(دره‌و): مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی عه‌ره‌بی كه‌ركوك كۆبوه‌ته‌وه، داوای لێبوردنی له "هه‌ڵه‌كانی رابردوو به‌رامبه‌ر به عه‌ره‌ب" كردووه، پارتی به‌ر له یه‌كێتیی دانوستانی بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك ده‌ستپێكرد. موهه‌یمن حه‌مه‌دانی ئه‌ندامی په‌رله‌مانی عێراق كه یه‌كێكه له سه‌ركرده‌كانی پرۆژه‌ی عه‌ره‌بی كه‌ركوك ئاشكرایكرد، ئه‌مڕۆ له هه‌ولێر كۆبونه‌وه‌یان هه‌بووه. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، وه‌فدێكی عه‌ره‌بی كه‌ركوك كه راكان جبوری پارێزگاری به‌وه‌كاله‌تی كه‌ركوك سه‌رۆكایه‌تی كردووه، له پیرمام چاویان به مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌وتووه. موهه‌یمن حه‌مه‌دانی له‌باره‌ی ئه‌م كۆبونه‌وه رایگه‌یاند" كۆبونه‌وه‌یه‌كی مێژوویی و راستگۆیانه بوو، بۆیه‌كه‌مجاره روونییه‌ك له په‌یوه‌ندی كوردو عه‌ره‌بدا هه‌بێت و هه‌ڵه‌كانی ساڵانی رابردوو ده‌ستنیشان بكرێت و دانیان پێدا بنرێت و داوای لێبوردن له هه‌موو عه‌ره‌ب بكرێت به‌هۆی هه‌موو ئه‌و ئازارانه‌ی به‌سه‌ریاندا هاتووه". هه‌ر له‌باره‌ی كۆبونه‌وه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ بارزانی، حه‌مه‌دانی ده‌ڵێ: ئه‌وه خرایه‌ڕوو هیچ سازشێك له مافی عه‌ره‌ب ناكرێت و به‌پیی لێكتێگه‌یشتنه‌كان له ئه‌مڕۆ به‌دواوه نه ژووره تاریكه‌كان هه‌یه‌و نه سازشكردن له عێراقیبوونی كه‌ركوك. " به‌ڵێ بۆ قۆناغێكی نوێی ئاسایش و سه‌قامگیری و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و پێكه‌وه‌ژیانی راسته‌قینه له كه‌ركوك، نه‌ك ئاشتییه‌كه‌ی پێشووی زۆرینه‌ی كورد كه ئه‌م دروشمه‌ی به‌بێ كردار به‌رزكردبووه‌وه.. هه‌ڵدانه‌وه‌ی لاپه‌ڕه‌ی رابردوو خواستنی ئێمه‌یه" په‌رله‌مانتاره‌كه‌ی پرۆژه‌ی عه‌ره‌بی وای نوسیوه. كۆبونه‌وه‌ی سه‌رۆكی پارتی له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی عه‌ره‌بی كه‌ركوك له‌كاتێكدایه پارتی و یه‌كێتیی وه‌كو دوو براوه‌ی كورد له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك هیشتا هیچ دانوستانێكیان له‌باره‌ی پرۆسه‌ی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی ئه‌و پارێزگایه ده‌ستپێنه‌كردووه. له‌كۆی 16 كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك، له هه‌ڵبژاردنی 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023دا، یه‌كێتیی (5) كورسی و پارتی (2) كورسییان به‌ده‌ستهێناوه‌و لایه‌نه عه‌ره‌بییه‌كان (6) كورسی و پێكهاته‌ی توركمانیش (2) كورسی بردووه، یه‌ك كورسی "كۆتا"ی پیكهاته‌ی مه‌سیحیش بۆ بزوتنه‌وه‌ی (بابلیۆن)ی ره‌یان كلدانی بووه كه هاوپه‌یمانی یه‌كێتییه. پێكهاته‌ی توركمان كه به‌ره‌ه‌ی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ده‌كات به (2) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه داوای پۆستی پارێزگار ده‌كات، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی راگه‌یاندووه ده‌یه‌وێت پۆستی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك به نۆره بێت و بۆ چوار ساڵی داهاتوو، هه‌ر پێكهاته‌یه‌كی كه‌ركوك 16 مانگ پۆستی پارێزگارو سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای به‌ده‌سته‌وه بێت. پارتی دیموكراتی كوردستان له‌دوای رووداوه‌كانی 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017وه باره‌گاكانی له كه‌ركوك كشانده‌وه، كه‌ركوكی وه‌كو داگیركراو و راكان جبوریشی وه‌كو پارێزگارێكی داسه‌پێندراو ناوده‌هێنا، له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی 2018ی عێراقدا له كه‌ركوك پارتی به‌شداری هه‌ڵبژاردنی نه‌كرد، به‌ڵام له هه‌ڵبژاردنی 2021دا به‌شداربوو، به‌ر له به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023، پارتی باره‌گاكانی گه‌ڕانده‌وه بۆ كه‌ركوك. بۆ زانیاری زیاتر له‌باره‌ی سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك كلیك له‌م راپۆرته‌ی خواره‌وه بكه: پارێزگاری كه‌ركوك چۆن یه‌كلاده‌كرێته‌وه ؟
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔻 (1/4/2023 – 31/12/2023) دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە سێ وەرز، هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیراوەو کاتێکی دیاریکراویش لە ئارادا نیە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت. 🔹 پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت لە پێش ڕاگرتنی هەناردەی نەوت، تواندراوە بە تێکڕای مانگانە زیاتر لە (12 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت. 🔹 واتە لە ماوەی سێ وەرزدا هەناردەی نەوتی هەرێم دەگەیشتە نزیکەی (110 ملیۆن) بەرمیل نەوت. 🔹 تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ماوەی (1/4/2023 – 31/12/2023) بریتی بووە لە (82.9 دۆلار). 🔹 ئەگەر هەرێم بە داشکانی (15 دۆلار) نەوتەکەی فرۆشتبایە، وەک ئەوەی لە چارەکی دووەم، سێیەم و چوارەمی ساڵی (2022) دا رویدابوو. ئەوا؛ 🔹 تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (67.9 دۆلار). 🔹 کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (7 ملیارو 455 ملیۆن و 479 هەزار) دۆلار. ڕاگرتنی نەوتی هەرێم و زیانە داراییەکانی دوای نۆ ساڵ لە سکاڵایەکی حکومەتی عێراق لەسەر حکومەتی تورکیا لە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بەوەی "توركیا ر‌ێكەوتنی ترانزێتی بۆریی نەوتی ساڵی 1973ی پێشێلكردووە، بەوەی توركیا رێگەیداوە نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانی عێراقەوە بەبێ ر‌ەزامەندیی بەغدا، لە رێگەی توركیاوە هەناردە بكرێت". دواجار ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێکی (277) لاپەڕەیی لە رۆژی (13ی شوباتی 2023) دەرکردووەو لە (25ی ئازاری 2023) بە فەرمی بووە هۆی كە راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. بە پێی بڕیارەكەی ژووری ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی دەستوری و یاساییە لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام ناتوانێت نەوت لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، چی نەوتی باكور بێت، چی نەوتی هەرێم، چونكە هەرێمی كوردستان بەشێك نیە لە رێككەوتنی ( IPT) واتا ( بە بازاڕكردنی نەوتی جیهانی) كە لە نێوان توركیا و عێراق لە ساڵی 1973 تایبەت بە بۆری نەوت واژۆكراوە. ئێستا زیاتر لە (9) مانگ تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا نەیتواندراوە بگەن بە رێککەوتنێکی کۆنکرێتی و دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکرێتەوە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو زیانە داراییانەی لە ڕاگرتنی نەوتی هەرێم لە ماوەی (1/4/2023 – 31/12/2023) دەکەوێتەوە. بە جۆرێک؛ • بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی دووەم، سێیەم و چوارەمی ساڵی (2022)، واتە هەمان ئەو ماوەیەی کە لە ساڵی (2023) نەوتی هەرێمی تێدا ڕاگیراوە؛ - حکومەتی هەرێم بە تێکڕای مانگانە (12 ملیۆن و 192 هەزار و 494) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی کردووە. - هەرێم هەر بەرمیلێک نەوتی لە ماوەی ناوبراودا بە (15 دۆلار) کەمتر لە نرخی نەوتی برێنت فرۆشتووە. - هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (54%) داهاتی نەوت چووە بۆ خەرجی پرۆسەکەو (46%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. کەواتە لەسەر بنەمای هەرسێ ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت لە ماوەی وەرزەکانی دووەم، سێیەم و چوارەمی ساڵی (2022) ئەم گریمانەنانەی لای خوارە ڕوندەکەینەوە؛ • لە (1/4/2023 – 31/12/2023) واتە (9) مانگ بەسەر ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم تێپەڕیوە. • هەرێم دەیتوانی بە تێکڕای مانگانە (12 ملیۆن و 192 هەزار و 494) بەرمیل نەوت هەناردە بکات. • واتە لە ماوەی (9) مانگدا هەناردەی نەوتی هەرێم دەگەیشتە (109 ملیۆن و 732 هەزار و 446) بەرمیل نەوت. • تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە (82 دۆلار و 90 سەنت). • ئەگەر هەرێم بە داشکانی (15 دۆلار) نەوتەکەی فرۆشتبایە، وەک ئەوەی لە چارەکی دووەم و سێیەم و چوارەمی (2022)دا رویدابوو. ئەوا؛ • تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی هەرێم فرۆشراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (67 دۆلار و 90 سەنت). • کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (7 ملیارو 455 ملیۆن و 479 هەزار و 397) دۆلار. • ئەگەر ئەو بڕەی داهات (54%) بۆ خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم رۆشتبا، ئەوا هاوتا دەبوو بە (4 ملیار و 25 ملیۆن و 958 هەزار و 874) دۆلار. • بەم پێیەش بڕی (3 ملیار و 429 ملیۆن و 520 هەزار و 532) دۆلاری بە رێژەی (46%) دەگەڕایەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەم خشتەی خوارە پرۆسەکە رونتر دەکاتەوە. سەرچاوەکان؛ 1. راپۆرتەکانی دیلۆیت لە سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان • بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی 2022 تاکو ٣٠ی حوزەیرانی 2022. • بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی 2022 تاکو٣٠ ئەیلوولی 2022. • بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی ئابی 2022 تاکو31 کانونی یەکەمی 2022. 2. Crude Oil Brent US Dollars per Barrell; https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?year=2023
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) سیاسەت یەکێکە لە چالاکییە ھەرە سەرەکییەکانی ناو ژیانی گشتیی ھەر کۆمەڵە مرۆڤێک بەیەکەوە کۆمەڵەیەک دروستبکەن و بەیەکەوە بژین و ژیانێکی پێکەوەیی ھاوبەش دروستبکەن. لە راستیدا سیاسەت چالاکی دروستکردنی ھاوڵاتییانە بەیەکەوە بۆ ئەو ژیانە پێکەوەیی و ھاوبەشە. چالاکییەکی ھەمیشەیی و بەردەوامیشە، ئەوە نییە کەسەکان بۆ یەکجار ئەنجامیبدەن و تەواو، بە پێچەوانەوە ھاوڵاتییان بە بەردەوامی ئەم چالاکییە تایبەتیەی دروستکردنی ژیانی پێکەوەییان درێژەپێئەدەن و بەشێکی دانبڕاوە لە ژیانی رۆژانە و ھاوبەشیان. لە ڕاستیدا ھیچ چالاکییەکی ئینسانیی ھێندەی سیاسەت پێویستیی بە گرنگیپێدانی رۆژانە و بەردەوام نییە و پێویستی بە بەشداربوونی بەردەوامی مرۆڤەکان، نییە. لە دروستکردنی ئەم ژیانە ھاوبەش و پێکەوەییەدا ھاوڵاتییان پێویستییان بە گفتوگۆ و ڕاگۆرکێ و دیالۆگی بەردەوام ھەیە، پێویستیان بەوە ھەیە قەناعەت بەیەکتری بھێنن و بگەنە ئەو خاڵەی بەیەکەوە بریاربدەن لە چ جۆرە کۆمەڵگا و چ جۆرە حوکمڕانیی و چ جۆرە ژیانێکی پێکەوەییدا، بەیەکەوە کۆببنەوە. بەم مانایە سیاسەت ئەو چالاکییە بنەرەتییەیە کە کاریگەریی لەسەر ھەموو ئەو کەسانە بەجێدەھێڵێت کە ئەندامی کۆمەڵگایەک، تەنانەت، کۆمەڵەیەکی تایبەتن. زۆرجار ئەوە سیاسەتە، بە تایبەتی کاتێک دەزگایەکی گرنگیی وەک دەوڵەت دروستدەبێت، کە تا ڕادەیەکی زۆر دەستنیشانی ئەوەدەکات مرۆڤەکان لەو کۆمەڵگایەدا چی بن و چۆن بن و بشتوانن ببن بە چی. داخۆ بوونەوەری ئازادبن یان نائازاد، بکەربن یان کارلەسەرکراو، تەنانەت دڵشادبن یان خەمبار. دەوڵەت وەک سەركیترین دەزگایەکی سیاسی کاریگەریی و نیشانەکانی لەسەر ھەریەکێکمان بەجێدەھێڵێت، تا ڕادەیەکی گەورەش دەستنیشانی ئەوەدەکات کام شێوازی خودسازیی و کام فۆرمی بەتاکەکەسبوون ھەبێت و باڵادەستبێت. بێگومان سیاسەت تەنھا لەناو خودی دەوڵەتدا ئامادەنییە و کورتناكرێتەوە بۆ بوون و ئامادەگیی دەوڵەت. بڕێکی زۆر لە رووداوەکانی ژیانی رۆژانە، کاردانەوەکانی مرۆڤ بەرامبەر ئەو ڕووداوانە، دروستبوونی رای گشتیی، بوون و ئامادەگیی ئایدیۆلۆژیا و دیدگا سیاسییە جۆربەجۆرەکان، تەنانەت ئامادەگیی ئەوشوناسانەی مرۆڤ بەخۆی و بەو کۆمەڵە و ژینگەیەی دەبەخەشێت کە تیایدا دەژیی، ئەو بەھا و نرخانەی کە ھەڵیاندەبژرێت و بەرگریان لێدەکات، یان ئەوانەی دژیان دەوەستێتە و نەفیاندەکات. چۆنیەتی تێگەیشتنیش لەوەی ڕووئەدات، چۆن ھەڵیان بسەنگێنیت، چۆنیەتی ئەنجامدانی کاری پێکەوەیی و دەستەجەمعیی، گەشەدان بە کام یاداوەریی و لەبیرکردنی کامیان، تەماھیکردن لەگەڵ چ کەس و ھێز و شێوازێکی تێفکرین و بیکردنەوەدا و لابردن و نەفیکردنی کامیان، ھەر ھەموویان پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەویان بە سیاسەتەوە وەک چالاکیی و تێگەیشتن ھەیە و سیاسەت لەناو ھەر یەکێکیاندا ئامادەیە. بە کورتییەکەی، ئینسان چۆن ژیانی خۆی وەک تاکەکەس وەک ئەندامی کۆمەڵە و ژینگەیەکی تایبەت دەژیی، مەسەلەیەک نییە دابڕاوبێت لە سیاسەت، یان شتێک بێت لە دەرەوەی سیاسەتدا. تاکەکەس چ تاکەکەسێکی کۆنکریت و مەلموس بێت، چ ئەندامێکی ئەبستراکتی کۆمەڵەیەکی تایبەت، ھەمیشە ھەم تاکەکەسبوونەکەی و ھەم کۆمەڵبوونەکەی بەناو دەیەھا و سەدەھا چالاکی و بڕیار و دیدگادا تێدەپەرێت کە سیاسەت لە سێنتەری ھەریەکێکیاندایە. بەم مانایە سیاسەت دەرەوەیەکی نییە تا مرۆڤەکان بتوانن بۆی بچن و لەوێدا بژین، مادام مرۆڤەکان بە کۆ و بە یەکەوە دەژین، مادامەکی ئەو کۆبوون و بەیەکەوەژیانە پێویستی بە رێکخستن و بەرێوەبردن ھەیە، بۆیە سیاسەت بەشێکە لە ژیانی ھەر تاکەکەسێکی ناو ئەو پێکەوەبوونە. ھەڵسوکەوتی سیاسیی خۆیشی دەرکەوت و بەرجستەبوونی ھەمەرەنگ و فرەجۆری ھەیە، ھەڵسوکەوتێکی ئاڵۆزە و لە زیاد لە سەرێکەوە گرێدراوە بە بوونی رۆژانە و بەردەوامی تاکەکەس ھەم لە پەیوەندیدا بە خۆیەوە، و ھەم بە بوونی لەگەڵ ئەوانیتردا. ئەمە وادەکات تەنانەت کاروبارە ئینسانییەکانیش کاروباری سیاسیبن، نە سیاسەت خۆی و نە ھەڵسوکەوتی سیاسیی شتێک نین لە دەرەوەی بواری مەسەلە ئینسانییەکاندابن. مرۆڤ لە پرۆسەی دروستکردنی خۆیدا وەک تاکەکەس و لە دروستکردنی کۆمەڵگایەکدا وەک کایەیەک بۆ بەیەکەوەبوون و ژیانی ھاوبەش، بەناو سیاسەت خۆیدا وەک چالاکییەکی تایبەت و بەناو شێوازی جیاوازیی ھەڵسوکەوتی سیاسیدا تێدەپەرێت، کە بەسەریەکەوە شوناسی ئەو تاکەکەسانە و شوناسی کۆمەڵگاکەش دەستنیشاندەکەن. بەم مانایە ”گرێبەستی کۆمەڵایەتیی“، ئەوەی لە ئەدەبیاتی فیکریی و تیوریدا ناوی گرێبەستی کۆمەڵایەتیی لێنراوە، تەنھا گرێبەستێکی سیاسیی نییە، واتە گرێبەستێک نییە کە شێوازی حوکمڕانیی دروستبکات، بەڵکو گرێبەستێکی سایکۆلۆژیی و نەفسیشە. واتە جۆرێک لە سایکۆلۆژیای دیاریکراو سەروەردەکات. ھەم رووە کۆمەڵایەتییەکەی گرێبەستی کۆمەڵایەتیی، ھەم ڕووە سایکۆلۆژیی و نەفسییەکەی، نووقمن لەناو کردە و دیدگا و گوتاری سیاسیی جیاوازدا. ھەموو ئەو ھەقیقەتە کۆمەڵایەتییانەش کە بوون بە ھەقیقەت، بە تایبەتی کە بوون بە ھەقیەتی ھەژمونگەر و خاوەن دەسەڵات کە زۆرجار زۆرینەی کۆمەڵایەتیی باوەڕیان پێیەتی، لە پشتییەوە کردە و چالاکیی سیاسیی ئامادەیە. ھەموو ئەوانەی بەشدارن لە دروستکردنی جیھاندا و ھەموو ئەوانەش رێگرن لە دروستبوونی ئەو جیھانەدا بە شێوازی جیاواز، لە کردەی سیاسیی ھەمەجۆرەوە ئاڵاون، بە کردەی دروستکردن و بەرھەمھێنانی ھەقیقەتەکانەوە. تەنانەت خودی زمان خۆیشی، ئەو زمانەی قسەی پێدەکەین و بە ھۆیەوە باسی خۆمان و ھەست و ژینگەکەمان دەکەین، باسی کێشە و چاوەڕوانیی و خەون و خواستەکانمان دەکەین، ئەو زمانەی بەھۆیەوە بیردەکەینەوە، گوتار بەرھەمدەھێنین، مانا دروستدەکەین، ھەر ھەموویان دەستی سیاسەتیان لەناودایە و سیاسەت رۆڵ لە دروستبوون و بڵاوبوونەوە و بەھێزبوون و لاوازبوونیاندا دەبینێت. تەنانەت ئەو شتانەی کە لە بیریاندەکەین و ئەو شتانەیش کە بیرماندەکەوێتەوە، کە یاداوریمان لەناوەوە بەرنامەرێژدەکات، پڕیدەکات لە وێنە و رەمز و مانا و ناو و گوتار، سیاسەت رۆڵێکی سەرەکیی و بنەرەتیان تێدادەبینێت. ھیچ یاداوەرییەک بوونی نابێت سیاسەت بەشێکی گرنگیی وەبیرھێنانەوە یان لەیادچوونەوەی نەبێت. بۆ نموونە، ئەوەی وایکردوە لەمڕۆدا ئیبن تەیمیە و ئیبن قەیومی جەوزیی و ئیبن کەسیر و ئیبن حەنبەل، وەبیری زۆر موسڵمان بکەوێتەوە، بەڵام ئەلرازیی و ئیبن روشد و ئەل فارابی بیرنەکەونەوە، یان بەو ئەندازەیەی گروپی یەکەمیان بیرنەکەونەوە، دیسانەوە سیاسەت لێی بەرپرسیارە و سیاسەت ئاراستەی دەکات. یاداوەریی یەکێک لە سەرزەمینە سەرەکییەکانی ئیشکردنی سیاسەتە. بە کورتییەکەی، ھەموو بەرگریکردنێک لە دابڕینی سیاسەت لە ژیان و لە جیاکردنەوەی چالاکییە ئینسانییەکان لە سیاسەت وەک چالاکی دروستکردنی ژیانی پێکەوەیی و گشتی، بەرگریکردنێکی ھەڵە و ناڕاستە. سیاسەت دەرەوەیەکی نییە مرۆڤ بتوانێت بچێتە ناویەوە، لە رۆژی دروستبوونی مرۆڤەوە لەناو سکی دایکیدا سیاسەت ئامادەیە و ھەموو منداڵێک کە دروستدەبێت، لەو کاتەدا کە دەکەوێتە ناو سکی دایکییەوە، لە ھەمان ئەوکاتدا دەشکەوێتە ناو سیاسەتەوە. بەم مانایە سیاسەت منداڵدانی کۆمەڵگایە. ئەمەیە وادەکات ھەموو دیدگایەکی دژ بە سیاسەت، دیدگایەکی نابینا و کوشندەبێت.
(دره‌و): ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق بڕی (615 ملیار) دیناری وه‌كو پشكی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان له یاسای بودجه‌دا دیاریكرد، به‌م بڕه پاره‌یه حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه نزیكه‌ی 300 ملیار دینار كورتهێنانی ده‌بێت بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه. ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی خۆیدا بڕیاریدا مانگانه (615 ملیار) دینار بۆ موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان بنێرێت تا ئه‌وكاته‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان په‌سه‌ند ده‌كرێت. ئه‌م بڕه پاره‌ی كه هاوكات وه‌كو خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ناو بودجه دیاریكراوه‌و له هه‌مواری بودجه‌دا په‌سه‌ند ده‌كرێت، وه‌كو سولفه به حكومه‌تی هه‌رێم ده‌درێت نه‌ك وه‌كو قه‌رز، تا ئه‌وكاته‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان په‌سه‌ند ده‌كرێت. له‌دوای به‌ركاربوونی یاسای بودجه له كۆتایی حوزه‌یرانی 2023، ئه‌مه جاری دووه‌مه عێراق له‌بری قه‌رز، سولفه بۆ هه‌رێمی كوردستان ده‌نێرێت، سولفه‌ی یه‌كه‌م بڕه‌كه‌ی (598 ملیار) دینار بوو، وه‌كو پشكی هه‌رێم له یاسای بودجه بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران. حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه بۆ خه‌رجی موچه پێویستی به (913 ملیار) دیناره، ئه‌گه‌ر به‌م بڕه پاره‌یه قایل بێت مانگانه بڕی نزیكه‌ی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی ده‌بێت. ئه‌م بره پاره‌یه بۆ موچه‌ی (682 هه‌زار) موچه‌خۆری هه‌رێمی كوردستانه كه ده‌كاته 12،67%ی تێكڕای خه‌رجی موچه له یاسای بودجه‌دا.
(دره‌و): ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان ته‌مویلكردنی بانكه بازرگانییه‌كانی سنوری پارێزگای سلێمانی له‌رێگه‌ی لقی سلێمانی بانكی ناوه‌ندیی هه‌رێمه‌وه راده‌گرێت، بۆ له‌مه‌ودوا بانكه‌كانی سلێمانی ده‌بێت بۆ پاره بچن بۆ هه‌ولێر. به‌گوێره‌ی نوسراوێك رۆژی 7ی ئه‌م مانگه مه‌ولود سابر عه‌لی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی بانكه بازرگانییه‌كانی هه‌رێم ئاڕاسته‌ی بانكه بازرگانییه‌كانی سنوری پارێزگای سلێمانی كردوه‌و كۆپییه‌كی ده‌ست (دره‌و) كه‌وتووه، ته‌مویلكردنی سه‌رجه‌م بانكه‌كان راسته‌وخۆ له ئه‌ژمێری سه‌ره‌كی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری ده‌بێت له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكه بازرگانییه‌كان له هه‌ولێرو هیچ بڕه پاره‌یه‌ك ته‌مویلی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی بانكی ناوه‌ندی هه‌رێم له سلێمانی ناكرێت و به‌پێچه‌وانه‌وه به‌ڕێوه‌به‌ری بانك به‌رپرسیار ده‌بێت". به‌ڕێوه‌به‌ری بانكه بازرگانییه‌كان ئه‌م نوسراوه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای نوسراوێك كردووه كه رۆژی 17ی كانونی یه‌كه‌می 2023 نوسینگه‌ی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی ئاڕاسته‌ی كردووه‌و تێیدا ئاماژه به‌وه ده‌كات" پاڵپشت به یاسای وه‌زاره‌ت و مامه‌ڵه‌كردنی راسته‌وخۆی بانكه‌كان له‌رێگای به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی بانكه بازرگانییه‌كان، ته‌مویلكردنی بانكه بازرگانییه‌كان راسته‌وخۆ له‌رێگه‌ی ئه‌ژماری وه‌زاره‌تمانه‌وه ده‌بێت له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكه بازرگانییه‌كان، هیچ بڕه پاره‌یه‌ك ته‌مویلی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكی هه‌رێم له سلێمانی ناكرێت". له سنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر 36 بانكی بازرگانی هه‌ن كه ته‌مویلی خۆیان له لقی سلێمانی بانكی هه‌رێم وه‌رگرتووه، به‌ڵام له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه ئیتر بۆ وه‌رگرتنی ته‌مویلی خۆیان ده‌بێت بچن بۆ هه‌ولێر. كۆی خه‌رجی سنوری پارێزگای سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌كانی راپه‌ڕین و گه‌رمیان مانگانه بڕی (416 ملیار) دیناره، له‌مه بڕی (370 ملیار) دیناری به‌ته‌نیا بۆ خه‌رجی موچه‌یه كه بانكه بازرگانییه‌كان دوای ته‌مویلكردنیان بۆ موچه‌خۆرانی خه‌رج ده‌كه‌ن. له‌دوای ده‌ستبه‌كاربوونی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، چه‌ند جارێك وه‌زیری دارایی چوته ناو كێشمه‌كێش له‌گه‌ڵ لقی سلێمانی بانكی هه‌رێم، به‌تایبه‌تیش له‌كاتی دروستتبوونی قه‌یرانی نه‌ختینه‌ی دارایی كه گرفتی بۆ موچه‌ی موچه‌خۆران دروستكرد، به‌هۆی ئه‌و كێشانه‌وه دواجار گۆڕانكاری له پۆستی به‌ڕێوه‌به‌ری بانكه‌كه‌دا كرا.
.png)
(دره‌و): گه‌شتكردنی محه‌مه‌د شیاع سودانی بۆ سویسرا، كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقی له رۆژی سێ شه‌ممه‌وه خسته سبه‌ینێ، بڕیاره كۆبونه‌وه‌ی سبه‌ینێ هه‌مواری یاسای بودجه‌ی تێدا په‌سه‌ند بكرێت و چاره‌نوسی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمیش بۆ ئه‌م مانگه یه‌كلابكرێته‌وه. باسم عه‌وادی وته‌بێژی حكومه‌تی عێراق ئاشكرایكرد، له‌بری سێ شه‌ممه، دانیشتنی ئه‌م هه‌فته‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران خراوه‌ته سبه‌ینێ. له هه‌رێمی كوردستان دانیشتنی ئاسایی حكومه‌ت له رۆژانی چوارشه‌ممه‌دایه، به‌ڵام له عێراق حكومه‌ت رۆژانی سێ شه‌ممه كۆده‌بێته‌وه، به‌هۆی به‌شداریكردنی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له كۆڕبه‌ندی ئابوری جیهان له شاری داڤۆس سویسرا، له‌بری سێ شه‌ممه، حكومه‌تی عێراق سبه‌ینێ كۆبونه‌وه‌كه‌ی ده‌كات. بڕیاره له كۆبونه‌وه‌ی سبه‌ینێدا، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه په‌سه‌ند بكات به‌مه‌به‌ستی ره‌وانه‌كردنی په‌رله‌مان، هه‌مواری پرۆژه‌یاسای بودجه به‌پله‌ی یه‌كه‌م له‌سه‌ر خواستی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه، چونكه حكومه‌تی هه‌رێم به پشكی خۆی له بودجه‌كه‌دا قایل نییه‌و داوا ده‌كات خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به به‌تێكڕا له یاسای بودجه‌دا بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دیناری بۆ ته‌رخانكراوه، له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق بهێنرێته ده‌ره‌وه‌و بخرێته‌سه‌ر خه‌رجی حاكیمه، ئه‌مه‌ش بۆ به‌دورگرتنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له هه‌ر هه‌ڵبه‌زو دابه‌زێكی پشكی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌دا. سه‌رباری په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه، پێشبینی ده‌كرێت له كۆبونه‌وه‌ی سبه‌ینیدا بڕیار له‌سه‌ر بڕه پاره‌یه‌ك بدرێت بۆ خه‌رخی موچه‌ی ئه‌م مانگه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم، ئه‌مڕۆ مانگێك تێپه‌ڕی به‌سه‌ر دابه‌شكردنی موچه‌ی مانگی (9)ی 2023ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمدا، سه‌رباری ئه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌ران له 2023دا سێ موچه‌یان فه‌وتاوه، چاره‌نوسی موچه‌ی ئه‌م مانگه‌شیان نادیاره، ئه‌وانه‌ی ئاگادارن و (دره‌و) قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردون باسله‌وه ده‌كه‌ن ئه‌مجاره حكومه‌تی عێراق له‌بری (قه‌رز) ده‌یه‌وێت (سولفه) به هه‌رێمی كوردستان بدات بۆ موچه، ئه‌مه بۆ ئه‌وه‌ی دواترو پاش په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان، له پشكی موچه‌خۆرانی هه‌رێم له خه‌رجی حاكیمه‌دا ببڕدرێت.
.jpg)
درەو: ئامادەكردن: بارام سوبحى - گۆڤاری گۆڤاری ئایندەناسی لە ماوەى ساڵى (2023)دا، بەهاى دینارى عێراقى لە بەرانبەر دۆلارى ئەمەریکى سەقامگیریى بەخۆیەوە نەبینى، ئەو دۆخەش حکومەتەکەى سوودانیى خستووەتە بەردەم بەرداشێکى سەختەوە، کە لەسەر ئاستى ناوخۆ خۆى لە ململانێى لایەنە شیعەکان و ئەگەرى هەڵایسانى ناڕەزایى جەماوەرى، لە سەر ئاستى دەرەوەش خۆى لە توندتربوونەوەى ململانێکانى ئێران و ئەمەریکا دەبینێتەوە. ئاسۆکانى چارەسەرى ئەم پرسە چەندە هەڵگرى قەیران و گرفتە تا ئاستى هەڵوەشانەوەى حکومەتى ئێستا، هێندەش دەرفەتى چارەسەر و بەهێزبوونى حکومەت و سیستمى بانکی و دراوى لەخۆ گرتوە. ئەم ڕاپۆرتە بەدواداچوون بۆ هۆکارەكانى سەرهەڵدان و توندبوونەوەى قەیرانى هەڵکشان و داکشانى بەهاى دینارى عێراقى دەکات، لە هەمان کاتدا سیناریۆ گریمانەکراوەکان و ئاسۆکانى چارەسەر و ئاڵنگارى و دەرفەتەکان ڕوون دەکاتەوە. لە ڕووپیەوە تا دینار عێراق تا ئەو کاتەى بەشێک بوو لە ئیمپڕاتۆریەتى عوسمانى، بە لیرەى عوسمانى مامەڵەى دەکرد. لە دواى داگیرکردنى عێراق لە لایەن بەریتانیاوە لە سەروبەندى یەکەم جەنگى جیهانیدا، ڕووپیەی هیندی جێگەى لیرەى عوسمانیى گرتەوە. لە دواى دروستکردنى دەوڵەتى عێراق لە لایەن بەریتانیاوە لە هەرسێ ویلایەتى بەغدا و بەسڕە و موسڵ، عێراق هەر بە ڕووپیەى هیندى کارى دەکرد، بەڵام دواى ئەوە بووە ئەندامی کۆمەڵەی گەلان و لە ساڵی 1932دا سەربەخۆیى وەرگرت، حکومەتی شاهانە دیناری نوێی عێراقیی بە چەندین جۆری کاغەزی و کانزایى خستە بازاڕەوە، تا جێگەی ڕووپیەی هیندی بگرێتەوە کە لە دوای داگیرکاریی بەریتانیاوە لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە دراوی نیشتمانی کارپێکراو بوو. دیناری عێراقی تا ساڵی 1959 بە پاوەندی بەریتانییەوە گرێ درابوو، دوای ئەوە بە دۆلاری ئەمەریکییەوە پەیوەست بوو کە یەک دیناری عێراقی بەرامبەر (2.80) دۆلاری ئەمەریکی بوو. دوای شۆڕشی 14ی تەممووزی 1958 و دامەزراندنی ڕژێمی کۆماری، عێراق لە زۆنی جونەیهى ئیستەرلینى چووە دەرەوە، دۆخی دینار باشتر بوو، لە بازاڕەکانی دراوی نێودەوڵەتیدا مامەڵەى پێوە دەکرا، تەنها لەو قۆناغە پشێوییانەدا نەبێت کە عێراق لە دە ساڵی یەکەمی سەردەمی کۆماریدا پێیدا تێپەڕی، کە نرخەکەی لە بەرانبەر دۆلار و پاوەند و دراوە بیانییەکانی دیکەدا لە هەڵکشان و داکشاندا بوو. لە نێوان ساڵانی 1971 تا 1973دا، نرخی دیناری عێراقی بۆ (3.38) دۆلار بەرز بووەوە، پاشان بۆ (3.22) دۆلار دابەزی. ئەو ڕێژەیە تا جەنگی کەنداو بەردەوام بوو، هەر چەندە لە بازاڕی ڕەشدا لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٨٩دا نرخەکەى نزیکەی شەش هێندە زیاتر بوو. لە کۆتایی ساڵی 1995دا نرخی یەک دۆلار گەیشتە سێ هەزار دیناری عێراقی. دواى بەرزبوونەوەى نرخى نەوت و زیادبوونى کۆنترۆڵى دەوڵەت بەسەر کەرتى نەوتدا لە دواى ساڵى 1973، نرخى دینارێک گەیشتە سێ دۆلار و حەڤدە سەنت. بەڵام لە سەرەتاى هەشتاکانەوە تا ساتى ڕووخانى ڕژێمى بەعس لە بەهارى 2003، بە هۆى شەڕەکانى عێراقەوە، لەوانە شەڕى هەشت ساڵەى لەگەڵ ئێران (1980-1988)، داگیرکردنى کوەیت و جەنگى کەنداو و گەمارۆى نێودەوڵەتى؛ دینارى عێراقى بە جۆرێک ڕووى لە دابەزین کرد هەر دۆلارێک بەرامبەر سێ هەزار دینارى عێراقى بوو. بە مەبەستی دەرکردنی دراوی فەرمیی کاغەزی و پاراستنی یەدەگی دراوی نوێی دیناری عێراقی، لە ساڵی ١٩٣١دا دەستەی دراوی عێراق لە لەندەن دامەزرا. لە ساڵی ١٩٤٧دا بانکی نیشتمانیی عێراق وەک بانکێکی حکومى دامەزرا و دەستەی دراو لە ساڵی ١٩٤٩دا هەڵوەشایەوە کە لە لەندەن دامەزرابوو، بانکی نوێ بەرپرسیارێتیی دەرکردنی دراوی کاغەزی و پاراستنی یەدەگەکانی گرتە ئەستۆ. لە دواى دروستکردنى بانکی ناوەندیی عێراق، دیناری عێراقی بەر فاکتەرەکانی گەندەڵی و بیرۆکراسی کەوت، ئەوەش وای کرد لەو سەردەمەدا دراوێکی ناجێگیر بێت و لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەکاندا مامەڵەى پێوە نەکرێت، بەڵکوو تەنها بە دراوی بیانی مامەڵەکان ئەنجام دەدران. دەسەڵاتێکى نوێ و دراوێکى نوێ لە نیسانى 2003دا هێزەکانى ئەمەریکا کۆتاییان بە دەسەڵاتى بەعسییەکان هێنا، یەکێک لە دیارترین گۆڕانکارییەکانى ئەم قۆناغە نوێیە؛ گۆڕینى دراوى عێراقى بوو. دراوە نوێیەکە بە سەرپەرشتیی وەزارەتی دارایی، بانکی ناوەندی و دەسەڵاتی هاوپەیمانان لە حەوت چاپخانەی جیاواز لە جیهاندا چاپ کرا، بە (27) فڕۆکەی بۆینگ (747) گوازرایەوە بۆ عێراق. لە ماوەى سێ مانگدا (لە 15/10/2003 تا 15/1/2004) بانکە عێراقییەکان و لقەکانیان لە پارێزگاکاندا دراوە کۆنەکانیان بە دراوى نوێ گۆڕى، بەم هۆیەوە نرخی دیناری عێراقی لە بەرامبەر دۆلاردا بە ڕێژەى (33%) بەرز بوویەوە، چونکە لە سەردەمی سەددامدا یەک دۆلار بەرانبەر (2500) دینار بوو. هەر لە ساڵى 2004دا، بانکی ناوەندیی عێراق لە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی ڕزگار کرا، ئەم سەربەخۆییەش بووە هۆی پەرەپێدانی ئەدای بانکەکە و دامەزراندنەوەی بە گوێرەى یاسا و سیستمێکی نوێ. سەرچاوەى سەرەکیى داهاتى عێراق فرۆشتنى نەوتە بە دۆلار. لە دواى ساڵى (2003)ەوە، داهاتى نەوتى عێراق دەچێتە سەر حسابێکی تایبەتی وەزارەتی دارایی عێراق لە بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا. لە ماوەى بیست ساڵى ڕابردوودا، هەر چەندە لە پڕۆسەی فرۆشتنی دۆلاری ئەمەریکیدا باس لە پێشێلکاریی گەورە دەکرا، بەڵام بە مەبەستى ئاوەدانکردنەوەى عێراق و ڕێگرتن لە دروستبوونى ناڕەزایى لە بەرانبەر داگیرکاریى ئەمەریکادا، ئەمەریکا دەسەڵاتەکانى خراپ بەکار نەهێنا و بەبێ هیچ گرفتێک ئەو دۆلارەى ڕەوانەى عێراق دەکردەوە. بەڵام لە سەرەتاى ساڵى (2023)ەوە، ئەمەریکا ڕێژەى ناردنى دۆلارى نەختینەى بۆ نزیکەى (250) ملیۆن دۆلار لە ڕۆژێکدا کەم کردەوە. بانکى ناوەندیى عێراقیش ڕۆژانە ئەو (٢٥٠) ملیۆن دۆلارە بە بانکە تایبەتەكان و کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕى دراو دەفرۆشێت، ئەوانیش بە نرخێکى بەرزتر بە بازاڕە ناوخۆییەکانى دەفرۆشن. بە هۆى جیاوازى لە نێوان نرخى بانکى ناوەندى و نرخى بازاڕ، کۆمپانیاکانى ئاڵوگۆڕى دراو ڕۆژانە ملیۆنان دۆلار قازانج دەکەن. زۆربەی خەمڵاندنەکان باس لەوە دەکەن لە ساڵى 2003 بەدواوە تا ئێستا، بانکى ناوەندى زیاتر لە (500) ملیار دۆلارى فرۆشتووە. ڕاپۆرتى میدیا عێراقییەکان باس لەوە دەکەن بەشێک لەو دۆلارەى بانکى ناوەندى دەیخاتە بازاڕەوە، بە قاچاخ بۆ ئێران و تورکیا براوە. لەو بارەیەوە ئەندامێکی پەرلەمانی عێراق دەڵێت: لە ساڵی 2022دا بانکی ناوەندی لە ڕێگەى پەنجەرەی فرۆشتنی دراوەوە نزیکەی (37) ملیار دۆلاری فرۆشتووە، بەڵام بەهای ئەو کاڵا هاوردەکراوانەی لە دەسەڵاتی گومرگی عێراق تۆمار کراون؛ لە چواردە ملیار دۆلار تێناپەڕێت، واتە جیاوازییەکە لە نێوان قەبارەی دراوی فرۆشراو و بەهای ئەو شتانەی کە هاوردە کراون؛ لە (٢٣) ملیار دۆلار نزیک دەبێتەوە. مەبەست لە پەنجەرەى فرۆشتنى دراو، میکانیزمى فرۆشتنى دۆلارە لە لایەن بانکى ناوەندییەوە بە: بانکەکان، فەرمانگەکانی دراو و کۆمپانیا مۆڵەتپێدراوەکان، کە کەلوپەل بۆ عێراق هاوردە دەکەن. کۆمپانیا و بازرگانەکانیش دەبێت لیستى ئەو کاڵایانەى هاوردەى دەکەن، پێشکەش بە بانکى ناوەندى بکەن، تاوەکوو دۆلار بە نرخی فەرمی وەربگرن. بەڵام باس لەوە دەکرێت ئەو کۆمپانیایانەى لە لایەن گرووپە سیاسى و چەکدارییە باڵادەستەکانى عێراقەوە پشتیوانى دەکرێن، بە مەبەستی بەدەستهێنانی دۆلار لیستی هاوردەکردنى ساختەیان داوەتە بانکى ناوەندى، تاوەکوو ئەو دۆلارەى دەستیان دەکەوێت ڕەوانەى هەژمارەکانیان لە دەرەوەى وڵات بکەن. بە گوتەی ئابووریناسێکی عێراقی، بەقاچاخبردنی دۆلار لە عێراقەوە بۆ وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا، ئێران، لوبنان و سووریای گرتووەتەوە، تەنانەت بۆ دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش فراوان بووە و وڵاتانی وەک ڕووسیا، کوبا و کۆریای باکووریشی گرتووەتەوە. بەقاچاخبردنى دۆلار بۆ دەرەوەى عێراق یەکێک لە هۆکارەکانى بەرزبوونەوەى بەهاى دۆلار لە بەرانبەر دینارى عێراقیدا، بە قاچاخ بردنەدەرەوەى دۆلارە لە عێراقەوە بۆ وڵاتانى هاوسێى ئێران و تورکیا و سووریا. بە وتەى شارەزایانى ئابوورى، ئەمەش بووەتە هۆى کەمبوونەوەى دۆلار لە بازاڕدا و زۆربوونى خواست لە سەرى، بەو هۆیەوە نرخى دۆلار بەرز بووەتەوە. بە هۆى نەبوونى زانیارى و دەیتاى دروستەوە، لە بارەى بڕى ئەو پارەیەی کە بە قاچاخ دەبرێتە دەرەوە و ئەو لایەنانەی ئەم پارەیەیان دزیوە و ئەو وڵاتانەی وەبەرهێنانی تێدا دەکەن، وای کردووە جیاوازى لە ژمارەکاندا هەبێت. سەرۆککۆماری پێشووی عێراق بەرهەم ساڵح، ڕایگەیاند کە (١٥٠) ملیار دۆلار بە قاچاخ براوەتە دەرەوەى وڵات، لە کاتێکدا لیژنەی دەستپاکی لە پەرلەمانی عێراق ئاشکراى کرد قەبارەی ئەو دۆلارەى بە قاچاخ براوەتە دەرەوەى وڵات بە نزیکەی (٣٥٠) ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت، کە دەکاتە (٣٢%)ی داهاتی عێراق لە ماوەی هەژدە ساڵدا. بۆ ساغکردنەوەى ئەو ژمارانەش، جگە لە پەنابردن بۆ کۆمپانیا بەناوبانگ و باوەڕپێکراوەکانی وردبینیی دارایی و دادگا نێودەوڵەتییەکان بۆ دیاریکردنی شوێنی مەبەستی پارە قاچاخەکە و ئەو لایەنانەی کە لێی سوودمەندن؛ هیچ بژاردەیەکى دیکە نییە. بانکى ناوەندیى عێراق بە فەرمانى ژمارە (9/2/446) لە (6/11/2020)، بە تۆمەتی قاچاخچێتیی دراو و گەندەڵی و سپیکردنەوەی پارە، لە سەر بنەمای ڕاسپاردەی وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا، بڕیاری دا بە قەدەغەکردنى فرۆشتنى دۆلار بە هەریەکە لە بانکەکانى (ئەلئەنساری، ئەلشەرق ئەلئەوسەت، ئەلقابض، ئاسیا)، کە نیوەی فرۆشی ڕۆژانەی بانکی ناوەندییان وەردەگرت. سەرەڕای جێبەجێکردنی ئەم فەرمانە لە لایەن بانکی ناوەندییەوە، هەرچوار بانکەکە خەریکی پراکتیزەکردنی کاری بانکیی خۆیانن، بەڵام بەشداریکردنیان لە پڕۆسەى زیادکردنی دراودا لێ قەدەغە کراوە. لە هەمان کاتدا بانکى ناوەندى ڕێوشوێنەکانى چاودێریکردنى بەسەر (35) بانکى دیکەدا توندتر دەکردەوە کە بەشدارییان لە زیادکردنی دراودا کردبوو، چونکە پێدەچوو ئەو بابەتە پەیوەندیی بە ناوبانگی بانکی ناوەندی و متمانەی نێودەوڵەتییەوە هەبێت، کە کاریگەرییەکی زۆری لە سەر فرۆشی دۆلار هەبووە، بووە هۆی کەمبوونەوەى لە بازاڕ و دابەزینی بەهای دیناری عێراقی. هەرسێ بانکى (ئەلئەنساری، ئەلشەرق ئەلئەوسەت، ئەلقابض)؛ پەیوەندییان بە بازرگانێکەوە هەیە بە ناوی عەلی غولام، کە پەیوەندیی لەگەڵ سیاسەتمەدارانی باڵای عێراق و بەرپرسانی حکومەتدا هەیە. لە مانگی تشرینى دووەمى ساڵی ڕابردوودا، لە کاتى گەڕانەوەى لە لوبنانەوە بۆ بەغدا دەستگیر کرا، بەڵام دوای چەند کاتژمێرێک بە خێرایی ئازاد کرا، بەبێ ئەوەی هیچ زانیارییەکی ڕوون لە بارەی چۆنێتیی ئەو تۆمەتانەی ڕووبەڕووی بووەتەوە و هۆکارەکانی ئازادکرنیشى ئاشکرا بکرێت. عێراق لە بەرداشى ئێران و ئەمەریکادا بە گوێرەی سەرچاوە ئاگادارەکان، ئێران لە چەند لایەکەوە هۆکاری ڕاستەقینەی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلارە. یەکێک لە هۆکارەکان ئەوەیە حکومەتى عێراق بە بەهاى پێنج ملیار دۆلار گازى سروشتیى لە ئێرانەوە هاوردە کردووە، بەڵام بە هۆی ئەو گەمارۆ ئابوورییانەی بەسەر ئێراندا سەپێنراوە، عێراق ئەو بڕە پارەیەى بە دینارى عێراقى پێ داوە، ئەوەش بووەتە هۆى کەمبوونەوەى دینار لە بازاڕدا. جگە لەوەى بەشێک لە بازرگانانی ئێرانی دەستیان کردووە بە کڕینی دۆلار لە بازاڕ و کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو لە عێراق، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی خواست لە سەر دۆلار و کەمبوونەوەی لە بازاڕدا، لەو بارەیەوە بانکی ناوەندیی عێراق لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاند “فشاری کاتی هەیە کە لە ئەنجامی هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکییەوە سەری هەڵداوە و بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار”. لە لایەن خۆیانەوە کاربەدەستانى ئەمەریکا ڕایدەگەیەنن بەڵگەیان هەیە بەشێک لەو دۆلارە ئەمەریکییەی کە بە کاغەزى دەدرێتە عێراق، بە قاچاخ بۆ ئێران و سووریا و تورکیا و وڵاتانی تر دەگوازرێتەوە، ئەوەش پێشێلکردنی ئەو سزایانەیە کە بەسەر ئێراندا سەپاندوویانە. بۆیە فشاریان خستووەتە سەر لایەنی عێراقی، بە مەبەستى ڕێکخستنەوەی بازاڕی دارایی و مامەڵە بازرگانییەکانیان، بە شێوەیەک ئاسانکاری بۆ بەدواداچوونی جووڵەی دۆلار و شێوازەکانی بەکارهێنانی بکات، ئەو هەنگاوانەش پێویستی بە چاکسازیی ڕیشەیی لە سیستمى بانکی و کەمکردنەوەی بەکارهێنانی کاغەزی و پەیڕەوکردنى سیستمى ئەلکترۆنی لە مامەڵە بازرگانییەکاندا هەیە. سەرۆکی سەنتەری ئەلئەمسار بۆ لێکۆڵینەوەی ستراتیژی و ئابووری؛ دکتۆر ڕائید ئەلعەزاوی، ڕایگەیاند ململانێی توندی نێوان واشنتن و تاران لە ڕووی ئابوورییەوە کاریگەریی خنکێنەری لە سەر عێراق هەیە، هەر چەندە هەنگاوەکانی بانکى فیدراڵیى ئەمەریکا بووەتە هۆی سنووردارکردنی ڕۆیشتنی دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران، بەڵام “بێگومان بۆ بەقاچاخبردنی دۆلار بۆ ئێران ڕێگەى زۆر هەیە”، ئەلعەزاوى وا دەڵێت. لە بەرانبەر فشارەکانى لایەنى ئەمەریکى کە پێداگرى دەکات لە سەر ڕاگرتنى حەواڵەى دارایى گەورە و ناڕەوا بۆ ئێران، هەروەها بۆ کۆنترۆڵکردنی هاتنەژوورەوە و چوونەدەرەوەی دۆلار لە عێراقەوە، ئێرانیش فشار لەو لایەنانە دەکات کە بە لایەنگرى دادەنرێن، بۆ هاندانیان لە سەر بەردەوامبوونیان بۆ بە قاچاخ ناردنى دۆلار بۆ ئێران. لەو بارەیەوە ئەلعەزاوى دەڵێت: لە ئێستادا هیچ ئاماژەیەکی ئەرێنی نییە کە حکومەت بتوانێت خۆى لە ململانێى نێوان ئێران و ئەمەریکا ڕزگار بکات، چونکە هیچ لایەکیان ئامادە نین دان بە دابەزینى هەژموونى خۆیان لە بەرانبەر ئەوی تردا بنێن، ئەم چوارچێوەیەش کاردانەوەی نیگەرانکەری لە سەر هاوسەنگیی هێز و لە سەر حزب و هاوپەیمانەکانیان دەبێت. دواى کوژرانى قاسم سلێمانى و ئەبو مەهدیى موهەندیس لە هێرشى فڕۆکەیەکى بێفڕۆکەوانى ئەمەریکیدا لە سەرەتاى ساڵى 2020، لایەنە شیعەکان داواى دەرکردنى هێزەکانى ئەمەریکا و باڵوێزخانەى ئەمەریکایان لە عێراق کرد، لە وەڵامدا دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەوکاتى ئەمەریکا وتى: ئەگەر حکومەتی عێراق کاتەکانی بە دوورخستنەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق بەسەر ببات، ئەوا ئێمەش ئەکاونتى عێراق لە بانکى فیدراڵی لە نیویۆرک دادەخەین. لە ئێستادا بە هۆى دۆخى سیاسى و ئابووریى ناوخۆییەوە، ئێران پێویستی بە پشتبەستن بە حکومەتی عێراق هەیە کە واشنتن پاڵپشتیی دەکات. بۆیە پێدەچێت فشارەکانى ئێران لە سەر هێز و میلیشیا عێراقییەکان بەردەوام بێت، تاوەکوو ئەو گرووپانە لەمپەر لە بەردەم هەوڵەکانی حکومەت بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی پابەندبوون بە سیستمە دراوییە نوێیەکان دروست بکەن، بۆ ئەوەى ڕۆیشتنى دۆلار بۆ ئێران بەردەوام بێت. بانكی ناوەندی لە نێوان کازمی و سوودانیدا لە ساڵی (2020)ەوە نرخی دیناری عێراقی بە بەراورد بە دۆلاری ئەمەریکی دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. کاتێك حکومەتەکەی مستەفا کازمی بڕیاری دا نرخی یەک دۆلار بەرز بکاتەوە بۆ (1450) دینار، لەو کاتەشدا سوودانی و هەموو سەرکردەکانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگی، لە نەیارانی سەرسەختی ئەو بڕیارە بوون. یەکێکى دیکە لە هۆکارەکانى بەرزبوونەوەى نرخى دۆلار، ئاشکراکردنی سکانداڵى “دزی سەدە” بوو کە حکومەتەکەى سوودانى ئاشکراى کرد و خۆى لە دزینی زیاتر لە دوو ملیار و نیو دۆلار لە سامانی باجی عێراق لە سەردەمى کازمیدا دەبینییەوە، لەو ڕووداوەشدا تۆڕێکی فراوانی بازرگانان و سیاسەتمەداران و بەرپرسانی حکومی تێوە گلابوون و بە ڕووپۆشێکى حکومی و پەرلەمانی و دادوەری دایانپۆشیبوو. دواى ئاشکرابوونى ئەو سکانداڵە، بانکی فیدراڵیی ئەمەریکا هەموارکردنی ڕێکارەکانی حەواڵەکردنى بەسەر عێراقدا سەپاند، بە ئامانجى وردبینیکردنی سەرچاوەی پارەکان و تەنانەت وەرگری کۆتاییش، بەو هۆیەوە خستنەڕووى دۆلار لەچاو خواستى بازاڕ کەمی کرد و نرخەکەى لە بەرانبەر دیناردا بەرز بووەوە. وەکوو یەکێک لە رێگەچارەکان، سوودانى لە ڕۆژی 23/1/2023دا دەستلەکارکێشانەوەی مستەفا غالب پارێزگاری بانکی ناوەندیی قبووڵ کرد کە لە ڕەوتى سەدر نزیک بوو، لە شوێنى ئەو عەلى عەلاقى دەستنیشان کرد. عەلاق بەڕێوەبەرى پێشووى بانکەکە بوو، لە لایەن مستەفا کازمییەوە لە کارەکەی دوور خرابووەوە، بە کەسێکى نزیک لە نوورى مالیکیى سەرۆکى حزبى دەعوە دادەنرێت. پارێزگاری نوێش بەڵێنی دا کار بۆ گەڕاندنەوەی دۆلار بۆ نرخی پێشووی خۆی بکات. ئەو گۆڕانکارییەش دەچێتە چوارچێوەی کێبەرکێی توندی نێوان هێزەکانی “چوارچێوەی هەماهەنگی”یەوە، بە تایبەتی لە نێوان مالیکی و قەیس خەزعەلی لە سەر پۆستە سەرەکییەکان، چونکە مالیکی لە بارەى بەڕێوەبردنی پەنجەرەى دراوەوە ڕێبازێکی کراوەتری لەگەڵ داواکارییەکانی ئەمەریکادا گرتووەتە بەر. داواکارییەکانى ڕووسیا و یوانى چینى لێکەوتەکانى قەیرانی ئاڵوگۆڕی دیناری عێراقی کاریگەریی لەسەر ڕووسیاش هەیە، چونکە بەهای وەبەرهێنانەکانی ڕووسیا لە عێراق دەگاتە دە ملیار دۆلار و بە شێوەیەکی سەرەکی لە کەرتی وزەدا چڕ بووەتەوە، بەڵام تائێستا ئەو بڕە پارەیە ئاشکرا نەکراوە کە عێراق قەرزاری کۆمپانیا ڕووسییەکانە، بە تایبەتى کۆمپانیاکانی لۆکۆیل و باشنەفت و ڕۆسنەفت و گازپرۆم. لەو چوارچێوەیەدا لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٣، سێرگی لاڤرۆڤى وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سەردانى بەغداى کرد. یەکێک لە ئامانجەکانى سەردانەکەى، دانەوەى قەرزى کۆمپانیا ڕووسییەکان بوو بە دۆلار، واتە بەخشینى کۆمپانیاکانى وڵاتەکەى لەو سزایانەى بەسەریاندا سەپێنراوە، هەروەک چۆن واشنتن ئەو لێخۆشبوونەی بە هاوردەکردنی گاز و کارەبا لە ئێرانەوە بە عێراق بەخشی. لە ئێستادا (75%)ی کارەکانی کێڵگەی نەوتی «قورنە 2ی ڕۆژئاوا» لە لایەن کۆمەڵەیەکەوە بە سەرۆکایەتیی کۆمپانیای لوکۆیلی ڕووسی ئەنجام دەدرێت. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە نزیکەی (14%)ی کۆی بەرهەمی ڕۆژانەى عێراقە (450 هەزار بەرمیل لە کۆى 3.3 ملیۆن بەرمیل)، پلانیش هەیە بۆ زیادکردنی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە تاوەکوو بگاتە (800) هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا. ئەمەریکا لە ڕێگەى سنووردارکردنى بەقاچاخبردنى دۆلار بۆ ئێران، دەخوازێت ڕێگە لە فراوانبوونی هەژموونى ڕووسیا و چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگرێت، هەروەها کاریگەریی هەر ڕێککەوتنێکى سێ قۆڵیی نێوان تاران، مۆسکۆ و پەکین لە سەر عێراق نەهێڵێت، ئەم خواستەش لە دواى هاوبەشیی ستراتیژی هەمەلایەنەی چین و ئێران (ئازاری ٢٠٢١)، هاوبەشیی دارایی ڕووسیا و ئێران لە دەرەوەی سیستمی سویفت (کانوونى دووەمى ٢٠٢٣) گەشەى کرد. بە ئامانجى کەمکردنەوەى بەکارهێنانى دۆلار، پارێزگارى بانکی ناوەندی عەلی عەلاق ڕایگەیاند بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی و کاروبارەکانى دیکە، بانکەکەی هەوڵ دەدات کەناڵی پەیوەندیی ڕاستەوخۆ بۆ بانکەکانی عێراق لەگەڵ هاوتا بیانییەکانیان بکاتەوە. وتیشى «لە ئێستادا کەناڵەکانی حەواڵەکردن بە دراوی جۆراوجۆر لەوانە: درهەمی ئیماراتی، لیرەی تورکی، ڕووپیەی هیندی و یۆرۆ کراوەتەوە». لە بارەى کاریگەرییەکانى ئەو بڕیارە، نەبیل مەرسوومی پسپۆڕی ئابووری دەڵێت: «ئەو بڕیارە لە ڕووی تیۆرییەوە تێچووی هاوردەکردن کەم دەکاتەوە و نرخی ئاڵوگۆڕی دراو لە ناوخۆی عێراق لە مەترسییەکانی هەڵاوسان دەپارێزێت»، بەڵام «ئەو بڕیارە ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانی بەردەستنەبوونی دراوی چینی و دراوەکانی دیکە لە بانکە عێراقییەکاندا دەبێتەوە». واتە ئەو کاڵایانەی کە عێراق لە چین و وڵاتانى دیکە دەیکڕێت؛ بەهاکەی بە دۆلار دەدرێت، چونکە بانکە عێراقییەکان بۆ یەکلاکردنەوەی مامەڵە بازرگانییەکانیان؛ دراوی بیانیی پێویستیان نییە». مەرسوومى لە درێژەی قسەکانیدا وتی: «تا ئەو کاتەی نرخی نەوت بە دۆلار دابنرێت و هەتا هەناردەکردنی نەوت زاڵ بێت بەسەر هەناردەکردنی عێراقدا، ئەوە مەحاڵە عێراق خۆی لە دۆلاری ئەمەریکی ڕزگار بکات. بۆ بەدەستهێنانی دراوی تر؛ عێراق پێویستی بە دۆلارە، هەر بۆیە پشتبەستنی عێراق بە یوان و دراوەکانى دیکە بۆ ئاڵوگۆڕى بازرگانى لەگەڵ چین و وڵاتانى دیکە، هیچ شتێک لە بابەتەکە ناگۆڕێت». وتیشى «بۆ ڕزگارکردنى ئابووریی وڵات و پاراستنى لە هەر لێکەوتەیەکى دارایى مەترسیدار، پرسى دۆلار زیاتر لە هەر ڕێوشوێنێکی دیکە پەیوەستە بە کۆنترۆڵکردنی قاچاخچێتیی دۆلارەوە». بڕیار لە واشنتن و کردار لە بەغدا لە ساڵی (2003)ەوە کە حسابی عێراق لە بانکى فیدراڵی لە نیویۆرک دامەزراوە، ڕۆژانە تێکڕا (250) ملیۆن دۆلار بۆ بانکی ناوەندیی عێراق دەگوازرێتەوە. لە سەرەتای ساڵی 2020دا وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا داوای لە حکومەتی عێراق کرد پابەندی سیستمێکی ئەلکترۆنی بێت، کە بە وتەى بەرپرسانی ئەمەریکا ئامانج لێی دڵنیابوونە لە شەفافیەتیی مامەڵەی دۆلار و بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و “بەقاچاخبردن”ی دۆلارە بۆ ئێران و سووریا و تورکیا. لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠٢٢، بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا دەستی کرد بە سنووردارکردنی بڕی ئەو دۆلارانەی کە بۆ عێراق دەگوازرێتەوە. بۆ بەدەمەوەچوونى خواستەکانى ئەمەریکا، بانکی ناوەندیی عێراق لە سەرەتای مانگی کانوونى دووەمى 2023دا پلاتفۆرمی ئەلکترۆنی بۆ زیادکردنی دراوەکانی خستە بازاڕەوە، بەڵام سیستمەکە هیچ پێشوازییەکی ئەوتۆى لێ نەکرا، بە هۆی ئەوەی زۆرینەی کڕیاران نەیاندەویست ناسنامەی خۆیان و ناسنامەی بریکارەکانیان ئاشکرا بکەن. هاوکات وەزارەتی دارایی ڕێکارەکانی وردبینی لە ڕەسەنایەتیی بەڵگەنامە و کواڵتیی کاڵا هاوردەکراوەکان توندتر کردەوە، لە دەروازە سنوورییەکانیش لەگەڵ تورکیا و ئێراندا، کۆنترۆڵ و ڕێکارە ئەمنییەکان توندتر کرانەوە. لە هەنگاوێکى دیکەدا، بانکی فیدراڵیی ئەمەریکا داوا دەکات لیستی ئەو دۆلارانەی فرۆشراون پیشان بدرێت، لەگەڵ ناوی کەسەکان و سوودمەندەکان. هەروەها لایەنی داواکار دەبێت (15) ڕۆژ چاوەڕوانى وەڵامى بانکەکەى ئەمەریکا بکات، تاوەکوو ڕەزامەندى لە سەر داواکەى دەدرێت. بە گوتەی ئابووریناسێکی عێراقی، ئەو ڕێوشوێنانە ڕۆڵی گەورەیان لە کەمکردنەوەی دابینکردنی دۆلار لە بازاڕی عێراقدا هەبووە و بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار، چونکە «نزیکەی (90%)ی داواکارییەکانی کڕینی دۆلار ڕەت کراونەتەوە، بەو هۆیەوە فرۆشی دۆلار گەیشتە (55) ملیۆن دۆلار لە ڕۆژێکدا». زۆرێک لەو بانکە عێراقییانەی کە دۆلار دەکڕن، زۆرتر ڕووپۆشێکن بۆ ئەو هێزە سیاسی و گرووپە چەکدارییانەى کە بە شێوەیەکی فەرمی یان نافەرمی بەشێکن لەو هاوپەیمانییەی کە پاڵپشتی لە حکومەتەکەی سوودانى دەکەن، بۆیە هەر پێکدادانێکی ڕوون لەگەڵ بەرژەوەندییەکانیاندا، ڕەنگە بیانکاتە دوژمن. بەشێک له هێزه سیاسی و کوتله چەکدارەکان کە لە ڕێکارە نوێیەکانى بانکى ناوەندى زەرەرمەند بوون، دەستیان کردووە به زیادکردنی فشاره سیاسییەکانیان بۆ سەر حکومەت و بانکی ناوەندی، داوا دەکەن پشتبەستنی عێراق به دۆلاری ئەمەریکی و کۆنترۆڵی بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا لە سەر یەدەگى دراوى عێراقى کەم بکرێتەوە. بەڕێوەبەری گشتیی پێشووی قەرزەکان لە بانکی ناوەندیی عێراق مەحموود داغر، دەڵێت: “دابڕاندنی ئابووری لە سیاسەت کارێکی قورسە، ناوەرۆکی قەیرانی ئێستاش لە واقیعدا ململانێی نێوان ئەمەریکا و ئێرانە، بە شێوەیەکی سەرەکییش سروشتی پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان عێراق و ئێرانە”. ڕوونیشی کردەوە “چاوەڕوانییەکان لەم جۆرە قەیرانانەدا قورسن، چونکە قەبارەى بازرگانیى عێراق لەگەڵ ئێران نزیکەی دە ملیار دۆلارە، هەر بۆیە مانگانە ملیۆنان دۆلار دەکێشرێتەوە و ئەمەش ئەستەمە بوەستێنرێت”. داغر دەڵێت: «ئەوانەی پێیان وایە سیاسەتی دراو لە عێراق دەتوانێت بە تەنیا کار بکات؛ هەڵە دەکەن، بەڵکوو دەبێت بە هاوئاهەنگی لەگەڵ سیاسەتی دارایی و بازرگانی کار بکات، چونکە ئێمە هەموو شتێک هاوردە دەکەین و پیشەسازى و کشتوکاڵمان نییە، عێراقیش مامەڵەی بانکیی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا نییە کە مامەڵەى بازرگانییان لەگەڵدا دەکات، بۆیە نرخەکانیان بە دۆلاری ڕەش دەدرێت، ئەمە جگە لە بوونی مەرزی نافەرمی و هاتنەناوەوەی کاڵا بەبێ گومرگ». بە وتەى ناوبراو، تاکە چارەسەر بریتییە لە بەستنەوەی مامەڵەی هەموو وڵاتان بە سیستمى بانکییەوە، لەگەڵ کۆنترۆڵکردنی دەروازەکان و هاتنەناوەوەی کاڵاکان. هەوڵ و هەنگاوەکانى عێراق بە ئامانجى چارەسەرکردنى قەیرانى دابەزینى بەهاى دینارى عێراق، حکومەتى عێراق زنجیرەیەک کۆبوونەوە و دانوستانى لەگەڵ لایەنى ئەمەریکیدا دەست پێ کردووە. لەو چوارچێوەیەدا لە 3ی شوباتی 2023دا لە ئەستەنبوڵ، کۆبوونەوەیەک لە نێوان برایان نیلسۆن یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمەریکا بۆ هەواڵگریی دارایی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەگەڵ عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق ئەنجام درا. لە بەیاننامەى فەرمیی دوای کۆبوونەوەکە، ئاماژە بە خواستی گەیشتن بە ئامانجە هاوبەشەکان کراوە بۆ جێبەجێکردنی ڕێکارەکانی دژەسپیکردنەوەی پارە و دارایی تیرۆریستی و مۆدێرنکردنی سیستمی بانکیی عێراق. عەلاق بە باشی ئاگاداری وردەکاریی پەیوەندییەکانى عێراقە لەگەڵ وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا، چونکە لە ساڵی 2014 تا 2020؛ پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق بووە. لە 9ی شوباتی 2023دا، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە واشنتن لەگەڵ هاوتا ئەمەریکییەکەی ئەنتۆنی بلینکن کۆ بووەوە. دوای کۆبوونەوەکە هیچ بڕیارێکی دیاریکراو ڕانەگەیەنرا، بەڵام پێش ئەنجامدانی کۆبوونەوەکە، بلینکن جەختی لەوە کردەوە کە ئەمەریکا “ئێستا زۆر بە چڕی سەرنجی لە سەر ڕەهەندی ئابووری”ی ڕێککەوتنی چوارچێوەی هاوبەشی ستراتیژیی نێوان هەردوو وڵاتە. ڕۆژی دەی شوبات، والی ئادێیمۆ جێگری وەزیری گەنجینەی ئەمەریکا لەگەڵ فوئاد حسێن و عەلی عەلاق کۆ بووەوە، باسیان لە سیاسەتەکانی بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و پارەدارکردنی تیرۆریستان کرد، بەڵام هیچ زانیارییەکی دیاریکراو لە بارەى بڕیارەکانى کۆبوونەوەکەوە ڕانەگەیەنرا. مەحموود محێدین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، دواى کۆبوونەوەى لەگەڵ عەلى عەلاق لە واشنتن، ڕایگەیاند سندووقەکەى ئامادەیە هاوکاریی پرۆسەى چاکسازی لە کەرتی بانکیی عێراقدا بکات. لە لایەکى دیکەوە جۆ بایدنى سەرۆکی ئەمەریکا ڕۆژی 2/2/2023 لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لەگەڵ محەمەد شیاع سوودانی، ستایشی هەوڵەکانی کرد بۆ “بەهێزکردنی سەروەری و سەربەخۆیی عێراق”. سیناریۆكان بۆ ڕەوتی قەیرانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار لە عێراق، گریمانەى ئەم سێ سیناریۆیە دەکرێت: سیناریۆی یەکەم: لە ئاکامى ڕێکارەکانى حکومەتى عێراق و دانوستانەکانى لەگەڵ لایەنى ئەمەریکیدا، بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار دەوەستێت. ئەگەرێکی لەم شێوەیەش پەیوەستە بە سروشتی پەیوەندیی نێوان بەغدا و واشنتنەوە، هەروەها ئایا حکومەتی سوودانى سەرکەوتوو دەبێت لە بردنەوەی واشنتن بۆ لای خۆی و کەمکردنەوەی ئەو تێڕوانینە گشتییەی کە ملکەچی هەژموونى تارانە، ئەمەش واتە بەهێزکردنی هاوپەیمانیی سوودانی لەگەڵ مالیکی لە سەر حیسابی هاوپەیمانییەکەی لەگەڵ “عەسایب ئەهلی حەق” و ڕێکخراوە نزیکەکان لە ئێرانەوە. خالێكی گرنگ لەم بابەتدا، پەیوەندی بە شێوازی مامەڵە و پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ ئێران و ئەمەریكا لە لایەك و ئێران و ئەمەریكا لە لایەكی ترەوە هەیە، بە شێوەیەك ئەگەر ئێران و ئەمەریكا سەبارەت بە سیاسەت و بەرژەوەندییەكانیان لە عێڕاقدا بگەنە جۆرێك لە رێككەوتنێكی نەنووسراو (هاوشێوەی قۆناغی سەرۆكایەتی باراك ئۆباما) و پرسی فشاری سەر ئێران لە چوارچێوەی سزاكان چارەسەر بكرێت، پێشبنی دەكرێت بابەتی بەقاچاغبردنی دۆلاری عێراق بۆ ئێران وەك لەمپەرێكی گەورە لە گەڕانەوە بەهای دۆلار، چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە. سیناریۆی دووەم: بە هۆی شکستی بانک و بازرگانەکان لە خۆگونجاندن لەگەڵ ڕێکارە نوێیەکاندا، هەروەها بەردەوامیی توندکردنەوەی مەرجەکانى بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا و شکستی سوودانی لە قەناعەتپێکردنی لایەنی ئەمەریکی تاوەکوو نەرمییەکی زیاتر لەم پرسەدا بنوێنێت، ئەوا دۆلار بەردەوام دەبێت لە بەرزبوونەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی قووڵکردنەوەی قەیرانی ئابووری لە وڵاتدا، فشاری کۆمەڵایەتیی زیاتر لە سەر حکومەتی سوودانى دروست دەکات، ڕەنگە شەپۆلێکی نوێی ناڕەزایەتیی لێ بکەوێتەوە، لە هەمان کاتدا پێدەچێت فشارى لایەنە توندڕەوەکانی «چوارچێوەی هەماهەنگی»یش زیاتر بکات، کە داوای گرتنەبەرى ڕێوشوێنی ڕادیکاڵتر دەکەن بۆ کەمکردنەوەی هەژموونی بانکى فیدراڵیی ئەمەریکا لە سەر سیستمی دارایی و بانکى لە عێراقدا. حوسام ئەلخەیزەران شارەزای دارایی لە بۆرسەی بەغدا، دەڵێت: «هاوڵاتییان زۆرترین باجى بەرزبوونەوەى نرخى دۆلار دەدەن، چونکە زۆربەی خۆراک و پێداویستییەکان هاوردە دەکرێن و پەیوەستن بە دۆلارەوە نەک دینار، بۆیە ئەگەر دابەزینی بەهای دینار و ناسەقامگیری بەردەوام بێت، ئەوا پێشبینیی بەرزبوونەوەی نوێی ڕێژەی هەژاری دەکەم». ئەوە لە کاتێکدایە بانکی نێودەوڵەتی ڕێژەی بێکاری لە عێراقدا بە نزیکەی (14.5%) لە نێو دانیشتوواندا بە گشتى و بە (27.5%) لە نێو گەنجاندا بە تایبەتى خەمڵاندووە. سیناریۆی سێیەم: بەردەوامبوونی دۆخی ناسەقامگیریی نرخی دۆلار، بەرزبوونەوە و نزمبوونەوە بۆ ماوەیەکی درێژ، کاریگەری لە سەر ڕەوتی بازاڕ، بێبڕیاربوون لە جێبەجێکردنی ڕێکارە نوێیەکان، یان نەگەیشتن بە ئەنجامێکى ڕوون و یەکلاکەرەوە لە نێوان لایەنی عێراقی و ئەمەریکیدا. مەزهەر محەمەد ساڵح ڕاوێژکاری ئابووریی سەرۆکوەزیرانی عێراق ڕایدەگەیەنێت، بەرزبوونەوەى بەهاى دۆلار کاتییە و بەم زووانە جارێکی دیکە نرخى دینار بەرز دەبێتەوە. ئاماژە بەوە دەکات نەبوونی زانیاریی بەربڵاو لە نێو عێراقییەکان سەبارەت بە بەکارهێنانی کارتی بانکی بووەتە هۆی ئەم کێشەیە، بۆیە حکومەت دەستی کردووە بە زنجیرەیەک ڕێوشوێن بۆ کەمکردنەوەی قاچاخچێتی بەو کارتانە و لەم بوارەشدا سەرکەوتوو بووە. ئەنجام قەیرانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار لە عێراق نوێنەرایەتیی گەورەترین ئاڵنگاریى بەردەم حکومەتەکەی سوودانى دەکات، چونکە حکومەتەکەى بەو جۆرە ناساندووە کە سەرنجی لە سەر چاکسازیی ئابووری، باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان و بەرزکردنەوەی ئاستی ژیانی هاوڵاتییانە. لە هەمان کاتدا دەرفەتێکە بۆ سوودانی تاوەکوو لە چاکسازییە سەرەتاییەکان لە کەرتی دارایی و بانکیدا بەردەوام بێت، بە تایبەتى لە بەرەو مۆدێرنکردن و ئۆتۆماتیکیکردنی و ڕزگارکردنی لە هەژموونی مافیا داراییەکان و ئابووریی هاوتەریب. ئەگەر ئەم قەیرانە پەرە بسێنێت و لە کۆنترۆڵ دەربچێت، ڕەنگە پاڵ بە لایەنەکانی “چوارچێوەی هەماهەنگی”یەوە بنێت تاوەکوو دەستبەرداری پشتیوانی لە سوودانى ببن و بیکەن بە قۆچى قوربانی، بە تایبەتی ئەگەر قەیرانەکە ببێتە مایەى هەڵایسانى شەپۆلی ناڕەزایى جەماوەرى و سەرهەڵدانی خۆپیشاندانی نوێ. لە هەمان کاتدا سوودانى دەتوانێت بە برەودان بە ڕێبازە میانڕەوەکەی لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمەریکادا، بەرەنگارى فشاری لایەنە توندڕەوەکانى ناو “چوارچێوەی هەماهەنگی” ببێتەوە کە ئێران لە پشتیانەوەیە، ئەوەش لە ڕێگەى زیادکردنی هۆشیارییانەوە دەبێت لە بارەی ئەو هەژموونەى کە ئەمەریکا لە سەر ئابووریی عێراق هەیەتی. لە سەر ئاستى ئاسایشى ئابوورى، بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار ڕەنگە دەرفەتێک بێت بۆ حکومەتی سوودانى کە بەرەو پشتگیریکردنی بەرهەمی ناوخۆیی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردن هەنگاو بنێت، بە تایبەتی ئەگەر سەرکەوتوو بێت لە کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی «نرخی دۆلار» لە سەر چینە هەژارەکان و چینی ناوەند، بەڵام لێرەدا ناچار دەبێت ڕووبەڕووی خاوەن بەرژەوەندییە ئابوورییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان ببێتەوە، تا لە ئەنجامدا عێراق ببێتە وڵاتێکی هەناردەکار. ئەوەش ڕوونە کە هیچ چاکسازییەک لە سیستمی فرۆشتنی دۆلار لە عێراقدا بەبێ فشاری ڕاستەوخۆی نێودەوڵەتی، بە تایبەتی ئەمەریکا بەدی نایەت. لە هەر حاڵەتێکدا ئەم قەیرانە ئەوە نیشان دەدات کە هەموو کارتەکانی فشار لە دەستی ئەمەریکادایە، وەک چەکی دۆلار، هەروەها توانای کۆکردنەوە و دەرهێنانی زانیاری، بەرمەبناى ئەو ڕاستییەی کە ژێرخانی زانیاریی وەزارەت و دامەزراوە سەرەکییەکانی عێراق بە تەواوی دروستکراوى ئەمەریکایە، ئەگەر عێراق ملکەچ نەبێت ڕەنگە دوا ڕێگە پەنابردن بێت بۆ بە ئامانجگرتنی سەرکردەی میلیشیاکان و دامەزراوەکانیان. بۆیە ناکرێ گەڕانەوە بۆ دۆخی پێشوو قبووڵ بکرێت. لە ئێستادا سیستمی دارایی ئەلکترۆنی وردە وردە جێبەجێ دەکرێت، گرووپەکانی پەیوەست بە ئێرانەوە دەبێت وەک دیفاکتۆ مامەڵەی لەگەڵدا بکەن، چونکە بەشێکی بەرچاو لە داهاتەکەیان وابەستەی سیستمی کڕینى دۆلار لە بانکى ناوەندى و فرۆشتنى لە بازاڕدا بوو، کەواتە ئەو گرووپانە چەکێکیان دروست کرد کە ئێستا واشنتن دەتوانێت لە دژی خۆیان بەکاری بهێنێت. سەرچاوەکان: مركز الامارات للسیاسات (6/10/2023)، “العراق وأزمة الدولار: معضلة اقتصادية ذات مضمون جيوسياسي”، https://epc.ae/ar/details/brief/aliraq-wa-azmat-alduwlar-mudilat-aiqtisadiya-dhat-madmun-jiusiasi. مركز الامارات للسیاسات (23/2/2023)، “على المِحَك: الأبعاد الاستراتيجية والسياسية لأزمة سعر صرف الدولار مقابل الدينار في العراق”، https://epc.ae/ar/details/featured/alabaad-alestiratijia-walsiyasia-li-azmat-sier-sarf-alduwlar-muqabil-aldiynar-fi-aleiraq. مركز الامارات للسیاسات (24/1/2023)، “مُعضِلة قديمة وضوابط جديدة: الأبعاد السياسية والاقتصادية لأزمة انخفاض قيمة الدينار العراقي”، https://epc.ae/ar/details/brief/al-abaad-alsiyasia-walaiqtisadia-li-azmat-ainkhifad-qimat-aldiynar-aleiraqi. بغداد الیوم (25/9/2023)، “نهاية الحكاية.. العراق أسير الدولار ولا حلول تلوح في الأُفق ‘تُخفض’ من اسعار الصرف”، https://shorturl.at/kxCM8. زید عبدالوهاب (11/1/2023)، “تذبذب سعر صرف الدينار العراقي: الأسباب والتداعيات”، https://www.orsam.org.tr/ar/irak-dinari-kurundaki-dalgalanma-nedenleri-ve-yansimalari/.
.jpg)
درەو: بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی بە رەسمی كرایە بارەگای ئەنجومەنی سیاسی و بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی كە جەعفەر شێخ مستەفا لێپرسراوێتی و تابلۆی سەر بارەگاكە گۆڕاوە، بەم زووانە ئەندامەكانی ئەنجومەنەكە دیاری دەكرێن، تا ئێستا هەریەك لە ( دلێر سەید مەجید، رزگار عەلی، جوتیار نوری، مستەفا چاوڕەش، روناك شێخ جەناب، نەرمین عوسمان، رابەر سەید برایم، سامان گەرمیانی .....) لەوانەن كە دەبنە ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای یەكێتی. بە پێی مادەی (54)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێن. رۆژی چوارشەممە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی سەردانی جەعفەر شێخ مستەفا لێپرسراوی ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كرد. لەم سەردانەدا بافڵ تاڵەبانی دڵنیایی بە جەعفەر شێخ مستەفا داوە كە " هەموو ئەو بڕیارانەی دەدرێن لەچوارچێوەی بڕیارو راسپاردەكانی كۆنگرەی پێنج و لەژێر رۆشنایی پەیڕەوی نوێیە". كۆتاییەكانی ئەیلولی 2023، یەكێتیی كۆنگرەی پێنجەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا بافڵ تاڵەبانی بە فەرمی وەكو سەرۆكی یەكێتیی هەڵبژێردرا، بەشێك لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی كۆنی یەكێتیی بەشداری كۆنگرەكەیان نەكرد. كۆنگرەی پێنجەم ناوی (ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی) گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی)، كۆسرەت رەسوڵ كە سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكەی دەكرد، لە كۆنگرەی پێنجەمدا وەكو "سیمبولی یەكێتیی" ناوزەندكراو مەلا بەختیاریش دوای گفتوگۆیەك لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی نەگەیشتە رێككەوتن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنەكە، بەم جۆرە پۆستەكە بۆ جەعفەر شێخ مستەفا مایەوە. بەڵام دوای زیاتر لە سێ مانگ، ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی تەنیا سەرۆكی هەیە كە جەعفەر شێخ مستەفاو هێشتا ئەندامەكانی دانەنراون و ئەنجومەنەكە ئەكتیڤ نەكراوە. بەپێی مادەی (54)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی، ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتیی ئۆرگانێكی باڵای یەكێتییەو ئەركی رێنماییكردنی ئەنجومەنی سەركردایەتی و ئۆرگانەكانی تری یەكێتییە بۆ پرسە سیاسی و ستراتیژییەكان. ژمارەی ئەندامەكانی لە (9 - 15) كەس پێكدێت و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی پاش كۆنگرە ئەندامانی ئەنجومەنەكە دیاری دەكات. لە ئێستادا تابلۆی سەر بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی گۆڕدراوە لە (مەكتەبی سیاسی یەكێتی)یەوە بۆ (ئەنجومەنی سیاسی و بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی)، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئەم كەسانە لەوانەن كە وەكو كاندید بۆ ئەندامانی ئەنجومەنەكەی جەعفەر شێخ مستەفا قسەیان لەگەڵدا كراوە: 🔹 جەعفەر شێخ مستەفا 🔹 مستەفا چاوڕەش 🔹 رابەر سەید برایم 🔹 رزگار عەلی 🔹 جوتیار نوری 🔹 دلێر سەید مەجید 🔹 جەمیل هەورامی 🔹 فەرید ئەسەسەرد 🔹 روناك شێخ جەناب 🔹 نەرمین عوسمان 🔹 سامان گەرمیانی
.jpg)
راپۆرت: دره‌و وه‌فدی هه‌رێمی كوردستان دانوستانی خۆی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵی عێراق دابه‌شكردووه به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ردا، له‌م رێگه‌یه‌وه ده‌یه‌وێت پرسی موچه‌ی موچه‌خۆران له كێشه‌ی نه‌وت جیابكاته‌وه، سێ شه‌ممه ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق كۆبونه‌وه‌ی هه‌یه، بڕیاره له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا هه‌م ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه په‌سه‌ندبكرێت و هه‌م بڕیار له‌سه‌ر بڕه پاره‌یه‌كیش بدرێت بۆ خه‌رجی موچه‌ی مانگی یه‌كی موچه‌خۆرانی هه‌رێم، كۆمپانیای سۆمۆ و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمیش له گفتوگۆدان بۆ یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كان له‌باره‌ی نرخی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، ورده‌كاری زیاتر له‌باره‌ی دانوستانی ئه‌مجاره له‌م راپۆرته‌دا. دابه‌شكردنی دانوستان به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ردا رۆژی 6ی ئه‌م مانگه وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان گه‌یشته به‌غداد بۆ گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵی عێراق سه‌باره‌ت به هه‌مواری یاسای بودجه، وه‌فده‌كه دوو رۆژ دانوستانی كردو گه‌ڕایه‌وه. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم راپۆرتێكی پێشكه‌شی به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵ كردووه، له‌م راپۆرته‌دا دانوستانی خۆی له‌گه‌ڵ به‌غداد له‌باره‌ی هه‌مواری یاسای بودجه دابه‌شكردووه به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ردا، به‌مشێوه‌یه: • موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان • دۆسیه‌ی نه‌وت • دۆسیه‌ی داهاته نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان وه‌فدی دانوستانكاری هه‌رێمی كوردستان داوایكردووه، ئه‌م سێ ته‌وه‌ره‌یه به‌شێوه‌ی جیاجیا مامه‌ڵه‌و رێككه‌وتنیان له‌سه‌ر بكرێت و نه‌به‌سترین به‌یه‌كه‌وه، به‌تایبه‌تیش پرسی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم تێكه‌ڵ به دۆسیه‌ی نه‌وت نه‌كرێت و له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی حاكیمه‌دا دابنرێت و له ناكۆییه‌كانی تر دوربخرێته‌وه. عه‌توان عه‌توانی رێككه‌وتنه‌كه رێكده‌خات محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، پرسی رێككه‌وتنی حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی له‌باره‌ی هه‌مواری یاسای بودجه راده‌ستی (عه‌توان عه‌توانی) سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق كردووه، عه‌توان سه‌ربه كوتله‌ی ده‌وڵه‌تی یاسای نوری مالیكییه‌و ئه‌و سه‌رپه‌ره‌شتی گفتوگۆو رێككه‌وتنه‌كان ده‌كات، سودانی ده‌یه‌وێت هه‌ر له بنه‌ڕه‌ته‌وه لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان له‌ناو ورده‌كاری رێككه‌وتنه‌كه‌دا بێت بۆئه‌وه‌ی له‌كاتی ده‌نگدان له‌سه‌ر په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه، په‌رله‌مان گرفت دروست نه‌كات. پرسی موچه له دانوستاندا له پرسی موچه‌دا، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم داوایكردووه وه‌كو ئه‌وه‌ی پیشتر رێككه‌وتنی له‌سه‌ر كراوه، خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم له خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق جیابكرێته‌وه‌و بخرێته چوارچێوه‌ی خه‌رجی (حاكیمه)ی عێراق، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق خۆشی بیرۆكه‌یه‌كی هاوشێوه‌ی هه‌یه‌و ده‌یه‌وێت خه‌رجی موچه‌ی عێراقیش بخاته ناو چوارچێوه‌ی خه‌رجی حاكیمه‌وه. خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان (موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران+ خانه‌نشینان+ پێشمه‌رگه) به تێكڕا بۆ ساڵێك له بودجه‌ی فیدراڵدا به بڕی (10 ترلیۆن و 867 ملیار) دیناره دانراوهو بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دیناره، خه‌رجی موچه‌ی عێراقیش به تێكڕا بڕی (76 ترلیۆن) دیناره. به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵ و سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان تاڕاده‌یه‌ك قایل بوون به‌وه‌ی پرسی موچه‌ی موچه‌خۆران له بابه‌تی نه‌وت و داهاته نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێم جیابكرێته‌وه. خەرجی حاكیمە كه بڕیاره خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی كوردستان و عێراقیشی بۆ زیاد بكرێت، ئه‌م جۆره خه‌رجیانه ده‌گرێته‌وه: • كارتی كۆبوونی خۆراك • خەرجی كێشه‌ی ناكۆكی موڵكایه‌تیی • دەرمان • پاڵپشتی گەنم و جۆ • هاوردەكردنی وزە • سەرژمێری دانیشتوان • خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان یاسای بودجه‌ی گشتی عێراق كه بۆ سێ ساڵه (2023-2024-2025)، له كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023 كه‌وته بواری جێبه‌جێكردن، یاساكه پشكی هه‌رێمی كوردستانی له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاریكردووه، له‌گه‌ڵ به‌ركاربوونی یاساكه‌دا حكومه‌تی هه‌رێم بۆی ده‌ركه‌وت پشكی مانگانانه‌ی زۆر كه‌متره له‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی كردووه، به‌تایبه‌تیش بۆ مانگه‌كانی سه‌ره‌تای به‌ركاربوونی یاسای بودجه، كه خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق كه‌مبوو، به‌هۆیه‌وه پشكی هه‌رێم بۆ هه‌ر مانگێك له (580 ملیار) دیناردا راده‌وه‌ستا، ئه‌مه‌ش بڕه پاره‌یه‌ك بوو كه به‌ته‌نیا به‌شی دابینكردنی خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی نه‌ده‌كرد كه بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (913 ملیار) دیناره. كه‌می پشكی هه‌رێم له كۆی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق وایكرد، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕه‌زایه‌تی ده‌رببرێت، به‌وهۆیه‌وه مادده‌كانی تایبه‌ت به پشكی هه‌رێم له‌یاسای بودجه به هه‌ڵپه‌سێردراوی مانه‌وه‌و حكومه‌تی عێراق تا چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه له‌كۆتاییه‌كانی 2023دا بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (700 ملیار) دیناری بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به حكومه‌تی هه‌رێم دا. پرسی نه‌وت له دانوستاندا له پرسی دۆسیه‌ی نه‌وتدا، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵ له‌باره‌ی خه‌رجی ده‌رهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت ناكۆكن، حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ڵێ پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێم بڕی (32) دۆلاری تێده‌چێت، به‌ڵام له یاسای بودجه‌ی فیدراڵی عێراقدا ته‌نیا بڕی (6) دۆلار بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان دانراوه. به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه له‌سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاگاداره‌وه له به‌غداد ده‌ست (دره‌و) كه‌وتوون، عه‌توان عه‌توانی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق هاوكات له‌گه‌ڵ سه‌ردانی وه‌فدی هه‌رێمدا، داوای له كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان كردووه سه‌ردانی به‌غداد بكه‌ن، كۆمپانیاكانیش 18 كه‌سیان به نوێنه‌رایه‌تی خۆیان ناردوه‌ته به‌غدادو كۆمپانیای (دیلۆیت)یش كه وردبینی له فرۆش و داهاتی نه‌وتی هه‌رێم ده‌كات نوێنه‌ری خۆی ناردووه، به ئاماده‌بوونی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان نوێنه‌ری كۆمپانیاكان و دیلۆیت له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" كۆبونه‌ته‌وه. (دره‌و) زانیویه‌تی، له‌و كۆبونه‌وه‌یه‌دا كۆمپانیای سۆمۆ داوای له نوێنه‌ری كۆمپانیا بیانییه‌كانی هه‌رێم كردووه بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، به (6) دۆلار كاربكه‌ن وه‌كو ئه‌وه‌ی له یاسای بودجه‌دا هاتووه، نوێنه‌ری كۆمپانیاكان ره‌تیانكردوه‌ته‌وه‌و رایانگه‌یاندووه ئه‌و نرخه زه‌ره‌ر ده‌كه‌ن و ئه‌وان به نرخێكی تر له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم گرێبه‌ستیان كردووه. دوای ئه‌وه‌ی نوێنه‌ری كۆمپانیا بیانییه‌كانی هه‌رێم نرخی (6) دۆلاره‌كه‌یان ره‌تكردوه‌ته‌وه، كۆمپانیای سۆمۆ ئۆپشنێكی تری خستوه‌ته به‌رده‌میان، ئۆپشنه‌كه ئه‌وه‌یه ئه‌م كۆمپانیایانه گرێبه‌ستی كاركردنیان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراق نوێ بكه‌نه‌وه‌و له‌سه‌ر نرخێكی نوێ رێككه‌وتن بكرێت به‌و شێوه‌ی له عێراقدا هه‌یه، نوێنه‌ری كۆمپانیاكان ئه‌م پیشنیازه‌شیان ره‌تكردوه‌ته‌وه. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، ئێستا كۆمپانیای سۆمۆو كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم خه‌ریكی گه‌ڵاڵه‌كردنی رێككه‌وتنێكی نوێن، رێككه‌وتنێك كه نرخێكی تر بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌نێوان 6 دۆلاره‌كه‌ی عێراق و 32 دۆلاره‌كه‌ی هه‌رێم دیاری بكات. فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ تێچووی بەرهەمێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی هه‌رێمی بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار دیاریكردووە كە دەكاتە (6,9) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی تێكڕای ئەم خەرجییەی بە بڕی (32,91) دۆلار دیاریكردووە، بەمشێوەیە: • بڕی (24,32) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت • بڕی (8,59) دۆلار بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت ئه‌مه یه‌كه‌مجار نییه كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی كه‌رتی نه‌وتی عێراق كۆده‌بنه‌وه، ئه‌م كۆمپانیایانه كه خۆیان له‌ناو گروپێكدا به‌ناوی "ئه‌پیكور" رێكخستووه، بۆ یه‌كه‌مجار دوای په‌سه‌ندكردنی بودجه‌ی عێراق و سه‌رهه‌ڵدانی ناكۆكی له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد، رۆژی 8ی تشرینی دووه‌می 2023 له (دوبه‌ی) له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كۆبونه‌وه‌یان كرد، له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا نوێنه‌ری كۆمپانیاكان پێشنیازی ئه‌وه‌یان بۆ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كرد كۆمپانیای سۆمۆ ئه‌و نه‌وته‌یان لێبكڕێت كه له هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می ده‌هێنن، چونكە بەگوێرەی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ حكومەتی هەرێم كردویانە كە گرێبەستی پشكی بەرهەمهێنانە، ئەم كۆمپانیایانە مافی ئەوەیان پێدراوە پشكی نەوتی خۆیان بفرۆشن، داواكارییه‌كی تری كۆمپانیاكان ئه‌وه بوو " رێككەوتنێكی روون‌و وردو یاسایی هەبێت بۆ فرۆشتن‌و هەناردەی نەوت، لەناویشیاندا پێدانی پارەی فرۆشی نەوت لە رابردوو و داهاتووودا" ئه‌مه‌شیان وه‌كو مه‌رج بۆ ده‌ستپیكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم دیاری كردبووه، چونكه وه‌كو خۆیان ده‌ڵێن ئه‌م كۆمپانیایانه بڕی (یه‌ك ملیار) دۆلار قه‌رزیان لای حكومه‌تی هه‌رێمه. كۆمپانیا بیانییەكانی هەرێم ترسیان هەیە وەكو ئەوەی پێشتر وەزارەتی نەوتی عێراق كاری لەسەركردووە، گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم هەموار بكرێتەوەو لە گرێبەستی "شەراكەت"ەوە بكرێت بە گرێبەستی "خزمەتگوزاری"، بۆیە لە گفتوگۆكەی دوبەیدا نوێنەری ئەپیكور داوایكرد" مەرجە بازرگانییەكانی ئێستا وەك خۆیان بمێننەوە‌و گرێبەستەكانی پشكی بەرهەمهێنان كاریان پێبكرێت". له 25ی ئازاری 2023وه هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا راوه‌ستاوه، به‌وهۆیه‌وه حكومه‌تی هه‌رێمی نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستداوه، راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وت هۆكار بوو بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا قایل بێت به‌وه‌ی پرۆسه‌ی فرۆشتنی نه‌وته‌كه‌ی و داهاته‌كه‌شی راده‌ستی به‌غداد بكات ته‌نیا له‌پێناو ئه‌وه‌ی به‌شی خۆی له بودجه‌ی گشتی عێراق وه‌ربگرێت، ئێستا كه توركیا ئاماده‌یی خۆی نیشانداوه به ره‌زامه‌ندی عێراق جارێكی تر پرۆسه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێبكاته‌وه، حكومه‌تی فیدراڵ ده‌یه‌وێت به‌ر له ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده، ناكۆكی چه‌ند ساڵه‌ی خۆی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم له‌باره‌ی نه‌وته‌وه چاره‌سه‌ر بكات، ئه‌مه‌ش له‌دۆخێكدا كه له به‌رژه‌وه‌ندی هه‌رێمدا نییه. ئه‌م دانوستانه‌ی كه له‌باره‌ی نه‌وته‌وه ئێستا حكومه‌تی هه‌رێم ده‌یكات ته‌نیا تایبه‌ته به‌و بابه‌تانه‌وه له یاسای بودجه‌دا ناكۆكیان له‌سه‌ره، به دیاریكراویش نرخی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، حكومه‌تی هه‌رێم له 2024دا دانوستانێكی گه‌وره‌تریشی كه له‌به‌رده‌مدایه كه پرسی ئاماده‌كردنی ره‌شنوسی یاسای نه‌وت و غازه، یاسایه‌ك كه ئه‌گه‌ر له په‌رله‌مان په‌سه‌ند بكرێت، بۆ یه‌كه‌مجار له عێراقی دوای سه‌ددامدا ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی فیدراڵ و حكومه‌تی هه‌رێم به‌سه‌ر كه‌رتی نه‌وت و غازدا یه‌كلاده‌كاته‌وه‌و، ده‌بێت به به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی یاسایش له‌به‌رده‌م دادگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بۆ هه‌ر ناكۆكییه‌ك كه له داهاتوودا له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد سه‌باره‌ت به سامانه سروشتییه‌كان دروست ببێت. داهاتی نانه‌وتیی له‌دانوستاندا چاودێری دارایی عێراق داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێمی كوردستانی بۆهه‌ر مانگێك به‌بڕی (230 ملیار) دینار دیاریكردووه، ئه‌م داهاته بڕی (130 ملیار)ی وه‌كو داهاتی ده‌روازه سنورییه‌كان ئه‌ژماركراوه‌و بڕی (100 ملیار) دیناریشی وه‌كو داهاتی باج و رسومات و داهاتی ناوخۆیی تری هه‌رێم ئه‌ژماركراوه، به‌پێی یاسای ئیداره‌ی ده‌وڵه‌ت له عێراق، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت رێژه‌ی 50%ی تێكڕای داهاته نانه‌وتییه‌كانی خۆی بۆ حكومه‌تی فیدراڵ بگه‌ڕێنێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت به‌شه بودجه‌ی خۆی له عێراق وه‌ربگرێت، رێژه‌ی 50%ی تێكڕای داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێمی كوردستان به‌پێی ئه‌وه‌ی ده‌سته‌ی چاودێری دارایی عێراق خه‌مڵاندنی بۆ كردووه بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (115 ملیار) دیناره‌و ده‌بێت هه‌رێم ئه‌م پاره‌یه بۆ خه‌زێنه‌ی گشتیی عێراق بگه‌ڕێنێته‌وه. واتا مانگانه ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێم بڕی (65 ملیار) دیناری داهاتی ده‌روازه سنورییه‌كان و بڕی (50 ملیار) دیناری داهاته‌كانی ناوخۆ بداته‌وه به به‌غداد. كه‌ی یاسای بودجه هه‌موار ده‌كرێت رۆژی 18ی ئۆكتۆبه‌ری 2023 وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم به سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و وه‌فدی حكومه‌تی عێراق به سه‌رۆكایه‌تی ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی عێراق چوونه به‌رده‌م لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق، لێره‌و هه‌ردوو حكومه‌ت گه‌یشته رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵ، به‌جۆرێك موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق جیابكرێته‌وه‌و له ململانێ سیاسییه‌كان دووربخرێته‌وه. ئه‌م هه‌مواره هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه وا رێككه‌وتنی له‌سه‌ر كرا بكه‌وێته سه‌ره‌تای ساڵی 2024ه‌وه، له 14ی تشرینی دووه‌می 2023وه په‌رله‌مانی عێراق كه ده‌بوو یاسای بودجه هه‌موار بكات، خۆی توشی قه‌یران هات، محه‌مه‌د حه‌لبوسی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به بڕیاری دادگای فیدراڵی له پۆسته‌كه‌ی دورخرایه‌وه، ئیتر له‌وكاته‌وه تائێستا پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌به‌تاڵی ماوه‌ته‌وه‌و په‌رله‌مان به‌پێی په‌یڕه‌وی ناوخۆ ناتوانێت هیچ دانیشتنێك بكات بۆ خوێندنه‌وه‌و په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌یاساكان، بڕیاره رۆژی شه‌ممه‌ی هه‌فته‌ی داهاتوو (واته 13ی ئه‌م مانگه) په‌رله‌مانی عێراق سه‌رۆكێكی نوێ بۆخۆی هه‌ڵبژێرێت و ده‌ست به دانیشتنه‌كانی بكاته‌وه. رۆژی سێ شه‌ممه‌ی هه‌فته‌ی داهاتوو (واته رۆژی 16ی ئه‌م مانگه) ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق كۆبونه‌وه‌ی هه‌یه، بڕیاره له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا ده‌نگ له‌سه‌ر ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه بدرێت و دواتر ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكرێت به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنی، هه‌ڵبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن لیژنه‌ی داراییه‌وه خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت. ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ی په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و دواتریش له په‌رله‌مان گرفتی تری بۆ دروست نه‌بێت، پێشبینی ده‌كرێت له دوو هه‌فته‌ی داهاتوودا په‌سه‌ند بكرێت و چاره‌نوسی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم یه‌كلایی بكرێته‌وه. هه‌رێم بۆ موچه‌ی مانگی یه‌ك چی ده‌كات ؟ سه‌رباری ئه‌وه‌ی تا یه‌كلابوونه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كانی له‌باره‌ی یاسای بودجه، حكومه‌تی فیدراڵ كۆتاییه‌كانی ساڵی رابردوو بڕی (2 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار قه‌رزی به حكومه‌تی هه‌رێم دا، بۆ ئه‌وه‌ی بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بری (700 ملیار) دیناری بۆ دابینكردنی خه‌رجی موچه له‌به‌رده‌ستدا بێت، به‌ڵام به‌م قه‌رزه‌شه‌وه حكومه‌تی هه‌رێم به سێ موچه‌ی قه‌رزی موچه‌خۆرانه‌وه ماڵئاوایی له ساڵی 2023 كرد. ئێستا كه سه‌ره‌تای ساڵی 2024ه، حكومه‌تی هه‌رێم خه‌رجی موچه‌ی مانگی یه‌كی به‌ده‌سته‌وه نییه، ئه‌گه‌ر په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه بۆ دوو هه‌فته‌ی داهاتووش دوابكه‌وێت، حكومه‌تی هه‌رێم توانای دابینكردنی موچه‌ی ئه‌م مانگه‌ی نابێت، بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه، پێشنیاز كراوه له دانیشتنی سێ شه‌ممه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقدا بڕیارێك په‌سه‌ندبكرێت بۆ ئه‌وه‌ی هاوشێوه‌ی (700 ملیار) دیناره‌كه‌ی ساڵی رابردووه، حكومه‌تی عێراق بۆ ئه‌م مانگه‌ش بڕه پاره‌یه‌ك بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بۆ حكومه‌تی هه‌رێم بنێرێت، به‌ڵام پاره‌كه‌ی ئه‌مجاره ناوی قه‌رزی لێ نه‌نرێت، به‌ڵكو وه‌كو سولفه‌یه‌ك بێت و له‌به‌ر رۆشنایی خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم دوای هه‌مواری یاسای بودجه دیاری بكرێت. به‌پێی ئه‌وه‌ی له یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا دیاریكراوه، خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان (موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران- خانه‌نشینان- پێشمه‌رگه) به تێكڕا بۆ ساڵێك بڕی (10 ترلیۆن و 867 ملیار) دیناره، واتا بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دینار ته‌رخانكراوه، ئه‌مه‌ش بڕی (7 ملیار) دینار كورتهێنانی بۆ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی موچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌یه (وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ده‌ڵی خه‌رجی مانگانه‌ی موچه بڕی 913 ملیار دیناره)، به‌ڵام كورتهێنانه‌كه زۆر نییه‌و حكومه‌تی هه‌رێم ده‌توانێت به داهاتی ناوخۆ پڕی بكاته‌وه.
(دره‌و): ژماره‌یه‌ك چه‌كدار ده‌ستیان به‌سه‌ر كه‌شتییه‌كدا گرت كه نه‌وتی به‌سره‌ی عێراقی به‌ره‌و توركیا ده‌گواسته‌وه، كه‌شتییه‌كه ئێستا به‌ره‌و سنوری ئێران ده‌ڕوات، ئه‌م كه‌شتییه پێشتر له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه غه‌رامه كراوه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نه‌وتی سزادراوی ئێرانی هه‌ڵگرتووه. كۆمپانیای ئامبری به‌ریتانی بۆ سه‌لامه‌تی ده‌ریایی رایگه‌یاند، ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كی پێگه‌یشتووه له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی له‌دوری نزیكه‌ی 50 میل له خۆرهه‌ڵاتی ویلایه‌تی سه‌حار له عومان، ژماره‌یه‌ك چه‌كدار چونه‌ته ناو كه‌شتییه‌كه‌وه. به‌پێی قسه‌ی كۆمپانیا به‌ریتانییه‌كه، كه‌شتییه‌كه ئاڵای دورگه‌كانی مارشاڵی هه‌ڵداوه‌و 4 بۆ 5 چه‌كدار كه جلوبه‌رگی ره‌شی نیمچه سه‌ربازییان له‌به‌ردایه‌و ده‌مامكیان كردووه، چونه‌ته سه‌ر كه‌شتییه‌كه. ئه‌م كه‌شتییه پێشتر به هه‌ڵگرتنی نه‌وتی سزادراوی ئێران تۆمه‌تباركراوه‌و ده‌ستی به‌سه‌رداگیراوه‌و له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه سزای دارایی به‌سه‌ردا سه‌پێندراوه. كۆمپانیا به‌ریتانییه‌كه ده‌ڵێ: ئێستا سیسته‌می كۆنترۆڵی ئۆتۆماتیكی كه‌شتییه‌كه راوه‌ستاوه‌و به‌ره‌و به‌نده‌ری (جاسك) له ئێران ده‌ڕوات. له‌كاتێكی پێشتری ئه‌مڕۆدا، وته‌بێژێك به‌ناوی كۆمپانیای (ئیمپایه‌ر نافیگیشن) رایگه‌یاند، كاتێك له نزیك ویلایه‌تی سه‌حاری عومانه‌وه به‌ره‌و توركیا رۆیشتووه، كۆمپانیاكه په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ كه‌شتییه‌كه‌دا بچڕاوه. به‌پیی قسه‌ی كۆمپانیاكه، ئه‌م كه‌شتییه بارێكی هه‌ڵگرتووه كه 145 هه‌زار ته‌ن نه‌وت پێكدێت و له به‌سره‌ی عێراقه‌وه هه‌ڵیگرتووه. تیمی كه‌شتییه‌كه پێكدێت له (19) كه‌س، كه یه‌كێكیان یۆنانی و 18 كه‌سه‌كه‌ی تریان فلیپینین، پۆلیس هێڵی فریاگوزاری خێرای كردوه‌ته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كانی لێ ئاگاداربكاته‌وه. له‌دوای ده‌ستپێكردنی جه‌نگی ئیسرائیل- حه‌ماس له 7ی ئۆكتۆبه‌ری 2023ه‌وه، هیچ هێرشێك بۆسه‌ر كه‌شتییه‌كان له كه‌ناراوه‌كانی عومان تۆمارنه‌كراوه. ئه‌مه له‌كاتێكدایه حوسییه‌كانی یه‌مه‌ن به‌شێوه‌یه‌كی رێكخراو هێرش ده‌كه‌نه‌سه‌ر كه‌شتییه‌كان له كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سور، گروپی ئه‌نساروڵا بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن هێرشه‌كانیان بۆ به‌ئامانجگرتنی ئه‌و كه‌شتیانه‌یه كه به‌ره‌و ئیسرائیل ده‌ڕۆن. به‌پێی قسه‌ی شاره‌زایه‌تی بواری گواستنه‌وه‌ی ده‌ریایی، جوله‌ی كه‌شتییه بارهه‌ڵگره‌كان له ده‌ریای سور، له ناوه‌ڕاستی تشرینی دووه‌می رابردووه‌وه به‌ڕێژه‌ی 70% كه‌میكردووه، ئه‌مه‌ش به‌هۆی هێرشی حوسییه‌كان بۆسه‌ر كه‌شتییه‌كان له‌و ناوچه‌یه‌دا. هێزه‌كانی ئه‌مریكاو به‌ریتانیا رۆژی سێ شه‌ممه زیاترله 20 فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان و موشه‌كیان له‌سه‌ر ده‌ریای سور خستوه‌ته خواره‌وه كه حوسییه‌كان هه‌ڵیانداوه، ده‌سه‌ڵاتدارانی له‌نده‌ن ئه‌مه به "گه‌وره‌ترین هێرش" ناوده‌به‌ن كه له‌دوای جه‌نگی غه‌ززه‌وه حوسییه‌كانی نزیك له ئێران ئه‌نجامیان دابێت. له چه‌ند هه‌فته‌ی رابردوودا حوسییه‌كان زیاتر له 25 كرده‌وه‌ی به‌ئامانجگرتنی كه‌شتییه بازرگانییه‌كانیان ئه‌نجامداوه به گومانی ئه‌وه‌ی ئه‌م كه‌شتیانه سه‌ربه ئیسرائیلن یاخود به‌ره‌و به‌نده‌ره‌كانی ئیسرائیل ده‌ڕۆن له نزیكته‌نگه‌ی (باب مه‌نده‌ب)ی ستراتیژی له‌به‌ری باشوری ده‌ریای سوره‌وه.
.jpg)
درەو: رێژەی جیابوونەوەی هاوسەرگیری لە گەرمیان لە (29%)ەوە بۆ (52%) زیادی كردووە، لە ناوەندی كەلا جیابوونەوە (68%) و كفری لە (11%)ەوە بۆ (30%) زیادیكردووە. بە پێی ئاماری دادگاكانی باری كەسێتی سەربە سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی كەركوك/ گەرمیان، رێژەی جیابوونەوە لە دوو هێندە زیادی كردووە. بە پێی ئاماری دادگاكانی گەرمیان لە 2023: • كەلار: هاوسەرگیری (1198)، جیابوونەوە (819)، رێژەی جیابوونەوە (68%) • كفری: هاوسەرگیری (510)، جیابوونەوە (155)، رێژەی جیابوونەوە (30%) • رزگاری: هاوسەرگیری (455)، جیابوونەوە (137)، رێژەی جیابوونەوە (30%) • دەربەندیخان: هاوسەرگیری (416)، جیابوونەوە (206)، رێژەی جیابوونەوە (50%) • خانەقین/قورەتوو: هاوسەرگیری (39)، جیابوونەوە (35)، رێژەی جیابوونەوە (90%) • كۆی گشتی: هاوسەرگیری (2618)، جیابوونەوە (1352)، رێژەی جیابوونەوە (52%) بە پێی ئاماری دادگاكانی گەرمیان لە 2022: • كەلار: هاوسەرگیری (1271)، جیابوونەوە (460)، رێژەی جیابوونەوە (36%) • رزگاری: هاوسەرگیری (535)، جیابوونەوە (93)، رێژەی جیابوونەوە (17%) • دەربەندیخان: هاوسەرگیری (413)، جیابوونەوە (177)، رێژەی جیابوونەوە (43%) • كفری: هاوسەرگیری (500)، جیابوونەوە (55)، رێژەی جیابوونەوە (11%) • خانەقین/قورەتوو: هاوسەرگیری (27)، جیابوونەوە (12)، رێژەی جیابوونەوە (44%) • كۆی گشتی: هاوسەرگیری (2746)، جیابوونەوە (797)، رێژەی جیابوونەوە (29%)
.jpg)
(دره‌و): هاوكات له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی گفتوگۆكان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵی عێراق سه‌باره‌ت به یاسای نه‌وت و غاز، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆچوونی دادوه‌رێكی به‌ناوبانگ بڵاوده‌كاته‌وه كه پشتیوانی ئه‌وه ده‌كات حكومه‌تی هه‌رێم ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر كه‌رتی نه‌وت و غازی خۆیدا هه‌بێت نه‌ك حكومه‌تی فیدراڵی عێراق. سایتی فه‌رمی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان شیكارییه‌كی بڵاوكردوه‌ته‌وه كه دادوه‌ر (ستیڤن ئێم شوێبڵ) كردویه‌تی و تێیدا پشتگیری ئه‌وه ده‌كات به‌پێی ده‌ستوری ساڵی 2005ی عێراق، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان مافی هه‌یه به‌سه‌ر به‌رهه‌مهێنان و به‌ڕێوه‌بردنی كه‌رتی نه‌وت و غازدا. ئه‌م دادوه‌ره لێكدانه‌وه‌ی بۆ مادده‌كانی (110-114-115-121)ی ده‌ستوری عێراق كردووه‌و وای ده‌بینێت كه ئه‌م ماددانه ده‌سه‌ڵاتی تایبه‌تی به حكومه‌تی فیدراڵی نادات له كه‌رتی نه‌وت و غازدا، به‌پێچه‌وانه‌وه ده‌سه‌ڵات به هه‌رێمه‌كان ده‌دات. بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م شیكارییه له‌كاتێكدایه له شوباتی 2023وه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی عێراق چوونه‌ته ناو دانوستانێكی نوێوه بۆ ئاماده‌كردنی ره‌شنوسی یاسای نه‌وت و غاز، یاسایه‌ك كه ده‌بوو دوای په‌سه‌ندكردنی ده‌ستوری عێراق ده‌ربكرایه‌و به‌هۆی ناكۆكی نێوان هه‌ولێرو به‌غداده‌وه تائێستا ده‌رنه‌چووه. ساڵی رابردوو (دره‌و) هه‌ندێك له ورده‌كارییه‌كانی دانوستانی نێوان حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی له‌باره‌ی ئاماده‌كردنی ره‌شنوسی یاسای نه‌وت و غاز بڵاوكرده‌وه، به‌پێی دانوستانه‌كان، حكومه‌تی فیدراڵ زۆرینه‌ی داواكارییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی له ره‌شنوسی یاساكه‌دا ره‌تكردبووه‌وه، به‌تایبه‌تیش هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازو ئه‌نجومه‌نی نه‌وت و غاز و دژایه‌تیكردنی ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم بۆری تایبه‌ت به‌هۆی هه‌بێت و ئیداره‌دانی كێڵگه‌كانی نه‌وتیش لای وه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدراڵ ده‌بێت. سه‌رباری كێشه‌ی دارایی و پرسی هه‌مواری یاسای بودجه، بابه‌تی ده‌ركردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ یه‌كێك له ئاڵنگارییه‌كانی ساڵی نوێی 2024ه له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد. محه‌مه‌د شیاع سودانی كاتێك له پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ده‌ستبه‌كاربوو، به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی دا له‌ماوه‌ی شه‌ش مانگ دوای ده‌ستبه‌كاربوونی حكومه‌ته‌كه‌ی پرۆژه‌یاسای نه‌وت و غاز ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكات، به‌ڵام ئه‌م به‌ڵینه‌ی نه‌برده‌سه‌رو ناكۆكی نێوان هه‌ولێرو به‌غدادیش له‌سه‌ر پرۆژه‌كه یه‌كێك له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كان بوو. سودانی هه‌ر له سه‌ره‌تاوه باوه‌ڕی وابوو تاكه چاره‌سه‌ر بۆ كێشه‌ی نه‌وت و بودجه له‌نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی ده‌ركردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵه، ئه‌و به‌ر له ده‌ستبه‌كاربوونی له كۆبونه‌وه‌یه‌كدا به نوێنه‌رانی كوردی وتبوو ناتوانێت بڕیاره‌كانی 15ی شوبای 2002ی دادگای فیدراڵی دژی كه‌رتی نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان رابگرێت، باشترین چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یه یاسای نه‌وت و غاز ده‌ربكرێت و له‌وێدا ده‌سه‌ڵاتی هه‌ردوو حكومه‌ته‌كه به‌سه‌ر سامانه سروشتییه‌كاندا به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستوردا هاتووه، دیاری بكرێت. ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر سكاڵایه‌كی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و هه‌رێمی پابه‌ندكرد به‌وه‌ی نه‌وت و غازه‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات. له 25ی ئازاری 2023دا توركیا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی بۆ به‌نده‌ری جه‌یهان راگرت، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تیی پاریس و سكاڵایه‌ك كه عێراق دژی به‌كارهێنانی بۆرییه‌كانی نه‌وت بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر توركیای تۆماركردبوو.
.jpg)
درەو: كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەرقاڵی ئامادەكردنی خشتەیەكی زەمنیە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و بۆ ئەو مەبەستەش رۆژی (30ی ئایاری 2024)ی دیاریكردووە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. دواتر لەسەر بنەمای ئەو خشتە زەمەنییەی كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ ئامادەكارییەكانی خۆی كردوویەتی، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان مەرسومی چوارەم دەردەكات بۆ دیاریكردنی رۆژێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، پێشتر سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان سێ مەرسومی دیكەی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەركردبوو، بەڵام هەڵبژاردن بەرێوە نەچوو. مەرسومی یەكەمی هەڵبژاردن رۆژی 24ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە مەرسومێك رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، واتە (7) مانگ بەر لە وادەی تەواوبوونی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم وادەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی دیاریكرد. مەرسومی دووەمی هەڵبژاردن 26ی مانگی ئازاری 2023، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی دووەمی دەركردو تێیدا وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد، واتە ئەمجارەش ماوەی 8 مانگ دەرفەت بە لایەنەكان درا بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن لەناو پەرلەماندا، ئەم وادەیەك تێپەڕی‌و لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن. مەرسومی سێیەم هەڵبژاردن 3ی مانگی ئابی 2023 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی سێیەمی دەركردو تێیدا وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 25ی شوباتی 2024ی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد.
.png)
(دره‌و): محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق رایگه‌یاند ده‌یه‌وێت به‌شێوه‌یه‌كی خێرا ئه‌و هێزه سه‌ربازییانه له عێراق بكشێنه‌وه كه ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا سه‌رۆكایه‌تییان ده‌كات، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی دانوستانه‌وه، به‌ڵام واده‌ی كۆتایی بۆ چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان دیاری نه‌كرد. له چاوپێكه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ ئاژانسی هه‌واڵی (رۆیته‌رز)، سودانی ده‌ڵێ:" له‌ناو په‌ره‌سه‌ندنه ناوچه‌ییه‌كانی جه‌نگدا له غه‌ززه، بوونی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان سه‌قامگیری عێراق تێكده‌ده‌ن". بانگه‌وازه درێژخایه‌نی گروپه شیعه‌كان كه زۆرینه‌یان نزیكن له ئێرانه‌وه بۆ چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا له عێراق، به‌هێزتر بووه، ئه‌مه‌ش دوای زنجیره‌یه‌ك هێرشی ئه‌مریكا بۆسه‌ر گروپه توندڕه‌وه‌كانی وابه‌سته‌ی ئێران كه هاوكات به‌شێكن له هێزه ئه‌منییه فه‌رمییه‌كانی عێراق. ئه‌م هێرشانه كه وه‌كو وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ك بوون بۆ ده‌یان هێرشی فڕۆكه بێفڕۆكه‌وانه‌كان و موشه‌ك بۆسه‌ر هێزه‌كانی ئه‌مریكا، كه له‌دوای هێرشی ئیسرائیل بۆسه‌ر غه‌ززه ده‌ستیانپێكرد، مه‌ترسی ئه‌وه‌یان دروستكردووه جارێكی تر عێراق ببێته‌وه به گۆڕه‌پانی ململانێی ناوچه‌یی. رۆژی سێ شه‌ممه له چاوپێكه‌وتنێكدا له به‌غداد، سودانی به (رۆیته‌رز)ی وت:" پێویسته ئه‌م په‌یوه‌ندییه رێكبخرێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی نه‌بێت به ئامانج یان به‌هانه بۆ هیچ لایه‌نێكی ناوخۆیی یان ده‌ره‌كی كه سه‌قامگیری عێراق و ناوچه‌كه تێكبدات". له‌چوارچێوه‌ی خستنه‌ڕووی ورده‌كاری به‌رایی له‌باره‌ی بۆچوونی خۆی سه‌باره‌ت به ئاینده‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی له‌دوای راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی 5ی ئه‌م مانگه‌وه، سودانی ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی ده‌بێت دانوستانی له‌سه‌ر بكرێت و له‌چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی لێكتێگه‌یشتن و دیالۆگدا بێت". "با له‌سه‌ر چوارچێوه‌یه‌كی زه‌مه‌نیی بۆ چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانی رێكبكه‌وین، به‌ڕاشكاوی چونه‌ده‌ره‌وه‌یه‌كی خێرا بێت، بۆ ئه‌وه‌ی كاره‌كه دریژه‌نه‌كێشێت و هێرشه‌كان به‌رده‌وام رووبده‌ن، كۆتایهاتنی جه‌نگی ئیسرائیل له غه‌ززه مه‌ترسییه‌كانی ئاڵۆزبوونی دۆخی ناوچه‌كه راده‌گرێت" سودانی واده‌ڵێ. سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق باسله‌وه‌ده‌كات، راگرتنی جه‌نگی غه‌ززه تاكه چاره‌سه‌ره، ئه‌گه‌رنا به‌فراوانبوونی زیاتری ململانی له‌ناوچه‌یه‌كی هه‌ستیار به‌لای جیهانه‌وه ده‌بینین، كه خاوه‌نی به‌شێكی زۆری هه‌نارده‌ی وزه‌یه. پێده‌چێت كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئه‌مریكا نیگه‌رانیی واشنتۆن زیاتر بكات سه‌باره‌ت به هه‌ژموونی ئێران به‌سه‌ر ده‌سته‌بژێری ده‌سه‌ڵاتداری عێراق. گروپه شیعه‌كان كه له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه پاڵپشتی ده‌كرێن، دوای ئه‌و له‌شكرێشییه ده‌سه‌ڵاتیان گرته‌ده‌ست، كه له ساڵی 2003دا ئه‌مریكا سه‌ركردایه‌تی كرد. وه‌زاره‌تی به‌رگری ئه‌مریكا (په‌نتاگۆن) رۆژی دووشه‌ممه رایگه‌یاند، هیچ پلانێكی نییه بۆ كشاندنه‌وه‌ی هێزه‌كانی، كه له‌سه‌ر داوای حكومه‌ت ئه‌و وڵاته له عێراقدان. عێراق دووه‌م گه‌وره وه‌به‌رهێنی نه‌وته له‌ناو رێكخراوی ئۆپێكدا، له‌ریزی توندترین ره‌خنه‌گره‌كانی هێرشه‌كه‌ی ئیسرائیله بۆسه‌ر غه‌ززه، كوشتنی به‌كۆمه‌ڵی هاوڵاتیانی مه‌ده‌نی فه‌له‌ستینی به حاڵه‌تێكی نمونه‌یی جینۆساید ناوده‌بات، ئه‌مه‌ش بانگه‌شه‌یه‌كه كه ئیسرائیل به‌توندی ده‌كاته‌وه. به‌ڵام حكومه‌تی عێراق چه‌ندین جاری ئه‌وه‌ی دووپاتكردوه‌ته‌وه كه ئه‌و هێرشانه‌ی گروپه چه‌كداره‌كان ده‌یكه‌نه‌سه‌ر هێزه بیانی و نێرده دیپلۆماسییه‌كان له عێراق، نایاساین و پێچه‌وانه‌ن له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی وڵات و ده‌ڵێ هه‌ندێك له تاوانبارانی ده‌ستگیركردووه‌و رێگری له هێرشه‌كان كردووه. هاوكات، به‌غداد ئیدانه‌ی هێرشه‌كانی ئه‌مریكای كردووه بۆسه‌ر ئه‌و باره‌گایانه‌ی كه گروپه چه‌كداره‌كان به‌كاریده‌هێنن، به هێرشه‌كه‌ی ئه‌مدواییه‌شه‌وه دژی فه‌رمانده‌یه‌كی گه‌وره‌ی میلیشیاكان له‌ناو دڵی به‌غداددا، به‌وپێیه‌ی پێشێلكارییه‌كی قورسی سه‌روه‌ری عێراقه. ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن، گروپه چه‌كداره‌كان له‌ناویشیاندا كه‌تیبه‌كانی حزبوڵاو بزوتنه‌وه‌ی نوجه‌با، پێگه‌ی خۆیان وه‌كو ئه‌ندام له‌ناو هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی وه‌كو كه‌ڤه‌ر به‌كارده‌هێنن، حه‌شدی شه‌عبی هێزێكی ئه‌منیی حكومییه‌و وه‌كو گروپێك میلیشیا له ساڵی 2014دا دروستبووه. له كاتی لێدان له هێزه‌كانی ئه‌مریكا، ئه‌م گروپانه له ده‌ره‌وه‌ی زنجیره‌ی فه‌رمانده‌یی و له‌ژێر ئاڵای موقاوه‌مه‌ی ئیسلامی عێراقدا كارده‌كه‌ن، به‌ڵام كاتێك ئه‌مریكا تۆڵه ده‌كاته‌وه، ئه‌وان زیانه‌كانیان وه‌كو ئه‌ندامی هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی ئه‌ژمارده‌كه‌ن و به‌روبوومی به‌رزبوونه‌وه‌ی هه‌ستی دژایه‌تی ئه‌مریكا ده‌چننه‌وه. ئه‌و هێزانه‌ی كه ئه‌مریكا له عێراق سه‌ركردایه‌تی ده‌كردن، له ساڵی 2003دا سه‌ددام حسێنی سه‌رۆكی پیشوویان روخاند، پاشان له ساڵی 2011دا كشانه‌وه، به‌ڵام ساڵی 2014 جارێكی تر له‌چوارچێوه‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیدا گه‌ڕانه‌وه بۆ شه‌ڕكردن دژی رێكخراوی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی و ئێستا ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا (2500) سه‌رباری له عێراقدا هه‌یه. له‌گه‌ڵ كه‌وتنی رێكخراوی داعشدا له ساڵی 2017 له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌كه‌و پاشه‌كشێكردنی له‌وكاته‌وه، سودانی ده‌ڵێ: ماوه‌یه‌كی زۆره هۆكاری بوونی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی له عێراق كۆتایی هاتووه. به‌ڵام بانگه‌وازه‌كانی بۆ كشانه‌وه‌ی هاوپه‌یمانی ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكه هه‌یه‌و تائێستا زۆر نه‌گۆڕاوه. له ساڵی 2020دا چه‌ند رۆژێك دوای كوشتنی ژه‌نه‌راڵی گه‌وره قاسم سوله‌یمانی و فه‌رمانده‌یه‌كی گه‌وره‌ی چه‌كدارانی عێراقی (مه‌به‌ستی ئه‌بومه‌هدی موهه‌ندیسه) له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه له‌هێرشێكدا له‌ده‌ره‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی به‌غداد، په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگیدا بۆ چونه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی. ساڵی دواتریش، ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كۆتایی ئه‌ركه جه‌نگییه‌كانی خۆی له عێراق هێناو ئه‌ركی خۆی گۆڕی بۆ پێشكه‌شكردنی راوێژو یارمه‌تیدانی هێزه ئه‌منییه‌كانی عێراق، ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێك بوو له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع، كه‌مێك نه‌بێت، شتێكی ئه‌وتۆی نه‌گۆڕی. جه‌نگی غه‌ززه جارێكی تر پرسه‌كه‌ی هێنایه‌وه پێشه‌وه، زۆرێك له‌و گروپه عێراقییانه‌ی كه حكومه‌تی سودانییان به ده‌سه‌ڵات گه‌یاندو له تارانه‌وه نزیكن، داوایانكرد به‌شێوه‌ی كۆتایی هه‌موو هێزه بیانییه‌كان له‌عێراق بچنه‌ده‌ره‌وه، ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێكه كه ماوه‌یه‌كی زۆره ئێران و هاوپه‌یمانه ناوچه‌ییه‌كانی هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن. حه‌سه‌ن نه‌سروڵا ئه‌مینداری گشتیی حزبوڵای لوبنان رۆژی هه‌ینی له‌وتارێكدا وتی: هێرشه‌كانی ئه‌مریكا له عێراق ده‌بێت رێگا خۆش بكات بۆ كشانه‌وه‌ی كۆتایی هێزه‌كانی ئه‌مریكا له عێراق، ئه‌مه واده‌كات بوونی ئه‌مریكا له باكوری خۆرهه‌ڵاتی سوریاش قبوڵكراو نه‌بێت. سودانی وتی هه‌وڵ بۆ چونه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی ده‌دات، چونكه عێراق ئێستا ده‌توانێت به‌رگری به‌خۆی بكات دژی تیرۆرو پێویسته سه‌روه‌ریی ته‌واوی خۆی به‌سه‌ر خاكه‌كه‌یدا هه‌بێت، به‌مه‌ش دوربكه‌وێته‌وه له‌وه‌ی بیانوو بداته ده‌ست هه‌ر كه‌سێك بۆ راكێشانی عێراق بۆ ناو ململانێی ناوچه‌یی. " كۆتایهێنان به بوونی هاوپه‌یمانان رێگری ده‌كات له ئاڵۆزی زیاترو تێكه‌ڵبوونی پرسه ئه‌منییه ناوخۆیی و ناوچه‌ییه‌كان" سودانی وا ده‌ڵێ. ئاماژه به‌وه ده‌كات، عێراق كراوه‌یه بۆ دامه‌زراندنی په‌یوه‌ندی دووقۆڵی وهاوكاری ئه‌منیی له‌گه‌ڵ وڵاتانی هاوپه‌یمانیدا، له‌ناویشیاندا ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌مه‌ش راهێنان و راوێژكردن به هێزه ئه‌منییه‌كانی عێراق و كڕینی چه‌ك له‌خۆبگرێت. سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق وتی:" ئه‌مریكا دوژمنی ئێمه نییه‌و ئێمه‌ش له‌حاڵه‌تی جه‌نگدا نین له‌گه‌ڵ ئه‌ودا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌م ئاڵۆزیانه به‌رده‌وام بن، به‌دڵنیایی كاریگه‌رییان ده‌بێت و كه‌لێن له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا دروستده‌كه‌ن". راپۆرتی ئاژانسی (رۆیته‌رز)
.jpg)
(دره‌و) خشته‌ی بودجه‌ی گشتیی عێراق بۆ ساڵی 2024 ئاماده ده‌كرێت، وه‌زیری سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌شداری له كۆبونه‌وه‌كه‌دا كردووه، ئاماده‌یی هه‌رێمی نیشانداوه بۆ هه‌نارده‌كردنی (400 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه. محه‌مه‌د عه‌لی ته‌میم وه‌زیری پلاندانانی عێراق كه هاوكات جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانیشه، له باره‌گای وه‌زاریه‌تی نه‌وت له به‌غداد سه‌رۆكایه‌تیی كۆبونه‌وه‌یه‌كی كرد كه هه‌ریه‌كه له حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وت و ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی له حكومه‌تی فیدراڵ و كه‌مال محه‌مه‌د وه‌زیری سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به وه‌كاله‌ت له‌گه‌ڵ وه‌فدیكی هاوڕێیدا، تێیدا به‌شداربوون، له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری گشتیی له هه‌ردوو وه‌زاره‌تی نه‌وت و سامانه سروشتییه‌كان وه‌زاره‌تی دارایی عێراق. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی وه‌زاره‌تی نه‌وت، له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا گفتوگۆ له‌باره‌ی میكانیزمه‌كانی ئاماده‌كردنی خشته‌ی بودجه‌ی گشتیی بۆ ساڵی 2024 به هه‌ردوو بواری به‌كاربردن و وه‌به‌رهێنانه‌وه، له‌به‌ر رۆشنایی نرخی نه‌وت و داهاتی پێشبینیكراوی ئه‌مساڵدا. له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا، وه‌زیری پلاندانانی فیدراڵ وتویه‌تی: حكومه‌ت سوره له‌سه‌ر ته‌واوكردنی ئه‌م خشته‌یه له‌چوارچێوه‌ی بودجه‌ی ئه‌مساڵدا، له زووترین كات و ناردنی بۆ په‌رله‌مان به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردن، به له‌به‌رچاوگرتنی بری نه‌وتی هه‌نارده‌كراو به پشكی هه‌رێمی كوردستانیشه‌‌وه، هه‌روه‌ها پابه‌ندبوونی عێراق به پشكی دیاریكراوی وه‌به‌رهێنان له‌لایه‌ن رێكخراوی ئۆپێك پڵه‌سه‌وه. حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وتیش باسی له بایه‌خی بودجه كردووه كه ده‌خوازێت خشته‌كانی خه‌رجی و داهاتی دارایی بۆ ته‌واوبكرێت، رایگه‌یاندووه" وه‌زاره‌تی نه‌وت هه‌وڵی زۆر ده‌دات بۆ فه‌راهه‌مكردنی باشترین بارودۆخ بۆ وه‌به‌رهێنان و گواستتنه‌وه‌ی نه‌وت و به‌ده‌ستهێنانی داهاتی گونجاو بۆ پاره‌داركردنی بودجه. ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی فیدراڵ ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، وه‌زاره‌ته‌كه‌ی سوره له‌سه‌ر به‌دیهێنانی هاوسه‌نگیی له بودجه‌و پاره‌داركردنی پێویست بۆ به‌شه‌كانی خه‌رجی حاكیمه‌و خه‌رجییه بنه‌ڕه‌تییه‌كان، چ له لایه‌نی خه‌رجی به‌كاربردن یان وه‌به‌رهێنانه‌وه. كه‌مال محه‌مه‌د وه‌زیری سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌كاله ئاماده‌یی هه‌رێمی كوردستانی نیشانداوه له‌بواری هه‌نارده‌ی نه‌وت، به‌پێی ئه‌وه‌ی یاسای بودجه بڕیاری له‌سه‌رداوه. هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له 25ی ئازاری 2023وه راوه‌ستاوه‌و سه‌رباری چه‌ند دانوستانێك له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد هێشتا هه‌نارده‌ی ده‌ستی پێنه‌كردوه‌ته‌وه. نه‌وت به‌ر له راگرتنی له‌لایه‌ن توركیاوه، رێژه‌ی نزیكه‌ی 80%ی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی پێكده‌هێنا، دوای راگرتنی، حكومه‌تی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا قایل بووه به‌وه‌ی رۆژانه 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستی كۆمپانیای به‌بازاڕخستی نه‌وتی عێراق بكات به‌مه‌به‌ستی فرۆشتنی، به‌جۆرێك داهاتی نه‌وته‌كه‌ش نه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ حكومه‌تی هه‌رێم و راسته‌وخۆ بچێته بانكی ناوه‌ندیی عێراقه‌وه، هه‌موو ئه‌مه‌ش ته‌نیا له‌پێناو ئه‌وه‌ی حكومه‌تی فیدراڵ ئه‌و به‌شه بودجه‌ی بۆ خه‌رج بكات كه له یاسای بودجه‌دا بۆی دیاریكراوه. له كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023وه یاسای بودجه‌ی فیدراڵ چوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم هێشتا پشكی خۆی له بودجه‌كه وه‌رنه‌گرتووه‌و ده‌یه‌وێت ئه‌مساڵ و له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵ، یاسای بودجه هه‌موار بكاته‌وه‌و كۆتایی به ناكۆكییه داراییه‌كه بهێنێت.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
