راپۆرت: درەو
یەكەم بیری نەوت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا لە كێڵگەیەكی سنوری گەرمیاندایە، ئەم كێڵگەیە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە، لە 2009وە گرێبەستی بۆ كراوە، بەڵام تاوەكو 2022 بەرهەمی رۆژانەی 2 هەزار بەرمیلی رۆژانە بووە، لە تەموزی 2024وە بەیەكجاری كێڵگەكە داخراوە، نەم لەم كێڵگەیە شكستی هێناوە، كۆمپانیایەكی سلێمانی ئێستا دەیەوێت پشكەكانی كێڵگەكە لە كۆمپانیا توركییەكە بكڕێتەوەو وێستگەیەكی كارەبا پشتبەست بە غازی كێڵگەكە دروستبكات، ئەمە كێڵگەی (چیاسورخ)ە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.

لەبارەی چیاسورخەوە
ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە سنوری ناحیەی (قۆرەتوو)، ئەم ناحیەیە لەبنەڕەتەوە سەربە قەزای (خانەقین)ە، بەڵام لەدوای ئازادی ناوچە كوردستانییەكان لە راپەڕینی بەهاری 1991دا، كەوتوەتە ناوچەی ئیدارەی كوردستانەوەو بە ئیدارەی گەرمیانەوە بەستراوەتەوە كە لەژێر كۆنترۆڵی یەكێتیی نیشتمانی كوردستاندایە.
رووبەری ئەم كێڵگەیە (985 كیلۆمەتر) چوارگۆشە، لەم بلۆكەدا (12) بیری نەوت هەیە، بەگوێرەی خەمڵاندنی (سكۆتیا كاپیتاڵ) بڕی (5.656 ملیار) به‌رمیل نه‌وت لەم بلۆكەدا هەیە.

كورتەیەكی مێژوویی
لە (تشرینی دووەمی 2013)دا واتا چەند مانگێكی كەم بەر لە دەستپێكردنی پرۆسەی "ئابوری سەربەخۆ"و هەناردەی نەوتی كوردستان بەشێوەی راستەوخۆ بۆ توركیا، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە دووەم راپۆرتی خۆیدا بە شكۆوە باسی لە كێڵگەی (چیاسورخ) كردووەو نوسیویەتی:" ئایا ئەزانیت یەكەم بیری نەوت كە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵكەندراوە، لە هەرێمی كوردستاندا بووە لە ساڵی 1902 لە ناوچەی چیاسورخ".
لەماوەی ساڵانی دورودرێژی 1902 تاوەكو 1954 كۆمپانیای (ئەنگلۆ- پێرژەن) كە كۆمپانیایەكی هاوبەشی ئێرانی بووە، كار لەم كێڵگەیەدا كراوە.
كۆتاییەكانی ساڵی 2009، كۆمپانیای (GGFZ)ی چینی كاری بەدواداگەڕانی نەوتی بۆ ئەم كێڵگەیە كردووە، لە كۆتایی 2013دا بەسەپەرەشتی كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) توركی بیرەكانی ژمارە (10-11-12) لێدراون، لەدوای ساڵی 1954ەوە بیری ژمارە (10)ی چیاسورخ یەكەم بیر بوو كە لەم كێڵگەیە لێبدرێت.
یەكەم گرێبەستی ئەم كێڵگەیە لە رۆژی 11ی حوزەیرانی 2009دا ئیمزاكراوە، گرێبەستەكە دراوە بە كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئینێرجی)، دواترو لە حوزەیرانی 2009دا (گەنێڵ ئەنێرجی) توركیش هاتە ناو پشكەكانی كێڵگەكەوە.
تاوەكو ساڵی 2011 پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەمشێوە دابەشبووە:
•    كۆمپانیای (لۆنگفۆرد): 40%
•    كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) توركی: 20%
•    كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركی: 20%
•    كۆمپانیای (كیپكۆ)ی حكومەتی هەرێم: 20%
دواتر جارێكی تر كۆمپانیاكان كڕین و فرۆشتیان بە پشكەكانەوە كردوەو تاوەكو ساڵی 2013 پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەمشێوەیە دابەشكرایەوە:
•    (گەنێل ئەنێرجی) توركی: 60%
•    (پیت ئۆیڵ)ی توركی: 20%
•    حكومەتی هەرێم: 20%
جارێكی ترو لە 2016دا پشكەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتوەو كۆمپانیای (لۆنگفۆرد) لە پشكەكان دەرچووەو ئەمجارە بەمشێوەیە دابەشبووەتەوە:
•    گەنێڵ ئەنێرجی: 40%
•    پیت ئۆیڵ: 40%
•    حكومەتی هەرێم: 20%
مامەڵەی پشكەكان لە تەموزی 2017 گۆڕانكارییەكی تری بەسەردا هات، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) رێژەی 40%ی پشكی كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) كڕییەوە، ئیتر لێرەوە (پیت ئۆیڵ) بووە بە خاوەنی (80%)ی پشكەكانی كێڵگەی (چیاسورخ).

كێشەكانی چیاسورخ
بەرهەمی ئەم بلۆكە نەوتییە لە كۆتاییەكانی 2022دا بریتی بووە لە (2 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، ئیتر لەوكاتەوە كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركی رێژەی 80%ی پشكەكانی كێڵگەكەی وەرگرت.  
تاوەكو راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023، دۆخی كێڵگەكە بەمشێوەیە بەردەوام بوو، لەدوای راوەستانی هەناردەوە زۆربەی كۆمپانیاكان بەرهەمهێنانی نەوتیان راگرت، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەرهەمهێنان لە (چیاسورخ) رانەوەستاوە، ئەمەش بەهۆی ئەوە بووە لە بنەڕەتەوە بەرهەمی كێڵگەكە هەناردەی دەرەوە نەكراوەو بۆ ناوخۆ بووە، رۆژی 29ی ئازاری 2023 واتا چوار رۆژ دوای راگرتنی هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، یادگار خالید بەرپرسی پەیوەندییەكانی كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) قسەی بۆ (رادیۆ دەنگ) لە گەرمیان كرد، وتی: كارەكانمان رانەگیراوە، رۆژانە 6 بۆ 8 تانكەر نەوت بەرهەمدەهێنین، رەوانەی پارێزگای سلێمانی دەكرێت.
بەڵام سەرباری ئەمەش راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی كاریگەریی لەسەر كاركردن لەم كێڵگەیە بەجێهێشت، كۆتاییەكانی تەموزی 2023 كە ئەوكات بەرهەمی رۆژانە كێڵگەكە لەنێوان (1500 بۆ 2000) بەرمیلی رۆژانە بوو، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) هەڕەشەی راگرتنی كارەكانی كرد بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم شایستە داراییەكانی بۆ خەرج نەكردبوو، ئەوكات حكومەت لە قەیرانی داراییدا بوو، بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتی خۆی لەدەستدا بوو.
بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سەردەمەدا بۆ دەرهێنانی شایستە داراییەكانی، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان رێگەی بە كۆمپانیای (پیت ئۆیل) داوە بەرهەمی نەوتی كێڵگەكە بە پاڵاوگەی قەیوان بفرۆشێت و داهاتەكەی بۆ خۆی وەربگرێت.
چەند رۆژێك بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023دا، حازم کەریم، بەڕێوبەری گشتی کارەبای گەرمیان پشتڕاستیكردەوە "وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی کارەبا پلانیان هەیە وێستگەیەکی کارەبا بە پشتبەستن بە گازی کێڵگەی نەوتی چیاسورخ دابنێن، کە دەتوانێت 30 بۆ 40  مێگاوات کارەبا بەرهەمبێنێت".
 ئەوكات بەڕێوەبەرایەتی كارەبای گەرمیان دەرخستەی بۆ پرۆژەی كارەباكە كردبوو، رەوانەی وەزارەتی كارەبای كردبوو، بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بڕیار بووە جێبەجێكردنی پرۆژەی وێستگەی كارەباكەی چیاسورخ بدرێت بە كۆمپانیای (قەیوان)، بەڵام دەسەڵاتدارانی سنورەكە قایل نەبوون و بەوهۆیەوە پرۆژەكە تائێستا پەكیكەوتووە.

ئاو كۆنترین كێڵگەی نەوت رادەگرێت
لە ناوەڕاستی ساڵی 2023وە، كێشەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی (چیاسورخ) سەریهەڵدا؛ كۆمپانیا خاوەن پشكەكان نیگەران بوون لە بوونی غازو تێكەڵبوونی زۆری ئاو لەگەڵ نەوتی كێڵگەكەدا، لەسەرەتاوە بۆ چارەسەری ئەم گرفتە، بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، ماوەیەك كۆمپانیای (پیت ئۆیل) نەوتی خاوی كڕیوەو تێكەڵی نەوتەكەی كێڵگەی (چیاسورخ)ی كردووە بۆ ئەوەی بتوانێت كوالیتییەكی بەرزبكاتەوەو وای لێ بكات بە كەڵكی هەناردەكردن بێت، بەڵام دواجار توانای لەبەر بڕاوە درێژە بەم شێوازە چارەسەرە بدات.
كۆتاییەكانی 2023، كۆمپانیا توركییەكە كارەكانی لە (چیاسورخ) راگرت، كۆتایی بە گرێبەستی كاركردنی كارمەندەكانی هێنا كە ژمارەیان (27) كەس بوو، بەڵام داخستنی یەكجاری كێڵگەكە بۆ 27ی تەموزی 2024 دواكەوت، لە كۆبوونەوەیەكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمدا بڕیار درا لەسەر داخستنی كێڵگەكەو رادەستكردنی بە پۆلیسی نەوت و غاز.
بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، كۆمپانیایەكی ناوخۆیی سنوری پارێزگای سلێمانی لە هەواڵی كڕینی پشكەكانی كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركیدایە لە كێڵگەی چیاسورخ، ئەم كۆمپانیایە دەیەوێت كێڵگەكە وەربگرێتەوەو ئەو وێستگە كارەبایە دروست بكات كە بڕیاربوو پێشتر كۆمپانیای (قەیوان) جێبەجێی بكات.

ناڕەزایەتیی لە چیاسورخ
وەكو هەندێك لە كێڵگە نەوتییەكانی تری كوردستان، كێڵگەی چیاسورخ بەدەر نەبووە لە ناڕەزایەتی دانشتوانی ناوچەكە.
رۆژی 11ی ئۆكتۆبەری 2020 خەڵكی گوندی (چیاسورخ) رێگرییان لە ئۆتۆمبێلەكانی كۆمپانیای كارپێكەری كێڵگە نەوتەكە كرد، خەڵكەكە كاتێك قسەیان بۆ میدیاكان دەكرد، داوای دامەزراندن و رەخساندنی هەلی كاریان بۆ دانیشتوانی سنورەكە دەكرد، باسیان لەوەدەكرد كۆمپانیاكە پۆستەكانی كەمكردوەتەوەو دانیشتوانەكەی لە دەرفەتی كار بێبەش كردوەو ئەمە پێچەوانەی گرێبەستی كاركردنی كۆمپانیاكەیە لە كێڵگەكە.
 
دیمەنێك لە خۆپیشاندانەكەی 11ی ئۆكۆتبەری 2020
ئەمە دواین ناڕەزایەتیی نەبوو، 25ی تەموزی 2024دا ناڕەزایەتییەكی تری هاوشێوە لە ناوچەكە روویدا، ئەمەش لەكاتێكدا بوو كە كۆمپانیاكە بەتەواوەتی كێڵگەكەی رادەستكردەوەو بەرهەمهێنان بە یەكجاریی راگیرا.

سەرچاوەكان:
•    سایتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان
https://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/en.html
•    سایتی كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی)
https://genelenergy.com/about-us/who-we-are/snapshot-of-genel-energy/
•    سایتی كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)
https://www.petoil.com.tr/en/briefhistory.html
•    چالاكییە نەوتییەكانی هەرێم لە 2023دا، راپۆرتی رێكخراوی (روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوت)، 2024
https://www.roonbeen.org/roonbeen-reports/
•    هەناردەکردنی نەوتی چیاسورخ رانەگیراوە، هەواڵی (رادیۆی دەنگ) لە گەرمیان
https://dengnet.net/details.aspx?kodtech=31556
•    ئاو كۆنترین كێڵگەی نەوت لە گەرمیان رادەگرێت، راپۆرتی (درەو)
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=15433
•    هەواڵی (Genel Energy gauges Kurdistan Chia Surkh oil, gas discovery) لە سایتی (www.ogj.com)
https://www.ogj.com/exploration-development/discoveries/article/17259473/genel-energy-gauges-kurdistan-chia-surkh-oil-gas-discovery