راپۆرت: درەو
لە 2006وە گرێبەستی بۆ كرا، لەكۆتایی 2015 نەوتی تێدا دۆزرایەوە، لە 2021دا بەرهەمەكەی گەیشتە (10 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، لە كۆتایی 2023دا كۆمپانیاكان بەجێیانهێشت و كێڵگەدا داخرا، ئەمە چیرۆكی كێڵگەی (سارتە)یە لە هەولێر، كێڵگەیەكی نەوت كە توشی هەمان چارەنوسی نەوتەكەی (تەقتەق) بووەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.

چیرۆكی سارتە  
کێڵگەی (سارتە) دەکەوێتە پارێزگای هەولێر، رۆژئاوای ناحیه‌ی مه‌سیف و خوارووی ئاكرێ،‌ (8) بیری نەوتی تێدایەو تەنیا لە (5) بیر نەوت بەرهەمهێنراوە، یەدەگی ئەم بلۆكە بە بڕی (1 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوەو؛ رووبەرەكەی (607) كیلۆمەتر دووجایە، كوالیتی نەوتەكەی باش نییەو لە جۆرە قورسەكانە.
سەرەتا گرێبەستی ئەم كێڵگەیە لە 22ی كانونی یەكەمی 2006دا دراوە بە كۆمپانیای (ریلایەنس)ى هیندی، دواترو لە تەموزی 2012دا كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئەمریكی رێژەی 80%ی پشكەكان و بەڕێوەبردنی كێڵگەكەی لە كۆمپانیا (ریلایەنس) كڕییەوە، مامەڵەی كۆمپانیاكان لەسەر پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەردەوام بوو تاوەكو لە شوباتی 2019دا گەنێل ئەنێرجی توركیا رێژەی 30%ی پشكەكانی لە كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئەمریكی كڕییەوە.
تاوەكو ساڵی 2013 پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەمشێوەیە دابەشكرا بوو:
•    كۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمریكی: 60%ی پشكەكان
•    كۆمپانیای OMVی نەمساویی: 15%ی پشكەكان
•    حكومەتی هەرێم: 25%ی پشكەكان
دواجار، لەناو مامەڵەی كۆمپانیاكاندا، پشكەكانی كێڵگەی (سارتە) بەمشێوەیە مایەوە:
•    كۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمریكی: 50%ی پشكەكان
•    كۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی توركی: 30%ی پشكەكان
•    حكومەتی هەرێم: 20ی پشكەكان
لە كۆتاییەكانی 2015دا كۆمپانیای (شیڤرۆن) ئاشكرایكرد نەوتی لە كێلگەی (سارتە) دۆزیوەتەوەو دەست بە پرۆسەی لێدانی بیر دەكات بۆ دەرهێنانی نەوت، بەڵام شەڕی داعش و نائارامییەكانی ئەو ساڵانە وایكرد كۆمپانیا ئەمریكییەكە كاركردنی خۆی لە هەرێمی كوردستان رابگریت، دواترو لە ئەیلولی 2017دا كۆمپانیاكە دەستیكرد بە هەڵكەندی یەكەم بیر كرد لە كێڵگەی (سارتە).  
ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم 2020وە بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی راگەیەنرا، بۆ یەكەمجاریش لە مانگی كانونی یەكەمی 2020وە كۆمپانیاكانی (شیڤرۆن)و (گەنێل ئەنێرجی) شایستەی دارایی خۆیان لەم كێڵگەیە وەرگرت.     
بەرهەمی کێڵگەکە لەسەرەتاوە (5 هەزار) بەرمیلی رۆژانە بوو، لە ئازاری 2021دا دوای نۆژەنكردنەوەی بیری (سارتە 2)، تێكڕای بەرهەمی هەردوو بیری (سارتە 1 و سارتە 2) لەم كێڵگەیە بۆ (10 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرزبووەوە، ئەم نەوتە بە تانكەر دەگوازرایەوە بۆ كێڵگەی (خورمەڵە)و لەوێوە دەكرایە بۆری نەوتی كوردستان و هەناردەی بەندەری جەیهانی توركیا دەكرا.  
لە چارەکی یەکەمی 2022دا بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە بریتی بوو لە (5 هەزارو 590) بەرمیل، بەڵام لە نیوەی دووەمی 2022ەوە ئاستی بەرهەمی كێڵگەكە پاشەكشێی گەورەی بە خۆیەوە بینی و بۆ بڕی (3 هەزارو 960) بەرمیلی رۆژانە دابەزی.
هاتنی ئاو بۆ ناو بیرە نەوتەكان، هۆكاری سەرەكی پاشەكشێی بەرهەمی كێڵگەی (سارتە) بوو، لە چارەكی یەكەمی 2023دا (واتا بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بۆ توركیا بە بۆریی) ئاستی بەرهەمهێنانی زیاتر دابەزی و گەیشتە (3 هەزارو 160) بەرمیل لە رۆژێكدا، لە چارەكی سێیەمی هەمان ساڵ و دوای راوەستانی هەناردەی نەوت، ئاستی بەرهەمی كێڵگەكە بەتەواوەتی سفربووەوە.
لە کۆتایی ساڵی 2023دا گرێبەستی کێڵگەی (سارتە) لەلایەن هەردوو (شیڤرۆن)و (گەنێڵ ئەنێرج)یەوە کۆتایی پێهێنراو کێڵگەکە رادەستی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان کرایەوە، بەهۆی ئەوەی ئیتر هیچ سودێكی ئابوری تێدا نەما، بەمەش کۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئەمریكی هیچ وەبەرهێنانێکی لە هەرێمی کوردستاندا نەما، بەمشێوەیە كێڵگەی (سارتە) توشی هەمان چارەنوسی كێڵگەی (تەقتەق) بووەوە كاركردن تێیدا راگیرا.
بەر لە رادەستكردنەوەی (سارتە) بە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، شایستەی دارایی (شیڤرۆن)و (گەنێڵ ئەنێرج) لە چارەکی یەکەمی 2023دا لەم كێڵگەیە بریتی بوو لە بڕی (9.5 ملیۆن) دۆلار، لەم بڕە پارەیە شیڤرۆن (5.9 ملیۆن)ی بردو بڕی (3.6 ملیۆن) دۆلاریش بۆ گەنێڵ ئەنێرجی بوو.

ناڕەزایەتیی لە سارتە
شوباتی 2023 بەهۆی ناڕەزایی دانیشتووانی گوندی (چڕە)و (چنارۆک)و (گەرووی دەلالان)و (زەرگەزەوی) لە سنوری ناحیەی دارەشەکران لە پارێزگای هەولێر، لە کێڵگەی (سارتە) گواستنەوەی نەوت ماوەی 10 رۆژ راوەستا، بەهۆی رێگریی هێزە ئەمنییەكانەوە میدیاكان نەیانتوانی ناڕەزایەتییەكە رووماڵ بكەن.
خەڵكی ناڕازیی ئەو گوندانە كە داوای هەلی كارو دامەزراندنیان لە كێڵگەی نەوتەكە دەكرد، رێگای گواستنەوەی نەوتییان لە کێڵگەی (سارتە)وە بۆ پاڵاوگەی (کەڵەک)و وێستگەی پەمپی (خورمەڵە) راگرت.
ئەوكات كە ناڕەزایەتییەكە رێكخرابوو، رۆژانە لەنێوان 17 بۆ 20 تانكەر نەوت لە كێڵگەكەوە رەوانەی پاڵاوگەی كەڵەك و خورمەڵە دەكرا.

بۆچی چۆڕبڕ بوو ؟
(نەوزادی موهەندیس) لە بابەتێكدا كە لە شوباتی 2024دا كە لە (درەو) بڵاوكراوەتەوە، بەمشێوەیە باس لە هۆكاری چۆڕبڕبوونی بیرەنەوتەكانی كوردستان لەوانە بیرەكانی كێڵگەی (سارتە)و چارەسەرەكانی دەكات:
هۆكارەكان چین؟
چەمكی چۆڕبڕبوون: بریتییە لە كەمبوونەوەو دابەزینی بڕی بەرهەمی بیر یان كێڵگەیەكی نەوت لە جوگرافیایەكی دیاریكراودا، هەربۆیە سەرچاوە نەوتییەكان وەكو هەموو سامانە سروشتییەكانی تر رووبەڕووی كەمبوونەوە دەبنەوەو لەكۆتایشدا چۆڕبڕ دەبن.
بە كورتی و پوختی هۆكارەكان بریتین لە:
1-  گەلێك هێزی پاڵنەر كۆنترۆڵی بەرهەمهێنان دەكەن لەسەرەتای ژیانی بەرهەمهێنانی بیرەكانەوە، كە بریتین لە: هێزی سروشتی، وەكو پاڵنانی ئاویی یان گومەزی غازیی یان غازی تواوە یان تێكەڵەیەك لەو هێزانە. وەك بەرزبونەوەی رێژەی ئاو water cut كە چارەسەرەكەی بریتییە لە گۆڕینی perfs بۆئەوەی دوور بكەوینەوە لە ئاوەكە .
2- لەگەڵ هەڵكشانی تەمەنی بەرهەمهێناندا، ئەوا پەستانی حەشارگە نەوتییەكان دادەبەزێت، بەهۆی لەبەر رۆیشتنی زۆرەوە هێزە پاڵنەرەكان دادەبەزێت.
3- بەشێوەیەكی زانستیی و بەردەوام بیرەكان صیانە نەکراون.
4- دابەزین و كەمبوونەوەی ئاستی رۆیشتنی نەوت لە كۆگای نەوتەكەوە، بەمەش بڕی بەرهەم روو لەكەمبوونەوە دەكات.
5- زیانگەیاندن بە چینی بەرهەمهێنەكە، واتا زیانگەیاندن بە كونیلەكان و توانای پێداتێپەڕبوونی بەردە كۆگاییەكان.
6- گیرانی رێڕەوەكانی نەوتە خاوەكە بە كەڵەكەبوونی لم و قوڕ تیایاندا.
7- یەكگرتنی نەوت و پێكهاتەكانی حەشارگە نەوتییەكە، كە دەبێتە تۆپەڵبوون و گرتنی رێڕەوی رۆیشتنی نەوتەكە.
8- بەهۆی چۆڵبوونی كۆگا هەڵگرەكان، چینە بەرهەمهێنەكە تووشی داڕمان دەبێت، بەهۆی ئەو پەستانە بەرزەی لە سەرێتی بەهۆی چینەكانی زەویەوە.
رێگەچارەكان چین بۆ هەریەكێك لەو هۆكارانە؟
گەلێك رێگەچارەی هەیە، لەگەڵ هەر هۆكارێكدا چارەكانیش دەگۆڕێن، وەكو:
1-    دابەزینی پەستان و پلەی گەرمی، كەمبوونەوەی بڕی بەرهەم روودەدات و لەوكاتەشدا نەوتەكە جیادەبێتەوە بۆ نەوتی قورس و سوك، نەوتە سوكەكە دێتە دەرەوە و قورسەكەش دەمێنێتەوەو پێویستی بە رێگە چارەیەک هەیە، ئەویش بە تێكردنی هەڵمی ئاو بۆ ناو كۆگاو حەشارگە نەوتییەكە steam water، بەمەبەستی زیادكردنی پلەی گەرمییەكەی، بەوەش نەوتەكە كە چڕیەكەی بەرزە، دەگۆڕێت بۆ نەوتێكی چڕیی نزم و بەئاسانی دێتە دەرەوە.
2-    دابەزینی پەستانەوە، كە دەبێتە هۆكاری دەرچوونی غازەكەو بەوەش نەوتە قورسەكە دەمێنێتەوەو لینجیەكەی زیاد دەبێت و خەستدەبێتەوەو بڕی بەرهەم و هاتنە دەرەوە كەمدەبێتەوە.
3-    زیادبوونی چینی ئاو و زیادبوونی بەرهەم و هاتنەدەرەوەی ئاو لە بیرەكەوە، كە دەبێتە هۆی كەمبونەوەی بەرهەمی نەوتەكەو چارەسەریش بریتییە لە رێگەگرتن لە بەرهەمی ئاوەكەو تێكەڵبوونی بە نەوتە خاوەكەو گەر چارەسەر نەكرێت دەبێتە هۆی راوەستانی بیرەكە لە بەرهەم.
لە زۆربەی بارودۆخەكاندا كێڵگەی نەوت بڕێكی گەورە لە ئاو لە خۆدەگرێت، كە پلەی سوێرێتی زۆر بەرزەو لەژێر نەوتەكەدا پەنگیخواردوەتەوەو رۆڵ دەبینێت لە پاڵنان بە شلە نەوتییەكانەوە بۆ بیرەكە، بەهۆی سیفەتی كشانەوە هەرچەندە بچووكیش بێت، جا كاتێك ئاوەكە هەلێك دەبینێتەوە بۆ گەیشتن بە بیرەكە، ئەوەش ئاسایی یان بەزۆریی لەماوەی 20 ساڵدا روودەدات لە دەستپێكی بەرهەمهێنانەوە، هەوڵی پاڵنان دەدات بە نەوتەكەوە بۆ دەرچوون، بە رێژەیەكی كەم دەستپێدەكات و هێواش هێواش زیاد دەبێت تا دەگاتە رادەیەكی مەترسیدارو دەگاتە 50-60%ی بەرهەمەكە. لەو ئاستەشدا ناوەستێت و رێژەی ئاوەكە بەرزدەبێتەوە تادەگاتە وەستاندنی بەرهەمهێنان. بەزۆریش پێش ئەوەی بگاتە ئەو ئاستە، بەرهەمەكە دەگۆڕێت لە خۆدەركردەوە بۆ بەكارهێنانی ماتۆڕی هەڵمژێنەر كە لە بنی بیرەكەدا دادەنرێت، ئەمەش تێچووی بەرهەم زیاد دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا بڕی بەرهەمی نەوت كەمدەكات و بڕی ئاوەكە زیاد دەكات تا دەگاتە قۆناغێك كە ئیدی بەرهەمهێنان هیچ سودێكی ئابوری نامێنێت.

چارەسەرەکان
بۆ چارەسەركردنی ئەو بارودۆخەو گەڕاندنەوەی بیرەكان بۆ دۆخی ئاسایی بەرهەمهێنانی خۆیان و پارێزگاریكردن لە پەستانی ناو بیرەكە، پێویستە هەندێك هەنگاوی كرداریی بگیرێتە بەر وەكو:
- بەرزكردنەوەی دەستكرد یان ماتۆڕی نوقومبوو لەناو نەوتەكەدا (غاطسە)و دوای ئەوەش ڕێگەی تر دێن وەكو:
- رێگەچارەی سەرەتایی دەرهێنانی نەوت: كە بەدوو شێواز دەکرێت، ئەوانیش بریتین لە رۆیشتنی سروشتیی و بەرزكردنەوەی دەستكرد. تێكردنی ئاویی یان تێكردنی غازیی و ڕێگەی  gas liftكە بەشێوەیەكی گشتی دەتوانرێت رێژەی 30% نەوت دەربهێنرێت.
- رێگەچارەی دووەمینی دەرهێنانی نەوت Secondary Recovery   : بەدوو شێواز كار دەکات وەكو تێكردنی ئاو و چاكسازیكردن لە پەستاندا لەم رێگەیەدا دەتوانرێت ڕێژەی 30-50% نەوت دەربهێنرێت.
- رێگەچارەی سێهەمینی دەرهێنانی نەوت Tertiary  Recovery: بە چەندین رێگەچارە دەتوانرێت بڕی بەرهەمی نەوت زیاد بكرێت وەك:
1 .گەرمكردن، بەهۆی  هەڵم و ئاوی گەرم و سوتان.
2. تێكردنی غاز: وەكو غازەكانی CO2 و Hydrocarbonو  Nitrogen/ Flue .
3. كیمیایی: لەڕێگەی هەریەكە لە Alkali,Surfactant,Polymer
4. لەهەندێك باوردۆخیشدا كرداری شكاندنی هایدرۆلیكی hydrolic frac بەكاردێت بۆ زیادكردن یان دروستكردنی توانای تێپەڕبوون لە بەردە كۆگاییەكانداو بەمشێوەیە بڕی بەرهەم زیاد دەبێتەوە.
هەربۆیە بۆ هەر حاڵەتێكی كەمبوونەوەی بەرهەم پێویستە لەپێشدا هۆكارەكان دیاریبكرێن و؛ دواتر بۆ هەر حاڵەتێك چارەسەری گونجاو دەستنیشان بكرێت. بۆ نمونە بیرێكی نەوت لە سەرەتای بەرهەمهێنانیدا رۆژانە لەنێوان 50-60 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، كە حاڵەتێكی ئاساییە، بەڵام ژمارەیەكی زۆری بیرەكان لەنێوان 20و 30 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنن بۆ چەندین ساڵ، زانیارییەكی گرنگ كە پێویستە ئاماژەی پێبدرێت ئەوەیە هیچ كات ناتوانرێت تەواوی نەوتی كۆگاكراو بەرهەمبهێنرێت، كە هەیە لەناو حەشارگە نەوتییەكاندا، بەهۆكاری جیۆلۆجی و فیزیاویی كە پەیوەستن بە تایبەتمەندی بەردەكانەوە. بەتایبەتیش لەكاتێكدا ناتوانرێت دەستڕابگات بەو بەردانەی كە لە قوڵایی 2كم لەژێر زەویدان تەنها بەهۆی ئامێری هەڵكەندنەوە نەبێت. بەزۆریش رێژەی دەرهێنان لەنێوان 30-50-%ە، ئەوەش مانای ئەوەیە كە نیوەی نەوتە هەڵگیراوەكە، بۆ هەتاهەتایە لەناو زەویدا دەمێنێتەوە، لە هەندێك حاڵەتی ترداو بەهۆی تەكنۆلۆجیای گرانبەهاوە، دەتوانرێت رێژەی دەرهێنان بگاتە 60%، لەكاتێكدا تێكڕای دەرهێنانی جیهانی كەمترە لە 40%.
داخستنی بیرە نەوتەکان و مەترسییەكانی
هەموو بیرە نەوتێك یان غازێك كە كەوتە بەرهەمهێنان، باشتروایە بەردەوام بێت لە بەرهەمهێنان و هیچ كات بیر لە داخستنی نەكرێتەوە، بەڵكو هەوڵبدرێت بەكەمیش بێت پرۆسەی بەرهەمهێنان بەردەوام بێت، چونكە داخستنی بیرە نەوت و غازەكان، دەبێت كۆتا بژاردە بێت، كە بیری لێبكرێتەوە. چونكە ((بڕیارێكی سەخت و تاڵە)).
لە كۆتاییدا دیاردەی كەمبوونەوەو نەمانی بەرهەمی بیرە نەوتەکانی هەرێمی كوردستان، دیاردەیەكی بەربڵاوی جیهانییەو كارێكی نامۆ نییە لەبوار و كەرتی نەوت و وزەدا. بەڵام روودانیان بەو شێوە خێرایی و كتوپڕو لەو ماوە كەمەی بەرهەمهێناندا، جێگەی پرسیارن. هەربۆیە دەكرێت وزارەتی سامانە سروشتییەكان و كەسانی پسپۆڕو شارەزا لەبوارەكەدا بەوردی لە هۆكارەكانی بكۆڵنەوەو دواتریش كۆمپانیاكان ناچار بكرێن، بۆ گرتنەبەری رێوشوێنی زانستی لە دەرهێنان و پەرەپێدان و صیانەكردنی بەردەوامی بیرەكاندا، بەپێچەوانەوە لەماوەیەكی كورتی داهاتوودا ئەو دیاردەیە لە هەموو كێڵگەو بیرە نەوتەکانی تردا، دووبارە دەبنەوە. ئەمەش زیانی گەورە دەگەیەنێت بە كەرتی وزەی هەرێمی كوردستان.

سەرچاوەكان:
•    شیكردنەوەی گرێبەستی نەوتی و بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی كۆمپانیاكانی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا، پرۆژەی رێكخراوی مەسەلـلە بۆ پەرەپێدانی توانا مرۆییەكان بە هاوكاری رێكخراوی NPA، چاپی یەكەم 2013
•    Sarta Oil Field Development
https://www.nsenergybusiness.com/projects/sarta-oil-field-development/?cf-view
•      راپۆرتی رێكخراوی (روونبین)
https://www.roonbeen.org/roonbeen-reports/
•    كەمبوونەوەی نەوتی هەندێک‌ لە بیرە نەوتەکانی هەرێم!، نەوزادی موهەندیس، (درەو)
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14692