بودجەدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا هەر مانگێك (130) ملیار دینار وەكو داهاتی دەروازە سنورییەكان دیاریكراوە، ئەم داهاتە بەشێوەی مەقاصە (50%) دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و (50%)ی تری بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار) دینارە. سەرباری 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، لەدوای پەسەندكردنی بودجەوە حكومەتی هەرێم چەند داهاتێكی تریشی هەر لەبەردەستدا دەمێنێت، لەوانە: • بڕی (30) ملیار دیناری مانگانەی یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە. • داهاتی تری ناوخۆیی لە باج‌و رسومات (جگە لە فەرمانگە فیدراڵییەكان) كە مانگانە بە زیاتر لە (100 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت، واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم مانگانە بە تەواوەتیش پابەندییە داراییەكانی خۆی بەرامبەر بە بەغداج جێبەجێ بكات، هێشتا نزیكەی (200 ملیار) دینار داهات لە ناوخۆدا كۆدەكاتەوە، ئەم بڕە پارەیەش دەتوانێت بێ كێشە (6 ملیار) دینارەكەی كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە. پاكتاوی شەش مانگی رابردوو بەپێی یاسای بودجە، یاساكە لە رۆژی 1/1/2023 دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە نەك لەو رۆژەی كە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی عێراقی بڵاو دەكرێتەوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت یاسای بودجە (اپر رجعی) تێدایە، واتا شایستەو پایەندی شەش مانگی رابردووی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لەخۆدەگرێت. شایستەو پابەندی هەرێم لە یاسای بودجە بۆ (6) مانگی ئەمساڵ چۆن پاكتاو دەكرێت ؟ پاكتاوی (6) مانگی ئەمساڵ لەرێگەی هاوكێشەی (شایستەی موچەی هەرێم – پابەندییەكانی سەر شانی هەرێم) دەردەهێنرێت، با ئەم هاوكێشەیە بكەین بە ژمارە: • تێكڕای شایستەی موچە هەرێم لە ناو بودجە مانگانە بڕەكەی (906) ملیار دینارە، بڕی ئەم پارەیە بۆ ماوەی (6) مانگ دەكاتە (5 ترلیۆن‌و 436 ملیار) دینار. • تێكڕای پابەندییە داراییەكانی (6) مانگی رابردووی سەر شانی هەرێم كە دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بریتییە لەمانە: - بەهۆی پەسەندنەكردنی بودجەوە، لە (6) مانگی رابردوودا هەرێم بڕی (800 ملیار دینار وەكو قەرز لە بەغدادەوە وەرگرتووە‌و بەڵێنیداوە دوای پەسەندكردنی بودجە بیگەڕێنێتەوە، ئەمە لەگەڵ بڕی (400 ملیار) دیناری دیكە كە بڕیارە لەچەند رۆژی داهاتوودا بگاتە هەرێمی كوردستان، واتا بە تێكڕا هەرێم بڕی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار قەرزی بانكەكانی عێراقی لەسەرە. - قەرزی بانكی بازرگانی عێراق (TBI) كە مانگانە بڕەگەی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دینارەو بۆ شەش مانگ تێكڕای ئەم پارەیە دەكاتە (322 ملیارو 200 ملیۆن) دینار. - داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی هەرێم لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 كە بڕەكەی مانگانە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە بۆ ئەو سێ مانگە (جگە لە پێنج رۆژی مانگی ئازار) بە تێكڕا دەكاتە (3 ترلیۆن‌و 94 ملیار) دینار. - كۆی گشتی داهاتی خاڵە سنورییەكان كە مانگانە (130) ملیار دینار دیاریكراوە، رێژەی (50%)ی ئەم داهاتە بۆ بەغداد دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار دینارە، كۆی شەش مانگی رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان دەكاتە (390 ملیار) دینار. بە كۆكردنەوەی ئەم ژمارانەی سەرەوە، تێكڕای ئەو پابەندییە داراییانە دەردەكەوێت كە لەناوەی 6 مانگی رابردوودا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم‌و دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بڕەكەی (5 ترلیۆن‌و 6 ملیار) دینارە. پاكتاوی 6ی مانگی رابردوو لەنێوان هەولێرو بەغداد بەپێی یاسای بودجە، لەم هاوكێشەیەدا دەردەهێنرێت: شایستەی موچەی هەرێم - پابەندییەكانی هەرێم= پوختەی پاكتاوكراو 5 ترلیۆن و 436 ملیار- 5 ترلیۆن‌و 6 ملیار دینار = 430 ملیار دینار واتا لەم پاكتاوەدا دەبێت حكومەتی فیدراڵ بڕی (430 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە، ئەمەش دەبێت بە داهاتێكی تر لەبەردەستی حكومەتی هەرێمدا. پارەی نەوتی هەرێم لە كوێ دادەنرێت ؟ بەرەبەیانی 25ی ئازاری رابردوو، توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگرت، ئەمەش وەكو وڵامدانەوە‌و كاردانەوەیەك بۆ بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لەسەر سكاڵای عێراق. لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، حكومەتی هەرێم هیچ چارەیەكی تری لەبەردەمدا نەما جگە لەوەی هەناردەی نەوت رادەستی كۆمپانیای وەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەنێوان هەولێرو بەغداد. بەپێی بڕگەیەكی ئەو رێككەوتنەی كە بەر لە پەسەندكردنی بودجە لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ كرا، بڕیاردرا داهاتی نەوتی هەرێم لە بانكێكی ئەبوزەبی ئیماراتی عەرەبی دادەنرێت، بەڵام كۆمپانیایەكی جیهانی وردبینی تێدا دەكات. رێككەوتنەكە هەنگاوی كۆتایی بڕی، رۆژی 27ی نیسانی رابردوو، بانكی ناوەندیی عێراق لە نوسراوێكدا كە ئاڕاستەی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت "سۆمۆ"ی كردبوو، رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بخرێتە (Citi Bank)ی ئەبوزەبی لە ئیماراتی عەرەبی، بەڵام بەمەرجی ئەوەی كۆمپانیایەكی وردبینی نێودەوڵەتی راسپێردرێت بە وردبینیكردن لە حساب بانكییەكەی هەرێم. ئەگەر ئەم رێككەوتنە لە یاسای بودجەدا پەسەندبكرایە، ئەوا مانگانە حكومەتی هەرێم داهاتی نەوتی بە (دۆلار) بۆ دەگەڕایەوە، بەڵام لە بودجەدا ئەم بڕگەیە رەتكرایەوە‌و دەستكاری كرا. بڕگەی یەكەم لە ماددەی (14)ی بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: • تێكڕای داهاتی نەوتی هەناردەكراو و فرۆشراو لە ناوخۆدا، لەو كێڵگانەی كە دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە، لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت كە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لای بانكی ناوەندیی عێراق دەیكاتەوە‌و هەموو ئەو داهاتانەی تێدا دادەنێت كە لە هەناردەو فرۆشی نەوتی خاو‌و بەرهەمەكانییەوە بەدەستدەهێنرێن، بەبێ هیچ لێبڕینێك. هەموو حساب بانكییە هاوشێوەكان دادەخرێن. بەگوێرەی ئەم بڕگەی بودجە، سەرلەبەری رێككەوتنی پێشووی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەڵوەشێندراوەتەوە‌و لەمەودوا تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم كە بە دۆلار دەگەڕێتەوە، دەچێت بۆ وەزارەتی دارایی عێراق‌و وەزارەتی دارایی بە دیناری عێراقی شایستە داراییەكانی هەرێم دەنێرێت. زەرەرمەندی گەورەی ئەم بڕگەی یاسای بودجە، بانكی (RT)یە لە هەولێر، چونكە لەدوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمەوە بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، ئەم بانكە پارەی داهاتی نەوتی هەرێم لە دۆلارەوە دەگۆڕییەوە بۆ دینار، لەمەشدا سودمەندی یەكەم بوو. خاوەندارێتی (RT) ناڕوونە، سۆران عومەر كە ئێستا ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، لەو سەردەمەی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بوو، هەندێك بەڵگەی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، خاوەندارێتی ئاڕ تی بانك بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی ئەم قسەی رەتكردەوە‌و سكاڵای یاسایی لەسەر تۆمار كرد.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
